"...Прысвяціць сябе справе блізкай, харошай!”

Юлія БІБІЛА

"...Прысвяціць сябе справе блізкай, харошай!”

Успаміны

Творца летапісу беларускага друку

Юлія Восіпаўна Бібіла, адна з першых беларускіх бібліёграфаў, краязнаўца, нарадзілася 10 студзеня 1897 г. у мястэчку Поразава ў сям’і валаснога пісара. Адметна, што ў родзе Бібілы па лініі маці захоўваліся звесткі пра паўстанне 1863-64 гадоў, былі сваяцкія сувязі з сям’ёй Каліноўскіх.

Нягледзячы на жыццёвыя цяжкасці (ранняя смерць бацькі), Юліі ўдалося скончыць прыватную гімназію ў Ваўкавыску. У 1914 г. разам з маці Юлія Бібіла пераехала ў Бабруйск, скончыла восьмы (педагагічны) курс прыватнай гімназіі Аляксеевай, пачала настаўнічаць. Праз нейкі час здолела паступіць яшчэ і на Вышэйшыя жаночыя курсы ў Петраградзе. У красавіку 1917-га па вяртанні з Бястужаўскіх курсаў у Бабруйск актыўна ўключылася ў шырэйшую грамадскую працу. Зноў працавала ў мясцовым Камітэце помачы ахвярам вайны, стала сябрам аддзялення Беларускага культурна-асветнага таварыства “Бацькаўшчына”.З рэкамендацыяй Фабіяна Шантыра паступіла ў Беларускую сацыялістычную грамаду. У савецкі час працягвала настаўнічаць, паралельна працавала ў гарадской бібліятэцы, дзе арганізавала аддзел краязнаўчай літаратуры, правярала стан хатаў-чытальняў на Бабруйшчыне.

На той час Бабруйск адыгрываў прыкметную ролю ў палітычна-грамадскім жыцці Беларусі. Там вёў арганізацыйную працу вядомы беларускі дзеяч левага накірунку, пісьменнік, публіцыст, старшыня Бабруйскага камітэта БСГ Фабіян Шантыр, працаваў у будучым знаны беларускі географ і краязнавец Мікалай Азбукін. Апошні казаў Юлі: “Вось граніцы падуць, і мы з табой пехатой пойдзем у Парыж”. Трэцяй прыкметнай асобай у тагачасным Бабруйску быў дырэктар гарадской бібліятэкі І.Б. Сіманоўскі, выпускнік Бернскага ўніверсітэта Швейцарыі.

Фарміраванне светапогляду, грамадзянскай пазіцыі Юліі Бібілы адбывалася, такім чынам, у абставінах вялікіх грамадскіх зменаў у жыцці краіны.

Грамадзянскае сталенне будучага бібліёграфа праходзіла ў Менску падчас навучання на этнолага-лінгвістычным аддзяленні БДУ. Нягледзячы на малады век першай вышэйшай навучальнай установы Савецкай Беларусі, яна валодала першакласнымі педагагічнымі кадрамі. Былі гэта навукоўцы і ўдзельнікі палітычна-грамадскага руху Беларусі 1917-1920 гадоў. Курс беларускай мовы вёў выдатны беларускі мовазнавец Язэп Лёсік. Курс гісторыі Беларусі чытаў гісторык і наркам асветы БССР Усевалад Ігнатоўскі. Лекцыямі геаграфіі Беларусі паланіў Аркадзь Смоліч. Пра гісторыю беларускага мастацтва ад старажытных часоў да сучаснасці распавядаў Мікалай Шчакаціхін.

З пачатку 1920-х гадоў імкліва пачала развівацца беларуская савецкая літаратура, рэпрэзентаваная цэлай кагортай маладых паэтаў, празаікаў, крытыкаў. У Вільні была выдадзеная першая “Гісторыя беларускай літаратуры”, напісаная Максімам Гарэцкім.

Адразу пасля паступлення ў БДУ ў 1922 годзе энергічная і мэтанакіраваная Юлія Бібіла па рэкамендацыі І.Б. Сіманоўскага пачала працаваць у Беларускай дзяржаўнай бібліятэцы. Узначаліла ў ёй Беларускі аддзел, занялася яго ўкамплектаваннем, распачала складанне картатэкі кніг і перыядычных выданняў Беларусі. Пры Белдзяржбібліятэцы як асобная структура яе была заснавана Кніжная палата. За сакратара ў ёй прызначылі Мікалая Улашчыка, у будучым таленавітага гісторыка. Маладыя інтэлігенты калегавалі, раіліся, разам набывалі вопыт у захапіўшай іх працы з кнігамі.

Да распачатай у 1923 годзе Беларускім аддзелам бібліятэкі працы над падрыхтоўкай і выданнем беларускай бібліяграфіі ў 1925 годзе далучыўся Інстытут беларускай культуры. У 1926 годзе дзеля выдання бібліяграфіі пры Дзяржбібліятэцы было створана Бібліяграфічнае бюро.

У аснову картаграфічных правілаў Белдзяржбібліятэка, яе адпаведныя падраздзяленні ўзялі англа-амерыканскія правілы з некаторымі зменамі, уведзенымі Міжнародным бібліяграфічным інстытутам у Бруселі. Бібліяграфічная служба ў Савецкай Беларусі 1920-х усталёўвалася грунтоўна.

Падрыхтаваныя матэрыялы бібліяграфіі сталі публікавацца ў бюлетэні “Летапіс беларускага друку”, які выдавала Кніжная палата. Кожны выпуск “Летапісу...” меў нумарное пазначэнне парадкавай часткі. Паколькі першая частка, прызначаная апісанню старадрукаў, яшчэ не была падрыхтавана, выданне пачыналася з другой. Яна храналагічна ахоплівала выданні 1835-1916 гг. і мела падзагаловак “Паасобныя выданні на беларускай мове з дадаткам пракламацый і адозваў 1863 і 1905 гг”. Адметна, што выпуск улучаў 10 пазіцый выдадзеных кніг В. Дуніна-Марцінкевіча з пазначэннем дадзеных, адпаведных бібліяграфічным правілам. Была ўпершыню апісана спадчына пісьменніка. Трэцяя частка “Летапісу беларускага друку” прадстаўляла выданні на беларускай мове 1917-1924 гг. У чацвёртай быў скрупулёзна апісаны перыядычны друк на беларускай мове за 1917-1926 гг. У прадмове адзначалася, што “такі сшытак будзе даведнікам для даследчыка - гісторыка, публіцыста, для кожнага, хто будзе вывучаць развіццё беларускай грамадскай думкі”. Асобна пазначалася, што 4-я частка “Летапісу беларускага друку”, як і папярэднія, “уложана загадчыцай Беларускага аддзелу Беларускай бібліятэкі Ю. Бібіла”.

Паспрабавала сябе Юлія Восіпаўна і ў літаратуразнаўстве. Надрукаваны ёю ў 1928 годзе ў “Запісках гуманітарнага аддзела навук” Інбелкульта артыкул аб жыццёвым шляху Алаізы Пашкевіч (Цёткі) была адной з першых грунтоўных публікацый пра паэтэсу-рэвалюцыянерку.

Была складзена і апублікавана Юліяй Бібіла і аднаасобная, так бы мовіць, персанальная бібліяграфія. У ёй зарэгістравана публікацыя твораў Ц. Гартнага (Зміцера Жылуновіча), чалавека неардынарнага сярод беларускай інтэлігенцыі 1920-х. Выявіць кожнае выданне, de visu апісаць яго: дзе, калі, кім, якім выдавецтвам і годам выдадзена, - усё гэта патрабавала шмат часу. Патрэбна была любоў да справы, руплівасць, адказнасць, і ўсё гэта мелася ў маладой Юліі.

Была спрыяльная грамадска-палітычная атмасфера ў рэспубліцы - даволі паспяхова адбывалася дзяржаўнае будаўніцтва, ішло станаўленне нацыянальнай культуры, навукі. Ды беларускі Рэнесанс 1920-х гадоў аказаўся маланкава кароткі. Наступілі 1930-я гады з іх нечуванымі масавымі рэпрэсіямі. Не абмінулі яны ў 1937-м і сціплай працаўніцы на карпатлівай дзялянцы беларускай бібліяграфіі. Па сваёй працы Юлія Бібіла была знаёмая з многімі вядомымі беларускімі інтэлектуаламі - як наведнікамі Беларускага аддзела Дзяржбібліятэкі. Пра гэта пазней расказала ў сваіх мемуарах. Пры арышце ж яе следства імкнулася выкарыстаць кантакты Юліі Восіпаўны з ужо раней рэпрэсаванымі інтэлігентамі, выстаўляла ёй ілжэабвінавачанне ў ролі сувязной, кур’ера нацдэмаў. Высланая ў горад Саратаў, пасля выхаду з турмы яна працавала бібліёграфам фундаментальнай бібліятэкі Саратаўскага ўніверсітэта.

Праз 22 гады вярнулася ў Мінск, аднавіла працу ў Белдзяржбібліятэцы. Збірала рэспубліказнаўчы і краязнаўчы кніжны фонд. Распачала бібліяграфічную рэгістрацыю друку БССР, складанне першай у Беларусі краязнаўчай бібліяграфічнай картатэкі. У суаўтарстве з Ф. Амерынай склала “Летопись печати БССР. Ч.ІІІ. 1917-1924. Тетрадь 2”, у якой былі ўлічаны выданні на рускай, польскай, яўрэйскай мовах. Прыняла ўдзел у складанні “Бібліяграфіі па гісторыі Беларусі” (феадалізм, капіталізм) пад аўтарствам М.Г. Крэканэ, А.А. Сакольчыка. Разам з А.А. Сакольчыкам падрыхтавала бібліяграфічны даведнік “Асвета Беларускай ССР за 50 год Савецкай улады” (1973).

Вярнуўшыся на радзіму, аднавіла сувязі, ліставанне з тымі, што засталіся, нешматлікімі інтэлігентамі, людзьмі, неабыякавымі да лёсу Беларусі часоў сваёй маладосці. Дзялілася ўспамінамі, цікавілася творчасцю маладых. Засталася ў памяці жывой, уважлівай да духоўна-культурных праяваў жыцця, лёсаў інтэлігенцыі.

Гартаваная няпростымі жыццёвымі абставінамі, руплівая інтэлігентка-асветніца Юлія Бібіла сваёй працай рэальна дапамагала даследчыкам беларушчыны спасцігаць культурніцкія, навуковыя здабыткі свайго народа, яго гісторыю. Інакш кажучы, працавала над стварэннем своеасаблівай лоцманаўскай карты для арыентацыі ў моры кніг, часопісных ды газетных публікацый. І за гэта ёй гаворыць “дзякуй” сёння, і яшчэ скажа, не адно пакаленне працаўнікоў навукі, асветы, палітыкі.

Чытачам “Дзеяслова” прапануюцца мемуары Юліі Восіпаўны, якія напісаны ў 1967 г. па просьбе Арсеня Сяргеевіча Ліса і цяпер захоўваюцца ў асабістым фондзе навукоўца і пісьменніка ў Беларускім дзяржаўным архіве-музеі літаратуры і мастацтва. Тэксты запісаны ў 1 агульным і ў 15 вучнёўскіх сшытках, апошнія адрозніваюцца колькасцю аркушаў, якія аўтарка ўкладала ў кожны сшытак. Аркушы спісваліся з аднаго боку, другі пакідаўся для дапаўненняў і заўваг. Большасць сшыткаў мела назву, напісаную на вокладцы алоўкам: Поразава, Свянціца, гімназія, Бабруйск, курсы, зноў Бабруйск, людзі, сябры, чытачы і прыхільнікі, Дзяржаўная бібліятэка (Беларускі аддзел). Самы вялікі аб’ём маюць сшыткі, у якіх Юлія Бібіла распавядала пра вучобу на Бястужаўскіх курсах у Пецярбургу (55 рукапісных старонак) і працу ў Белдзяржбібліятэцы (77 старонак у агульным сшытку). Многія тэксты пачынаюцца з эпіграфаў на лацінцы, цытат з твораў беларускіх, польскіх, рускіх аўтараў. Тэксты напісаны аўтаручкай на вучнёўскіх лістах у клетку, дробным, прыгожым, чытэльным почыркам.

Кожны чытач знойдзе для сябе адпаведную сваім інтарэсам тэму: апісанне побыту, народных святаў і даваеннага жыцця ў заходне-беларускіх мястэчках, у гарадах Ваўкавыску і Бабруйску; звернецца да падзей Першай сусветнай вай­ны, акупацыі, рэвалюцыі на тэрыторыі Беларусі і Расіі; з цікавасцю прасочыць станаўленне характару ўпартай, мэтанакіраванай, прагнай да ведаў дзяўчынкі, пошукі ёю свайго месца ў жыцці, захапленне беларушчынай і творамі Янкі Купалы; азнаёміцца з вучобай яе ў Ваўкавыскай і Бабруйскай гімназіях і на Бестужаўскіх курсах; адзначыць яркія ўражанні ад лекцый знакамітых расійскіх выкладчыкаў-прафесараў, выступленняў экзальтаванага паэта Канстанціна Бальманта і ўкраінскага сляпога бандурыста Грыцько Кажушкі; зафіксуе факт удзелу беларускай студэнткі-бястужаўкі ў рэвалюцыйных выступлениях у лютым 1917 г. у Пецярбургу; азнаёміцца з педагагічнай і асветнай дзейнасцю маладой настаўніцы ў школах Бабруйска, а таксама з асаблівасцямі і шматлікімі накірункамі працы загадыцы Беларускага аддзела ў Дзяржаўнай бібліятэцы.

Асаблівую цікавасць выклікаюць успаміны Юліі Восіпаўны пра выдатных дзеячаў палітыкі, культуры, навукі 1920-30-х гадоў, сярод якіх Янка Купала, Змітрок Бядуля, Язэп Дыла, Цішка Гартны, Мікалай Азбукін, Іосіф Сіманоўскі, Юліян Дрэйзін, Уладзіслаў Галубок, Еўсцігней Міровіч, Мікалай Галадзед, Уладзімір Пічэта, Аляксандр Чарвякоў, Мікалай Улашчык і многія іншыя. Дакладнымі штрыхамі, трапнымі дэталямі Юлія Бібіла стварыла запамінальныя партрэты знакавых асоб беларускай гісторыі.

Мемуары Юліі Бібіла друкуюцца ўпершыню, акрамя фрагмента, прысвечанага яе ўдзелу ў Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. (апублікаваны ў “Беларускім гістарычным часопісе”, 2017, №2). У тэкстах сшыткаў №№ 1-11 зноскі зроблены аўтарамі публікацыі. Асаблівасці стылю і граматыкі Юліі Бібіла захаваны.

Таццяна КЕКЕЛЕВА, Арсень ЛІС

Сшытак 1

Чаго вам хочацца, панове?

Які вас выклікаў прымус

Забіць трывогу аб тэй мове,

Якой азваўся беларус?

Янка Купала

Сям’я маёй маткі - местачкоўцы-каталікі; бацькі - б[ылыя] прыгонныя сяляне, “перавёрнутыя” ўніяты, бацька ўжо праваслаўны. Каб пажаніцца ў царкве з праваслаўным, трэба было “перахрысціцца”. У пашпарце маткі, выданым пасля смерці бацькі, стаяла: “праваслаўная”. Сястра маткі Ванда, мая цётка, калі выходзіла замуж за праваслаўнага, мусіла “прыняць” праваслаўе. Гэта было ўжо на маёй памяці. Бабка ёй гэтага не магла дараваць. Шура, сын Ванды, гаварыў мне, што ён бачыў бабку незадоўга да яе смерці. Яна вельмі перажывала, што ў свой час “пракляла” дачку, і плакала. [Памерла ў 20-х гадах].

Гістарычны рэлігійны пераплёт балюча сцябаў па ўсведамленні простых людзей. З бабкай я хадзіла да “kosciola”, з бацькам - у царкву. Пацеры такія і сякія. Калі падрасла і начыталася Л. Талстога, перастала саўсім маліцца, а ў царкву хадзіла толькі таму, што вучаніцы павінны былі гэта рабіць, хаця ўжо ў галаве раіліся ўсялякія дзерзкія думкі. Бытавалі словы: праваслаўны - гэта значыць рускі, каталік - паляк. Падзялялі народ, які гаварыў на аднэй мове, а ён называў сябе “тутэйшым”. Хто я - не задумвалася. Гаварыла па-беларуску, па-польску, па-руску, як дзе трэба было. Школа не абуджала нацыянальнага ўсведамлення, весткі пра родны край - самыя стандартныя, па зацьверджаных у “сферах” падручніках. І толькі, трапіўшы ў 1915 годзе на курсы, я адкрыла, што належу да пагарджанага і лапатнага народу. Тут пазнаёмілася з працамі Е. Карскага, Е. Раманава. Трапіўся мне № “Лучынкі” з вершамі Цёткі. Успомніліся дзіцячыя гады, насычаныя багатым фальклорам. Аб мужыцкай літаратуры загаварылі і аб саміх беларусах. Колькі было спрэчак!

Старое чыноўніцтва, выхаванае на вялікадзяржаўнай палітыцы, пырскала сліною. Ад старога настаўніцтва, што яшчэ не паскідала з шапак цэшак з арлом, спагады таксама не чакалі. Адзін будучы “вучоны” Перчыкаў дагаварыўся нават да таго, што адмаўляў існаванне нейкіх там беларусаў. “Колькі я ні жыву, - казаў ён, - ніколі аб іх не чуў”. У думках я яму зазначыла: “А хлеб іх са смакам еў”. Вось так школы на Беларусі рыхтавалі “дзеячоў” для беларускай зямлі. Праз некалькі гадоў гэты чалавек стаў выкладчыкам у Беларускім дзярж[аўным] універсітэце, калі той адчыніўся. А ў той час ён быў варожа настроены да нейкіх там беларусаў. Прыйшлося яму напомніць, што існуе адзін сапраўдны вучоны, які не пасароміўся назваць сваю шматтомную працу - “Беларусы” (Е. Карскі). А што да паэзіі, то маючы такога баяна, як Я. Купала, можна беларусам ганарыцца.

Хочацца яшчэ ўспомніць аднаго эсэра Бабчонка, які ў перапынках на настаўніцкіх сходах любіў паспрачацца на гэту тэму. Потым я яго спатыкала ў Мінску, працаваў выкладчыкам у Камвузе.

Шмат шкоды беларускаму руху нарабілі панкі, якія паўлазілі ў Камітэты ў Мінску і гнулі там сваю лінію. Вельмі слушныя былі выказванні супраць накіраванасці іх палітыкі, але, на жаль, валілі ў адну кучу паноў і не паноў. Выступалі наогул супраць пастаноўкі беларускага пытання, лічылі яго “польскай інтрыгай”, “панскай выдумкай”. І гэта часта гаварылі партыйцы! Як там у Маскве глядзелі, да нас яшчэ не дайшло, але на месцы блытаніны было многа і не скора яна разблыталася.

Да якіх жа паноў залічыць мне сябе ды і тых маіх сяброў, якія таксама лічылі сябе беларусамі і гатовы былі шчыра працаваць на культурнай ніве для свайго народу?

Найбольшае ўражанне на мяне рабілі вершы Я. Купалы. Шмат вывучыла на памяць, чытала ўсім, хто хацеў слухаць. У першую чаргу - сваёй матцы, якая не давала веры, што ён сам іх напісаў, бо што добрага мог даць лапатны беларус? Коласаўскія “Песні жальбы” не хвалявалі. У “Вянку” Багдановіча ззяла гэтулькі дыяментаў, аднак такой сілы пачуцця, як ў Купалы, я не знаходзіла. Песні Купалы ішлі ад сэрца і траплялі ў самае сэрца і больш адпавядалі тагачасным узнёслым настроям.

Ён гаварыў ад імя “пагарджанага век” народу, які нёс сваю вялікую крыўду “на свет цэлы”, хацелася яму, каб прынялі яго чалавечую годнасць.

Я - трэйцяе пакаленне сялянскай сям’і - з аднаго боку прыгоннай, з другога - вольнай ад прыгону - ад культуры з усходу і з захаду нямала харошага ўспрыняла. І вось вершы Купалы ўзбунтавалі маю сялянскую кроў, і стукнула яна мне ў самае сэрца. Я адчувала сябе моцна звязанай з народам і з роднай краінай, над якой “строілі здзекі”. Гэта была нейкая арганічная, біялагічная сувязь, а не прыдуманая. Трэба нешта рабіць? А што?

Лета 1917 г. Начытаўшыся вершаў Купалы, мне захацелася самой папрабаваць пісаць па-беларуску. Ці добра памятаю я мову маіх дзіцячых гадоў? Я не лезла ў пісьменнікі, ведала, што ніякага таленту ў мяне няма. Можна папрабаваць перакласці якую-небудзь рэч. І я выбрала казку М. Горкага “Палаючае сэрца Данка”. Паказалася яна мне тады вельмі сучаснай. Чалавек для людзей ахвяраваў сваё сэрца, а яны, выбраўшыся з багнаў на шырокія прасторы, забыліся на яго. Узнёслая, з сваеасаблівым рытмам проза мне дужа падабалася. Я пераклала і некаму пахвалілася. Не памятаю, хто гэта быў. Магчыма, знаёмая з Мінска, якая папрасіла мяне даць пераклад. Друкаваць я нідзе не збіралася. Няхай каму-небудзь пакажа. Падпісала яго лацінскімі літарамі І.В. Пераклад зьявіўся ў газ. “Вольная Беларусь”, хаця я не меркавала яго туды пасылаць.

1919 г. Нехта падаў мне думку перакласці “Рабінзона Крузо”. Я набыла перапрацоўку кнігі Дэфо і нямала над ёй папрацавала, многа пераклала, але забракавала. Што ж гэта я буду з перапрацоўкі перакладаць? А на большае не хапала часу, і мой пераклад трапіў у печ.

1917 г., вясна. На адным з мітынгаў у Б[абруйску] я прачула палымяную, натхнёную прамову на беларускай мове. Яна клікала беларусаў да абуджэння. Не памятаю канкрэтна пра што больш гаварылася, але гэта прамова зрабіла ўражанне на мяне і маіх сяброў. Мы пазнаёміліся з прамоўцам. Высокі, зграбны, у вайсковым убранні, светлавалосы. Ён здаваўся нам паважным чалавекам, калі не старым, - быў больш як на 10 гадоў старэйшы. Хто ён і адкуль неяк у той час не цікавіла. Даведаліся толькі, што нешта друкаваў у “Нашай ніве”. Гэта быў Ф[абіян] Ш[антыр]. Прыпамінаюцца мне нашы спрэчкі. Я была задзіра, а ён, карыстаючыся сваім “паваж­ным” узростам, хацеў, каб такая мелюзга прыймала ўсё, што ён гаворыць. Я ўпарта трымалася сваіх - няхай памылковых - думак. Прамоўца ён быў з агеньчыкам, умеў захапіць. Прыпамінаецца нейкая яго лекцыя. Змест не зачапіўся ў маёй памяці, відаць, пра нацыянальнае бел[арускае] пытанне, але столік з беларускімі выданнямі добра памятаю. Багушэвіч, Багдановіч, Купала і інш. Я атрымала “Шляхам жыцця”, кніга гэтая стала маёй настольнай, я з ёю не разлучалася.

Ф[абіян] Ш[антыр] добра дэклямаваў, з экспрэсіяй. Чамусь у памяці паўстае верш Купалы “Зоркі не ўбачыш, імгла непрыхільная...”

К сонцу і зорам жыццё тваё рвалася,

Віхры і ночы на бой вызывала.

Згасла ўсё лепшае, згасла, зламалася...

Пра канкрэтную яго работу не ведаю. Ён меў нейкія адносіны да шпіталяў у Б[абруйску] (у крэпасці). Старэйшыя вучні, асабліва тыя, хто быў звязаны з вёскай, захапляліся яго прамовамі і прамоўцам.

Неяк пасля чарговых задзірыстых спрэчак Ф[абіян] Ш[антыр] падараваў мне сваю фатаграфію з надпісам: “На памяць той, каторую больш за ўсіх паважаю”.

Алесь А. Ён з’явіўся ў Б[абруйску] неяк у пачатку 1921 г. (у лютым у мяне маецца запіс пра яго). Шмат шуму ён нарабіў. Выступаў на добрай беларускай мове, граміў “заалагічныя адносіны да справы нац[ыянальнага] адраджэння” (яго словы). Канкрэтна пра яго работу цяжка ўспомніць, можна наблытаць, але ўражанне асабістае захавалася выразнае. Колькі яму было гадоў? Відаць 20-21, можа з невялікім гакам. Круглатвары, нейкі мяккі выраз вуснаў, чупрына. Хадзіў у кажушку. Сябе характарызаваў так: “Душа мая нібы гэты кажух: аўчына добрая, але не вырабленая”. Я прыглядалася да яго, і ў мяне склалася ўражанне, што ў яго характары нейкая дваістасць, спалучэнне розных процілеглых якасцей. Характар адкрыты і разам з тым хітраваты. Адным словам, трымай вуха востра. Самакрытычнасць і доля какецтва. Добры і можа быць жорсткім. На яго круглым твары кожны мускул жыве: выраз мяняецца штохвілінна. Можна чакаць ад яго самага ўзнёслага і дробязнага. З маёй маткай яны сябравалі. Бывае, зойдзе ён увечары, а яна знойдзе чым яго пачаставаць: забеленым крупнікам або заціркаю - галаднавата было. Любіў ён вострае слова. Матка таксама не адставала. Часта я чула ўрыўкі вершаў Купалы або Маякоўскага. “.На шумные ладони площадей мы каждый день расплескиваем душу”, любіў паўтараць. Не без яго ўдзелу быў наладжаны беларускі клуб, дзе збіралася моладзь. Запас навін, здарэнняў у яго быў заўсёды не малы.

Успамінаецца адзін выпадак, калі ён выступаў у якасці асобна ўпаўнаважанага па барацьбе з бандытызмам. Гэта было ўлетку 1921 г., у вёсцы за 30 км ад Б[абруйску]. Мяне прызначылі туды на дзіцячую пляцоўку, якая змяшчалася ў недалёкім былым палацы ўцёкшага пана. Там мне далі пакой, а вялікую залу абсталявалі пад клуб. Мясцовыя настаўнікі надумаліся ставіць спектаклі, я таксама прымала ўдзел. Ставілі беларускую п’есу рэвалюцыйнага зместу “Калісь”. А. незадоўга да гэтага прыехаў сюды, як ўпаўнаважаны. Зала была перапоўнена, гледачы прыймалі спектаклі горача, “артысты” былі задаволены, яны не ведалі, якія драматычныя сцэны адбываліся па-за сценамі клуба. Да ўпаўнаважанага напярэдадні з’явіўся стораж палаца і сказаў яму, што можна чакаць нападу бандытаў. Ён мяркуе гэта па таму, што на гарышчы ён знайшоў скамечаную салому: відаць, начаваў нехта, можа і бандыт. Гэта насцярожыла. Але другое яго паведамленне было больш сенсацыйным: з бандытамі звязана... я. Ён клянецца, што бачыў мяне ў прыцемку, надвячоркам, калі я з нейкім мужчынам пайшла ў напрамку лесу. Уяўляю я сабе гэту сцэну, бо гэтым мужчынам быў сам. упаўнаважаны, а накіроўваліся мы да знаёмых у бальніцу, якая мясцілася за вёскаю ў барку. Якую кару прыдумаў упаўнаважаны гэтаму хлусу, які можа сваёй пільнасцю хацеў заваяваць яго давер? Здаецца, да высвятлення справы замкнуў яго ў канцылярыі, ці дзе яшчэ. Асабліва А. абурыла, калі той паўтараў: “Я не ведаў, што яна Ваша сястра!” Значыцца, на не сястру начальніка можна валіць, што хочаш. Аднак, на ўсякі выпадак у часе спектаклю ў парку стаялі ўзброеныя людзі. Ніякага нападу не адбылося.

Сшытак 2

«Так всюду я влачу среди моих скитаний

Весь ад моей души, весь мрак пережитой,

И страх грядущего, и боль воспоминаний...»

С. Надсон

Нет! Грядущего не страх мне.

1916, декабрь. Ю.Б.

“Праблемы”

Два асноўныя пытанні мяне хвалявалі: пасля сканчэння школы і ў часы наведвання курсаў.

1. Чым жыць?

“У іншых жыццё бяжыць, як добра падмазаная машына, яны задаволеныя і шчаслівыя, сёння дзень мінуў - і дзякаваць богу. Але калі завядзецца ў душы чарвяк і ён точыць і грызе - бяда! Спакой гіне, нездаволены сабой, прагнеш не таго, што даецца, а таго, чаго няма. У чым жа сэнс? Чым жа жыць?” (з запісаў у студзені 1917 г.).

Чым жыць? Модамі? Парожняй балбатнёй? Выйсці замуж і на гэтым супакоіцца? Не, гэтым нельга задаволіцца.

Запісваючы неяк уражанні ад лекцыі Посэ (на тэму “Каханне ў творах і жыцці Л.М. Талстога”), якую ён закончыў заклікам да ідэйнай творчай працы, адзначаю: “Хочацца такой працы - яна неабходна як паветра; на нешта ж патрэбна “ухло­пать” сваё жыццё, а то пустата, пустата... Цікава, што я падумаю праз некалькі гадоў, прачытаўшы гэтыя словы? Як я аднак сумняваюся ў сабе. Я ўпэўнена, не змянюся ў гэтым, аднак гэта не шкодзіць сумненням лезці ў галаву. Хачу, хачу прысвяціць сябе справе блізкай, харошай!”

Далёкае, няўрымслівае дзяўчо!

Няўжо гэта я?

Чытаю я гэтыя словы не праз “некалькі” гадоў, а блізка што праз пяць дзясяткаў. Я не збочыла з накрэсленай сцежкі, на пражыла ўтрыманкай, працавала, як умела.

2-ое пытанне, якое мяне мучыла, - вайна. У пачатку вайны мая бялявая Зіна пайшла працаваць у бальніцу, мяркуючы стаць медыцынскай сястрой (запалу яе ненадоўга хапіла): сякія-такія з хлопцаў-гімназістаў, паддаўшыся патрыятычнаму запалу, пайшлі дабраахвотнікамі. А я?

Глыбока ўразілі мяне сцэны провадаў мабілізаваных. Маткі, жонкі... слёзы, слёзы. Можа гэта апошні раз цалуеш, пазіраеш у вочы?

А шнуры фурманак на шляху - гэта едуць выгнанцы-ўцекачы, пакінуўшы недабрахвотна свае абжытыя куты. Спатыкаліся і землякі з родных месц. Куды едуць? Што яны знойдуць там? А свежыя магілы паабапал шляху! А вогнішчы паблізу вакзалаў, на якіх гатуецца няхітрая страва - нямала дзён трэба чакаць пасадкі ў вагоны. Людзі знясіленыя, пачарнелыя. Старыя, дзеці...

А па гарадскім бруку зухаватыя, свежа спечаныя афіцэры дзынкаюць шпорамі. Вайна скончыцца перамогай праз пару месяцаў! Мы ім пакажам!..

І паказалі... спіны.

Мазурскія балоты... Здраднікі... Сухамлінаў... Самсонаў... Чытаю газеты. Там - ура! А ў душы ўсё больш і больш гучаць пацыфісцкія ноткі.

Паштоўкі з’явіліся з “героем”, на іх намалёван казак Кузьма Кручкоў і нанізаныя на яго піку ворагі. Яны мяне абуралі.

Улетку 1915 і 1916 гг. я жыла паблізу Радашковіч у сям’і паляка (з Люблінскай губ.), які служыў у маёнтку пана Валадковіча. Трое дзяцей былі маімі вучнямі (у горадзе мы жылі ў аднэй кватэры).

Выйдзеш, бывала, на шлях, калі звечарэе, і слухаеш, як стогне зямля - фронт быў недалёка. Гэты стогн болем адбіваўся ў сэрцы. А цягнікі з калекамі, параненымі... Не дзіва, што ў маіх запісах часта спатыкаюцца словы абурэння вайной.

“Калі скончацца гэтыя іспыты? Нервы атупелі. Падумаеш - валасы на дыбкі падымаюцца. Прэч вайну!” (1916 г.)

“Гэтая бойня, жудасная бойня выклікае буру ў душы. Усё да чорта пайшло, загінула ў разбурэннях. І гэта “культура”?! Хвалёная, высокая культура. Геніі, якія стварылі яе, гляньце, палюбуйцеся! Няўжо ніколі, ніколі чалавецтва не страсе з сябе гэтага ржавага, задушлівага пылу, не ўздыхне вольнымі, поўнымі грудзьмі? Не хочацца верыць, што ніколі гэтага не будзе. Нават праз сотні, тысячы гадоў? Няўжо людзям патрэбна, каб спачатку грымнуў гром?

Ну, а пасля вайны ўсё пацячэ па-ранейшаму? Тая ж коснасць, забабоннасць, жыццё для ўласнай уцехі?”

Гэты наіўны патаемны пратэст у душы зліваўся з шырокімі рэкамі народнага пратэсту.

У 1919 г. у часы белапольскай акупацыі пытанне аб вайне, аб міры зноў усплывае. Усхвалявала мяне кніга Зутнер “Долой войну, долой оружие!” Прыпомніліся даўнейшыя спрэчкі з хлопцамі, не нюхаўшымі вайны. Яны ўпэўнялі мяне, што без вайны не можа існаваць свет, у абарону яе прыводзілі доказы, якія мне цяжка было абвергнуць. Гэта кніга падмацавала мяне, але мне няясны былі шляхі, якія прывядуць да ўсеагульнага міру, бо і аўтар сабе няясна ўяўляў іх. Разважанні, якія часта спатыкаліся ў тагачаснай літаратуры аб сусветнай вайне, што вайна вядзецца дзеля ўсеагульнага міру, я лічыла крывадушнымі. Гэтымі словамі прыкрывалі іншыя мэты і іншыя задачы, якія ніякіх адносін да міру не мелі. Не са зброяй у руках здабываюць мір, патрэбны іншы шлях. А які? Можа чалавецтва, перацярпеўшы гэтулькі пакут, страціўшы безліч людзей і чалавечай энергіі, само скажа гэтаму злому Молаху: “Даволі”? Пакуты яднаюць сяброў і ворагаў. Як перамагчы інстынкт забіваць сваіх братоў?

Так юнацтва ставіла набалелыя пытанні і не знаходзіла на іх адказу, пацяшала сябе наіўнымі [тлумачэннямі]. Толькі праз гады знайшлі адказ у Леніна.

Сшытак 3

1915 г. Была я занадта для свайго веку сталая і без меры сур’ёзная. Для гэтага меліся свае прычыны. Бацька памёр, калі мне было 13 гадоў, сродкаў ніякіх, а вучыцца хацелася. Як жыць? Доўга ў маім настроі гучалі ноты засмучэння, але волі да барацьбы яны не зламалі.

Мой старэйшы прыяцель часта падсмейваўся над такімі маімі настроямі. Неяк (люты 1915 г.) прыслаў мне паштоўку, дзе была намалёвана лёгкадумная стрыкатка і мураш у акулярах і з кіёчкам, які чытаў ёй натацыю. Надпіс не адпавядаў малюнку: “Стрекотунья-попрыга в лето красное не пела.”. Мой вершаваны адказ быў у стыле нашых тагачасных адносін. Як было мне не засмучацца? Што мяне чакае?

Стихотворный ответ на открытку “Стрекоза и муравей” (1915 г.) с надписью “Стрекотунья-попрыга в лето красное не пела”:

Стрекотунья не поёт…

Отчего бы это?

Не резвится, слёзы льёт

В радужное лето.

Вот подружки чередой

Легче снов порхают

И о жизни молодой

Песни распевают.

А она стоит в тени,

Крылышки сложивши,

Опустивши глазки вниз,

Го лову склонивши.

Аль прохожий лиходей

Та к неосторожно

Крылья радужные ей

Повредил немножко?

Заблудилась ли она

В роще из цветочков,

Загляделась на клопа,

На цветных жучочков?

К ней подходит муравей,

Муж зело учёный,

Лекарь пресерьезный,

Стал и строго говорит,

Вид приняв прегордый:

«Кумушка, скажи ты мне,

Приняла ль микстуру, –

Что советовал тебе

Прописал что я тебе

От хандры, от дури?

Отчего ты всё стоишь,

Кислу скорчив мину,

Не порхаешь, а молчишь

И клянёшь судьбину?»

Раскричаться тут хотел

Муравей серьёзный,

Но, увы, он не успел,

Звук издал лишь грозный…

От волнения с очей

Стёклышки слетели!

Бедный,

Бедный муравей!

Сшытак 4

Я займаюся самавыхаваннем

У аднаго з настаўнікаў местачковай народнай школы (а іх было двое), маладога хлопца, толькі скончыўшага настаўніцкую семінарыю, быў клапатлівы старэйшы брат, які служыў ва флоце на Чорным моры. Якую пасаду ён там займаў, не ведаю, але гэта быў развіты хлопец, харошы мастак. Ён вельмі любіў свайго малодшага брата і клапаціўся аб яго выхаванні. Ён набыў яму шмат папулярных выданняў па розных галінах веды. Гэта былі выданні Гімпера, Бракгаўза і Ефрона, Паўленкава і інш. Класікі сусветнай літаратуры пад рэд[акцыяй] праф[есара] С.А. Венгерава вялікага фармату, у прыгожых вокладках, са шматлікімі малюнкамі ў тэксце і на асобных лістках. Творы А.С. Пушкіна, М.Ю. Лермантава, Г. Байрана, У. Шэкспіра... Да мяне пачалі трапляць гэтыя кнігі. У той час мне пайшоў 13-ты год. Я захапілася Лермантавым і Шэкспірам. Мне цяпер самой дзіўна, чаму трагедыі Шэкспіра мяне так прыцягвалі. Яны ж не лёгка чыталіся. Знаёмства пачалося не толькі з малюнкаў. Увагу маю звярнула трагедыя “Рамэо і Джульета”, таму што гэта ж маё імя па-італьянску. І пачала я чытаць адну за другой хвалюючыя трагедыі вялікага майстра чалавечых душ.

У часе вакацый, калі я непатрэбна была матцы для якой-небудзь работы, яна мяне накіроўвала ў “прыроду” набірацца здароўя, або ў агарод палоць. З такімі цяжкімі кнігамі няёмка было куды-небудзь ісці, яшчэ папсуеш чужую кнігу. І я знайшла ўтульнае месца пад самаробнай канапкай, засланай посцілкаю з фальбонаю, якая даставала да падлогі. Канапа стаяла паблізу акна каля стала, было светла, і нікому не магло прыйсці ў галаву шукаць мяне тут. Толькі выпадак выкрыў маю таямніцу. І было многа кпінаў з маёй выдумкі.

Праз год пазней я пазнаёмілася з папулярна напісанай кнігай аб грэчаскіх філосафах. Сакрат, Эпікур, Арыстотэль, Дыаген. Не так лёгка мне было пераварыць гэту філасофію, хоць і ў папулярнай форме напісаную, але яна мяне зацікавіла. З Эпікурам і эпікурэйцамі я спрачалася, а вось стоікі мне падабаліся. І надумалася я папрабаваць выхаваць у сабе вытрымку, трываласць і волю. Падабаліся мне мужныя суровыя спартанцы, іх метады выхавання.

Трэба было ўзяцца за сябе. Пачынаць з драбніц. Я - ў садочку пад грушаю. Перад вачыма гэтая нялёгкая філасофія. Набрала я жменю сакавітых жаўтавата- зялёных, такіх спакуслівых слівак Ранклод (я іх вельмі любіла). Трэба асіліць раздзелы гэтай кніжкі, а слівы так і просяцца ў рот. Глытаю сліну, а сабе дала задание прачытаць і расказаць адгэтуль дагэтуль, і тады можна паласавацца. Каб яшчэ больш сябе раззадорыць, я нават здзіраю скуру са слівы. Нялёгка вытрымаць!

Вось да чаго могуць дадумацца саматужныя выхавацелі! Рабілася гэта ўпотай, сяброўкам - ані слова. У галаве іх іншыя думы, не зразумелі б, засмяялі б.

Трапіла мне ў рукі кніга “У 2000-тысячным годзе”, фантастычны раман невядомага аўтара. Я была ў захапленні. Шмат аб якіх цудах даведалася. Мяне ўразіла вопратка са шкляных валокнаў, якую будуць насіць людзі. Станеш у такой вопратцы на адпаведнае месца і трапіш пад нейкі асаблівы душ, які цябе абмые разам з тваім адзеннем. Але яшчэ большым дзівам здалося мне слуханне лекцый прафесара, які сядзіць у сваёй кватэры і чытае, а слухачы - у аўдыторыях далёка ад яго.

Ці думала я, што дажыву да большых цудаў, аб якіх аўтару гэтай фантазіі і ва сне не снілася? Гэтыя моманты засталіся ў маёй памяці, а што там гаварылася аб пабудове новага грамадства, засталося ў тумане.

Я стала шукаць іншыя кнігі на гэту тэму. Дзіўна, што ў той час абмінуў мяне Жуль Верн. А вось Кампанела з яго “Горадам сонца” і Мор з “Утопіяй” спаткаліся на маім шляху. Яны перада мною паставілі шмат пытанняў. Людзі ў такія далёкія ад нас часы марылі аб грамадстве, дзе не было б ні багатых, ні бедных, ні цароў, ні начальнікаў. Ці будзе калі-небудзь так? Якая гэта прыгожая мара! Але як яе ажыццявіць? Дзе тыя сілы? Ніхто не мог мне адказаць на гэта. Усякія крамольныя думкі заставаліся толькі ў маёй галаве, а я пераходзіла да іншых захапленняў.

У той час я пазнаёмілася з кнігамі Л. Талстога. Была гэта “Споведзь” ці “У чым мая вера?” не памятаю. Толькі мае рэлігійныя ўяўленні сталі на дыбкі. Я пакінула маліцца, хаця ў царкву прымушана была хадзіць, як і ўсе гімназісткі - ды яшчэ парамі. Потым ў мяне апынуўся Рэнан аб жыцці Хрыста (не без удзелу майго сябра настаўніка). Вось толькі з ім я і магла пагаварыць аб прачытаным. Але ён заўсёды выклікаў мяне на спрэчкі, а сам не вельмі стараўся выказаць свае погляды, не імкнуўся навязаць свае думкі.

У выпускным класе здарылася са мною нечаканая непрыемнасць. Гэта было ў пачатку навучальнага году. Сабралі праваслаўных у зал на малітву. Звычайна чыталі па малітвенніку. Але на гэты раз малітвеннік некуды падзеўся, і дырэктар выклікаў мяне. Я сказала, што адчуваю сябе дрэнна (гэта сапраўды было так) і не магу чытаць. Ён настояў. Я пачала чытаць “Отче наш” і... збілася, два разы пачынала і... выйшла. Скандал мог скончыцца дрэнна для мяне. Я была першай вучаніцай, адносіны настаўнікаў і нават дырэктара (а яго ўсе баяліся і дрыжэлі перад ім, тольга не я; мяне часта пасылалі да яго ў якасці дэлегата, каб уладзіць якое-небудзь непаразуменне) былі самыя найлепшыя. Бібілачка ды Бібілачка! Вось табе і раз!

Я зайшла ў куток і давай сябе экзаменаваць, ці сапраўды я забылася на гэтыя пацеры. Прачытала правільна. Цяпер я магла спакойна гаварыць са свяшчэннікам, які мяне выклікаў. Я сказала, што была ўсхвалёвана (сказала яму прычыну), і таму здарылася такая недарэчнасць. Ён мяне вылучаў сярод іншых вучаніц, бо часам я задавала пытанні, і называў мяне філосафам. Памятаю, папыталася я, як разумець “троичность” бога: бог айцец, бог сын і бог дух святы ў адной асобе, мне гэтага ніяк не ўцяміць. Ён адказаў прытчаю. Блажэнны Аўгустын хадзіў у роздуме па берагу мора і думаў аб гэтым пытанні. Убачыў дзіцёнка, які ракавінай пераліваў ваду з мора ў ямку. Папытаўся, што ён робіць. Той адказаў, што пералівае мора. Здзівіўся. “Вось так і ты розумам не поймешь “троичности” бога”, - адказаў хлопчык-ангел. Вось гэты свяшчэннік і ўладзіў справу.

Гімназія нядаўна заснавалася (гэта быў першы выпуск), і бібліятэкі там не было. Кнігі даставалі ў знаёмых і малазнаёмых. Трапіліся мне творы Ф. Дастаеўскага, якія я пачала глытаць. Дзіўнае ўражанне ён рабіў на мяне. Я ў думках спрачалася з ім часта, але ён зацягваў мяне. Цікава, што пасля гэтага юнацкага захаплення я праз гады не магла ўзяць у рукі яго твораў. Нават калі я ўбачыла на экране “Ідыёта”, які мне дужа спадабаўся, я не магла дачытаць узятай кнігі. Але лекцыі Н[естара]. Катлярэўскага пра Дастаеўскага на курсах слухала з цікавасцю.

Знаёмства з каралямі з лёгкай рукі Шэкспіра працягвала серыя “Тайны вен­ценосцев”. Іх многа было, гэтых не тоўстых, у мяккай вокладцы кніжак, відаць дадаткаў да нейкага часопіса. Атрымала дакладнае знаёмства з жонкамі і не жонкамі Генрыхаў, Людовікаў, рыцарскімі паводзінамі, здраднікамі, прыдворнымі інтрыгамі. Дасведчаныя ўводзіны ў сусветную гісторыю...

Мае сябры-хлапчукі захапляліся “сышчыкамі”, якія ў той час завалодалі сэрцамі юнакоў. Можна было назіраць такую карціну: на стале ляжыць задачнік або граматыка, чыстая старонка сшытка, а хлопец сядзіць, унурыўшыся ў невялічкую кніжачку ў каляровай вокладцы і глытае прыгоды чарговага выпуску “сышчыкаў”. Яны і мяне спакушалі, але душа мая не ляжала да забойстваў, крадзяжоў і іх выкрывальнікаў. Ці ж можна параўнаць гэта з таямніцамі каралеўскіх палацаў?

Праўда, захавалася ў памяці і кніга “Антон Крэчат” (не з гэтай серыі) пра разбойніка А. Савіцкага, які дзейнічаў недзе ў Магілёўшчыне. Ён нагадваў сваімі ўчынкамі “Дуброўскага” А. Пушкіна. Аб ім я потым знайшла матэрыял гістарычны ў час[опісе] “Историч[еский] вестник” (1911, № 12).

У дзяцінстве мне не трапляліся кнігі для дзяцей, абмінула мяне і Чарская. У народнай школе былі кнігі для чытання (Ушынскага, Тахцяровых) - і ўсё. І вось у 1919 - 1920 гг., калі я ўжо была настаўніцай, мой таварыш па школе, настаўнік З., прынёс мне вялікую пачку кніг для юнацтва. Гэта быў харошы падбор кніг, якія ён доўгі час збіраў: Брэт-Гарт, Джыаваніолі, Войніч і г.д. і г.д. Я прагна накінулася на гэтыя кнігі. Гэта былі змрочныя часы акупацыі, а кнігі - аддушына, праз якую павявала свежым паветрам.

А першая “вялікая” кніга, якая трапіла ў мае рукі, быў раман Сянкевіча “Агнём і мячом”. Я тады яшчэ не вучылася ў гімназіі. Стала я адольваць гэту кнігу. Бацькі хацелі яе схаваць, казалі, што я яшчэ малая і нічога не зразумею, але я ўпотай памаленьку чытала і чытала. Не ведаю, ці многа я прачытала, але некаторыя малюнкі і цяпер паўстаюць у маёй памяці. А вобразы Гелены, Скшэтускага, Заглобы і Валадыеўскага замянілі мне забаўкі і сяброў (гадавалася я адна). З імі я вяла бясконцыя выабражальныя размовы, і мне не было сумна.

У 8-м класе я пазнаёмілася з бібліятэчкай, якая захоўвалася ў фізічным кабінеце настаўніка-матэматыка. Там быў Караленка (“Сляпы музыкант”, “Гісторыя майго сучасніка” і інш.), Сцяпняк-Краўчынскі (“Штундыст Павел Рудэнка”, “Падпольная Расія”), іншых кніг не памятаю, але напрамак быў такі. Хочацца ўспомніць добрым словам гэтага настаўніка-арыгінала Канстанціна Хрысанфавіча Бабарыкіна. Яго добра скроеная фігура ў форменным сінім сурдуце з рукавом, а то і плячом, выпацканым мелам, лёгка і порстка ідзе з лекцыі па калідоры, накіроўваючыся ў свой кабінет, і направа і налева сыпле дасціпнымі жартамі вучаніцам, якія заўсёды круціліся каля яго. “Не выдайце быка за індыка!” Яго любімая прыгаворка. Возьме, бывала, праекцыйны фанар з дыяпазітывамі і ідзе на акраіны горада або ў вясковыя школы: “[Духа] не угощайте!”

Сшытак 5

Поразава

Шкада, што не нарадзіўся сярод паразоўцаў які-небудзь значны талент, каб напісаць пра мінулае нешта накшталт хронікі: ні Коласа, ні Мележа, а ма­тэрыял цікавы. Мястэчка. Неўрадлівыя шнуры зямлі. У ваколіцах ганчарная гліна і мел. Той цягне на кірмаш галачкі мелу, той воз гаршкоў, каб зарабіць якую капейку. А моладзь едзе ў свет шукаць лепшай долі. Колькі пераехала ў Амерыку! Успамінаецца А. Паплаўскі. Прыяжджаў ён з жонкаю. Яму якраз пашчасціла знайсці работу і ўсталявацца. Нават матку клікалі ехаць з імі... Гарбоўскі трапіў у Пецярбург, захавалася аткрытка, з якой відаць, што працаваў на фабрыцы “Лаферм”. Бачылася з ім, калі была на курсах у 1915-1916 гг. Але што пералічаць іншых?

Мой дзядзька, мамін брат. Вельмі здольны. Скончыў не то “уездное”, не то “городское” вучылішча, а прылажыць рукі не да чаго было. На гаспадарцы круцілася бабка з дочкамі, дзед працаваў у лясніцтве ў Белавежскай пушчы. А скончыў ён Свіслацкую гімназію. Мяне цікавіць, як гэта магло здарыцца, але, нажаль, цяпер няма каму на гэта адказаць. І пайшоў дзядзька “ў свет”. Ён вельмі добра маляваў, хацеў трапіць у мастацкае вучылішча. У Кракаве асеў нейкі паразовец, і дзядзька накіраваўся да яго, але з гэтага нічога не выйшла. Паехаў на Урал, потым трапіў у Сярэднюю Азію (Байрам-Алі, Мургаб). Перад вайной асталяваўся ў Курлаве на шклозаводзе Мальцава, потым на Каўказе (“Дагестанскія агні”) і ў Владзікаўказе (Орджонікідзе). Перабраў, відаць, немала прафесій, пакуль не стаў спецыялістам па шклу. І ўвесь час ён марыў зарабіць грошай, каб вярнуцца ды бабіну хаціну падправіць. Успамінаецца, што напісаў, каб чакалі яго, ён едзе з Урала, дзе ўдалося адшукаць паклады нейкага мінерала. Мы чакалі, а ён так і не прыехаў, бо ў дарозе ўкралі ўсе яго грошы (відаць, іх было не мала).

Апынуўшыся на беразе Волгі, далёка ад родных карэнняў, вечарамі пры рабоце часта матка ўспамінала родныя мясціны, свае маладыя гады перад вайною. Яна неяк было мне гаварыла пра сваё сваяцтва з Кал[іноўскім], я накрэмзала нейкую “формулу”, у якой прабую разабрацца. Шкада, што гэта нейкія іерогліфы.

Дзед Кароль нарадзіўся 25 студзеня 1820 г.

Бабка Эмілія 27 жніўня 1835 г.

Пажаніліся 22 лістапада 1853 г.

Бацька (маткі, дзед Юліі - Т.К.), яго брат жанаты з сястрой Каліноўскага.

Насельніцтва мястэчка Поразава: яўрэі - саматужнікі і гандляры - і беларусы. Побач з бабаю жыў саматужнік, які фарбаваў пражу для вясковых ткачых. Праз плот сада можна было бачыць розных колераў маткі, развешаныя на дручках для прасушкі. У цэнтры мястэчка былі крамы больш заможных гандляроў, дзе можна было набыць крамніну і абутак. Тавар прывозілі з Ваўкавыска і нават з Беластока. Аб такой падзеі паведамлялася пад сакрэтам і запэўнялася, што тавар - гэта нешта незвычайнае: “Толькі для вас”. Неяк мне перапалі парадныя туфлі з матчынай нагі беластоцкага вырабу. Тэкстыльная крама знаходзілася недалёка ад воласці. Можна было наглядаць цікавыя сцэнкі. Вось з крамы выходзяць мужчына і жанчына. Па адзежы відаць, што з вёскі. Гандлярка дорага просіць за тавар, з ёю таргаваліся, яна не ўступае, але і траціць не хоча купца. Выбягае з крамы і крычыць: “Ну, куды ж вы пайшлі? Вярнецеся! А якая ваша цана? Давайце памяркуемся!” Варочаюцца і “мяркуюцца”.

Шмат было маленькіх крамак з рознастайным асартыментам тавараў: цукар, газа, цвікі, табака.

У завулках жылі пекары. Бабка мяне часта пасылала па абаранкі ці куханы “з пылу з жару”. У печы з аднаго боку гарыць агонь, з другога - чыгун з варам. Гатовыя абаранкі на доўгай вузкай дошцы - бух у чыгун з вадою. Нейкія яшчэ магічныя рухі, і ў мяне ў руках гатовая прадукцыя. А ў хаце - верхал, падлога брудная, пасцель раскідана, смаркатыя дзеці чапляюцца за матчын прыпол. Якая там санітарыя! Абаранкі звычайныя і на “яйках”, куханы - круглыя, пляскатыя, пасыпаны цыбуляй і макам. Можна было іх набыць у разносчыцы Хасі, якая з вялікім кашом абыходзіла сваю “парафію”. Выгляд яе неахайны: брудная паркалёвая ў шырокіх фалдах спадніца з абрынданым прыполам і фартухам, невыразнага колеру хустка пакрывала нячэсаныя валасы. Маткі саромелі сваіх дзяўчат: “Прыбярэцеся, ходзіце як Хася”.

Паразоўцы... Гэта не проста мяшчане або сяляне. Яны лічылі сябе блізка што за паноў, бо ўсіх вясковых называлі мужыкамі, хамуламі. Насельніцтва не было пад прыгонам. Вось і заганарыліся нашчадкі, нават, матка казала, хадакі ездзілі ў Пецярбург здабываць нейкія свае правы, але варочаліся з парожнімі кішэнямі.

Апроч гонару, нічым не адрозніваліся ад іншых. Мелі вузкія палоскі малаўрадлівай зямлі, падраблялі ганчарствам. Маладыя ехалі ў свет шукаць работы. Колькі ў Амерыку паехала! Бедавалі там, рэдка каму ўдалося стаць на ногі. Аднаго такога я памятаю. Антось Паплаўскі. Ён ажаніўся з “амерыканкаю”, набыў дом, прыязджалі яны з жонкай ў мястэчка і нават матку заахвочвалі ехаць у Амерыку. Яна так добра шыла і вышывала, а ў індустрыяльнай краіне такія работы дорага каштуюць, але матка, хаця і не мела ніякіх перспектыў на бацькаўшчыне, не паквапілася на амерыканскія даброты.

Каб паглядзець, як працуюць ганчары, не трэба было далёка хадзіць, толькі перайсці дарогу. Дзядзька ў зрэбных нагавіцах і кашулі, завязанай жычкай каля каўняра, падкасаўшы рукавы, мясіў гліну як цеста. Вельмі ўважліва прыглядаўся і выбіраў самыя дробныя каменьчыкі. Кавал гліны для гаршка ці збанка клаў на дзеравянны кружок, які жалезным прутком злучаўся з другім, большым, і пачынаў гэты апошні круціць нагамі, а рукамі, намачыўшы, прыдаваў гліне патрэбную форму.

Дзе-небудзь на агародзе, далёка ад будынкаў, у выкапанай глыбокай і шырокай яме рабілася печ для апальвання гаршкоў. Калі яны вымаліся з печы, надаваўся ім глянец краменнымі круглячкамі. Добрыя гаршкі, збаны, гладышы і глечыкі выраблялі паразоўцы. Яны вазілі іх на продаж у Ваўкавыск і іншыя мястэчкі.

Няньчыла мяне бабуля. Але з ёю не так было цікава, як з суседкаю Альжбэтаю. Я называла яе Зена. Прыйдзе, бывала, пагоцае мяне, сілком напоіць малаком, - яго я не любіла, а прасіла бульбы і селядца. Калі вынікала патрэба, пашэпча ад злога вока, або ад перапалаху, прычым не абходзілася бяз нейкіх магічных знакаў (усё гэта ўпотай ад маткі). Раскажа і пра сароку-варону, што кашку варыла і дзяцей карміла, а дармаеду не дала, пра ката-варката, пра гусей, што ляцелі з далёкага краю і селі на варотах у чырвоных ботах, пра буслоў, якія глытаюць гадаў на балотах, а часам наведваюць капусьнікі і знаходзяць там малых. Вунь і Агаце падкінулі яны малога. Чаго яна толькі не ведае! Усе местачковыя навіны. Перакінуцца часам з бабаю словам і пра бацькоў: тое ў іх не так, гэта трэба рабіць інакш. (Жылі яны ў той час не разам, а ў другім канцы мястэчка). А бацькі вырашылі, што ўжо ім пара ўзяцца за выхаванне дачкі. Відаць пытанне было далікатнае, бо ў якасці паўнамоцнага пасла накіравалі вельмі паважанага чалавека, акцызнага супрацоўніка, добрага знаёмага. (Бацька ў той час працаваў у манапольцы “сядзельцам”). Я апынулася на руках у дзядзькі і што моцы загаласіла. Ён нёс мяне праз мястэчка. Я выкручвалася і крычала: “Да бабы! Да бабы!” Так было цёпленька і ўтульна ў бабіным запечку, на мяккай пярынцы! Не скора мяне адпусцілі да бабы. Неўзабаве мы пераехалі ў сяло. Прывозіць да бабулі мяне пачалі, калі я падрасла. Гэта бывала ўлетку. У бабы быў сад, у суседзяў - шмат дзяцей.

Калі я перайшла ў 3 клас гімназіі, бацька пераехаў зноў у мястэчка на пасаду валаснога пісара.

Бабка мая мела цвёрды, уладны характар. Лічылі яе разумнай кабетай, і за парадамі да яе прыходзілі местачкоўцы, асабліва калі справы былі грамадскія. Яна любіла пагаварыць і пачаставаць. “Мае вы міленькія”, - звычайна пачынала яна гаворку. Матка скардзілася на яе характар, і адносіны іх не заўсёды былі добрыя. Затое мой бацька ўмеў да яе падыйсці часам з жартам, часам з чаркай, а яна любіла яго, як роднага сына.

Яна родам была не з мястэчка, а дзед быў местачковы. Сваякі жылі побач, і старэнькага дзядулю ў белай зрэбнай вопратцы і яго бабулю з тоўстай шыяй (у яе была базедава хвароба) мне наказвалі называць дзедам і бабай і ў руку цалаваць. Яны мелі шнур неўрадлівай зямлі, падраблялі продажам мелу ў кірмашовыя дні (у ваколіцах мястэчка яго многа, як і гліны, харошага гатунку). Як сталася, што дзед мой атрымаў асвету ў Свіслацкай гімназіі, як казала матка, не ведаю. Працаваў ён у пушчы ў канцылярыі лясніцтва і кожную суботу прыходзіў дадому, а ў панядзелак ішоў на работу. Бабуля мне паказвала яго фатаграфію ў групе леснікоў і працаўнікоў лясніцтва.

Дзед пабудаваў дом па свайму плану, ён адрозніваўся ад суседніх хат. Ад вуліцы было два невялікіх пакойчыкі - адзін большы, другі меньшы, за імі маленькая кухня з пліткаю. У гэтых пакоях жыў некалі доктар, калі мястэчка разжылося на яго. З сяней налева кухня з бакоўкаю, дзе стаяў бабін ложак і камода. Шмат месца займала печ, дзе сушылася жыта і можна было добра пагрэцца. Акенца ў садок. З кухні дзверы ў два пакойчыкі з асобным выхадам на двор. Некалі жылі тут бацькі, і тут я нарадзілася. За маёй памяццю дзверы з кухні застаўляліся, а ў пакоях жыла яўрэйская сям’я.

Дзед пасадзіў сад, які быў невялічкі, але каштоўны. Рэдкія прышчэпы дзед даставаў, дзе толькі яму ўдавалася: у аматараў, у маёнтках, выпісваў аднекуль. Шмат папрацавалі дзеці, пакуль ён падгадаваўся, трэба было паліваць, угнойваць. Надта харошыя былі грушы: жоўценькія аўсянкі, сакавітыя зялёныя тапалёўкі, ружовабокія банкрэты, смалянкі з пахам хвоі, вялікія, але нязграбныя бабы і яшчэ нейкія зімовыя - малыя, пакрытыя рудаватай лускою. Іх здымалі з дрэва, калі пачыналіся халады. Ляжалі яны доўга дзе-небудзь у склепе і рабіліся як масла, таялі ў роце.

Былі і яблыні: нейкія ружовыя, дробныя кітайкі і празрысты наліў. Раслі вішні, слівы рэнклод.

Калі сад у квецені, здаецца, не выйшаў бы адтуль. Вось зацвітае сліва, затым вішня, у розны час грушы, яблыні. Які пах! А музыка! Прыслухайся! Працавіта гудуць пчолы, бзыкае асва, цяжкі камячок - чмель - у чорна-жоўтым кажушку басавіта падае голас. Вось у такой млечнай белі стаяў сад, калі памёр мой бацька. Я зайшла ў квітнеючы сад і, прытуліўшыся да яблыні, вылівала сваё гора. Адламала пахучую галінку і палажыла ў труну, як апошняе прывітанне вясны. Ён так любіў кветкі!

1910 год. Хавалі бацьку ў “правадную” нядзелю (праз тыдзень пасля вялікадня). Людзей было шмат за гробам. Шкадавалі мяне - сіраціну.

Перад бабінай хатаю ад вуліцы рос каштан, магутны, разгалісты. Ён схіляў сваё вецце над дахам, а верхавіна яго купалася ў блакіце неба.

Хто яго пасадіў? Дзед? А можа дзедаў дзед? Зялёныя круглячкі з іголачкамі (ну, нібы ў вожыка, толькі мяккія) падалі на зямлю, раскрываліся і адтуль выглядалі, як памазаныя лакам, карычневыя з белай лысінай каштаны. Так добра было з імі гуляць! Дзятва падбірала іх на вуліцы. Але часам здараліся налёты ўрвісаў- разбуральнікаў. Яны з нейкай дзікай асалодай шпурлялі ў дрэва каменні, калы. Лісты і галіны ўкрывалі зямлю. Я не магла сцярпець такой знявагі. Падхапіўшы які-небудзь дубец, бегла бараніць дрэва. І пачыналася слоўная перапалка.

- Абармоты, гіцлі, нашто псуеце дрэва? Вось скажу бабулі...

Бабулі вельмі баяліся, яна ім можа даць дыхту.

Хлопцы адбягалі, дражніліся, высалаплівалі языкі. Хто-небудзь з дарослых адганяў іх. А яны крычалі:

- Юлька-кулька! Юлька-кулька!

Праз 55 гадоў (у 1968 г.) зноў я сустрэлася з роднай мясцінай. Не на “балаголе” ехала з Ваўкавыска, а на аўтобусе. Еду па Гарнастаевіцкай вуліцы і шукаю “Горкі” і любага каштана, пра якога не раз сніла. Зеляніны ўсюды шмат. Прысады і сады, але каштана няма, і “горка” паменшала. У вайну гэта частка мястэчка выгарэла, і бабінага дома няма. Пабудова на месцы яго новая, казалі, што Севашэвіча нашчадкі. З ім мелі справу бацькі, ён у бабы жыў. На “горцы” пажарнікі ўсталяваліся.

Уваход у хату быў збоку, не з вуліцы. Насупраць стаяў свіранак, дзе хаваліся розныя прыпасы. Там стаялі маглі, на якіх качалі памытую бялізну. Я больш нідзе не бачыла такога “збудавання”, і хочацца яго апісаць. Гэта доўгі, гладкі стол;

на двух канцах яго ляжалі на шырыню стала валкі (качалкі), на якія закручвалі бялізну, а зверху скрыня з цяжкімі каменнямі. Станавіліся двое на абодвых канцах стала і соўвалі гэту скрынку ўзад і ўперад. Бялізна, асабліва кужэльная, рабілася вельмі гладкай, лепш, ніж прасаваная.

Як мне часам хацелася пакатацца на маглях, але не дазвалялі.

Каля свіранка з левага боку раслі нейкія заморскія дрэвы з мяккімі стаўбунаватымі шышкамі вішнёвага колеру, казалі, што гэта - воцатнае дрэва. Вялікія яго лісты хіліліся на дах студні. З другога боку свірна раслі высокія дзедавы явары.

У бабулі не было ні жорнаў, ні ступы, у якой таўклі панцак. Калі трэба было, ішлі да суседзяў. Жорны звычайна ставіліся ў сенцах - жыта падсушвалі на печы, тады ўсыпалі яго патроху ў жорны і малолі: мука высыпалася праз невялікую адтуліну. Пакуль да таго млына даедзеш! А ступа была высокая, дзеравянная і таўкач таксама. Відаць, у такіх ступах ведзьмы на Лысую гару ездзілі. Разапрэлы ячмень усыпалі ў ступу і таўкачом - тук, тук!.. Глухія рытмічныя ўдары...

Бабуля ведае, што ўнучка любіць слівы. Якой бабулі не хочацца зрабіць прыемнае сваёй унучцы, асабліва калі яна адна ў яе? Наварыла яна цэленькіх слівак, замест костачкі ўклала мігдаловыя зерняткі. Восень і зіму яны чакалі ўнучку - смашненькія, салодзенькія. Стаяць яны ў шафе ў сенцах. Слоік вялікі, наліваны. Унучка часта заглядала туды. Вось яна адчыняе шафу - каля слоіка сядзіць вялікая мыш з доўгім хвастом і пазірае чорнымі гузічкамі. Спрытны рух - і хвост у руках дзяўчынкі. Ага, трапіла! Не лезь, куды не трэба! “Мыш” выкручваецца, дзяўчынка круціць хвост. Выйшла бабуля - абамлела. “Кідай скарэй! Скарэй!” Вынесла я на двор, кінула, а “мыш” на сцяну палезла. Гэта быў шчур. Колькі было гаворкі ў бабкі з суседкамі аб гэтым незвычайным здарэнні: “Бач, якая адважная!” Падумаеш, вялікая мацыя - мыш злавіць! І чаго яны так расквакталіся?

Горка. Па тагачасных маіх маштабах яна здавалася мне высокай, узвышалася праз пару хат ад бабінай. На горцы змяшчалася дзеравянная уніяцкая царква, абгароджаная парканам. Яна патанула ў зеляніне дрэваў і бэзу. Вароты былі заўсёды зачынены. Перад гэтымі варотамі было шмат месца для нашых дзіцячых гульняў. Матка расказвала пра ўніяцкага папа, якога называлі Магдуляй. Калі прывозілі хрысціць дзяцей, то ён часцей даваў дзяўчатам імя Магдуля, хаця бацькі прасілі запісаць іншае імя. Гаварыў па-беларуску: “О, тож будзе не Дарка, а Магдуля!”

Вечарэе. Павольнай хадою прайшлі каровы, замітусіліся авечкі, падымаючы пыл. Іх пераймаюць гаспадыні. А малыя дзяўчаты збіраюцца на горцы. І пачынаюцца гульні ў пікара, у свінню, у даганялкі, у чорнага ворана. Вясёлыя галасы доўга не моўкнуць. Ужо паступова гасне чырвань захаду, загараецца светлая зорка. Ужо не раз клікала матка сваю Гандзю: “Гандзя-а-а! Ідзі да хаты! Чуеш? Глядзі, вазьму папругу!...” Змораная, варочаюся да дому. Бабка кладзецца рана, але яна не спіць. Я стараюся паціхеньку адчыняць дзверы. “Вазьмі там, у пячурцы, цыкорый з куханам”, - кажа яна. Як гэта смашна!

У чэрвені месяцы (14-га ст. ст.) адбываўся ў мястэчку фэст - святога Антонія - у царкве і касцёле. Наязджала шмат народу. Перад святам пыл курэў на вуліцах, мы старанна падмяталі, падчышчалі, заглядалі на сметнікі. К гэтаму часу ў садочку расцвітаў вялікі куст пахучых ружаў і язьмін. Букеты кветак з’яўляліся на сталах. Да бабулі прыязджалі знаёмыя і далёкія сваякі з хутароў і засценкаў.

Калі прыязджала шляхта, польшчылі з усімі асаблівасцямі беларускай гаворкі. Пачыналася: “Niech b^dzie pochwalony!...” “Як маецеся? Ці высока скачаце? ^к zdгowlе?” І пайшло. За чаркаю: “Abysmy zdrowi byli i kapeluszem wodka pili”. Які- небудзь светлавусы дзядзька вухне такую прыпеўку, што хадзі хата, хадзі печ.

Вось адна пара - сваякі славутых гогалеўскіх тыпаў Пульхерыі Іванаўны і Афанасія Іванавіча. Мама расказвала, што гэта цётка (Палуянская) мела згрызоту: свайго сына Караля не хацела аддаваць “у навуку”, ад якой дабра няма чаго чакаць. Вось Костусь (Каліноўскі) быў такі разумны, а навука на шыбеніцу яго прывяла. Няхай лепей Караль нявучаным будзе. Успамінаючы Костуся, яна заўсёды плакала, была нейкай сваячкай Каліноўскага.

Аб паўстанні 1863 г. не гаварылі поўным голасам, але ў бабіных словах заўсёды было спачуванне да паўстанцаў і варожыя адносіны да “вешацеля” і “маскалёў”. Я спаткалася з адваротным бокам гісторыі, якая апісвалася ў кнігах Ілавайскага ці Турцэвіча. Не ўспомніш цяпер усяго, што давялося чуць, але ў душы панаваў смутак.

Калі хадзілі па ягады ці грыбы ў лясок, бачылі раскіданыя каля дарогі каменні - гэта магілы паўстанцаў. Пра іх бабуля расказвала, але я нічога не захавала ў сваёй памяці.

Матка мая была добра пісьменная і чытала і пісала па-руску і па-польску. Нарадзілася ў 1867 г. Дзе і як яна вучылася, не ведаю. Мабыць, у пакрыёмых школах. Дзед выпісваў папулярныя часопісы з літаратурнымі дадаткамі. Я яшчэ памятаю цэлы куфэрак розных кніжак, ён захаваўся ў бабулінай хаце. Чытала матка многа, часта ўпотай ад бабулі, бо тая сварылася з ёю за чытанне да глыбокай ночы. Вельмі любіла Лермантава, на дзевятым дзясятку чытала на памяць яго вершы, урыўкі з “Дэмана”. Народалюбца Кандратовіч-Сыракомля і Шаўчэнка таксама былі яе любімымі пісьменнікамі, а пазней і Я. Купала. Чытала ў арыгінале.

Яна мне расказвала, што ў сям’і местачковага аптэкара яна была як свая ў юнацкія гады, яе навучылі разбірацца ў лацінскіх назвах розных лекаў. Яна вельмі хацела вучыцца, але ў тыя часы гэта было немагчыма.

Свежасць успрымання і мастацкі густ яна захавала да глыбокай старасці. Калі яна пахваліць якую-небудзь кнігу, можаш не сумнявацца, што кніжка вартая ўвагі.

Была яна майстрам на ўсе рукі: і шыць, і вышываць, і зварыць, нават і нарысаваць. Ніколі не сядзела без работы, усё нешта перашывае, перакройвае. І ўжо калі зробіць, то ёсць на што паглядзець: і акуратна, і прыгожа, а па швах не распорацца, пакуль не парвецца. Бывалі ў нас вельмі цяжкія хвіліны, але яна ніколі не траціла галавы. Вялікая сіла духу была ў маёй матулі. Я ўдзячна ёй за тое, што з ранніх гадоў навучыла мяне не баяцца ніякай работы. Яе прымаўка “Дай, божа, усё ўмець і не ўсё рабіць” запала мне ў душу.

Матка вяла барацьбу з маім, як яна называла, “д’ябальскім упорам”. Сапраўды, я была вельмі ўпартай, але часам гэта была не бяздумная дзіцячая ўпартасць, а настойлівасць. Адносіны палепшыліся, калі матка пачала адрозніваць неразумную ўпартасць ад настойлівасці. Усім маткам хочацца, каб дзеці былі падобны да створаных іх выабражэннем ідэалаў. Са мною было цяжкавата, у мяне былі свае меркаванні.

У характары маім была яшчэ рыса, якая таксама выклікала канфлікты (гутарка будзе не аб раннім дзіцячым узросце). Калі я лічыла, што рабіць што-небудзь нерацыянальна ці негігіенічна або, паводле маіх меркаванняў, непрыгожа, то ніякія спасылкі на моду, на тое, што ўсе так робяць, мяне не стрымлівалі. Хацелася рабіць наадварот. У старэйшых класах на ўроках ручных работ нас навучалі зашываць пласцінкі для гарсэтаў. Тады была мода на тонкія таліі, усе настаўніцы хадзілі з перацянутымі таліямі, вучаніцы таксама пачалі браць з іх прыклад. Я абвясціла барацьбу гарсэтам і не насіла. Казала, што ў Эладзе не знявечвалі сваё цела, а якія там былі прыгажуні. Французскае “pour etre belle, il faut souffrir” - не для мяне.

Я лічыла, што нагу не трэба сціскаць і насіла абутак большы, чым трэба. На жаль, гэта справіла мне немалы клопат: нага слізгалася, і ў мяне ўтварыліся мазалі.

Бацьку я дужа любіла, і смерць яго я вельмі балюча і многа гадоў перажывала. Сярэдняга росту, цёмныя валасы вожыкам, заўсёды ён іх часаў шчоткаю. Блакітныя вочы, якія лагодна свяціліся з пад насупленых чорных броваў, папярэчная зморшчка сцягвала іх. Гарманічныя рысы твару, мяккія вусы. Бацька быў прыгожы, і дзяўчаты заглядаліся на яго. Адкуль такое спалучэнне цёмных валасоў і светлых вачэй? Мне цікава даведацца, але дзеда толькі раз бачыла і не памятаю яго выгляду. Ён быў прыгонным у нейкага пана, меў многа сыноў, якія памерлі ад сухот (словы маткі), як і мой бацька. Быў ён добры, вясёлы, жаданы госць на сямейных сялянскіх урачыстасцях - вяселлі, хрысцінах. І патанцуе, і пажартуе, і насмяшыць, і вып’е. Паважалі яго сяляне. Калі яго хавалі, а гэта прыпала на нядзелю пасля Вялікадня, уся “воласць” яго праводзіла на могілкі і шкадавала.

Святы! Колькі іх было! І рэлігійных і “царскіх” дзён! “Царскія” - гэта дні нараджэння, імянін цароў і царат. Я падлічыла па старому календару, колькі было свят ў годзе. Апроч нядзель, - 36 рэлігійных і “табельных” царскіх, а ўсяго 36 + 52! Праўда “табельныя” - гэта толькі “неприсутственные”.

У памяці захаваліся Каляды і Вялікдзень. На Каляды, 24 снежня, зрання ў хаце поўна было чаду - гэта смажыліся на алеі для традыцыйнай вячэры “ушкі” з грыбамі, загорнутымі ў цеста. Гатавалася шмат усякіх посных страў: сечаны селядзец з бульбаю і цыбуляю, рыба, квасок з грыбоў, кісель журавінны і аўсяны, кампот, лазанкі з цеста, куцця з панцаку. Для лазанкі і куцці трэба было церці мак у макотры, адцадзіць малако, а гушчу насыціць мёдам і перамяшаць з лазанкамі і куццёй. Вячэра-куцця пачыналася, калі на захадзе зьяўлялася яркая зорачка. Пад настольнік падсцілалася сена. Як гэта было цікава! Ніякіх псалмаў не спявалі, не чыталі евангелля. На куццю запрашаліся адзінокія асобы, каб яны ў сямейнай абстаноўцы правялі гэты вечар.

На Каляды да Шчодрыка хадзілі калядоўшчыкі. Насілі на палцы вялікую звязду, абклееную папераю, у сярэдзіне гарэла свечка. Пакручваючы звязду, спявалі нейкую царкоўную песню, а пасля пачыналася самадзейнасць: танцаваў мядзведзь у вывер­нутым кажуху, скакала каза, журавель, нейкія пачвары, спяваліся прыпеўкі. Пажадаўшы гаспадарам шчасця і атрымаўшы “дары”, калядоўшчыкі ішлі да іншых хат.

Мне давялося бачыць батлейку, толькі ці было гэта на Каляды, ці ў іншыя дні - не помню. Батлейшчык паказаў яслі з народжаным Хрыстом, разыграў некалькі інтэрмедый. Не помню таксама ці паказваў “Цара Максімільяна”, яго я бачыла ў выкананні хлопцаў з вёскі, якія з жарам дэклямавалі і махалі “шабляю” (гэта было на Бабруйшчыне).

Дзяўчаты варажылі і лілі воск, волава, палілі паперу, пад вокнамі слухалі, трывожылі соннага пеўня.

Дзяды-сіноптыкі па вядомых ім прыкметах судзілі аб ураджаі. Іней касматы - будзе ўраджай. Зоры на небе таксама аб нечым варожаць. Увосень адзначаліся “дзяды”, але я пра іх ведаю толькі па апавяданнях. “Не заўсяды, як на дзяды” - не раз чула такую прымаўку.

Вялікдзень - свята вясны. Гэта самае “смашнае” свята. Чаго толькі не навыпякаюць рупныя гаспадыні, калі ёсць з чаго. У местачковай інтэлігенцыі ставяць пры сцяне стол, засланы доўгім настольнікам. Мазуркі розных сартоў - мачоныя, цыганскія, каралеўскія і г.д., бабы, лёгкія, як ветрык, торт, прыгожа ўбраны, баумкухен - высокі, як пень з шышкамі; шынка, парася... Стол уквечаны зелянінай, вазонамі. І званы, званы ўсе дні, аж паветра гудзіць...

Ад мястэчка да горада Ваўкавыска лічылася 22 вярсты, цяжка сказаць з гакам ці без гака. Хто яго мерыў? Дарога цяжкая - пясок. Найскарэй можна было даехаць з поштаю; вазок лёгкі, конь, хоць не рысак, але няблага цягне. У халодную пару для паслуг быў балагола з будою ці без буды - як часам, тут не так акалееш, як з поштаю. О, балагола! З мястэчка едзе з пасажырамі і з парожнімі бочкамі, якія падаюць аб сабе голас у дарозе, назад - з пасажырамі і паклажаю: газа, алей, селядцы, соль; бочкі голас трацяць, затое паклажа месца просіць. З мястэчка выязджаем або позна ўвечары, або золкам, з горада - пад вечар, калі ўсе даручэнні і гешэфты закончаны. Конік цягне паволі, пагойдваешся, як у калысцы, дрэмлеш. Звесіў галаву і Янкель. Конь адчуў, што гаспадар страціў да яго цікавасць, стаў і ўздыхае. Нарэшце Янкель прачнуўся, падняў пугу. “Фор, фор! Каб цябе ваўкі! - Уй, што гэта за конь? Не конь, а зараза!” Гэта зараза шмат разоў за дарогу прыпыняецца, і “фор” яе не палохае.

Яшчэ адзін адменны від транспарту. Прывёз дзядзька воз гаршкоў на кірмаш, варочаецца паражняком. Матка папрасіла забраць мяне. Да вакацый яшчэ дні два- тры засталося. Што рабіць? Бягу да дырэктара прасіць. Ён строгі, яго ўсе баяліся. Ці адпусціць? Ура! Дадому! Доўгія драбіны поўны саломы, мякка, утульна, дзядзь­ка яшчэ клапатліва гунькаю прыкрые, ведае, што не міне яго добры пачастунак.

Па бязмежнаму полю плыве камбайн, побач з ім машына, за ім астаецца зжатае поле і вымалачаная салома. Колькі дзён патрэбна было б жняі з сярпом, каб зжаць палетак, што адолеў камбайн за адзін дзень?

У маіх дзіцячых успамінах устаюць палі з жанцамі на вузкіх загонах. Белыя і пярэстыя хустачкі, завязаныя канцамі ззаду, ныраюць у жытнім моры. Серп - жах! Жах! Поўная жменя каласоў, спрытна падхопленая сярпом, зграбны рух жняі - і вось яны ўжо кладуцца на ржышча, па іх - іншыя жмені. Застаецца толькі скручаным перавяслам звязаць - і будзе сноп.

Цяжкая работа - жніво! Ад рання да змроку пагнуць спіну! Спёка. А пад снапамі ў слабым цяньку кугікаюць малыя. Машыны-жняяркі былі толькі ў маёнтках, на шырокім полі: там яны маглі разгарнуцца. Як крыламі махаюць яны граблямі, пара коней ідзе павольным крокам. Чарада жанчын скручвае перавяслы і вяжа снапы. А далей ужо носяць снапы і ставяць іх у “мэндлікі”, у “бабкі” і накрываюць зверху снапом каласамі ўніз.

У нас не было зямлі, бацька ўжо выйшаў у “паны” і жыў на заробак. Але мяне цягнула да сельскагаспадарчых работ, хацелася навучыцца ўсё рабіць - у гародзе, у полі. Вось толькі да жывёлы ніяк не цягнула. Бабка заўсёды казала: “Дай, божа, усё ўмець і не ўсё рабіць”. Я з ахвотаю корпалася ў бабіным капусніку ці ў нашым гародчыку, садзіла кветкі. Бегала ў жніво да суседак і памагала ім жаць. Яны мяне вучылі, як серп трымаць, як асцерагацца, каб не парэзаць пальцаў. І не ўсцераглася: парэзала мізінчык, нават і дагэтуль знак застаўся. Забегалі жанкі, прынеслі бутэльку з “бальзамам” (гэта пупышкі бальзамічнай таполі, духмяныя, клейкія, настоеныя на гарэлцы).

Не ведаю на чыёй зямлі і на якіх умовах пасеяна была палоска жыта для нас, каб з хлебам былі (бацька ўжо памёр). Я матцы сказала, што сажну жыта з Гандзяй, дзяўчынай, трохі старэйшай за мяне, нейкай нават сваячкай і блізкай суседкай. Усталі мы спазаранку, узялі з сабой полудзень і пайшлі на поле. За працу ўзяліся шчыра, жалі навыперадкі. Рабілася горача, сонца падымалася вышэй і вышэй, і пачало добра прыпекаць. На небе ні аблачынкі, ні ветрыка. Залатая, высокая сцяна жыта стаіць нерухома, цяжкія каласы згінаюць сцяблы. Рухі нашы робяцца ўсё павальнейшымі, часцей бегаем да збанкоў з пітвом. Нагінаешся - і няма чым дыхаць. Не заўважылі, як з-за лесу насунулася хмара, загуркатаў гром. Так вось чаму так парыла! Пот капаў з кожнага валаска на зямлю, за каўнер. Страшнавата стала, але куды дзенешся? Дамоў не пабяжыш. Паставілі бабку снапоў, ушыліліся і перачакалі навальніцу. Людзей паблізу не было. Назаўтра я ледзь паднялася - так балела спіна, і рукі былі нібы чужыя, але ісці трэба, нельга адступіцца. Цяжка было жаць, аднак неяк уцягнулася, і праз некалькі дзён мы скончылі жніво. Я вельмі ганарылася сваёй работай.

Самая прыемная работа на сенажаці. Сена мурожнае такое духмянае! Па макраватаму лугу добра ступаць у ліпавых лапцях.

Сшытак 6

Свянціца

- Пісаць?

- Пісаць!

Не таму, што мая асоба так цікава, так вызначаецца сярод іншых якімі-небудзь якасцямі і заслугоўвае асаблівай увагі. Не. Гэта пясчынка ў людскім моры. Праўда, калі прыглядзецца, то і пясчынкі адрозніваюцца чым-небудзь адна ад другой, але вецер іх гоніць у пажаданым для яго напрамку, не разбіраючы, і раскідае ў розныя бакі.

А ветры нашай эпохі буйныя, уладарныя. А пясчынкі падымаліся з розных глыбінь. А шляхі, па якіх кідала іх, завілыя, і лёс кожнай адменны. Шмат усялякіх уплываў у спалучэнні з асаблівасцямі характару кіравала гэтым лёсам.

Колькі мне гадоў было, калі бацька атрымаў пасаду валаснога пісара ў сяле Свянціца? Думаю, не больш трох-чатырох.Я добра памятаю, як мы ехалі праз лес. Усё мне было цікава. Мяне пасадзілі ў нагах, укрылі, а была ранняя вясна. Як цікава ехаць лесам!

Калі пад’язджалі да месца, сцямнела. Бацька мне паказаў на агеньчыкі. Іх было многа ў адным месцы. Пад’ехалі. Нас спаткаў круглатвары барадаты дзядзька і ветліва правёў у кватэру. А агеньчыкі, якія мяне здалёк зацікавілі, былі тоненькія свечкі, устаўленыя ў бульбіны на кожнай шыбе вокнаў. Такой ілюмінацыяй спаткаў старшыня свайго новага пісара.

Жылі мы тут гадоў 7 - 8. Калі я падрасла, мяне ўлетку прывозілі да бабулі ў мястэчка, дзе было шмат таварышаў для маіх гульняў.

Сяло Малая Свянціца. Толькі назва, што сяло. На ўзгорку там стаяла “воласць”, ніжэй, насупраць, была школа, дом дзяка, далей царква і дом папа з садам. Дарога выходзіць на шлях да горада, упрыгожаны высокімі стромкімі, як свечкі, таполямі. За рэчкай на ўзгорку - маёнтак пана Міянчынскага з броварам і крыклівымі павамі, якія, распусціўшы хвасты, поўзалі па дзірвановым узгорку. Рэчка з сажалкаю перагароджвалася панскім млыном. Гаварылі, што ў гэтым млыне не толькі малолі муку, але ў вялікіх кашах мачылі лубін на корм скаціне.

Берагі рэчкі з алешнікам, чарэмхаю. Вясною салаўіныя канцэрты. Шуміць вада ў млыне, жабы імкнуцца перакрычаць салаўёў. На змярканні сядзеш на ганачку і слухаеш гэту дзівосную музыку. Колькі разоў у снах я бачыла гэты малюнак і перажывала ўражанні далёкага дзяцінства. Вось і цяпер ён паўстае перада мною, хаця мне і не давялося больш наведаць гэтыя мясціны. І калі я бачу зграбных і спрытных ластавак, я ўспамінаю, як дзіцем любіла сачыць за імі, наглядаць, як яны ляпілі свае гнёзды пад дахам будынка “воласці”. Ніхто іх не чапаў, не разбурваў гнёздаў. Плачу было б нямала!

А таполі, таполі паабапал дарогі! Іх добра было відаць з высокага ганку. Бацька таксама пасадзіў некалькі каля будынку. Ён любіў расліны, кветкі. У хаце было шмат розных вазонаў, сам іх перасаджваў, даглядаў. Бывала, прыедзе аднекуль і вацягвае з кішэні галінку якой-небудзь цікавай расліны. Матка казала, што варта бацьку ўтыкнуць венік у зямлю, і ён зацвіце.

Мне ўспамінаецца вельмі прыгожае апельсінавае дрэўца з шырокімі пахучымі лістамі. Я спала на канапе, а галінкі з яго звешваліся над маёй галавой. Хто ні бачыў, казаў, каб прышчапіць яго. Прыгажосць дрэўца ацаніў бацькаў начальнік, які з жонкаю некуды ехаў і па дарозе затрымаўся ў нас. Яны так ахалі і охалі, што нічога больш не заставалася, як адвесці гэту прыгажуню да іх у Ваўкавыск. Колькі я не гадавала апельсінаў, але такога прыгожага дрэўца не ўдалося выгадаваць.

Другі канец дарогі, што падзяляла “воласць” ад школы, віўся каля лесу з могілкамі. За лесам былі вёскі. У аднэй з іх жыў вельмі набожны селянін, які надумаўся паехаць у Ерусалім пакланіцца “святым” мясцінам. Вярнуўшыся, ён шмат апавядаў аб зведаных краінах, аб моры, прывёз адтуль розныя памяткі: лісты пальмы, кускі нейкага пахучага дрэва, крыжыкі, апельсіны. Мне падарыў дзівосныя пацеркі, якія нагадвалі бабін “ружанец”, з якім яна хадзіла да касцёла і шаптала пацеры. Пацеркі перламутравыя, злучаліся паміж сабою дроцікам, дзевяць белых аднолькавых і адна вялікая бэзавага колеру, як аметыст, на канцы крыжык з кутасікам. Казаў, што пакроплены іарданскай вадой на “труне гасподней”. З гэтага “ружанца” маці зрабіла нізку пацерак, якія і цяпер у мяне захоўваюцца, а пра “святасць” іх не ўспамінала. З гутарак дарослых я даведалася, што гэты набожны пілігрым страціў шмат сваёй святасці, ён наглядзеўся там такога, што не толькі адбіла ахвоту да такіх падарожжаў, але і значна пахіснула яго сляпую веру.

Грамадка дзяцей, і я ў тым ліку, хадзілі да гэтага чалавека, каб паглядзець на дзівы, што ён прывёз. Мяне вельмі ўразілі вялікія лісты пальмы, яны стаялі ў куце пад абразамі і скупа асвятляліся лампадкаю. Калі пасля ў школе я вывучала “Ветку Палестины” Лермантава, перада мной паўставаў гэты малюнак:

У вод ли чистых Иордана

Востока луч тебя ласкал?

Ночной ли ветр в горах Ливана

Тебя сердито колыхал?

За працу пісара бацька атрымліваў вельмі мала грошай, затое, паводле ўмовы, увосень давалі яму натурай - ссыпку: пэўную колькасць гарнцаў жыта, а чаго яшчэ - не памятаю. Гэта дазваляла трымаць жывёлу. Быў свой агарод. Калі вынікала патрэба справіць якую адзежу, трэба было добра памеркаваць, каб не вылузацца з бюджэту. Дапамагаў адкормлены паршук, які ехаў у горад.

Матка была добрай ашчаднай гаспадыняй, умела і спячы, і зварыць, і пашыць. Усе мае строі былі работай яе рук. Адзін час захаплялася ткацтвам. Зімовы касцюм бацькі (ткала не матка) выклікаў зайздросныя позіркі ў горадзе. Сукно вазілі “фаляваць” да немца, здаецца, у Нязбо(у?)тку. Была ў яе цэлая скрынка зрэзкаў розных тканін мясцовых ткачых. Хораша ткалі на Гродзеншчыне! Кросны ў нас стаялі ў кухні. Калі ткаліся палавікі, дазвалялася і мне пастукаць бёрдам, трэба было толькі так сесці, каб даставаць “понажы”. Мне былі знаёмы такія тэрміны як: нічальніцы, цэўка, губка, ніты...

Калі мае ручаняты здолелі трымаць іголку, я пачала вышываць шнурочкам. Як дапамагло мне ў цяжкія хвіліны майго жыцця ўменне вышываць!

У мяне захавалася паштоўка “Валасны суд” М. Зошчанка (з Траццякоўскай галярэі). Пісар сядзіць і піша, вусы бацькавы. Барадачы-суддзі на лаве. Толькі я бачу сваю маленькую фігурку ў куточку, а на паштоўцы яе няма. Як было цікава слухаць розныя гісторыі і наглядаць за “варожымі бакамі”. Асабліва калі хацелі іх пагадзіць. Адзін барадач штурхае аднаго, другі другога, яны ўпіраюцца. “Ну, памірэцеся! Чаго не здараецца ў жыцці? Вы ж добрыя суседзі!” І бывае, яны прыходзяць да згоды. Вось тады за бутэлькай манаполькі цікава абмяркоўваюцца падзеі ўсімі ўдзельнікамі.

А сходы ў “зборнай”! Кажухі, кажушкі, світы, лапці, бароды, чупрыны кудлатыя, лысіны. Крык, гоман. Не разабрацца, што да чаго. І аднак нейкая нітка знаходзіцца, якая звязвае ўсіх.

Пошта прыехала! Бяжым ў канцылярыю. Надта цікава перад святамі - Новым годам, Вялікаднем. Паштоўкі з анёламі, з дзедам-марозам, з каляровымі яйкамі, птушкамі, у дзюбках якіх пісьмы, сэрцы са стрэламі.

Іншы раз, калі было цёпла і бацьку трэба было наведаць па справах якія-небудзь вёскі, ён браў мяне з сабою. Я садзілася побач з маім прыяцелем, фурманам Змітручком. Гэта быў яшчэ малады хлапец, але абыходжанне яго са мною было такое ласкавае, што я плаціла яму шчырай дзіцячай прыязню. “Змітручок, падвязі!”, “Змітручок, дай лейцы патрымаць!” І ён стараўся дагадзіць мне.

Адносіны сялян да бацькі былі прыхільныя. “Бач, не цураецца простых людзей. І параіць, і напіша”. Не браў хабару, за тое яго і паважалі. На вёсцы каля яго збіралася грамадка людзей.

На мяне дзеці паглядалі здалёк з-за платоў, але ў блізкіх вёсках нямала было шкаляроў, якія мяне ведалі. Яны стараліся паказаць свае дзівы: птушынае гняздечка, самаробную цацку, кіёк з адмысловым выцінаннем. А колькі ўсякіх здарэнняў мне нагавораць! Варочаюся дамоў, заціскаючы ў руках які-небудзь свісцёлак або пярэсценькае маленькае яечка.

Неяк хлопцы злавілі ў лесе маладзенькую вавёрачку, і бацькі іх прынеслі “пісаравай Юльцы, хай пацешыцца”. Якое гэта было мілае стварэнне! Прывыкла да людзей. Упадабала бацькаву кішэнь. Улезе і ціхенька сядзіць.

Тыповы вобраз пісара вандруе ў літаратуры ад Гогаля да Коласа. Аднак бачанае і пачутае ў дзіцячыя гады я ніяк не магу звязаць з прачытаным.

У 1905 - 1907 гг. я была малодшага школьнага ўзросту, і сякія-такія ўражанні ад рэвалюцыйных падзей у мяне захаваліся. Гадавалася я адна, браты мае і сястра паміралі малымі (іх было пяцёра). Круцілася я сярод дарослых, з аднагодкамі спатыкалася ад выпадку да выпадку. Любіла назіраць, слухаць і не задаваць лішніх пытанняў. Мне не дазвалялася ўстаўляць свае тры грошы ў размовы дарослых, але як было цікава слухаць, калі на цябе ніхто не звяртае ўвагі.

Вось прыходзіць да нас мой настаўнік з народнай школы Павел Платонавіч Балтрукевіч. Густая чупрына, расшпілены каўнер цёмнай кашулі, у руках капаніца. На твары ўхмылка. Даведваюся, што ён быў на полі і праводзіў нейкія гутаркі. Матка аб нечым з жарам гаворыць, бацька слухае. Гасцінная маці падымаецца, каб пачаставаць госця - ён напэўна галодны. І пачынаюцца за сталом гутаркі, навіны мясцовыя і больш шырокага маштабу, чытаюцца сатырычныя часопісы, а іх у нас вялікая пачка, ды розныя, з такімі яскравымі вокладкамі.

Іх прысылаў з Пецярбурга зямляк з мястэчка (К. Гарбоўскі), які паехаў з дому у “свет” шукаць сваёй долі. Ён працаваў у “экспедыцыі” (так сам называў пасаду ў паштоўцы 1907 г.) фабрыкі Лаферм, а можа і яшчэ дзе-небудзь.

У памяці маёй захавалася назва аднаго часопіса - “Злой дух”, а таксама малюнак. Цар сядзіць, падкурчыўшы ногі, і сшывае, як сапраўдны кравец, двухгаловага арла, якога трымае на каленях. Далей - царская карона і пад ёю пэўная пасудзіна. Мне дазвалялася разглядаць, аднак я ведала, што гэтыя часопісы трэба хаваць.

Там былі надрукаваны вершы, якія я і цяпер памятаю:

Все на свете чепуха,

Остальное - враки.

Полны рожью потроха

В министерском фраке.

Черт лиловый утащил

Миллион из кассы.

Пуришкевич знамя сшил

Из поповской рясы.

Так і гучыць у маіх вушах мелодыя песні “Россия, Россия”. Адкуль яна ўзялася?

Россия, Россия, как жаль мне тебя!

Казенка закрыта, болит голова.

Царь испугался, издал манифест:

Мёртвым - свободу, живых - под арест.

Памятаю, што на нашых вячорках уголас чыталі М. Горкага і гаварылі аб ім, а я ціхенька сядзела за спінамі на ложку і слухала.

Успамінаючы падзеі 1905-07 гг., матка расказвала мне, ужо дарослай, як яна агітавала за аднаго чалавека, каб паслаць яго ў Думу. Ён быў пісьменны, але нечым не падабаўся аднавяскоўцам. Вось матка і ўгаворвала адаслаць яго далей, каб не заваджаў.

Думка гэта спадабалася, кандыдат прайшоў і на павятовых выбарах і трапіў у Думу. Такому саламонаваму рашэнню былі рады і оўцы, і ваўкі. Сам дэпутат быў на сёмым небе.

Сяляне паважалі маю матку. Заходзілі да яе парадзіцца, пагаварыць. З бацькам вырашалі розныя “юрыдычныя” пытанні, а да маткі - з больш душэўнымі справамі. А ў кухні, дзе гаспадарыла дзяўчына Марыля, вечарамі збіраліся: памочнік бацькі - “пісарчук” з прэтэнзіямі на далікацтва, сталы дзядзька - валасны вартаўнік і фурман Змітрок - “пачтар”. Ён вазіў пошту ў Ваўкавыск (гаспадаром коняй быў нейкі Дырында, над ім падсмейваліся, што ён і селядца саломінкаю дзеліць, бо быў скупы). Тут не чыталі кніг, бо апроч пісарчука, які ці прачытаў хоць адну кнігу, усе былі непісьменныя. Затое колькі апавяданняў аб бачаным, аб спатканнях з людзьмі і казак, казак. Змітрок гаворыць, што ў горадзе паны ўсё ладзяць нейкія вечарыны, рады, што цар “маніхфест” падпісаў, а знаёмы крамнік баіцца, каб не ўчынілі пагрому, як у іншых гарадах. Бунтуюць, хто разбярэ, што да чаго і ці будзе якая палёгка беднаму чалавеку ад усяго гэтага.

Ня можа ён не ўспомніць і лішні раз пераказаць пра незвычайнае здарэнне ўжо іншага парадку. Ён ездзіў з маёй маткай да хворай бабулі, і ў лесе заступіў ім дарогу “волік”. Ну і волік! Ніколі такога не бачыў! Ён не мог стрымаць захаплення і здзівіўся, што спалоханая матка грымнула кулаком у спіну і крычала, каб павярнуў назад. Гэта быў зубр-адзінец, які ўцёк з пушчы, і спатканне з ім было вельмі небяспечным. Матка не раз гасцявала ў леснікоў у пушчы і добра ведала гэтых волікаў.

Па маёй просьбе апавядаюцца казкі і неверагодныя гісторыі. П’яны Пятрук ехаў уночы праз балота, і чорт у выглядзе баранчыка завёў яго ў дрыгву. А ваўкалакі, мерцвякі, што ўстаюць з магіл апоўначы, свечкі на магілах. Яны могуць пагнацца за чалавекам і забіць яго. Колькі страхаў! Мы жылі паблізу могілак, і гэтыя апавяданні выклікалі боязь не толькі могілак, але і цемнаты. Толькі школа і кнігі развеялі гэтыя страхі.

А прыгожыя казкі пра пакацігарошка, злую мачыху, бабу-ягу і г.д. Чароўны казачны свет! Слухаю з захапленнем не толькі я, а ўсе прысутныя, пры чым кожны яшчэ ад сябе нешта дадаець.

Там недзе ў шырокім свеце адбываюцца важкія падзеі. “Забастоўшчыкі” нечага патрабуюць, сяляне пра зямлю загаварылі. Змітрок вельмі ўсхваляваны чуткамі аб нападзе на пошту і са страхам едзе ў горад. Недзе, кажуць, пан пацярпеў і г.д. І вось дзядзька-вартаўнік стаў на варце з дубінай у “зборнай” - большым пакоі, дзе адбывадіся валасныя сходы. Нападаў не адбылося, і дзядзька спакойна пасопваў на шырокай лаве.

Затое іншы вораг падкраўся, ніхто яго не чакаў. Пачаў касіць людзей сыпняк. Спачатку захварэў памочнік, ён ляжаў пад кажухом у сваёй каморцы пры канцылярыі, потым лёг настаўнік, затым прыйшла мая чарга. Бедныя бацькі! Колькі ім дасталося згрызот і непакою! Захварэў поп. І дзе тыя дактары? У Ваўкавыску ці Свіслачы. Блізкі свет!

Мы падняліся, а поп так і не ўстаў. Гэта была даволі значная фігура ў тых умовах. Такіх асоб, як настаўнік ці пісар, ён лічыў сваімі падданымі. І хаця школа была не царкоўна-прыходская, ён стараўся паказаць сябе гаспадаром яе. Але на гэты раз атрымалася асечка, як з настаўнікам, так і з бацькам. Ні настаўнік не пайшаў з паклонам, ні бацька.

Матка расказвала пра такое здарэнне. Увосень у царкве адбывалася свята - фэст (Параскевы). Шмат назбіралася ў папа гасцей з розных парафій. Трэба было іх размясціць: у папоўскім доме ім месца не хапала. Ен загадаў сваім служкам ісці ў школу з сяннікамі і падушкамі, не папытаўшы дазволу ў настаўніка, а той абурыўся і дзверы зачыніў. З папярэднім настаўнікам абыходзіўся без цырымоній, а гэты паказаў характар. Затое поп стараўся насаліць яму, дзе мог, але часы былі не тыя.

Яго заступнік а. Інакенцій быў другога характару. Нейкі летуценнік. Ссуне капялюш на загрывак і, пасвістваючы, углядаецца ў прыгожы краявід. Добра маляваў. Адносіны з ім наладзіліся неблагія, ня лез, куды ня трэба.

З цёплым пачуццём успамінаю я свайго першага настаўніка П.П. Балтрукевіча. Малады, з цёмнай капой валасоў, якія ён неяк асабліва па-своему ўмеў адкідаць назад, ветлівая ўхмылка і ўдумлівыя, трохі гарэзлівыя вочы. Жыў з малодшым братам Кастусём, якога некуды рыхтаваў, і старожкаю, што прыбірала клас і паліла печы.

Жыў у двух пакоях, па-спартанску абстаўленых. У клас можна было прайсці з пакояў праз кухню. У класе налева ад стала настаўніка - печ, за ёю - дзверы ў калідор. Столь нізкая, вокны падслепаватыя. Доўгія, шчыльна пастаўленыя лаўкі з праходам пасярэдзіне. На стале настаўніка - пругкая лінейка. Саўсім не памятаю, каб ён ёю карыстаўся для “вколачивания премудрости” у лахматыя галовы, але часам ёю стукаў па стале. Настаўнік, які змяніў яго, не адмаўляўся ад “лапаў”, гэтай неабходнай у тыя часы мерай уздзеяння на непаслухмяных. Пісалі на грыфельных дошках, апраўленых у дзеравянныя рамкі, да якіх прывязвалася палачка грыфеля.

Я ўспамінаю некаторыя эпізоды з вельмі ранняга дзяцінства, напрыклад пажар у мястэчку, калі маці мяне на руках несла ў больш бяспечнае месца, і саўсім не памя­таю, калі і як навучылася чытаць, бо ў школе я ўжо чытала. Нейкі правал у памяці.

Я была вельмі кволая, хваравітая, засталася толькі адна, і нада мною дрыжалі бацькі. Школьны будынак - гэта не цяперашняя школа: і цесна, і душна, часам і холадна. Мяне ў школу не пускалі, хаця яна была насупраць нас. Толькі скаціцца з невялічкага ўзгорка - і школа. Бацька зрання ўжо сядзіць у канцылярыі, мат­ка па гаспадарцы выйшла, а я паціхеньку апранаюся - і шмыг за дзверы, праз некалькі хвілін я ў пакоі мілага настаўніка. Ён мяне вядзе ў клас і садзіць на пярэднюю лаўку, бо ўзросту малога была. На перамене таксама не адпускаў ад сябе. Што ж? Матцы прышлося легалізаваць мае паходы.

Настаўнік карыстаўся ў мяне большым аўтарытэтам, чым бацькі, я яго заўсёды слухала, а з маткай без канфліктаў не абыходзілася. Калі ў мяне мяняліся зубы, то толькі настаўніку дазвалялася рваць іх.

Сярод галасістай грамады вучняў не памятаю дзяўчынак. Відаць, у той час іх мала было. Спачатку мяне дзічыліся, а потым знайшліся агульныя інтарэсы. Задоўга да пачатку заняткаў збіраліся вучні з суседніх вёсак, і іх звонкія галасы будзілі ранішні спакой, пакуль старожка не ўпусціць у клас. Яны запаўнялі яго - лахматыя, у світках, старанна залатаных, у лапцях, з кужэльнымі торбачкамі цераз плячо, у паношаных бацькоўскіх шапках.

Невыразна паўстае постаць другога майго настаўніка Рабчукова А.З., які змяніў П.П. Апошні - ці па-свайму жаданню пакінуў сяло, ці па загаду зверху - цяжка сказаць. У ім адчуваўся нейкі неспакойны, бунтарскі дух, а ў новага настаўніка - непрыкметнасць, ціхасць. Выразней памятаю яго дзябёлую матку, якая па-мастацку сыпала праклёнамі, вельмі баялася грымотаў і ў час навальніцы застаўляла свае вокны свянцонымі вербамі і запальвала грамнічную свечку:

Каб цябе пяляруш скасіў!

Каб ты па свеце хадзіў і света не бачыў!

Каб ты галавою ды ўніз скаціўся!...

Успамінаю фігуру новага настаўніка са скрыпкаю, і вучні цягнуць: до, рэ, мі, фа... Песня “Ах, ты воля.” У “зборнай”, калі там нікога не было, тоненькім галаском я гэту песню цягну:

Ах ты, воля, моя воля,

Золотая ты моя.

Воля - сокол поднебесный,

Воля - светлая заря.

Не с небес ли ты спустилась?

Не во сне ли вижу я?

Аль горячая молитва

Долетела до царя?..

Воля - гэта дарованы зверху маніфест 19 лютага 1861 года, і вучні - сялянскія дзеці - павінны былі напомніць сваім бацькам аб клопаце іх заступніка - цара, які заўсёды дбае аб патрэбах сваіх падданых, толькі трэба, каб ён даведаўся аб гэтым.

Рэвалюцыйная хваля спадала, пачалася рэакцыя, барацьбіты за іншую волю паміралі на шыбеніцах. І хаця ў сялянскіх галовах яшчэ трывала іскра веры ў добрага цара, падзеі 1905 года ўтварылі нейкую змену ў шмат каго. У нашай воласці вялікіх завірух не было. Дзеці вывучалі “Волю”, вершы аб гэтай волі, хвалілі цара.

Посмотри: в избе, мерцая, светит огонёк,

Возле девочки-малютки собрался кружок.

И от слова к слову пальчиком водя,

По печатному читает мужичкам дитя.

Мужички в глубокой думе слушают, молчат,

Разве крикнет кто, чтоб бабы уняли ребят.

Бабы суют детям соски, чтобы рот заткнуть,

Чтоб самим хоть краем уха слышать что-нибудь.

Мне ўспамінаецца яшчэ адна песня, толькі не ведаю, дзе яе падхапіла. Няўжо ў школе?

Соловьем залётным юность пролетела,

Волной в непогоду радость прошумела.

Пора золотая была да и скрылась,

Сила молодая с телом износилась.

З якой сур’ёзнай мінай выводзіла я ноты песні! Уяўляю, які гэта малюнак быў! Дзяўчынка, якая яшчэ не дарасла да юнацтва, пяе, што яно ўжо праляцела.

Вясковыя дзяўчаты вельмі добра спявалі. Ідуць з работы на панскім полі і пяюць. Пачатак адной іх песні памятаю і мелодыю таксама:

Ой, з-за гор гары

Едуць мазуры.

Едуць, едуць мазурочкі,

Вязуць, вязуць нам вяночкі,

Вянкі залаты, вянкі залаты.

У маім “рэпертуары” не было дзіцячых песень, былі рэчытатывы накшталт: “Слімак, слімак, высунь рогі, дам тры грошы на пірогі!” Злавіўшы слімака і пасадзіўшы на лісток, трэба было прыгаварваць.

Або “Дождж ідзе, грыбы будуць, хлопцы згінуць, дзеўкі будуць!”

Хочацца мне ўспомніць таварышоў маіх гульняў у тыя часы. У нашым невялічкім сяле былі дзеці, апроч мяне, толькі ў папа. Поп, што памёр ад тыфусу, меў некалькі сыноў старэйшага школьнага ўзросту і дзяўчынку - самую малодшую, якраз мне да пары. Сыны недзе вучыліся і дома бывалі толькі на вакацыях. Хаця бацькі нашы не абменьваліся візітамі, але мы, дзяўчаткі, часам гулялі разам. Прысылалася служанка ад папа з просьбаю адпусціць мяне пагуляць з Аняю, і мяне адпускалі. Ролі ў нас так размяркоўваліся: Аня гуляла з лялькамі, а я або шыла ім сукенкі, або была занята прыгатаваннем абеду з сапраўдных прадуктаў, не з пясочку. Нам давалі якія-небудзь ягады, арэхі, пячэнне, і наша фантазія з гэтага ўтварала розныя стравы. З хлопцамі кантактаў не наладжвалася. У другога папа было трое хлапчукоў, старэйшы Андрэйка - мой равеснік, малодшы Косця і самы малы - тоўсценькі, яго мы называлі Пуза. Успамінаю наш удзел у падрыхтоўцы ўпрыгожванняў для ёлкі. Пад кіраўніцтвам самой “матушкі” мы клеілі, малявалі, выдумлялі і так захапляліся гэтай работай, што забывалі высмаркацца.

Вясною перакрывалі ў паповым доме дах. Сярод трухлявай гонты было нямала прыдатнай. Не ведаю, чыя гэта была ідэя, пабудаваць сабе хатку. І закіпела работа. Я была за галоўнага майстра. Нам дазволілі браць з гонты і цвікі, нават малаток даверылі. Поп моўчкі паглядаў і пасвістваў. Пальцы пазбівалі, але хатку пабудавалі, ды такую, што маглі ўваходзіць не нахіляючыся. Не ведаю, ці Андрэйка стаў будаўніком, але з мяне ні архітэктара, ні будаўніка не атрымалася.

Добра гулялася з гэтымі хлопчыкамі, мой аўтарытэт сярод іх быў прызнаны.

Сшытак 7

Гімназія

Я вельмі хацела вучыцца. Калі б мяне папыталі нашто мне гэта, я магла б адказаць, што хачу быць настаўніцай, другіх вучыць. Відаць, прыклады маіх настаўнікаў мяне заахвочвалі даволі рана выбраць сабе такую прафесію. У гэтым выбары было нямала рамантыкі.

Бацькам падабалася мая ахвота да навукі і пасля народнай школы ім хацелася мяне далей вучыць. Але куды накіравацца? Якраз пайшлі чуткі, што ў Ваўкавыску маюць адчыніць жаночую прыватную гімназію. Гродна ці Вільна - гэта далёка і не па сродках, а вось блізка - можна было б. Пакуль ішлі толькі гутаркі, мяне накіравалі ў сям’ю знаёмых, дзе ў дзяцей была настаўніца, трохі падрыхтавацца. Сям’я жыла недалёка ў фальварку ці маёнтку - не памятаю. Тут я пазнаёмілася з граматыкай польскай мовы.

Калі стала вядома, што ўжо атрыман дазвол на адчыненне гімназіі і трэба чакаць афіцыйнага паведамлення аб пачатку прыймовых экзаменаў, мяне завезлі ў горад і папрасілі знаёмага, вельмі спрактыкаванага настаўніка, праверыць мае веды. Памылак у пісьме я рабіла не так ужо шмат, гэта ўдалося сяк-так выправіць, а “переложения” мне цяжка даставаліся, бо я баялася ўжыць словы і звароты, якія бытавалі ў маёй штодзённай мове, а яна лічылася некультурнай.

Мяне прынялі ў другі клас гімназіі. Вялікі клопат быў у маіх бацькоў. Трэба было набыць кнігі, пашыць форму, заплаціць за права навучання, а для гэтага патрэбны грошы. Не адзін адкормлены паршук злажыў сваю галаву, каб залатаць дзіры ў бюджэце.

На кватэру мяне ўладкавалі ў сям’і добрых старых знаёмых маіх бацькоў і бабкі. Сям’я складалася з маткі, трох сыноў і 2-х дачок - самай старшай і самай малодшай. Дзяўчаты рэдка бывалі дома, яны жылі недзе асобна. Старэйшая ўсё шукала працы, прабавала здаць экзамены, каб атрымаць пасаду настаўніцы, але ёй усё не шанцавала. Сям’я перабівалася сяк-так. Апроч мяне, жылі на кватэры яшчэ вучні. Два пакоі, кухня і пры ёй цёмная бакоўка, дзе мясціліся хлопцы. Было цесна, вільготна, але я адчувала сябе вельмі добра. Сама гаспадыня, пані Мац., была спакойная жанчына, ніколі не чуваць было крыку, мітусні, да мяне адносіны былі як да сваёй.

З хлопцамі я пасябравала, малодшы быў майго ўзросту. Спачатку з сярэднім Міхасём мы гэркаліся, характар яго мне не падабаўся: за кожнае глупства падымаў вэрхал - то ручку не там паложыш, то здаецца яму, што яго кнігі брала і г.д. І як жа я была здзіўлена, калі прыехала пасля летніх вакацый: саўсім не той хлопец, далікатны, уважлівы. Памагалі адзін другому. Старэйшы Антось быў спакойны. Абое вучыліся ў гарадскім вучылішчы і марылі аб ваеннай школе. Малодшы быў больш легкадумны, любіў пафарсіць.

Пасля падрыхтоўкі да заўтрашніх урокаў, а часцей у суботу, пачыналася самадзейнасць. Гітара, балалайка, мандаліна. Калі хто не ўмеў іграць, вучыўся. Часам прыходзілі таварышы са сваімі інструментамі. Апавядаліся розныя гісторыі, здарэнні. Хатняя мова была беларуская, на ёй лягчэй выслаўлялася, прасцей.

Нехта даведаўся, што можна перадаваць свае думкі другому на адлегласці (тэлепатыя). І пачаліся ўсякія спробы! Зацікавіліся таксама гіпнозам. Трэба было загадаць сябру адшукаць што-небудзь, трымаючы яго за руку на пульсе. Спробы былі ўдалыя.

Самым лепшым ласункам лічылася халва і сланечнікі. У суседняй краме куплялася на капейку таго і на капейку другога, і ўсе частаваліся. Гэта здаралася, калі перападалі якія-небудзь капейкі на ўласныя патрэбы. У такіх выпадках я не забывала пашукаць таксама прыгожых паштовак.

За домам быў агарод і лужок, там цякла нейкая ручаіна. Ва ўсякім разе ўзімку была добрая коўзанка, не трэба было далёка хадзіць. Надумалі хлопцы мяне вучыць коўзацца на каньках. У мяне іх не было, прыстасаванага абутку таксама, ды і ў хлопцаў яны былі не першай якасці. Прывязалі канькі вяроўкамі, узялі мяне за рукі - і паехалі. Пусцілі рукі, я трохі праехала, але вяроўкі аслаблі, канькі падвярнуліся, і я моцна грымнулася. З тае пары я больш не адважылася паўтарыць гэту спробу, а дазволіць сабе набыць канькі з абуткам не мела магчымасці - не да таго было.

Мой настаўнік Н.А. увесь час цікавіўся маёй вучобай, даваў мне кніжкі для чытання і прасіў заходзіць да яго і паведамляць аб поспехах. Жаночая гімназія ў такім невялікім горадзе - гэта немалаважнае здарэнне, і, вядома, Н.А. добра ведаў, як пастаўлена там вучоба, чаго варты настаўнікі. Я паспяхова перайшла ў 3-ці клас. Набліжаўся час калядных вакацый. Спаткаўшыся са мною, Н.А. параіў сказаць бацькам, каб пасля вакацый мяне ўзялі з гімназіі, бо толку там мала, а з восені маюць адкрыць замест прыватнай дзяржаўную гімназію. У мястэчку ў нас ёсць настаўнікі народнай школы, якія паспяхова са мною пройдуць праграму. Так і сталася.

З восені ў местачковую народную школу прызначылі яшчэ аднаго настаўніка, які толькі скончыў настаўніцкую семінарыю ў Свіслачы, і гэта была яго пер­шая пасада. У мястэчку яго скора заўважылі і адзначылі. Ён быў нейкі занадта сталы для сваіх дзевятнаццаці гадоў, шмат чытаў, з ім цікава было пагаварыць. Вось яго і папрасіў бацька заняцца са мною. Першае знаёмства было завочным. Калі я прыехала на вакацыі, яго не было: паехаў да сваіх бацькоў (жылі яны ў недалёкім мястэчку), затое засталіся ў нас яго кнігі. Гэта былі прыгожыя, з малюнкамі, выданні сусветных класікаў. Я накінулася на іх і мяне цяжка было адарваць ад гэтых кніг.

Займаліся мы вечарамі ў нас дома. Рыхтавала я ўрокі старанна, і мой настаўнік радаваў маю матку пахваламі мне; ён стаў ганарыцца сваёй вучаніцай, мы з ім пасябравалі. Ад гэтых заняткаў павеяла іншым паветрам, не тым, якое панавала ў гімназіі. Так, памятаю, ён даваў мне вывучаць вершы і творы, якія не былі прадугледжаны праграмай. Я з жарам дэклямавала “Деревню” Пушкіна:

Я променял порочный двор царей,

Роскошные пиры, забавы, заблужденья

На мирный шум дубрав, на тишину полей.

Лермантава “На смерть Пушкина”:

А вы, надменные потомки,

Известной подлостью прославленных отцов..

Вы, жадною толпой стоящие у трона,

Свободы, гения и славы палачи,

Таитесь вы под сению закона,

Пред вами суд и правда - всё молчи.

Для “переложений”, якія мне нялёгка было пісаць, даваў Шчадрына “Как мужик двух генералов прокормил”. Далікатныя заўвагі і папраўкі рабіліся пры выкладанні іншых прадметаў, асабліва “закона божага”. І апанаваў мяне з 12 гадоў крытычны дух, які не пакідаў мяне ўвесь час майго навучання. Я ведала, што з гэтай крытыкай нельга вытыркацца, няхай думаюць у школе, што ты ўсё прыймаеш, чым цябе кормяць.

Мілыя мае настаўнікі! Схіляю сваю галаву і сэрца перад вашай светлай памяццю!

Я пачала вучыцца ў чацвёртым класе. Вясною, каля я прыехала на вялікодныя вакацыі, здарылася вялікае няшчасце: памёр мой бацька. Што далей рабіць? Каб скончыць гімназію, патрэбны сродкі, а запасаў у нас ніякіх, толькі была бабіна хата, дзе маглі жыць. Вярнулася я ў гімназію ў вялікім горы. Трэба сказаць, што адносіны настаўнікаў і дырэктара да мяне былі вельмі прыхільныя. Вучылася я добра, лічылі мяне першай вучаніцай. Не ведаю, хто прылажыў да гэтага руку, толькі мне сказалі, каб увосень я прыязджала на вучобу, а ад платы мяне вызваляць. Вялікая палёгка. У гэты час у майго дзядзькі нарадзілася дзяўчынка, жыў ён на Мальцаўскіх заводах, а па нейкіх меркаваннях вырашыў прывезці маёй матцы дзіця на догляд, за гэта абяцаўся аплаціць маю кватэру. Але ўжо ў наступным годзе я пачала займацца з вучнямі малодшых класаў, нават сам дырэктар рэкамендаваў мяне. Я мела некалькі лекцый, а з 6-га класа сама плаціла за кватэру, нават за свой заробак купіла сабе ложак, які дзесяткі гадоў верна служыў мне (застаўся ў Саратаве ў 1959 г.).

Рана давялося мне думаць, як далей жыць, рыхтавацца да працоўнага жыцця. Не было на каго спадзявацца. Матка была на ўсе рукі майстар: і згатаваць, і пашыць, але на сталую якую-небудзь працу дзе прыстроішся. Яна падтрымлівала маё жаданне вучыцца, і гэта для мяне было вялікай палёгкай.

Гімназію я скончыла з залатым медалём (7 класаў). Раптам наша жыццё крута павярнулася. Адзін з землякоў-паразоўцаў (можа і сваяк), што рынуўся ў свет шукаць лепшай долі, апынуўся на Палессі, за Бабруйскам, кіраўніком гаспадаркі маёнтка пана. У яго было двое дзяцей, якіх ён вучыў у гімназіі ў Бабруйску. Вось ён і прапанаваў матцы пераехаць у Бабруйск і ўзяць апеку над яго дзяцьмі. Абяцаў наняць кватэру і даць утрыманне. Вось і яна будзе мець кавалак хлеба.

Мы і радаваліся, і сумавалі, што трэба кідаць родныя мясціны і ехаць у блізкі той свет. Гэта здарылася за год да першай імперыялістычнай вайны. Я паступіла ў 8-мы (педагагічны) клас гімназіі без экзаменаў і абрасла тут вучнямі, на сябе я зарабляла.

Гімназія ў Ваўкавыску была маладая, і ніякіх ўстойлівых традыцый яна яшчэ не мела, не паспела абрасці імі. Утварылася яна пасля спаду рэвалюцыйных падзей і ўзмацнення рэакцыі. Настаўнікі былі ў большасці маладыя, некаторыя з іх (напрыклад, выкладчык рускай літаратуры) умелі захапіць сваім прадметам. На жаль, ён нядоўга выкладаў, а заступнік яго не выклікаў захаплення. Ніякіх дапаможных габінетаў не было. Фізіку, якой я вельмі цікавілася, выкладалі па падручніку і толькі. Калі новая настаўніца матэматыкі на ўроку геаметрыі прыйшла знаёміцца з класам і папрасіла паказаць, дзе вакол нас можна знайсці простакутнікі, ніхто не здолеў паказаць, нават я сумелася (першая вучаніца!). А вось рашыць складаную тэарэму - калі ласка. Выкладанне, далёкае ад жыцця.

Гісторыя - па падручніку Платонава. Выкладчык быў нядрэнны, яго паважалі, але мясцовая гісторыя была не ў яго кампетэнцыі. Ён сам ею не цікавіўся.

А горад Ваўкавыск - гэта сівая гісторыя. Што мы аб ёй ведалі? Лазілі на “жыдскую” горку і аглядалі помнік, які там быў пастаўлены. З лёгкай рукі самаўладнага цара Нікалая І (1842 г.) наш край страціў сваё імя, ён стаў “западным” ці “северо-западным”. І не ў інтарэсах нашчадкаў яго было знаёміць моладзь з мясцовай гісторыяй. Каб чаго не здарылася!

А аб Ваўкавыску ўпамінаецца ў ХІІІ ст. У замку яго ў 1386 г. літоўскі князь Ягела прыймаў польскіх паслоў, якія прапанавалі пасаг і руку каралевы Ядвігі. Колькі яго руйнавалі: і “псы-рыцары” ў 1410 г., і французы ў 1812 г. (корпус маршала Рэнье), і мала яшчэ хто. У 1796 г. пасля далучэння да Расіі ён стаў павятовым горадам Слонімскай губерні, а з 1812 г. - Гродзенскай.

Гэта самая блізкая гісторыя, а гісторыя ўсяго шматпакутнага края! Яе трэба было вывучаць, як патрабавалі “зверху”, а яшчэ лепш забыцца на гэту гісторыю. А вось, калі цар са сваімі нашчадкамі ехаў у Белавежскую пушчу і зрабіў прыпынак на вакзале, нас выстраілі на пероне, і мы крычалі “ўра”, а цар памахаў рукою. І гутаркі ў школе былі вельмі “патрыятычныя”.

Ці гэта было ў час святкавання 100-годдзя Айчыннай вайны ці 300-годдзя раманаўскай дынастыі, добра не помню. Наладжаны быў вечар недзе ў клубе з “жывымі карцінамі”. У цэнтры высока “Матушка Россия” з чырвона-сіне-белым сцягам, вакол яе, у ног, - народы. І я нейкі народ ўвасабляла, толькі беларусаў там не было. А яны ў гэту пару пачалі падаваць свой голас, захацелася ім “людзьмі звацца”, яны ўжо няслі сваю крыўду “на свет цэлы”.

Мае родныя мясціны былі вельмі маляўнічыя. Поразава. Навокал на ўзгорках лясы, недалёка рэчка Рось, на ёй ставок з млынам. Мы бегалі на гэту рэчку купацца, рвалі кветкі на сенажацях. Любая рэчка! Але калі далі задание апісаць якую-небудзь рэчку, то я напісала пра Волгу. Відаць, і іншыя не палічылі патрэбным пісаць аб тым, што блізка, што добра вядома і люба, бо настаўнік, калі раздаваў сшыткі, заўважыў, што меў на ўвазе, каб апісалі знаёмыя рэкі. Чаму ж ён аб гэтым выразна раней не сказаў? Я атрымала за сачыненне чацьвёрку. Фантазіі і ведаў хапіла на гэту адзнаку. Не ведала я тады, што Волга адыграе вялікую ролю ў маім жыцці.

Так, шмат што захоўвалася ў душы ад старонняга, абыякавага вока.

Афіцыйная самаўладная Расія трымалася на трох кітах: праваслаўе, самаўладства і народнасць (вядома, пануючая). Пасля 1905 г. кіты трохі пахіснуліся, але хвастамі яшчэ целяпалі. Гэта адчувалася і ў школе.

Свяшчэннік быў ініцыятарам “святых” падарожжаў: у жаночы манастыр у Красным стоку і ў мужчынскі ў Жыровіцах. Ну што ж? Чаму не паехаць? Аглядзелі старыя пабудовы, праслухалі пра ваяўнічых езуітаў і схізматыкаў. Падабаўся жаночы царкоўны хор, у якім вылучаўся густы контральта нейкай манашкі, папілі смашнага квасу, паабедалі поснымі стравамі. Пытанняў не задавалі. Я, начытаўшыся Л. Талстога, мела свой пункт погляду на ўсякія рэлігійныя спрэчкі. Рана перастала шаптаць пацеры, тым больш, што ў нашай сям’і бацька быў праваслаўны, а матка - каталічка. Якія ж пацеры - праваслаўныя ці каталіцкія - больш падабаюцца богу? Ня трэба ніякіх. Але ў царкву хадзіць трэба было, нават у хоры спявала, ды гэта і лепш: скарэй час праходзіць. А папу здавалася, што мы такія верныя авечкі. Калі мы скончылі гімназію, ён запрасіў нас да сябе, пачаставаў і кожнай падарыў па евангеллю з вершам К.Р.

Пусть эта книга священная

Спутницей вам неизменною

Будет везде и всегда.

Выхаванне - складаная справа. Не ведаеш, куды і ў які бок яно павернецца.

Хочацца ўспомніць добрым словам нашага чарнявага, у акулярах, доктара В., які праводзіў медагляды, чытаў лекцыі па гігіене і даваў добрыя парады. Загадае сесці роўна і рукі сплясці за спіною. Тлумачыць, чаму так трэба рабіць, і раіць самім без загадаў хоць некалькі хвілін пасядзець. Па яго ініцыятыве былі адпораты высокія каўняры ў сукенках. Ён давёў начальству, што вельмі шкодна падлеткам сціскаць шыю, гэта дрэнна ўплывае на зрок і г.д. Нам падабалася такая навінка. На ўроках ручной працы панараблялі адкладных белых каўнерыкаў, папрычаплялі банты (кожны клас меў свой колер), і выгляд у нас змяніўся.

Калі я прыехала ў Бабруйск у 8 клас у такой форме, начальніца мне зрабіла заўвагу і вельмі здзівілася, калі я ўпэўніла, што ніякага адступлення ад формы ў мяне няма. Па майму прыкладу і іншыя пачалі адкідаць каўняры.

Матэматычка была адзіная жанчына - выкладчыца “сур’ёзнага” прадмета, усе іншыя - мужчыны. Замежныя мовы выкладалі жанчыны ды яшчэ ручную працу, але хто іх лічыў за сур’ёзныя прадметы. Абавязковыя былі мовы: французская і нямецкая. (Я не ўпадабала нямецкую і не захацела яе вывучаць. Цэлая гісторыя. Я дабілася свайго, мне, як выключэнне з агульнага правіла, дазволілі).

У кожным класе была жанчына - “класная дама”. Яе абавязкам было наглядаць за дысцыплінай, сачыць за дзённікамі вучаніц, патрабаваць, каб адзеты былі па форме без якіх-небудзь выбрыкаў; яны не былі выкладчыцамі, пераходзілі з класа ў клас разам са сваімі вучаніцамі. Наша была вельмі харошай, не назаляла натацыямі, і мы з ею ладзілі, але былі і іншыя.

На чале гімназіі спачатку стаяла начальніца, жанчына сярэдняга веку. А.П. сціпла ўбраная, з гладка зачэсанымі валасамі, кульгала і апіралася на мыліцу. Калі гімназія перайшла ў Міністэрства народнай асветы, прызначылі дырэктарам мужчыну, і начальніца неяк стушавалася. Якія ў іх былі адносіны, цяжка сказаць, але першую скрыпку іграў дырэктар, - малады, прыгожы, з уладным, патрабавальным характарам. Бедныя жанчыны дрыжалі перад ім, вучаніцы таксама стараліся не пападацца яму на вочы. Толькі пачуецца ад дзвярэй настаўніцкай настойлівы вокліч: “Юлья-а-ан!”, і класы заміраюць, а стораж ужо бяжыць трушком, сціскаючы ў руках званок. Яму, відаць, падабалася адчуваць сваю ўладу, але ён быў не дурны, і не менш займала яго, калі бачыў, што хто-небудзь выступае перад ім без дрыжыкаў.

Не скажу, каб мне падабалася зварачацца да яго ў выпадку патрэбы, сэрца ёкала, але брала сябе за чуб і выступала смела. Не памятаю выпадка, каб ён не выслухаў і не задаволіў мяне. Сяброўкі гэта заўважылі і, калі трэба было выступаць ад класа, угаворвалі мяне стаць на чале дэлегацыі. Адмаўляцца не выпадала; толькі ў крытычны момант “дэлегацыя” разбягалася, а я заставалася сам-на-сам з грозным начальнікам. Адступаць ўжо позна было, і дыялог пачынаўся. Уяўляю я сабе гэты малюнак, і смех разбірае. Танклявы, худзенькі чыжык-пыжык і самаўпэўнены слон з паблажлівай ухмылкай.

Дырэктар, М.Д., быў ініцыятыўны і гаспадарны. Дзякуючы яго клопатам, была зроблена прыбудова да будынка гімназіі. Калі адчынілася прыватная гімназія, было толькі два класы, кожны год далучаўся адзін, і памяшканне стала цеснаватым, не было залы. Дом быў дзеравянны, прыбудова цагляная. У гэтым будынку змяшчалася кватэра дырэктара і начальніцы. Стаяў ён на ўзгорку, з якога можна было любавацца панарамаю горада. Перад домам на пустэчы былі заложаны кветнікі, пасаджаны бярозкі, пастаўлены “гіганцкія крокі”. Як прыемна было вясною ў вольны час ці на перапынках пакатацца!

Неяк вясною наладзіў дырэктар экскурсію ў Маскву, нават сам паехаў. Не магу ўспомніць, колькі вучаніц паехала, толькі займалі некалькі купэ 3-га класа. Дырэктар ехаў у другім, аднак амаль увесь час праводзіў з намі. Было весела і шумна, добра хорам спявалі. Пасябравалі з дзядзькам-правадніком, які нам галаваломкі-задачкі задаваў. Гаварыў, што ехалі настаўнікі-семінарысты і не рашылі. Паламалі добра галовы, і хоць не адразу, але рашылі. Дырэктар быў вельмі задаволены. У Маскве аглядалі Крэмль. Ішлі праз Спаскія вароты, дзе перад абразом гарэла лампадка, і хто ні ішоў - скідаў шапку. Успенскі сабор з трунамі цароў, званніца Івана Вялікага (туды нават лазілі і аглядалі маскоўскія далягляды). Пусцілі нас і ў Гранавітую палату, і ў Аружэйную з незлічонымі скарбамі. Наведалі парк Сакольнікі, нават завялі нас ў драматычны тэатр. Шмат чаго яшчэ мы бачылі і былі вельмі задаволены. Наш грозны дырэктар паказаў сябе клапатлівым і ўважлівым чалавекам, з ім нават можна было пажартаваць.

У нашым класе вучыліся дочкі служачых розных рангаў, гандляроў, дробных прамыслоўцаў. “Сословия” (па ранейшай тэрміналогіі) былі таксама розныя. Мой бацька быў сынам селяніна і па пашпарту лічыўся сялянскага “сословия”, ну і я вядома, яшчэ былі дзве сястры - Марыя і Тэкля - дочкі пісара, таксама з сялян. Па веравызнанню: католікі, праваслаўныя і іўдзеі. Апекавалі: ксёндз, поп і рабін. На ўроках “закона божага” дзяліліся на тры групы. Не ўспамінаю ніводнага вы­падку, які б паказваў, што ў нас быў антаганізм на гэтай глебе. Найбольш цікавілі поспехі ў вучэнні. Апроч дзяжурных, ніякіх грамадскіх нагрузак не існавала.

Дарваўшыся да “навукі”, я старалася акуратна наведваць школу, добра рыхтавацца да заняткаў, бегаць да падружак не любіла; чытала, што пападала пад рукі.

У класе вучылася дачка віднага акцызнага чыноўніка Шура П. Гэта была развітая, вясёлая і таварыская дзяўчына. Матка яе па лініі Мусін-Пушкіных была нейкай сваячкай паэта, нават пісала раманы. Шура любіла запрашаць да сябе дзяўчат свайго класа. Вечары праводзілі цікава: дэклямавалі вершы, чыталі, матка знаёміла з нованапісанымі раздзеламі рамана. Я доўга не адважвалася пераступіць гасцінны парог. Куды мне лезці да паноў! Але ў паводзінах Шуры была прастата і ніякага панства, такой была і матка. У старэйшых класах я з ёю пасябравала. Бацька яе памёр, у часе вайны яны пакінулі свой дом у Ваўкавыску і выехалі ў Пензу. Спаткалася я з Шурай у 1916 г. у Петраградзе, яна паступіла на нейкія курсы і жыла ў свайго дзядзькі на другім канцы горада. Часам я да яе прыязджала з начоўкай.

Мілая мая Шура! Які твой лёс? Ці ўспамінала ты сваю Юлечку-чычку?

Сшытак № 8

Бабруйск

Пасля смерці бацькі (у 1910 г.) у нас было нялёгкае становішча. Звонку здавалася, што не так ужо дрэнна: пераехалі ў бабіну хату - ёсць дах над галавой, але здабыткаў ніякіх ды матка не заўсёды ладзіла з бабкай з яе ўладным характарам. Я мела вялікую ахвоту вучыцца: канчала тады 4-ты клас. Трэба жыць у горадзе, а дзе ўзяць грошы? Матка была вельмі працавітая і здольная, гатова была ўзяцца за любую работу, але ў той час жанчыне не так лёгка было яе знайсці. Часам ёй удавалася шытвом зарабіць якую капейку, але няпэўнае становішча яе надта хвалявала, а галоўнае непакоілі думкі пра мой лёс. У сваім лісце яна мне пісала: “Я так залегла в берлоге, что шевельнуть ни мозгом, ни руками не могу. Спячка, иначе “обломовщина”. Всё валю на судьбу, она, злодейка, виновата, что еще работоспособный человек завален в берлогу и должен спать”.

Я, не гледзячы на свой юнацкі ўзрост (14 год), добра разумела складанасць нашага становішча, і гэта накладала на мяне неўласцівы ўзросту цяжар суму і сталасці.

Матка пісала: “Думаю, что не сладко тебе бедненькой, одинокой, я бы свою душу отдала, чтобы тебе облегчить существование, а злой рок так устраивает, что я же делаю это существование ещё более тяжёлым. Какое-то проклятие тяготеет над всеми нами” (1913 г.).

Прыйшоў на дапамогу мой дзядзька, які вельмі любіў майго бацьку. Ён абяцаў падтрымаць мяне, каб вучылася далей. А для маткі знайшлася работа, якая каштавала ёй шмат нерваў: прывёз дзядзька ёй на догляд сваю маленькую дачушку і стаў прысылаць грошы на яе ўтрыманне, якія і мне перападалі на аплату кватэры ў горадзе. Ад платы за навучанне мяне вызвалілі - вучылася я на 5-кі. Адносіны да мяне ў гімназіі былі вельмі прыхільныя - ад настаўнікаў да вучаніц.

Дзядзька (ён змоладу пайшоў у свет) у той час працаваў на Мальцаўскіх заводах шкла ў Гусь-Хрустальным і Курлаве “управляющим”. Пасада адказная і нялёгкая, патрабавала шмат нерваў, але жыў ён заможна. Дзядзька быў добры, разумны і сумленны чалавек, але характар меў мягкі: трапіўшы пад уплыў некультурнай сквапнай бабы, мужняй жонкі, не мог вызваліцца ад яе ўплыву. Вось яна і пачала плесці павуцінне нагавораў: падбухторвала бабку і дзядзьку супраць маткі: што дачушку яна даглядае дрэнна, што грошы яго траціць не на тое, што трэба і г. д. Скончылася сур’ёзным разрывам з бабкаю. Лісты дзядзькі вельмі хвалявалі матку і выклікалі роспач: “Его письма отравляют моё и без того горькое существование, а нервы всё делаются слабее. Я многим ему обязана, но я так наэлектризована домашним “счастьем”, что со стороны буквально не могу добавить ни одной ка­пли яду, а то могу отравиться” (1912-1913 гг.). Аднак пасля ўзаемных “шпілек”, яны прасілі адзін у аднаго прабачэння да новых сутычак. Матка мне заўсёды гаварыла, што дзядзька добры, але вельмі няшчасны, і прасіла, каб я яму пісала ласкавыя лісты і не ўпамінала пра іх непаразуменні.

Пасля разрыву з бабкай мы засталіся без даху над галавой. Куды дзецца? У маткі з’яўляліся ўсякія праекты: наняць кватэру ў горадзе, узяць дзяўчат на пансіён і жыць разам са мной. У той час у мяне ўжо быў сякі-такі падработак: дырэктар рэкамендаваў мне вучаніц, якіх мне трэба было падцягваць (15 - 16 гадоў).

Сталася трохі іначай. Дзядзька прыслаў матцы грошай на дарогу і паклікаў прыехаць да яго. Выехала яна ў канцы студзеня 1913 года. А трапіла бедная матуля ў кіпцюры злыдня, з агню ды ў полымя. “Эта мадам так впилась в мое тело и душу, что уже кажется ни одной кровинки нет во мне. С утра до вечера пилит дворника, пилит дядю, бьет дочку, похожую на нее, как две капли воды в нрав­ственном смысле. Наушничает на рабочих, каждого дяде представит подлецом, а тот мстит за нее. Она живет кровью и мясом окружающих ее. Без чести, без веры хотя бы во что-нибудь, без совести положительно”. Гэта “салтычиха”. Пару месяцаў пабыла матка ў такіх ўмовах і так змаглася ад здзеку і кпінаў рыжай разанкі з заціснутымі злымі вуснамі, што ледзь жывая прыехала ў Бабруйск па запрашэнню земляка Казімера, які вёў гаспадарку нейкага пана. Ён прапанаваў матцы асесць у Бабруйску і ўзяць яго дваіх дзяцей, навучэнцаў гімназіі, на пансіён. За ўтрыманне ён будзе плаціць, а на вакацыі браць нас з маткаю да сябе на Палессе.

Калі матка ў красавіку 1913 года прыехала ў Бабруйск, горад зрабіў на яе цяжкае ўражанне. Яна мне пісала ў Ваўкавыск, дзе я вучылася: “Бобруйск - это такой город, какого ты и во сне не видела. Когда я проезжала улицей с вокзала, то чуть не утонула в грязи; лошадь извозчика засела по брюхо и хоть околевай среди улицы”. Матку запрасіў да сябе К., і яна з яго дзецьмі, навучэнцамі гімназіі, паехала за 75 ці 100 вёрст ад Бабруйска (у дзяцей былі вакацыі - Вялікдзень). “Тройка сильных лошадей еле вытащила нас из ям и тины бобруйской. Ни одна улица не вымощена, грязь и вонь отвратительная”. Не дзіва, што пад уражаннем такога знаёмства з горадам, матцы цяжка было адразу згадзіцца на прапанову К., і яна ўсхвалявана пісала мне, каб я параіла, што рабіць. Але становішча наша было нялегкае і выбіраць нечага было.