Рабаваньне па-беларуску

1. Хто такі Лявон

Калі б Лявона спатрэбілася апісаць адным словам, дык гэтае слова – летуценьнік. Але пакуль што ніякіх абмежаваньняў на словы дый нават на старонкі няма, і можна расказаць пра яго падрабязна. У час нашага знаёмства я працаваў наладнікам на адной зь менскіх тэлефонных станцый, а Лявона, студэнта, даслалі да мяне на практыку. Хоць за гэтыя два тыдні мы ня надта шмат гутарылі, разгледзець яго я пасьпеў як сьлед. Сярэдняга росту і складу юнак: шэра-блакітныя вочы паволі лупалі, зьлёгку хвалістыя цёмна-русыя воласы былі коратка састрыжаныя і тырчалі вожыкам на патыліцы, мяккія рысы яшчэ памяталі дзяцінства. На ягоных вуснах заўжды блукала паўсьмешка, а калі яму даводзілася гаварыць з кімсьці тварам да твару, дык ён крыху паварочваў галаву і пазіраў у вочы скосу, нібы ўнікаючы адкрытага погляду.

Апранаўся Лявон па-свойму выразна: сьветлая, пераважна белая кашуля з кароткім рукавом кантраставала з абавязковымі чорнымі нагавіцамі і чорнымі туфлямі. Кашуля запраналася ў нагавіцы, зморшчыны зганяліся за сьпіну, строгі скураны пас моцна стужаўся. Нагавіцы ледзь прыкметна блішчэлі – на адпрасаваных стрэлках, на азадку і збоку, на кішэні, дзе Лявон хаваў ключы да кватэры. Мяккія туфлі з круглымі насамі былі густа наваксаваныя, але бліскацелі не заўсёды – Лявон, хоць і насіў з сабою падарожную шчотку, часта аб ей забываўся.

Але сама незвычайныя ў ягоным выглядзе былі жэсты і хада – запаволеныя і млявыя, яны нагадвалі рух вадалазаў, што перадольваюць супраціў водных тоўшчаў. Ясны погляд Лявона рухаўся яшчэ павольней і падоўгу спыняўся на тых ці іншых рэчах альбо пунктах па-над гарызонтам. Нягледзячы на гэтае дзівацтва, гаворка Лявона прыемна зьдзіўляла складнасьцю і разважлівасьцю, а голас – выразнасьцю. Калі яму даводзілася апавядаць пра сябе, прыкладам новаму знаёмаму, Лявон зьніжаў на яго вочы дый ціха і нетаропка казаў, што вучыцца на ўнівэрсытэце, жыве ў цётачкі на Жудро, любіць музыку і чытаньне. Знаёмага гэта цалкам задавальняла; ён цікавіўся, якую менавіта музыку любіць Лявон, ці чытаў ён такое, ці да смаку яму гэткае, ну і далей, як звычайна адбываецца ў моладзі. Але наогул сябраў у Лявона вадзілася няшмат, зносінаў ён не шукаў і часта нават унікаў іх. Большасьць аднагодкаў таксама цураліся яго – ён здаваўся ім дзіваком, чужынцам з прычыны маруднасьці, задуменнасьці і звычкі выдаляцца ўвагай ад суразмоўцы ў вакно, да дрэў, далёкіх дамоў і нябёсаў.

Лявонава жыцьцё складалася з трох асноваў: летуценьняў, разважаньняў і неба. Лявон летуцеў і марыў заўсёды і ўсюды – раніцай на ложку, дарогаю на ўнівэрсытэт, на лекцыях, на перапынках, кожны вечар і ўсе выходныя запар. Асабліва добра яму марылася гледзячы ў неба. На вуліцы гэта прыводзіла да спатыканьняў і спазьненьняў, а ў памяшканьні Лявона нібы магнітам цягнула да вакна. У адчыненае вакно ён высоўваўся, абапіраючыся локцямі на падваконьнік, а да зачыненага набліжаў твар амаль усутыч, так, што ад подыху на шкле зьяўлялася вільготная пляма. Летуценьні і мары былі смутныя, нявызначаныя – пра бязьмежную будучыню, пра сьветлыя зьдзяйсьненьні. Часам ён бачыў сябе ў прасторным матэматычным кабінэце, дзе ён зь мімалётнай усьмешкай вырашаў значныя навуковыя задачы, часам – на залітым сонцам узьбярэжжы, дзе шырокім жэстам паказваў камусьці, у якім месцы трэба будаваць новы жытловы масіў.

Часам мары пакідалі будучыню, набліжаліся да сучаснасьці і ўтвараліся ў прыгожых дзяўчын, якія маглі б яму сустрэцца на вуліцы ці ўва ўнівэрсытэцкіх калідорах. Іхныя абрысы, лёткія, паўпразрыстыя, адначасна ўзбударажвалі яго і прыводзілі ў прыемны сум. А зрэдку мары згушчаліся ў спартовы ровар, і Лявон імчаў на ім прахалоднай, роснай ранішняй шашою. Міма праплывалі лёгкія летнія гаі, зьверху яго суправаджалі прыязныя вялізарныя аблокі. Стаміўшыся круціць понажы, Лявон элегантава тармазіў побач з хутарам, які паслужліва зьяўляўся ля дарогі. Аблокі спыняліся. Зь сенцаў усхвалявана выходзіла хутаранка, цудоўная, чорнавалосая. Ружовая са зьбянтэжанасьці, яна давала яму напіцца вады з коўшыка. Лявон нязмушана даставаў мабільны тэлефон (яшчэ адна слабая матэрыяльная мара), запісваў ейны нумар і зараз жа кранаўся далей, каб не змутняць мары банальнай размовай.

Зрэдку Лявону здаралася глядзець у вакно разам з кімсьці яшчэ, тады ён скоса пазіраў на суседа і бязмыльна вызначаў, ці існуе паміж імі душэўная сваяцтва, і колькі яго: калі той апускаў вочы ўніз, да вуліцы і мінакоў, дык адразу атрымоўваў нізкую адзнаку. Да суседзяў, якія назіралі на аблокі разам зь ім, Лявон адчуваў падабаньне, але і тут былі свае нюансы. Калі чалавек пачынаў прыдумляць, да чога падобнае тое ці іншае воблака, Лявон моршчыўся. Неба – яно заўсёды выдатнае, у сваёй плыўнай велічнай зьмене; параўнаньні аблокаў да зямных рэчаў прыніжалі нябёсы і сьведчылі аб занадта практычным розуме наглядальніка. I, бо практыкамі аказваліся бадай што ўсё, Лявон зь некаторага часу аддаваўся нябеснаму сузіраньню пераважна ў адзіноце, каб лішняга разу не расчароўвацца ў знаёмых. Аднойчы яму ў галаву прыйшла думка, што і цудоўная хутаранка, гледзячы на аблокі, хутчэй за ўсё пачала б радавацца на іхную падобнасьць да львоў, кітоў, чалавечых галоў, а то і горай – апусьціла б погляд, пазяхнула ў вузкую далоньку дый сказала, што ёй сумна і хочацца на танцы. Сваёй сілы ейны вобраз з гэтага ані ня страціў, нават наадварот, але з тых часоў Лявон праязджаў міма ейнае хаты пасьля заходу, калі неба ўжо зьнікала.

Позьнія вечары Лявон звычайна праводзіў у сваім пакоі, на некаторы час адрываючыся ад летуценьняў, каб пагартаць часопісы ці паслухаць магнітафон. Магнітафон быў часткай музцэнтра, старога, але надзвычайна дыхтоўнага, мяркуючы на колькасьць клявішаў, круцёлак і лямпачак на ягонай пярэдняй панэлі. Каб усталяваць касэту, трэба было націснуць пэўнае месца на панэлі – і тады ейная частка павольна адкідвалася, адкрываючы погляду электронныя вантробы з пахам цёплае плястмасы. Устаўляючы касэту, ён заўжды ўважліва прыслухоўваўся да асаблівых, далікатна-шурпатых адчуваньняў на кончыках пальцаў, калі касэта сьлізгала ў магнітафонавую зяпу – чорны плястык аб шэры плястык. Зяпа зачынялася зь мяккай пстрычкай, пачыналі рух ціхія маторыкі, і Лявон уяўляў, як музыка выцякае з магнітафона праз правады. Правады ад музцэнтра цягнуліся да чорных дынамікаў, з намаляваным на кожным шчарбатым графікам частотаў. Графік выклікаў у Лявона вялікую павагу – Лявон лічыў, што стваральнікі дынамікаў і магнітафона, якія аддалі столькі сілаў на іхнае вынаходзтва і абдумваньне, проста не маглі не дасягнуць абсалютнае дасканаласьці.

Касэты да магнітафона захоўваліся ў кніжнай шафе, на верхняй палічцы, а ніжэйшыя, за шклянымі дзьверкамі, былі запоўненыя старымі кніжкамі. Колькі разоў Лявон браў наўздагад адну зь іх і разгарнаў. Было відаць, што раней за яго гэтага не рабіў ніхто: чыстыя і зьляжалыя старонкі пахлі пылам і сухасьцю. Гаворка ўва ўсіх кнігах чамусьці кожнага разу ішла пра нейкіх князёў і нейкія ваенныя падзеі. Лявон нават усумніўся аднойчы, а ці не дастае ён заўсёды адзін і той жа том? Аднак узгадаць, якога колеру вокладка трапілася яму ўчора, не выходзіла. Назвы гэтых кніг таксама імгненна зьнікалі з галавы. Але ўва ўсякім выпадку, думка, што можна сапраўды чытаць нешта пра князёў, выклікала ў Лявона зьдзіўленьне – гісторыя не цікавіла яго.

Пад кнігамі, у самым нізе, зьмяшчаліся ягоныя ўпадабаныя часопісы: «Навука і жыцьцё», «Папулярная мэханіка», «Навука і рэлігія». Лявон выцягваў выпадковы часопіс і клаўся на ложак. Больш за ўсё яму падабаліся аповяды пра незвычайныя вынаходзтвы. Прыкладам, артыкул з малюнкамі пра прынцыпова новы водаправодны кран, распрацаваны нямецкім інжынэрам, прыносіў Лявону шчырае задавальненьне. Ён усьміхаўся, апускаў галаву на руку і разважаў, як добра было б абсталяваць усе дамы гэтым рэвалюцыйным кранам… І засынаў.

Прачынаўся праз колькі гадзін, з самлелымі рукамі і шыяй. Магнітафон даўно маўчаў. Лявон перакладаўся на сьпіну і цярпліва чакаў, калі непрыемныя адчуваньні пройдуць. Спрабуючы ўзгадаць, што яму сьнілася, ён падоўгу пакідаў погляд на розных месцах у пакоі, на рэчах. Прыкладам, на лямпе пад стольлю. Калі гарэла сьвятло, у пляфоне бачыліся тры сухія мухі, і аднойчы ўвечары ўвага Лявона засяродзілася на мухах. «Апошні раз я мыў лямпу каля паўгода таму», – напружыўшыся, успомніў Лявон. Ён прыкладна вылічыў абыймо і вывеў, што пляфон месьціць 36000 мух і можа запоўніцца імі цалкам праз шэсьць тысяч гадоў. Гэтая думка ўсхвалявала яго. «Значыцца, у канцы майго жыцьця ў пляфоне апынецца ўсяго толькі зь дзьвесьце мухаў...» Лявон узьняўся і заходзіў туды-сюды. «А ці залежыць колькасьць мухаў, што трапілі ў пляфон, ад працягласьці гарэньня сьвету? Яны ж павінныя ляцець на сьвятло», – прыйшла яму ў галаву яшчэ адна думка. Тут ён злавіў сябе на тым, што думае нейкую лухту. Лявон паставіў новую касэту, узмацніў гук і пайшоў на кухню па сок.

Гэта хтосьці са знаёмцаў аднойчы расказаў яму, што апэльсінавы сок нашмат карысьнейшы за ўсе іншыя сокі спрэс. Сказана гэта было такім упэўненым у сабе і ў соку тонам, што словы ўцяміліся Лявону ў галаву, і ён цалкам перайшоў на апэльсінавы сок, балазе яго было досыць у кожнай краме. А неўзабаве ў адным з часопісаў яму трапіўся артыкул, у якім раілася грэць сок, каб ён лепей засвойваўся арганізмам. З тога часу Лявон абавязкова падцяпляў яго: калі дома, дык у рондальцы, калі на вуліцы, дык пад сонцам ці хоць бы ў далонях. Выпіваў ён каля літру штодня: шклянку ўвечары, шклянку ўранку і астатняе на працягу дня. А часам так смыжыла, што прыходзілася ісьці ў краму па дадатковы маленькі пакунак з трубачкай. Улюбёнай шклянкаю соку была вечаровая; нават шклянка, якая ўжывалася ўвечары, была адмыслова абраная Лявонам і адрозьнівалася ад іншых звычайных: высокая, трохі пашыраная дагары, з празрыстага шкла, з выцісьненым малюнкам вінаграду і вінаграднага лісьця. Піць вечаровы сок належыла седзячы ў фатэле – павольна, уважліва смакуючы дробныя апэльсінавыя валокны на кончыку языку. Прыкладна ў гэты час касэта сканчалася, і Лявон пераварочваў яе на другі бок. Ягоныя думкі ляцелі да хутаранкі. Ровара зараз не патрабавалася, увесь шлях да ейнае хаты мільгаў смутным ценем. І вось яны ўжо стаяць побач на ганку, і яна глядзіць на яго цёмнымі вачыма. Лявон разгарнаў ложак, падсоўваўся пад цяжкую коўдру і мякка церся шчакою аб прахалодную пухоўку, уяўляючы плячо хутаранкі. І тады ўверсе жывата, у сонечным супляценьні, пачынала салодка цягнуць, як бывае, калі высока ўзьлятаеш на арэлях, але бяз боязі зваліцца. Потым ён засынаў.

Ураніцу Лявон быў халодны і горка пакеплівы. Надыходзіў час разважаць. «Як гэта ганебна, – думаў ён, – што выводныя шляхі ў чалавечым арганізме зьяднаныя з ворганамі ўтварэньня і задавальненьня». Спускаючыся лесьвіцай, ён з прыкрасьцю спрабаваў уявіць, чым мусіла кіравацца Боства, ствараючы гэткую недарэчнасьць. Зьдзек дужэйшага над слабейшым? Насьмешка над бездапаможным? Няўдалыя экспэрымэнты? «Калі б я быў Богам, ужо я б намогся нічым не пазмрочыць функцыі расплоджваньня. Патрэбна толькі аднесьці чэлес з похваю далей ад страваводу, і адразу ўсё зьменіцца. Аніякага бруду, аніякіх агідных пахаў, аніякага сораму, аніякага прыніжэньня. Дарэчы, тыя асаблівасьці, што зараз ужываюцца ў нашым арганізме, можна лічыць лепшым довадам існаваньня Бога. Эвалюцыя не магла стварыць гэткай абуральнай супярэчнасьці». Лявон змрочна глядзеў на аблокі, падазраючы іх у саўдзеле. Ці можа яны такія ж нешчасьлівыя стварэньні як і людзі? Ён даставаў з заплечніка сок і рабіў на хаду глыток.

Да ўнівэрсытэту можна было дайсьці рознымі шляхамі, прыкладна аднолькавай даўжыні, аднак Лявон аддаваў перавагу аднаму, які быў не найбліжэйшы, затое праходзіў уздоўж Камсамольскага возера, праз алеі са старымі высокімі дрэвамі. Там гулялі з сабакамі і грэліся на лаўках нешматлікія тутэйшыя жыхары, пераважна сівыя дзядулі з тэрмасамі. Лявону падабалася, як сьвет бліскае праменьчыкамі празь лісьце. Сонечныя коскі пагойдваліся пад нагамі, на камялях, на лаўках, на дзядулях. Горкая пакеплівасьць Лявона патроху выдувалася цёплым ветрам, ён зычліва глядзеў на дзядуляў ды гадаў – што там, ў іхніх тэрмасах?

Зьмеціўшы незанятую лаўку, ён садзіўся і, каб даць волю нагам, напалову высоўваў іх з туфляў. Сьпінкі лаў былі зручныя, высокія, на іх можна было адкінуцца і ўтульна адпачыць, пазіраючы на людзей ды на сабакаў. Гледзячы на чалавека, Лявон часта ўяўляў шкілет, які знаходзіцца ўнутры яго, і забавіўся, выдаляючы ў думках павярхоўную мякаць і пакідаючы толькі сухія белыя косьці. Стаўшы звычным, гэтае разумовае практыкаваньне не складала цяжкасьці, а калі ён аднойчы падрабязна разгледзеў у часопісе пабудову шкілета, выходзіла ўжо без усялякага напружаньня і прыносіла нязьменнае задавальненьне. Асабліва падабалася Лявону разглядаць рэльеф тога ці іншага носу, вызначаючы месца, дзе сканчаецца трохкутны выступ чэрапу і пачынаецца бескасьцёвы храсток, што фармуе кончык.

Сабакі таксама прыцягвалі ўвагу Лявона. Ён дрэнна знаўся на пароды і ня ведаў амаль аніводнае назвы, але некаторыя сабачыя морды памятаў лепей за твары іхніх гаспадароў. Прыкладам, пачварную зубатую са стомлена-разумным позіркам; буйную белую пушыстую з хвастом-колцам, якую хацелася абдымаць; маленечкую карычневую зь віслымі вушамі, што брахала тонкім галаском, толькі паварушыся; магутную старую аўчарку зь цяжкай хадою.

Нагледзеўшыся на мінакоў, Лявон заплюшчываў вочы і ляцеў да хутаранкі. Цяпер ён бачыў, як яна гуляе зь вялікім сабакам, зарываючыся пальцамі ў густую чорную поўсьць, сьмеючыся і жартоўна валтузячы яе. А сабака скакаў, спрабаваў стаць пярэднімі лапамі на грудзі, гучна і часта дыхаў расчыненай пашчаю, быццам сьмеючыся разам з гаспадыняй. Яна нахіляла галаву да сабакі, і ейныя валасы, ператужаныя паніж шыі ў тоўсты жмут, рассыпаліся па поўсьці. Некаторы час таму Лявон яшчэ вагаўся паміж русым і чорным колерам ейных валасоў, але ў нейкі момант даканцова зразумеў, што яны павінныя быць менавіта чорныя. І што яны адліваюць на сонцы драўняна-карычневым. Ці сінім? Лявон прычыняў вочы.

Паспаўшы паўгадзіны, ён аднаўляў шлях, змачыўшы горла сокам. З добрага настрою і добрага самаадчуваньня знутры ўзрастала энэргія, прымушала паскараць крок і штурхаць нагой каменьчыкі. Бліжэй да канчатку алеі, на правым баку, стаяла незразумелага прызначэньня сіняя скрыня на двайной белай ножцы, укапанай у зямлю. Аднаго разу, пахмурнага дню, калі алея была зусім бязьлюдная, Лявон, паддаўшыся нечаканаму імпэту, дастаў з заплечніка флямастар і напісаў збоку на скрыні: ГЕМАРОЙ. Праз боязь, што буйныя літары атрымаюцца няроўнымі і таму сьмешнымі, напіс выйшаў маладушна маленькім. Азірнуўшыся абапал і адыйшоўшы на колькі крокаў, ён зразумеў, што слова амаль неўзаметку з алеі, і трэба яго перапісаць. Але імпэт ужо выдыхнуўся, і Лявон схаваў флямастар. Цяпер, праходзячы ля скрыні, ён з сумесьсю павагі і незадаволенасьці адзначаў свой напіс. Чаму гемарой? Гэта было першае, што прыйшло яму на розум. Паходзіў жа гемарой, вядома, ад бацькі, які часта гаварыў гэтае слова.

Бацька Лявона зь ягоным малодшым братам жылі ў невялічкім мястэчку ў Гомельскай вобласьці. Лявон ужо даўно там не бываў, але гэта зусім яго не засмучала. Усе ўспаміны пра дом былі афарбаваныя раздражненьнем на бацьку – з прычыны ягонае грубасьці, неахайнасьці ды гультайства. Калі бацьку нешта здавалася складанае ці непрыемнае, дык ён моршчыўся і казаў: «які гемарой», «навошта мне гэты гемар». Адвечнымі гемароямі былі працёклая даха, падгнілы ганак, нахілены плот і чатырнаццацігадовы Мыкола, двоечнік і хуліган з такімі клясычнымі атрыбутамі, як сядзеньне па два гады ў адным клясе, цыгарэты, бойкі, гістэрыкі настаўніцы і адведзіны міліцыянтаў. Але ў цэлым бацька здольваў пасьпяхова ўхіляцца ўсіх гемарояў, і жыцьцё цякло звыкла і прыемна.

Вярнуўшыся з працы, бацька здымаў цёмна-сінія нагавіцы, каб не памяліся, у майткох ішоў на кухню і пачынаў есьці наўпрост з халадзільніка. Суцішыўшы першы голад, ён праходжваўся па хаце, муркаў якую мэлёдыю і пачухваў ногі. Калі Лявон яшчэ вучыўся ў школе, да часу вяртаньня бацькі з працы ён ужо пасьпяваў зрабіць урокі і ляжаў на ложку ў дрымоце. Ён чуў, як бацька набліжаўся да ягонага пакою, і рыхтаваўся да традыцыйных роспытаў, заўсёды аднолькавых. Дзьверы адчыняліся; каля хвіліны нічога не адбывалася. Лявон не глядзеў у той бок, але ведаў, што бацька стаіць, прыхіліўшыся да вушака, паціраючы і пагладжваючы ногі. Нарэшце ён ізноў пачынаў свой напеў і набліжаўся да стала. «Ну што, двоечнік?» Прытым, што двоек у Лявона ніколі не было. Лявон анічога не казаў, толькі паводзіў галавой у знак таго, што чуе. «Давай сюды дзёньнік». Лявон падымаўся, корпаўся ў партфэлі і працягваў дзёньнік. Бацька любіў гартаць яго з самага пачатку і перачытываць заўвагі, якія зрэдку пісалі настаўніцы. «Глядзеў у вакно на ўроку, ха-ха! Што гэта ты там убачыў, га?» Калі сёньня ці заўтра быў урок сьпеваў, дык бацька абавязкова цікавіўся, што праходзілі і што задалі. Яшчэ яму падабалася зазірнуць на апошнюю старонку, дзе былі прастаўленыя адзнакі за чвэрць, прааналізаваць схільнасьці Лявона да навук і намаляваць ягоную будучыню. Лепш за ўсё Лявону давалася матэматыка, да якой бацька ставіўся скептоўна. «Матэматыка добрая ў дадатак да чагосьці. А сама сабою яна нічога ня вартая. Хочаш быць настаўнікам у школцы, ці што?»

Лявон маўчаў, бо ня ведаў, кім ён хоча быць. Яму падабалася шпацырыць лесам, зьбіраць грыбы, сядзець ля вогнішча, купацца. Лесьніком? Чытаць кніжкі таксама падабалася. Бібліятэкарам? Бацька хацеў, каб Лявон пайшоў вучыцца на мэдычны інстытут і зрабіўся лекарам. Лявон жа лекарам рабіцца не хацеў. Аднаго разу ён ляжаў у раённым шпіталі з апэндыцытам, і яму не спадабалася агульна ўсё. Доктар быў злосны, прапахлы табаком, і аднойчы недарэчна аблаяў Лявона за незачыненыя дзьверы ў палату. Кармілі зусім прэснай ежай, а соль у сальніцах агідна зьліплася. Сетка ў ложку нязручна правісала. Суседзі гучна храплі і ўсе былі старэчага веку. Сяданкі ўнітазаў былі ў брулях. Вядома, усё гэта мела толькі ўскоснае дачыненьне да мэдыцыны, але Лявон цьвёрда пастанавіў ня быць лекарам. Тады ён яшчэ не адважваўся пярэчыць бацьку і толькі глядзеў безуважна ўбок. Бацька ані ня крыўдзіўся на гэтае маўчаньне, успрымаючы яго як паслухмянасьць; выходзіў і рушыў далей, да пакою Мыколы. Мыкола звычайна хаваўся ў каго зь сяброў, і бацька, адчуваючы абавязак выкананым, ізноў ішоў на кухню. Там яго чакала гарэлка ў халадзільніку і радыёпрымач на падваконьніку. Ён закусваў яблыкам першыя пяцьдзясят і браўся за радыёпадарожжы.

Навінаў ён не любіў і аддаваў перавагу песьням ці рамансам, асабліва пад гітару. Хоць радыёстанцыяў, якія перадавалі песьні пад гітару, было няшмат, і бацька мог бы занатаваць ці запомніць хвалі, ён гэтага не рабіў. Яму падабалася кожны раз нанова блукаць ува эфіры, зноў і зноў радуючыся выпадковаму трапленьню на ўпадабаныя станцыі. Мабыць, думаў Лявон, шыпеньне і пералівы, вымаемыя бацькам з прымача, уяўляюцца яму гульнёй брызу ў ветразях, плёскам хваляў, а сам ён, стоячы на капітанскім мастку ў беласьнежным кіцелі і фуражцы, жмурачыся на сонца і салёныя пырскі, узірае наперад, у гарызонт. У дзіцячыя гады Лявон яшчэ не адчуваў моцнага раздражненьня да бацькі, якое разьвілося пазьней; ў тыя часы ён бадай заўсёды выходзіў на кухню ды садзіўся побач. Бацька паварочваўся да яго і пытаўся, ці не жадае Лявон яечні. Потым працягваў падарожжа па станцыях. Часам Лявон прасіў яго спыніцца і даць яму паслухаць тую ці іншую песьню. Бацька настройваўся дакладней, каб шуму было меньш. Уставаў, запальваў і гучна адрыгіваў. Бацька недзе даведаўся, што адрыгіваць – традыцыйная нямецкая звычка і што анічога дрэннага ці сорамнага ў ёй няма. Яму здавалася, што гэта ўсіх нават забавіць. Але Лявон гідзіўся гэтае гадасьці ўжо тады. Настроіўшы станцыю, бацька пачынаў смажыць яечню і павольна зьядаў яе, праглынаючы яшчэ колькі чарак. У праніклівыя музычныя моманты ён дырыжыраваў відэльцам, наводзячы на Лявона шматзначна-п'яны погляд.

«Усё ж дзіўна, – разважаў Лявон, мінуючы сінюю скрыню. – Колькі год прайшло, і я ўжо дарослы чалавек, здольны самастойна і разумна разважаць, а дзяцінства па-ранейшаму моцна трымае мяне. Цікава, гэтак усе? Ці толькі я занадта ўражлівы?» Ён спрабаваў зразумець, ці ня шкодзіць усё гэта ягонае мужнасьці, па меншае ў вачох хутаранкі. А часам нешта прымушала яго прыдумляць недарэчныя сцэны, у якіх ён выглядаў сьмешна і жаласна. Прыкладам, быццам ягоны бацька адрыгівае побач з хутаранкай. Лявон дранцавеў з сораму і губляўся, ня ведаючы, як сябе паводзіць. Хоць падобныя думкі наведвалі яго і нячаста, але пасьля кожнага іхнага ўплыву на ўскрайку сьвядомасьці доўга заставаўся каламутны асадак.

Вяртаючыся з унівэрсытэту, Лявон рабіў невялікі крук і заходзіў у прадуктовы аддзел на першым паверсе ЦУМа, каб аднавіць запасы апэльсінавага соку. Прадаўнікі ў аддзеле ніколі не зьмяняліся, даўно ўжо памяталі яго і гатовыя былі ўсьміхацца і вітацца, але Лявон рабіў выгляд, што нікога ня ведае, што ён тутака ўпершыню. Прадаўнікі тады таксама сур’язьнелі, адводзілі погляды і зноў пачыналі гутарку паміж сабою. Лявон аніколі не задумваўся, чаму ён цураецца гэтых любых і зычлівых людзей. Мабыць, ён падсьвядома баяўся, што, пачаўшы вітацца і наблізіўшыся да іх, ён адкрые нейкую сваю таямніцу ды стане ім падуладны. Сокі стаялі ў глыбіні, па-за малочнымі прадуктамі. Кожнага разу Лявон уважліва аглядаў палічкі ў пошуках новых гатункаў: марка, якую ён звычайна піў, ужо надта надакучыла яму, нават сваім вонкавым выглядам. На пакунку былі намаляваныя два апэльсіна, адзін цэлы, другі разрэзаны. «Бязьмежная фантазія», – пасьміхаўся Лявон. Але выбар сокаў заўсёды заставаўся ранейшым, іншага такога ж, натуральнага і бяз цукру, не было. Адначасна ён прыслухоўваўся да прадаўнікоў, іхная гутарка нязьменна круцілася вакол нейкіх ціхіх песень. Вышэйшы прадаўнік, ня дужа стары, але сіваваты, заўсёды вельмі сур'ёзны, тлумачыў калегам нешта пра ўнікоўнасьць. Невысокі і мажны згаджаўся, але з агаворкамі, мабыць ён любіў навуковую дакладнасьць і верыў у аб'ектыўнасьць. Трэці, зусім юнак, у размове ўдзелу ня браў, але часта нягучна напяваў, пазіраючы на Лявона. «Як ім не надакучае пра адно і тое ж? – думаў Лявон. – Што за песьні такія?» Ён браў два-тры літровыя пакункі са сваім сокам і кіраваўся да выйсьця.

У тую пятніцу, зь якой пачынаецца гісторыя, шляхам дадому Лявона апанаваў настрой, які зрэдку авалодваў ім – прага пераменаў і нават нейкага вычыну. У такія хвіліны ён рабіўся непадобны да сябе: погляд загараўся, апускаўся зь нябёсаў, рухі рабіліся рэзкія і дакладныя, зьяўлялася здольнасьць да складнае мовы. Такія настроі былі падобныя да тога імпэту, што некалі падштурхнуў яго размаляваць сінюю скрыню, але мацнейшыя ды сьвятлейшыя. Адкуль яны бяруцца і што зь імі рабіць, ён не разумеў, і толькі паскараў крок, бліскаючы вачыма. Дык вось, у тую пятніцу Лявону прыйшла ў галаву адважная думка – пачаць вітацца з прадаўнікамі ў ЦУМе. І, мажліва, пазнаёміцца. І – хто ведае? – можа нават распытаць іх пра гэтыя ціхія песьні. Ён наважна ўзьбег каменнай лесьвіцай, штурхнуў дзьверы і рушыў да прадуктовага аддзелу, чакаючы ўбачыць накіраваныя на яго з-за прылаўкаў тры пары зычлівых вачэй, і падрыхтаваўшы гучнае прывітаньне. Але, да ягонае прыкрасьці, за касай сядзеў толькі невысокі і мажны, ён нешта пісаў, апусьціўшы галаву. Несупадзеньне пляна з рэчаіснасьцю было такое нечаканае, што калі невысокі і мажны нарэшце падняў на Лявона вочы, той сумеўся і адвёў погляд у бок, не сказаўшы ні слова.

Пасьля сцэны ў краме прага перамен і вычынаў амаль сьціхла, але нейкага, хоць бы невялічкага ўчынку ўсё роўна хацелася. І, калі Лявон дабраўся да хаты, зьмеркаваньне раптам прыйшло: ён пойдзе ў лазьню не ў нядзелю, як звычайна, а ў суботу. І не ў абы-якую, а ў сама далёкую, што ведаў: ружовую Чыжоўскую лазьню. Каб ня проста мыцьцё, а маленькае падарожжа.

2. Хто такі Рыгор

Знаёмцы, суседзі дый проста добрыя людзі ведалі Рыгора за вольнага аўтасьлесара каля трыццаці, вялікага аматара выпіць і паесьці. Ён меў каржакаватую, моцную, але суладную постаць, крыху сапсаваную сьпераду чэраўцам, якое зрэшты трапна хавалася адзеньнем вольнага летняга стылю. Круглявы і высакалобы твар выжыўляўся насычана-карычневымі вачамі і густымі брывамі, а нізкі, троху падвоены падбародак надаваў яму мужнасьці. Цёмныя валасы з гадамі пачалі саступаць з лобу, і Рыгор зачосваў іх зьлёгку наўскос і рэгулярна састрыгаў. Гэтак жа рэгулярна ды ўважліва ён займаўся ўсім сваім выглядам: ніколі нельга было ўбачыць яго кепска паголеным, ці з валасінкамі ў носе, ці зь цёмнымі палосамі пад пазногцямі, ці з кетчуповай плямай на суколцы.

Тым каштоўнейшай была ягоная акуратнасьць і ахайнасьць, што бадай увесь уласны час ён бавіў у гаражох, рамантуючы аўтамабілі для прыватных кліентаў. Рамонт прыдаваўся яму нядрэнна, найскладанейшыя працы заўсёды ўдаваліся, і Рыгор выславіўся сярод аўтааматараў сапраўдным прафэсіяналам, яго раілі сябрам і сваякам. Дапамагаў яму працаваць таксама і ягоны характар, роўны, нязьменны і надта адказны. Ніколі не забыўся ён ані найменшага абяцанку і ніколі не спазьніўся да ўмоўленага тэрміну. А калі ён казаў, уздыхаючы, што той ці іншы рамонт зрабіць немажліва, дык і ніхто ўва ўсім горадзе ня ўзяўся б за яго. Але з усёй сваёй сур'ёзнасьцю Рыгор зусім ня быў сухаром, ён часта рагатаў, часам хадзіў маркотны, а калі-нікалі нават злаваўся.

Былі ў Рыгора і свае дзівацтвы. Калі ягоныя калегі і канкурэнты цікавіліся чымсьці кшталту бодыбілдынгу, тэлевізійнага футболу ці зімовае рыбы, дык Рыгор быў не такі і выглядаў на іхным фоне белай варонай. Наўрад ці шмат знойдзецца на сьвеце аўтасьлесараў, якія захапляюцца акадэмічнай музыкай, але Рыгор быў менавіта зь ліку гэтых рэдкіх дзівакоў. Часта можна было ўбачыць, як ён абмяркоўвае чарговы дыск з кімсьці са сваіх доўгавалосых сябраў і тыцкае ў вокладку пальцам. Вядома, амаль усе, хто яго ведаў, не зьвярталі на гэтую прыхільнасьць вялікай увагі, бо ў астатнім чалавек ён быў добры, станоўчы і прыязны. Хто будзе чапляцца па дробязях да такога хлопца? Няхай слухае што хоча. Тым больш што другое Рыгорава дзівацтва бадай усім прыходзілася да густу – ён складаў анэкдоты і ўвесь час іх расказваў. Збольшага гэтыя анэкдоты былі нясьмешныя і зразумелыя толькі самому аўтару, але ягоны заразьлівы сьмех кампэнсаваў іхныя хібы.

Рыгор аніколі ня супраць быў пабалбатаць за келіхам піва ды лёгка сыходзіўся з новымі людзьмі. Мы пазнаёміліся зь ім у бары пры лазьні, патрапіўшы за адзін столік, і ён спачатку расказаў мне анэкдот пра беларуса. Надумаліся навукоўцы правесьці экспэрымэнт: хто хутчэй уцячэ зь вязьніцы – француз, японец, габрай ці беларус. Пасадзілі іх у вязьніцу. Француз праз тры дні так моцна па палюбоўніцах засумаваў, што перапілаваў краты і зьбег. Японец празь пяць дзён так моцна па машынах замаркоціўся, што выкапаў падкоп і зьбег. Габрай празь дзесяць дзён так па свае грошы затурбаваўся, што падкупіў наглядара і зьбег. Толькі беларус сядзіць ды сядзіць. Прыйшлі да яго навукоўцы і пытаюцца – ты чаму зь вязьніцы не ўцякаеш? Беларус адказвае – а што, хіба гэта вязьніца? па-мойму, тут нядрэнна!

Далікатна пасьмяяўшыся, суразмоўца расказваў нешта падобнае ў адказ, а пасьля другога келіха адбываўся плыўны пераход ад тэм агульных да тэм асабістых. Рыгор, даверліва зьнізіўшы голас, маляваў сваё невясёлае становішча: яны з маладою жонкай і дзьвюма дачкамі зьмяшчаліся ў невялікім пакоіку ў цешчынай кватэры. У ягоных родных бацькоў кватэра была наогул аднапакаёвая, і жыць там было зусім няма дзе. Ён скардзіўся, што мусіць прыходзіць дадому пазьней з прычыны цясноты і шматлюдзтва. Жонка зь дзецьмі, цешча, цесьць, сваячка, а на салодкае – сярдзітая бабка. На пытаньне, чаму ён не арэндуе асобнага жытла, калі яму цесна, Рыгор слушна адказваў, што зьбірае грошы на ўласную кватэру, а калі здымаць, дык ужо нічога і не назапасіш. Тут ён звычайна хмурыўся ці нават уздыхаў.

Але па-за расповедам заставаўся той факт, што, нягледзячы на даўкасьць і напружанасьць у хаце, зь цесьцем яны добра ладзілі. Больш таго – Рыгор нават клікаў яго «татам». Гэта павялося здаўна, с самога вясельля, калі цесьць пажартаваў: «Ці будзеш татам мяне клікаць?» Рыгор са сьмехам пагадзіўся. Спачатку ў размовах на слове «тата» рабіўся высьмешлівы націск, і абодва ўсьміхаліся, задаволеныя сваім досьціпам і сяброўскімі, нават змоўніцкімі зносінамі. Потым слова ўгрунтавалася, зрабілася звыклае, дый ужо не заўважалася.

Тата, з твару якога амаль аніколі не сыходзіла хітрая ўсьмешка, меў магутную, цяжкую постаць, вялізарныя ногі і рукі, грамавы голас і нос буйной бульбай. Але з носам «бульбай» ён не згаджаўся і сьцьвярджаў, што гэткі тып носу трэба называць «клубніцавы», як слушна прыкмечана недзе ў Буніна. Тата, карыстаючыся сваёй выдатнай памяцьцю, любіў працытаваць каго з клясыкаў, дадаць у размову пераканаўчы афарызм альбо таксама расказаць анэкдот. Тата ўвесь час хадзіў застуджаны, чхаў ды смаркаўся, з чаго ягоны нос чырванеў і бунінскае параўнаньне з клубніцаю яшчэ больш удакладнялася. Застуда яго ані не бянтэжыла, ён і чуць не жадаў ні пра гарачае малако, ні пра цёплыя шкарпэткі, ні пра таблеткі. Наадварот, расчыняў фортку шырэй, абмываўся штораніцы халоднай вадой і піў ледзяны кефір з халадзільніка. Тата, паводле ўласнага выразу, «бадзёра дапрацоўваў» апошнія пяць гадоў перад пэнсіяй, шаўцом у Доме побыту. Калі пыталіся, чаму ён прысьвеціць акіян вольнага часу, які чакае яго на пэнсіі, тата рабіў шырокі жэст, абводзячы рукою сьцены, усю паверхню якіх займалі стэляжы з кнігамі. Ён любіў паўтараць жарт, што выдаткаваныя на кнігі грошы зь лішкам акупіліся непатрэбнасьцю шпалераў. Увесь час, колькі яго ведаў Рыгор, ён заўсёды зьбіраў кнігі, але, здаецца, ніколі іх не чытаў.

Аднак былі ў таты і такія аспэкты, што Рыгора ятрылі. Прыкладам, бясконцае сядзеньне ў прыбіральні з часопісам ці газэтай, манера калупаць запалкай паміж зубоў, альбо агідная звычка пляваць у попельніцу. Да падобных бытавых дробязяў дадавалася прынцыповае непадабенства ў густах і поглядах на шэраг музычных пытаньняў. Тутака сама час заўважыць, што тата таксама выходзіў вельмі дзіўны чалавек, бо людзі, занятыя папраўкай абутку, ні да кніг, ні да спрэчак пра музыку звычайна ня схільныя. Але, як кажуць псыхолягі ды псыхіятры, паняткі слушнасьці і дзівацтва вельмі няпэўныя і дакладных межаў ня маюць. Не сакрэт таксама, што дзіўнае цягнецца да дзіўнага, а дзівак – да дзівака, і хто ведае, калі б тата любіў паляваньне ці рыбу замест кніжкаў, як бы ў Рыгора склалася зь ягонай дачкой.

Калі гаварыць дакладна, дык тата быў прыхільнікам раньняга барока і нават схіляўся да рэнэсансу, у той час як для Рыгора музычная гісторыя пачыналася з рамантыкаў. Як чалавек дасьведчаны, мудры і тактоўны, тата старанна абыходзіў гэтую розьніцу густаў, і калі ім здаралася слухаць музыку разам, дык запісы абіраліся так, каб дагадзіць абодвум. Але Рыгор, сам ужо даўно не хлапец, ня быў гэткім жа памяркоўным, як тата. Часам, стаўшыся не ў гуморы, ён выклікаў тату на спрэчку, каб давесьці слушнасьць сваіх густаў і зьняпраўдзіць татавы погляды. Тата сварыцца не любіў, але ад поглядаў ніколі не адступаўся. У гэтых спрэчках высьветлілася, прыкладам, што ён аддаваў вялікую пашану клявэсыну, а фартэпіяна лічыў скажэньнем чыстае ідэі; што ён пакінуў ззаду рамантычную пустэчу, фальшывы надрыў мадэрну і бясплодныя сучасныя пошукі – і дасягнуў сапраўднае музычнае чысьціні. Аднойчы ў лаянкавым запаленьні тата сказаў, што глядзіць на Рыгора, зь ягонымі Вагнэрам і Малерам, як на падлетка, не дарослага да сьпелых уяўленьняў пра мастацтва. Рыгор запомніў гэта, і часта ўспамінаў, калі зь іроніяй, а калі са злосьцю. Ён быў упэўнены, што гэтая навамодная прыхільнасьць да барока – ня болей за піжонства.

Нягледзячы на гэткія абуральныя рознагалосьсі, сваркі ў іх былі нячастыя. Тата з Рыгорам разам елі – цесьць умеў добра гатаваць. Пілі разам таксама даволі часта, дакладней, Рыгор піў піва, а тата ўхвальна складаў яму кампанію. Відавочна, таце падабаўся захмялелы Рыгор. Сам ён алькаголю не ўжываў аніколі, што служыла адвечнай тэмай весяліцца: непітушчы шавец – нонсэнс! Тата аджартоўваўся, кажучы, што ў кефіры таксама ёсьціка невялічкі градус. Ён верыў, што кефір мае гаючы эфэкт і пры рэгулярным яго ўжываньні людзі робяцца доўгажыхарамі. Але калі на Рыгора знаходзіў настрой выпіць, тата адразу прыкмячаў гэта і даставаў яму з халадзільніка запацелую бутэльку моцнага «Сябра», прыгаворваючы, што першым глытком трэба выпіць роўна палову. Пасьля вячэры яны перамяшчаліся ў татаў пакой, дзе знаходзіўся балкон, і можна было шмат курыць і гучна гутарыць. Тата ставіў нэўтральную музыку, якая не выклікала абурэньня ні ў яго, ні ў Рыгора, штосьці з Гэндэля ці Гайдна, і яны да позьняе ночы аддаваліся ўзьліваньням за зачыненымі дзьвярыма.

У дні жа ўмеранасьці пасьля вячэры Рыгор закрываўся ад таты ў сваім пакоі і прасіў яго таксама зачыняць дзьверы, дзеля гукаізаляцыі. Стаміўшыся за дзень, Рыгор мог увесь вечар прасядзець на канапе, лагодзячы сябе півам з салёнымі сухарыкамі і слухаючы Брукнэра. Зрэдку ён браў пачытаць штосьці ў таты, пераважна пра падарожжы. У такія вечары нашмат утульней было пагасіць верхняе сьвятло і запаліць таршэр з аранжавым абажурам. Пацягваючы піва з вэнджанымі каўбаскамі, ён ляжаў на баку, абапёршыся на пухоўку, і не сьпяшаючыся чытаў «Зямлю Саньнікава» альбо «У нетрах Усурыйскага краю». Прачытаўшы гадзіну-другую, Рыгор вырашаў, што ўжо досыць позна, і ніхто не перашкодзіць яму дадаткова павячэраць, спакойна і разважана.

Ён ішоў на кухню, адрэзаў дзьве-тры лусты белага хлебу. Потым падымаўся на зэдлік і зазіраў на антрэсолі, дзе захоўваліся канфітуры. Трэба было зьмеркаваць, якое сочыва шмараваць на хлеб сёньня: белая парэчка мела дробныя костачкі, якія дакучліва засядалі паміж зубоў, а малінавага заставаўся апошні слоік, яго было шкада. Таму Рыгор апошнім часам усё часьцей цягнуў долу чорную парэчку. Нашмараваўшы хлеб маслам, а зьверху сочывам, ён раскладваў яго на талерцы так, каб можна было браць кожную лусту не запэцкаўшы рук аб суседняе, і садзіўся за стол. Мэтадоўна жаваў, часам уздыхаючы з задавальненьня.

Пятніцай ураніцу, напярэдадні знаёмства зь Лявонам, Рыгора прымусілі расплюшчыць вочы ціхія, але выразныя гукі клявэсыну з-за сьцяны. «Зноў Пёрсэл! Неўзабаве я ўсіх гэтых чарцей напамяць буду ведаць». Зь вялікай прыкрасьцю Рыгор паглядзеў на будзільнік – да званка заставалася пару хвіляў. Прычапіцца, што тата ўключаў музыку надта рана, было нельга, і што надта гучна – таксама нельга. Спусьціўшы ногі на падлогу, Рыгор зь непрыязнасьцю адзначыў, што да падэшваў прыліплі дробныя парушынкі. Пара б ужо правесьці вялікае агульнае прыбіраньне. Ён абтрос ногі адна аб адну, устаў, падыйшоў да стала і вымкнуў будзільнік. Было б непрыемна, калі б ён такі зазваніў. Ад вечаровае чакалядкі засталіся два квадраціка, і Рыгор імлява зьеў іх. За вакном сьвяціла сонца, выяўляючы на шкле аксамітавы пляст пылу. «І вакно трэба вымыць», – скрывіўся Рыгор. Ён правёў пальцам па шкле і паглядзеў на палец, абцёр аб майткі.

Нацягнуўшы джынсы, Рыгор пайшоў у лазенку. У татавым пакоі ўжо сьпявалі анёлавымі галасамі нейкую кантату. Падлога пад нагой рыпнула, і Рыгор уявіў, што мог бы стаць на гэтым месцы і разгойдвацца з боку ў бок у тахт анёлам. А таце, калі б той выйшаў, ён растлумачыў бы, што нават падлогавыя дошкі імкнуцца разам зь Пёрсэлам славасловіць нябёсы. Але хай яго... У лазенцы Рыгор абмыў твар, падрабязна разгледзеў яго і застаўся задаволены. Уважліва расчасаў валасы, спрабуючы зьмеціць зьмены, што адбыліся пасьля ўжываньня новага шампуню. Здаецца, сталі зьлёгку сушэйшыя. Рыгор нахіляў галаву пад рознымі вугламі, уздымаў асобныя пасмы, ловячы на іх водбліск лямпачкі. Нарэшце зноў прычасаўся, вычысьціў зубы і выйшаў. Клявэсын ужо сьціх.

– Рыгору! – паклікаў тата з кухні. – Прачнуўся? Як спаў? Што сьніў?

Рыгор спыніўся ў дзьвярох кухні і спрабаваў узгадаць, што ж яму сьнілася.

– Халера яго ведае... Як толькі прачынаюся, з галавы ўсё зьнікае.

– Сьнедаць будзеш? Ёсьць амлет са шпінатам, гарэхавыя кексы. Мо кавы? – тата ведаў, як пацешыць. Ён аніколі не ленаваўся ўстаць зранку і згатаваць штосьці панадлівае.

– Дзякуй, тата, не адмоўлюся, – Рыгор сеў за стол і зглынуў, ён добра памятаў амлет са шпінатам і ведаў ягоны смак. Тата зараз жа закатаў рукавы халата, задрынькаў лыжкамі і талеркамі, палез у духоўку. Ён паклаў Рыгору важкую порцыю амлету, адкаркаваў загадзя прыгатаваную бутэльку «Сябра» і прысеў побач, каб атрымаць асалоду з паглынаньня свайго твору. Амлет атрымаўся смачны на дзіва. Рыгор, жвава жуючы, ухвальна ківаў галавой і рабіў вялікія вочы, паказваючы, як яму хораша. Тата ўсьцешана высмаркаўся ў сурвэтку, устаў і наліў сабе кефіру.

– У краму пойдзеце сёньня? – спытаў Рыгор, паставіўшы пустую талерку ў мыйку і адсопваючыся.

– Як заўсёды, бліжэй да абеду. Што табе прынесьці?

– Дык звычайна: тройку піва і закусіць. Што яшчэ чалавеку патрэбна... – Рыгор узяўся за кексы, запіваючы іх півам. – Вафляў. Ну ці печыва з разынкамі. І мо шампунь які, пажадана на ўвільгатненьне.

– Няўжо апошні не падыйшоў?

– Мне здаецца, празь яго валасы нейкія сухія, – Рыгор пакрывіўся.

– Хадзітка сюды, – тата ўзяў зяця пад локаць і падвёў да вакна. Ня менш уважліва за Рыгора ў лазенцы, агледзеў валасы і лягутка пакратаў, пацёр паміж пальцамі. – Маеш рацыю. Купім на ўвільгатненьне. Можа, Іва Рашэ?

– Чаму не? Добра, тата, дзякуй. Пайду я, – Рыгор адным глытком дапіў піва. – Кексы – асалода. Да вечара!

І, выходзячы з кухні, Рыгор не ўтрымаўся і бессэнсова зьедліва сказаў:

– Як там наш Прэторыюс маецца?

– Дарэчы, даўно яго не заводзіў. Вось увечары і паслу-хаем разам, калі ты па ім засумаваў, – падміргнуў тата, не паддаўшыся на выклік спрачацца.

Рыгор не знайшоў нічога лепш, як шматзначна хмыкнуць ды пайсьці зьбірацца на працу. Звычайна зборы складаліся з глядзеньня ў вакно на надвор'е ды адзяваньня. Надвор'е стаяла нязьменна цёплае і сонечнае, і Рыгору заставалася адчыніць шафу і выцягнуць з палічкі самую ніжнюю суколку. Гэта была ягоная даўняя традыцыя: пасьля генэральнага праньня акуратна складаць усе суколкі на палічку ў выпадковым парадку, а потым выцягваць іх па чарзе, зьнізу ўверх. Калі стос сканчаўся, зьдзяйсьнялася новае праньне, і гэтак далей. Сёньня трапілася адна зь ягоных упадабаных – вольная, ярка-аранжавая, з чорным, стылізаваным пад татуіроўку ўзорам на грудзёх. Ён надзеў красоўкі, паглядзеў у люстэрка і выйшаў.

Рыгор бадзёра зьбег лесьвіцай, штурхнуў дзьверы на вуліцу і ледзь не прыбіў дзядзьку Васіля, што стаяў да іх сьпіною. Дзядзька Васіль, як заўсёды, спрачаўся зь дзядзькам Міхасём. Абодва яны былі сьціплымі худзенькімі пэнсіянэрамі, жылі ў гэтым жа доме і дзеля мацыёну шпацырылі ад аднаго пад'езда да другога. Рыгор гучна павітаўся, але адказаў яму толькі дзядзька Міхась. Дзядзька Васіль да тога захапіўся сваёй прамовай, што замест прывітаньня на імгненьне зірнуў на Рыгора выпуленымі вачыма.

– Возьмі хоць «Вайну і мір». Талстога было б наўпрост сумна чытаць, калі б не вузлы жаноцка-мужчынскіх зносін паміж героямі! Яны раўнамерна расстаўленыя ў рамане, і ўвага чытача як на рэйках коціцца ад аднаго вясельля да наступнага.

– Ну што ты кажаш, Васіль. Якая аблуда.

Дзядзька Міхась адказваў упэўнена і спакойна. Ён быў вялікі прыхільнік Ільва Талстога, нагэтулькі перакананы ў велічы клясыка, што нават сама роспачныя напады разьбіваліся аб ягоную ўпэўненасьць, як хвалі аб скалу.

– Але ж дазволь! – не даваў яму казаць дзядзька Васіль, – Асабіста мне гэткія хітрыкі здаюцца занадта прымітыўнымі. Ён іграе на ніжэйшых інтарэсах чытача, я б на’т сказаў – на ягоных інстынктах!

На слове «інстынктах» дзядзька Васіль драматычна ўзвысіў голас. Рыгор ужо добра памятаваў усе інтанацыі, жэсты і фазы, якія праходзілі спрэчкі паміж дзядзькамі, але тэма кожнага разу была іншая, і ён часта спыняўся паслухаць. Дзядзька Васіль любіў паспрачацца і ня меў усталяваных поглядаў ані ў чым, а менш усяго ў літаратуры. Спрэчкі ж бадай заўсёды тычыліся менавіта літаратуры: дзядзька Васіль ніяк ня мог прымірыцца з тым, што дзядзька Міхась шануе Талстога як вышэйшага за ўсіх, хоць у сьвеце шмат ані ня горай напісаных кніжак.

– Васі-іль, – з дакорам працягнуў дзядзька Міхась, – А хіба ягоныя нарысы пра ваенныя падзеі ня гэтак жа захапляюць? Ня ведаю, як ты, але я – чалавек, вельмі далёкі ад вайсковае сфэры. Я ніколі не служыў ды наогул збольшага пацыфіст. Але нагледзячы на тое гэныя нарысы мяне моцна ўражваюць. Калі чытаеш, як героі імкнуцца ў атаку, на’т сэрца б’ецца хутчэй – адчуваеш душэўны ўздым, а абзацы так і праглынаюцца.

– Гэта таксама гульня з інстынктамі!

– Якія ж тутака інстынкты?

– Ня ведаю, як яны слушна называюцца, я ж табе не прафэсар Паўлаў. Але калі ўсе вакол крычаць «ура! наперад!» дык і ты разам зь імі закрычыш, і пабяжыш з душэўным уздымам – і гэта чыстае вады інстынкт і рэфлекс.

– Але скажы, хіба гэта не геніяльны пісьменьнік, калі ён здольны выклікаць у цябе гэны інстынкт? Не рэчавістымі дзеяньнямі, а толькі сваім аповядам? Вось ты, Рыгор, ці чытаў ты «Вайну і мір» ?

Яны перапыніліся і дружна паглядзелі на Рыгора. Рыгор паціснуў плячыма.

– Здаецца, чытаў некалі.

Ён невыразна памятаў, як пачынаў раман, але неўзабаве кінуў, бо здалося занадта расьцягнута і нудна.

– Як жа так, Рыгор? Ты абавязкова пачытай. Вялікі раман.

Дзядзька Міхась сур'ёзна глядзеў на яго. Рыгор абяцаў пачытаць. Дзядзька Васіль у гэты момант састроіў грымасу агіды, прыадчыніўшы рот і прыжмурыўшы вочы, быццам кажучы, што ані ня варта чытаць «Вайну і мір», калі ня хочаш выпрабаваць ванітавага рэфлексу. Раптам Рыгор чмыхнуў – у яго нарадзіўся анэкдот:

– Слухайце, бацькі! Прыходзіць Талстой у аптэку і кажа – дайце мне пакунак начэпнікаў, сама вялікіх і з пупышкамі. Аптэкарка кажа – Леў Мікалаевіч! карыстацца начэпнікамі амаральна! бо павінны нараджацца дзеці! Талстой адказвае – дурніца! гэта ня мне, а Дастаеўскаму, ён сам купляць саромеецца, – і Рыгор зарагатаў.

Дзядзька Васіль і дзядзька Міхась разам скрывіліся. Дзядзька Міхась нават плюнуў з прыкрасьці, а дзядзька Васіль сказаў:

– Што за гідота, Рыгору! Ты нібы шкаляр, далібог. Аніякага густу!

Але пакрыўдзіць Рыгора было немажліва. Ён толькі ўсьміхнуўся ў адказ, разьвітаўся, паправіў торбу на плячы і рушыў. Ён яшчэ чуў, як дзядзька Васіль выказаў здагадку, што сапраўдна вялікім пісьменьнікам быў бы той, хто напісаў бы захапляючую кнігу, не абапіраючыся ні на якія інстынкты. Яшчэ колькі мэтраў, і іхныя галасы патухлі.

Рыгор любіў хадзіць і хадзіў шпарка. Ён выйшаў з двароў, перасёк вуліцу, зрэзаў рог парку і разагнаўся да сваёй звычайнай хуткасьці. Ягоны шлях ляжаў спачатку ўздоўж працяглага Чыжоўскага парку, потым мастом праз вадасховішча, потым паўз ружовае прастакутнае лазьні, потым Партызанскім праспэктам, потым празь лесапарк, трамвайнымі рэйкамі. У лесапарку Рыгор бавіў крок, спыняўся і ненадоўга сядаў на схіле з выгаралай на сонцы траўкай – адпачыць і перакусіць. Зьядаў два-тры бутэрброды з маслам і сырам, слухаючы ветрык у галінах над галавою і ціўкат птушак. За паркам праглядаўся белы плот Трактарнага завода, дзе працаваў поварам Рыгораў знаёмец. Знаёмец даўно запрашаў яго на завод у госьці, “па сумленныя працоўныя бліны”, як ён казаў. Але Рыгор так ані разу не зайшоў – ураніцу ён сьпяшаўся на працу, а ўвечары знаёмы ўжо сыходзіў дадому, ён сканчаў зьмену ці тое а чацьвёртай, ці тое а пятай гадзіне... Адпачыўшы і аднавіўшы сілы, Рыгор наважна падымаўся і ішоў наперад уздоўж трамвайных рэек ці нават па ім. Цяпер ён ужо ўваходзіў у стан, калі хацелася ісьці далей і далей, хутчэй і хутчэй. Цэнтар горада ён перасякаў на ўсю моц, а пад сканчэньне шляху, перад плошчай Бангалор, ужо трохі стамляўся. Але больш не адпачываў, бо заставалася ўжо няшмат: прайшоўшы краем парку і абмінуўшы невялікую ладную царкву, ён збочваў направа ды трапляў на фінішную прамую, вуліцу са старымі цаглянымі дамамі.

У адным з вокнаў апошняга дома, белага дзевяціпавярховіка, напалову схаванага лісьцем высокіх каштанаў, ён аднаго разу, кінуўшы выпадковы погляд, заўважыў бледны старэчы твар пад сабранымі назад сівымі валасамі. Бабулька нерухома сумавала і глядзела на дарогу, на Рыгора. Праз колькі дзён ён заўважыў яе зноў, потым яшчэ і яшчэ. Спачатку ён адчуваў лёгкае раздражненьне да бабульцы, яму не падабалася быць пад ейным наглядам і кантролем, хай і нікчэмна малым. Але пакрысе бледны твар у вакне зрабіўся яму звыклы і нават сяброўскі; калі ў некаторыя дні яго не было відаць, Рыгор смутна непакоіўся. Сёньня, задаволена адзначыўшы наяўнасьць бабулькі, Рыгор коратка і дзелавіта паглядзеў у ейны бок і кіўнуў. Зь некаторага часу, будучы ў гуморы, ён вітаў яе, хоць яна ніколі не адказвала.

Яму засталося прайсьці жоўтую тралейбусную станцыю, атачоную кругавой дарогай з суплётамі правадоў над ёю, а за станцыяй ужо пачыналася тэрыторыя гаражоў. Гаражы займалі значную плошчу і падзяляліся на сэктары, якія належылі розным таварыствам. Сэктар Рыгора меў назву «Гаражны кааператыў» і пачынаўся з двух пышных каштанаў, паміж якімі ўтульна прыбудавалася хатка ахоўніка зь белае цэглы і доўгі, тонкі, выгнуты пад сваім цяжарам шлягбаўм у чырвона-белую паласу.

Рыгор валодаў двума сумежнымі гаражамі ў канцы «гаражнага кааператыву», у цяністым тупіку. Іхныя жалезныя брамы былі памаляваныя ў цёмна-вохрысты колер, які хаваў бруд і ржу. Усярэдзіне абодва гаражы злучаліся праходам, самачынна і нелегальна прарэзаным Рыгорам. У першым гаражы, які ён называў кухняй, зьмяшчаліся стэляжы са мноствам прылад, варштат з магутнымі абцугамі, невялікі сьвідравальны станок, гонар Рыгора, стары-замшэлы халадзільнік з абцякальнымі формамі ў стылі пяцідзясятых і фатэль-качалка «для кліентаў». Запаліўшы сьвятло – асьвятляліся гаражы простымі лямпачкамі, якія зьвісалі з даху на касічках правадоў – Рыгор сеў у фатэль і адчыніў халадзільнік. Пяць бутэлек піва, тры бляшанкі з тушонкай, вэнджаныя каўбаскі, спагеці, аліўкі, аўсянае печыва. Рыгор застаўся задаволены аглядам. Пад варштатам у яго захоўвалася электраплітка і рондаль, ён дастаў іх, увамкнуў плітку ў разэтку і адразу ж вымкнуў, успомніўшы, што вада ўчора скончылася.

Ісьці ў краму па пітную ваду было лянота, і Рыгор, узяўшы пустую пяцілітровую бутлю, рушыў да водакалёнкі, што ўпэўнена і незалежна сінела побач са шлягбаўмам. Рыгор падставіў пад кран бутлю і націснуў на рычаг. Пачулася падземнае сіпеньне, руцэ перадалася лёгкая дрыготка, і неўзабаве палілася вада, тоўстым празрыстым струмянём. Пакуль бутля гула і булькала, Рыгор наблізіў твар да вакна і зазірнуў праз шкло ў хатку ахоўніка. Хатка зараз пуставала, дзядзька Геня зьяўляўся на месцы не раней абеду. На запыленым стале ляжала газэта і аловак, пэўна, ён учора адгадваў крыжаванку. Тым часам бутля поўнілася і гук у ёй рабіўся ўсё цішэйшы і танчэйшы. Рыгор паспрабаваў адпусьціць рычаг менавіта ў той момант, калі бутля напоўніцца роўна даверху, але на імгненьне спазьніўся і вада плюхнула праз рыльца. Зноў запанавала цішыня. Сонца прасьвечвала лістоту клёнаў, цьвіркалі вераб'і. Удалечыні зьявіўся і зьнік мінак.

Вярнуўшыся ў гараж, Рыгор паставіў ваду кіпяціцца. Хацелася піць. Ён дастаў зь лядоўні піва, зрабіў колькі глыткоў і прайшоў у другі гараж, названы ім пакоем. Гэты гараж быў асабістай тэрыторыяй Рыгора, куды кліенты не дапускаліся. Там было аскетоўна пуста: цьвёрдая кушэтка са сьпінкай, высокі круглы столік, а насупраць – тумба з прайгральнікамі і ўзмацняльнікамі. Побач з тумбай стаялі вялізныя акустычныя калёнкі. Рыгор, акрамя любові да музыцы, быў аўдыёфілам, знаўцам чыстага і празрыстага гуку. Каб палепшыць акустыку ў гаражы, ён абцягнуў сьцены і столь старымі дыванамі, а на падлогу паклаў кавалак тоўстага лямцу. У кутку за правай калёнкай зьмяшчаўся стэляж з кружэлкамі і кампакт-дыскамі. Паставіўшы бутэльку на калёнку, Рыгор пачаў вадзіць пальцам па тарцох дыскаў, выбіраючы, што б такога паслухаць. Усё было пераслухана ўжо трыста раз, фонатэка даўно мела патрэбу ў папаўненьні.

З кухні пачуўся шып, гэта закіпела вада. Рыгор хутка выцягнуў адзін са сваіх улюбёных дыскаў, Італьянскую сымфонію Мэндэльсона з Караянам, зрабіў грамчэй і пабег да рондалю. Вада булькала і выплюхвалася на плітку. Ён сунуў у рондаль пук спагеці і пачаў ціснуць на іх, каб сагнуць і цалкам пагрузіць пад ваду. Мэндэльсон уваходзіў у сілу. Нарэшце спагеці паддаліся, і Рыгор уладкаваўся на кушэтцы, адпіваючы піва і ўважаючы імклівае моцы аркестру. Калі першая частка канцэрту скончылася, ён спыніў прайгральнік і заняўся нарэшце абедам. Гэта было да прыемнасьці нескладана: зьліць ваду са спагеці, адкрыць адмысловым нажом бляшанку, выгрузіць тушонку ў рондаль ды ўсё перамяшаць. Атрыманую страву Рыгор наклаў у плястыкавую талерку, колькі ўлезла, зачыніў што засталося ў рондалі накрыўкай, узяў відэлец і пагасіў сьвятло. Рыгору падабалася слухаць музыку ў прыцемку. З уздыхам задавальненьня ён сеў на кушэтку і націснуў гузік на пульце. Пачалася другая частка канцэрту.

Да канца сымфоніі Рыгор ужо даеў спагеці, пасядзеў на канапе, цешачыся пачуцьцём сытасьці і спакою, а потым прыняўся за справу, якой займаўся ўжо не першы тыдзень. Гэта была глябальная каталягізацыя ўсіх дэталяў і запчастак, якія захоўваліся ў ягоных гаражох. Некаторы час таму яму прыйшла ў галаву ідэя, што можна значна паскорыць пошук усякіх дробных дэталькаў, калі ведаць дакладна, дзе кожная зь іх ляжыць. Ён завёў сабе два вялікіх тоўстых сшыткі ў клетачку, у першым зь якіх зрабіў альфабэтавыя выразы на правым краю кожнае старонкі, як бывае ў тэлефонавых кніжках. У гэты сшытак Рыгор запісваў назвы дэталяў па альфабэту, з пазнакай памераў, матэрыялаў, асаблівасьцяў канструкцыі, а таксама нумар палічкі на стэляжы і нумар скрынкі. Прыкладам, «вінт дыямэтрам 5 мм, даўжынёй 20 мм, сталь, шасьцігранная галоўка, 3 адзінкі, палічка №1, скрыня №1». У другі сшытак занасіліся тыя ж дэталі, але прынцып сартаваньня быў іншы: спачатку ішлі нумар паліцы і нумар скрынкі, а потым пэдантоўна пералічвалася зьмесьціва.

Рыгор выйшаў у першы гараж і спыніўся перад бліжэйшым да выйсьця стэляжом. Верхняя частка ягоных палічак была занятая пранумараванымі і ўжо каталягізаванымі бляшанкамі і скрынкамі, а ўнізе стаялі некранутыя пакуль што рэсурсы. Ён выцягнуў зьнізу наўзгад бляшанку – трапілася з-пад кавы – сеў за варштат і са звонам і шолахам высыпаў дэталькі. Некаторыя пакаціліся ды ўпалі на падлогу. Абодва сшыткі ляжалі разгорнутыя яшчэ з учора. Рыгор узяў аловак і паглыбіўся ў працу.

Ён доўга і з густам працаваў, рашчыніўшыся ў дэтальках, паказаньнях штангэнцыркуля і запісах у сшытках. Папіваў піва, зьядаў паміж справай каўбаску-другую і пачуваўся цалкам шчасьліва. За колькі гадзін яму ўдалося ўпарадкаваць дзьве вялікія бляшанкі з-пад кавы. Ад справы яго адарваў званок будзільніка на мабілцы: пяць гадзін. Працоўны дзень скончыўся. Рыгор адсунуў сшыткі ўбок, устаў і пацягнуўся. Падняў бутэльку, падыйшоў да брамы і дапіў пару цёплых глыткоў, што засталіся на дне. Сьвятло сонца ўжо рабілася залаціста-вечаровае.

3. Як Лявон ды Рыгор пазнаёміліся

У чыжоўскай лазьні Лявон бываў толькі аднойчы, некалі даўно, і зараз трохчасовы шлях да яе стаўся сапраўднай прыгодай, з тых прыгод, што вылучаюць дзень з роўнай чаргі падобных. Дарогай Лявон уяўляў, быццам ягоныя ногі пакідаюць за сабой паўпразрыстыя сьляды, якія назусім застаюцца на зямной паверхні. Гэта была ўпадабаная Лявонава забаўка падчас шпацыраў новымі мясьцінамі – маляваць у розуме вялікую гарадзкую мапу з пункціравымі траекторыямі ўсіх ягоных шляхоў. Пракладаньне на гэтай мапе новай лініі тым больш задавальняла, чым далей яна знаходзілася ад клубка старых і будзённых ліній, якімі ён рухаўся звычайна. Сёньняшні шлях, з усімі адмысловымі адгалінаваньнямі, спантанавымі зваротамі і колькімі панічнымі імгненьнямі – ў моманты, калі страчваліся арыенціры – гэты шлях, хай і ня ўвесь, але хоць часткай пралягаў празь белыя плямы на мапе. Лявон адчуваў сябе першапраходцам, ягоны настрой няўхільна ўздымўся, і ён наблізіўся да лазьні, размаляванае ружовымі і белымі прастакутнікамі, у найлепшым гуморы.

Суботняя лазьня выявілася значна шматлюднейшая, шумнейшая ды душнейшая за нядзельную. Ён зразумеў гэта адразу, ледзь пераступіўшы парог у распранальню. Але трэба было ісьці мыцца, бо вярнуцца дадому значыла згубіць паўдня, змарнаваўшы яго на хаду туды-сюды. Адкінуўшы сумневы і стараючыся не думаць пра зьневажальнае становішча індывіда ўва ўмовах цясноты, Лявон накіраваўся ўглыб, куды яму махнуў лазеньнік. Парожнія шафкі адрозьніваліся ад занятых наяўнасьцю зьверху бляшаных тазікаў – з нумарамі, намаляванымі чырвонай фарбай.

Адным з сама прыемных лазьневых уражаньняў для Лявона быў першы ўваход пад душ. Зьняўшы нагавіцы і зачыніўшы шафку, Лявон прайшоў у мыйную залю. На шчасьце, адзін з душаў, адразу ля дзьвярэй, быў незаняты. Выцягнуўшы рукі да круглага вэнтыля-рамонка, ён пусьціў моцную ваду і ўважліва адрэгуляваў тэмпэратуру, не сьпяшаючыся і даючы ёй час устаяцца. Потым разам ступіў пад пругкі гарачы дождж, з радасьцю адчуваючы, як імгненна бракне і цёпла цяжэе кашуля, майткі і шкарпэткі, як вільготна і ласкава тканіна аблеплівае скуру. Лявон зажмурыўся, закінуў галаву тварам да вады, падняў рукі і ўсім целам пацягнуўся ўверх. Ён усьміхаўся, адчуваючы, як тонкія, але моцныя струмені ствараюць вірчыкі ў ягоным носе і вачніцах, пырхаў і напяваў.

Потым Лявон распрануўся, кінуў мокрую адзежу ў тазік і напоўніў яго вадой. Насыпаўшы ў ваду пральнага парашку з адмысловага непрамакальнага пакуначка, ён выпраў сваю бялізну, старанна прапаласкаў яе, адціснуў і акуратна склаў у сіні мяшок «Nivea», каб па вяртаньні дадому разьвесіць на балконе і высушыць. Цяпер надыйшоў час парыцца.

Лявон першым убачыў Рыгора. Калі Лявон увайшоў у парную – пасьля высьветлілася, што трэба казаць «апарня» – ля печы, сьпіной да яго, стаяў сярэдняга росту хлопец у шэрай лямцавай шапцы-будзёнаўцы. Ён асьцярожна плюхаў на распаленыя камяні з коўшыка і пытаўся мужыкоў на верхніх паліцах, ці не занадта ім горача. Мужыкі пагладжвалі венікамі грудзі, плечы, сьцёгны і прасілі яшчэ трошачкі. Лявон не сьпяшаўся падняцца наверх, абвыкаючы. Стоячы за крок ад печы, ён разглядаў Рыгора: ягоны мужную, зьлёгку цяжкаватую постаць, магутную сьпіну, упэўненыя рухі. Каб паддаць пару, Рыгор выцягваў руку з каўшом, паварочваў яе, і пад скурай на перадплеччы пераліваліся доўгія цягліцы. Здаецца, да вады была дададзенае піва, адчуваўся далікатны хлебны водар. Наверсе ўжо пачалі хвастаць сябе венікамі, і нарэшце хтосьці гукнуў: «Хапае!» Гэта азначала, што ўжо досыць горача і больш пару ня трэба.

Рыгор апусьціў коўш у вядро і, адыходзячы ад печы, наступіў на нагу Лявону. «Даруй, браценік», – Рыгор выбачальна дакрануўся да ягонага пляча шырокай далоньню. Лявон ветліва кіўнуў, і яны разам падняліся наверх, на пляцоўку для аматараў парыцца стоячы, вакол якой зьмяшчаліся прыступкі для менш актыўных. Лявон залез на верхнюю прыступку, дзе запал быў наймацнейшы, сеў, падклаўшы пад зад разважліва прынесеную з сабою дошчачку, і заціх. З кожнага руху скуру пякло. Рыгор стаяў побач, спачатку ён махаў венікам перад сабой, спараджаючы хвалі распаленага паветра, а потым ужо і захвастаў сябе, ўсё мацней і мацней. «Аднак любіць паесьці», – адзначыў Лявон ягонае чэраўца. Потым ён прыкрыў вочы і забыўся пра Рыгора, уяўляючы, як чырвона-чорны жар працінае ягонае цела наскрозь.

Папекшыся ў парнай хвілін дзесяць, Лявон зь лёгкай запамарокай выйшаў у мыйную залю і доўга стаяў пад прахалодным душам. Тугія бруі білі з бляшанага конуса, цяжка ціснулі на галаву і на плечы. Лявон цешыўся гэтым цяжарам, гучным плёскатам і шумам вакол, ярка-фруктовым шампунавым пахам і пяшчотнымі бурбалкамі шумы, што паўзьлі ўніз па грудзёх і жываце. Ён ненадоўга вылез з-пад душу, каб пацерці нейкаму дзядзьку тоўстую сьпіну, і, адмовіўшыся ад узаемнасьці і вярнуўшыся пад бруі, назіраў, як той старанна вымывае сабе падпахі і ядры. Усё вакол здавалася Лявону ў вышэйшай ступені слушнае і патрэбнае, ён чарговага разу адчуў салодкую сапрыналежнасьць і суяднаньне з усімі гэтымі мокрымі, мыльнымі целамі.

Стаміўшыся, Лявон выйшаў у прахалодны прылазьнік, апусьціўся на сяданку свае шафкі і накінуў на плечы вялікі зялёны рушнік. Скура ягоная, здавалася, набрыняла і гула, але не балюча, прыемна. Ён паспрабаваў знайсьці слова, якое б падыходзіла да ягонага цяперашняга стану, і спыніўся на «зьнемажэньні». «Душа зьнемагла ў расстаньні», – спамянуўся радок з улюбёнага бацькоўскага рамансу. Лявон заплюшчыў вочы, і думкі звыкла паляцелі над дарогай да хутару, пад аблокамі. Сёньня хутаранка ўбачылася яму здалёку, са сьпіны, яна ішла сьцежкаю паўз залацістых палёў. Чорныя валасы, сабраныя ў тоўсты жмут, пагойдваліся ў тахт ейных крокаў, рукі трымалі нешта ля грудзяў. Ён нагнаў яе і паляцеў побач, амаль дакранаючыся да пляча. Жаўтлява-белая ільняная сукенка пахла сьвежай тканінай. Пяшчотным высокім голасам яна сьпявала чароўную незнаёмую песьню, кожнае слова якой было зразумела, але агульны сэнс вытанчаўся і зьнікаў у паветры.

Прачнуўся Лявон з холаду. Рушнік зваліўся са сьпіны і ляжаў адным канцом на падлозе, мокрай і бруднай. Ён правёў рукой па плячы ў цьвёрдых дрыжыках, потым па галаве. Валасы высахлі – мусіць, праспаў ён каля гадзіны. Лявон выцягнуў зь мяшка чыстыя майткі і шкарпэткі, адзначыўшы, што ў паступовым і даканцовым высыханьні ёсьць свая рацыя: шкарпэткі ня ліплі да скуры і напяліся лёгка. Выцерціся рушніком да такой сухасьці ніколі б не атрымалася. Стоячы нагамі на туфлях, каб не змачыць шкарпэтак, ён павярнуўся да шафцы. Каб надзець нагавіцы ў лазьні, патрабаваўся досьвед і спрытнасьць – крануўшыся падлогі, калашыны б немінуча запэцкаліся, таму іх трэба было пакласьці на сяданку ці трымаць у руках. Па чарзе балансуючы тое на адной назе, тое на другой, Лявон нацягнуў нагавіцы, акуратна разгарнуў сваю ўпадабаную белую кашулю са стаячым каўняром і панюхаў яе. Пахла сьвежа, але зь нейкім прысмакам, і ў смутнай спробе вызначыць яго Лявон наморшчыў лоб. Ён надзеў кашулю, запрануў яе ў нагавіцы, сагнаўшы зморшчыны на сьпіну, і зашпіліў пас.

У бары на першым паверсе стаялі пяць-шэсьць столікаў, заўжды занятыя чыстымі румянымі мужыкамі, якія падоўгу сядзелі там пасьля мыцьця. Ціхія і ўлагоджаныя, прыемна стомленыя, яны паважна пілі піва з бутэлек ці з аднаразовых куфляў і гутарылі. Лявона вабіў гэты лянотны пасьлялазьнёвы дух, хацелася таксама пасядзець за столікам і выпіць, з асалодай праз пустэчу ў галаве. Лявон падыйшоў да стойкі, спытаў у буфэтніка пакуначак апэльсінавага соку і агледзеўся, шукаючы месца. За бліжэйшым столікам сьпіной да яго сядзеў хлопец зь цёмнымі валасамі і ў беласьнежнай кашулі-пола. Вакол яго стаяла колькі вялікіх плястыкавых талерак са сьлядамі кетчупу і дзьве піўныя бутэлькі. Лявон наблізіўся і запытальна дакрануўся да крэсла насупраць. Хлопец падняў галаву і кіўнуў. Лявон пазнаў тога парыльнага майстра, што паддаваў жару і наступіў яму на нагу. Ён адсунуў крэсла і сеў, паставіўшы заплечнік на падлогу. На яго зышоў той настрой, калі хацелася з кімсьці гутарыць, павольна, падрабязна, пра сябе ды пра яго.

– Добра сёньня было! – Лявон усьміхнуўся Рыгору, вылушчыў плястыкавую саломку і ўторкнуў яе ў пакуначак. – Чым ты пырскаў у печ, півам ці квасам?

– Піва трохі да вады дадаў. Чыстае піва на камяні ліць нельга, смаленым будзе пахнуць, – ахвотна адказаў Рыгор і глынуў з бутэлькі. – Навак?

– Так, у гэтай лазьні я ўсяго пару разоў быў, ды і то ўнядзелю. Лявон, – назваўся Лявон.

– Рыгор.

Рыгор ссунуў талеркі адна на адну, каб было месца для Лявона. Ён ужо разгледзеў суразмоўцу, адзначыўшы ягоную маладосьць і просты, але не бязглузды твар. «Машыны ў яго вядома няма, і жонкі няма. Студэнт», – зьмеркаваў ён.

– А ў саўну ходзіш? – працягваў Лявон.

– Не люблю я яе, кволая. Гэта для ўсялякіх там спарцмэнаў і для хворых, каму грэцца пажыўна, але хто ў сапраўднай лазьні памерці можа.

– Дакладна! – Лявон усьміхнуўся зноў, быццам згаджаючыся. Калі задумацца, дык ён і насамрэч быў згодны, але Лявон не задумваўся. Рыгоравы словы нават не адпалі ў ягоную памяць; зараз яму проста падабалася слухаць гук голасу і разумець, што ён зьвернуты менавіта да яго.

Яны пагаварылі пра лазьню, потым пра сок, чаму Лявон п'е сок, а ня піва. Лявон сказаў, што нічога супраць піва ня мае, здароўе ў яго таксама добрае, проста ён звыклы да апэльсінавага соку і любіць яго. Тады Рыгор усхваліў тутэйшыя бутэрброды – і хлеб, і каўбаса, і сыр сьвежыя. Лявон адказваў, што таксама абавязкова паспрабуе, толькі трошкі пазьней, зараз яму да тога хораша, что нават жаваць ня хочацца. Потым за столікам у дальным куце нягучна засьпявалі, і іхная гутарка перайшла на музыку. Высьветлілася, што Лявон музыку любіць, але пэўных музычных прыхільнасьцяў ня мае і нават цяжарыцца ўзгадаць хоць бы колькі сваіх улюбёных запісаў. Рыгор дапіваў другую бутэльку піва, ён ужо прыхмялеў і не зьдзіўляўся на такія дробязі. Ён спытаў Лявона, што той думае пра клясыкаў, рамантыкаў і мадэрністаў, і Лявон аддаў ім усім роўную пашану. Калі Лявон глядзеў яму ў вочы, Рыгору рабілася добра, утульна і лёгка, ён адчуваў увагу да сваіх слоў і праз гэта казаў яшчэ болей і лепей.

Падыйшоў буфэтнік, каб прыбрацца са стала. Рыгор напаўголасу спытаў яго, што за песьні сьпяваюць за столікам у куце, незнаёмыя нейкія. Гэта ціхія песьні, адказаў буфэтнік. Лявон падняў вочы да столі, успамінаючы, дзе ён ужо чуў пра іх, а Рыгор засьмяяўся:

– Я чую, што ціхія, а ня гучныя! Хто напісаў іх, вось я пра што, – буфэтнік ня ведаў, і Рыгор махнуў рукой. – Ну дый добра, ня ведаеш дык ня трэба. Прынясі мне яшчэ пару бутэраў з каўбасой, зрабі ласку. І два «Сябра». Вып'емо «Сябра», Лявон? Я частую.

– Не, мне соку, – папрасіў буфэтніка Лявон. – Даруй, Рыгор, я ўсё-ткі соку. Няма сёньня настрою на піва, дзякуй. А дзе ты працуеш?

Ягоная ўсьмешка была такая добрая і чыстая, што Рыгору і ў галаву не прыйшло крыўдаваць на адмову. Ён сам зьеў абодва бутэрброды, шчодра іх запіваючы, і ахвотна расказаў Лявону пару пацешных выпадкаў з жыцьця аўтасьлесара. Потым Рыгор сказаў, што ўжо заседзеўся і хоча надвор, да паветра. Калі яны выйшлі вонкі і спыніліся на прыступках, Лявон звыкла падняў галаву і загледзеўся на нябёсы. Цела было ў прыемным паслабленьні, кожны збытны рух патрабаваў намогі. Шлях дадому здаўся Лявону непамерна доўгім, замарылася пра ровар. Рыгор глядзеў на юны Лявонаў профіль на фоне вечаровых нябёсаў і таксама думаў пра вяртаньне дадому, але з раздражненьнем і бадай што з агідай. Асабліва непрыемнымі зараз былі думкі пра тату і пра сваю несвабоду.

– Гэх, Лявон, дзе грошай здабыць? – чула ўздыхнуў ён. – Дужа патрэбна ўжо кватэру купіць нарэшце. Зрабіцца гаспадаром і сабе самому, і сям'і. Вось ты глядзіш на мяне дый цяміш – дарослы мужык? Самастойны? А вось і не, дружа, не. Табе яшчэ гэта незразумела, але чым ты старэйшы, тым горай ад некага залежаць...

– Дзе наогул людзі грошы бяруць? – задуменна і адасоблена спытаў Лявон, не адрываючыся ад нябёсаў. – Я б таксама не адмовіўся. Купіў бы сабе ровар, езьдзіў бы.

Рыгора насьмяшыла гэткая дробязь, ровар, і ён, забыўшыся пра свой сум, глынуў яшчэ піва, рагатнуў ды прапанаваў абрабаваць банк. Лявон ветліва і запытальна ўсьміхнуўся, быццам не разумеючы, пра што гаворка.

– Чаму не? Рызыкнем аднаго разу, затое потым! Усе праблемы адразу вырашацца. Я куплю хату, куплю хай-эндавую апаратуру, выпішу па каталёгу вагон фірмовых дыскаў, – Рыгору відавочна спадабалася ягоная ідэя, ён натхніўся.

Лявон паківаў галавой і з сур'ёзным выглядам пагадзіўся:

– Давай абрабуем, я ня супраць. Толькі як? Падкапаем пад суседняй вуліцай? Ці пераапранемся ў інкасатараў? Ці заскочым з аўтаматамі?

– Першыга разу лепей зрабіць усё проста: з калашамі, газавымі шашкамі і закладнікамі, – Рыгор склаў рукі, нібы страляючы з уяўнага аўтамата. – І абавязкова трэба на галаву надзець панчохі, каб не пазналі! Ці шапку вязаную, толькі вочы прарэзаць.

– Гэта ўсё зразумела. Але ты ведаеш, што ў кожнай касыркі пад сталом чырвоны гузік? Як толькі мы ўвойдзем, яна зараз жа націсьне і паведаміць міліцыянтаў.

– Пакуль міліцыянты прыедуць, мы пасьпеем усё зрабіць! Не турбуйся! Раней, ніж хвілін празь дзесяць-пятнаццаць яны ніяк ня зьявяцца.

– Адвольнае дапушчэньне. Могуць і празь пяць хвілін прыехаць. Акрамя таго, звычайна тамака яшчэ і ахоўнікі. Сам я ў банках не бываў, але чытаў недзе.

Лявон казаў гэта з сумным выглядам, быццам шкадуючы на гэтае рабаваньне, якое загадзя асуджанае праваліцца. Але Рыгор быў упэўнены, што Лявон толькі падыгрывае ягоным жартам і на ўсю моц весяліўся, ягоныя цёмныя вочы п'яна і буяна гарэлі.

– Ахоўніка завалім адразу. Дый наогул усіх завалім. Разам батальён не прыедзе. Спачатку дваіх-траіх дашлюць, ня больш, – Рыгор махаў бутэлькай, – А мы стаімся і хоп! Мяшок на галаву ды ў калодзеж!

Лявон скрывіўся:

– Лепш абысьціся без ахвяраў. Брыдка гэта – забіваць некага. Тым больш дзеля грошай.

– Сьмяротнай кары баісься?

– Не, я пра гэта на’т ня думаў. Непрыемна проста. Гвалт – гэта не пра мяне.

Рыгор адчуў, што Лявон гаворыць сур'ёзна. Ня ведаючы, што дадаць, ён нагнуўся і правёў пальцамі па прыступку, спрабуючы, ці не запэцкаюцца сьветла-сінія джынсы. Пальцы засталіся чыстымі. Рыгор прысеў. Дапіў апошні глыток з бутэлькі і апусьціў яе ля сьметніцы. Тым часам Лявон разважаў услых:

– Але зь іншага боку, якая розьніца, заб'ем мы іх сёньня ці яны самі памруць праз дваццаць гадоў? Усё роўна ж памруць, і перашкодзіць гэтаму немажліва, – Лявон памаўчаў. – Больш таго, мне зараз прыйшла ў галаву выдатная думка! Можна зірнуць на пытаньне па-хрысьціянску... Ты ж хрысьціянін, Рыгору?

Рыгор няпэўна кіўнуў. Ён дастаў з торбы новы пачак цыгарэт і вылушчыў яго з празрыстай плеўкі. Плеўка, нібы прылепленая, трымалася на ягоных пальцах і не хацела ляцець у сьметніцу.

– Ну дык вось, па-хрысьціянску для душы чалавечай вельмі карысна, каб цела памерла крыху раней. Удумайся: чым раней чалавек пакідае зямныя юдолі, тым менш пасьпявае награшыць. Бо верагоднасьць, што аднойчы ён адумаецца і перастане грашыць, зьнікнавенна малая. З кожным днём чалавек умацоўваецца і касьцянее ў грэху.

– Згодны, – заўважыў Рыгор, зь весялосьці перакінуўшыся ў п'яную ўдумлівасьць. – Па сабе ведаю – чым дольш жывеш, тым большым скотам робісься.

– Менавіта! Але гэта першае. А другое, калі чалавека забіць, дык атрымаецца, што ён нявінна пацярпеў, а за гэта яму многае даруецца на тым сьвеце. Чым больш люта забіць, тым лепш. Учыні над малым сім зьверства, і заўтра ён будзе ў раі!

Рыгору нарэшце ўдалося выкінуць плеўку, скруціўшы яе ў галку. Ён закурыў і падаў пачак Лявону.

– А сам ты гатовы, каб цябе потым чэрці смажылі? У адвечным полымі, як той казаў?

– У адвечным полымі? – Лявон патрос галавой, адмаўляючыся ад цыгарэт. – Дзе там! Вось тутака і крыецца салодкая рызына, я б на’т сказаў, смоква. Заўваж, мы йдзем забіваць не дзеля карысьлівасьці і ня ў гневе, але па любові. Ратуем банкаўскіх працаўнікоў ад пекла! Душы сваёй не шкадуем дзеля блізкага! Хто ж мы пасьля гэтага? Адказ просты: мы сьвятыя!

Лявон намаляваў пальцам круг над галавой. Зараз твар і пастава ягоныя былі адухоўленыя і з гэтага асабліва харошыя. Рыгор мімаволі залюбаваўся. У гэты момант дзьверы адчыніліся і вонкі выйшла кампанія мужыкоў. Яны кашлялі, хісталіся і гучна абмяркоўвалі піва «Крыніца».

– Як вам «Крыніца», хлапцы? – зьвярнуўся да Лявона і Рыгора адзін зь іх, разгойданы бляндын.

– Я ўжо даўно яе ня п'ю, – аўтарытэтна адказаў Рыгор. – Бяры лепш «Сябар», ён лепей будзе.

– Паважаю! Гутэ нахт! – згодна ўсклікнуў бляндын, з размаху паціснуў Рыгору руку і нязграбна пабег за сябрамі. У дарогі ён іх нагнаў, і адтуль пачуўся сьмех, гучны чых і сьпевы хорам: «Майн лібхэн, гуууте наааахт!» Лявон і Рыгор пераглянуліся. Рыгор устаў і стрэльнуў недапалкам у сьметніцу.

– Па-нямецку сьпяваюць, ці што? Во сьвіньні... То ў іх ціхія песьні, то гучныя. Пайшлі мо шчэ півасіку возьмем? Ды па піццы?

Яны вярнуліся ў бар. Пасьля кампаніі застаўся пусты столік у куце, Рыгор паказаў Лявону на яго, а сам пайшоў да стойкі. Праз колькі хвіляў ён вярнуўся зь дзьвюма бутэлькамі «Сябра».

– Ты піццу якую любіш? Там ёсьць з сырам, а ёсьціка з каўбасой.

– Дзякую, – Лявон імлява ўсьміхнуўся і матнуў галавой. – Я не галодны, бяры толькі сабе. Калі раптам будзе вельмі смачна, дык пачастуеш кавалачкам.

– Ну як скажаш.

Рыгор памахаў буфэтніку, і той кіўнуў яму ў адказ. Лявон падумаў, што гэты жэст Рыгора азначае адмову ад другое піццы. Рыгор сеў і дастаў з кішэні джынсаў маленькі гайкавы ключык, растлумачыўшы, што памер 13 ідэальна падыходзіць для бутэлькавых коркаў. Ён перадаў адну бутэльку Лявону і прызыўна падняў сваю, гледзячы яму ў вочы. Яны чокнуліся за знаёмства. Рыгор адпіў колькі глыткоў, моцна паставіў бутэльку на стол і, наладзіўшыся на грунтоўную размову, спытаў:

– Ну, Лявоне, раскажы, хто ты? Чым жывеш?

– Дык няма чаго асабліва расказваць... – зьбіраючы думкі, сказаў Лявон. – Студэнт, вучуся на інстытуце. Жыву на Захадзе, у цётачкі, на трэцім паверсе. Музыку слухаю, чытаю.

Не ведаючы, пра што яшчэ сказаць, Лявон змоўк. Ён апусьціў бутэльку на стол, так і не глынуўшы. Яму ўжо хацелася спаць. Але ў Рыгора настрой быў актыўны. Ён ляпнуў Лявона па руцэ і засьмяяўся, не зусім зразумела, чаму:

– А я аўтасьлесар! Працую! Жыву ў цесьця зь цешчай! Музыку люблю! – ён рагатаў.

Лявон падумаў, што той рагоча над яго, Лявона, апісаньнем сябе і парадыруе. Гэта ані яго не пакрыўдзіла, бо ён выдатна ўсьведамляў усю беднасьць свае прамовы. Буфэтнік паднёс дзьве вялікія талеркі з піццай. Выявілася, што Рыгор масьціўся зьесьці абедзьве, «паціху», паводле ягонага выразу. Ён адразу ж ўзяўся за першую. Піццы былі набытыя ў краме, разагрэтыя ў мікрахвалёўцы і шчодра палітыя маянэзам. Лявон падумаў, ці ня зьесьці яму кавалак.

«Не, не хачу піццы. Але як хацелася бы мне стаць на колькі хвіляў ім – Рыгорам! Пракрасьціся ў ягонае цела, адчуць маянэз на ягоным языку, піўную шуму на ягоных вуснах, цяжар ягонага ўпертага ў стол чэрава, убачыць сьвет празь ягоныя вочы. Як крыўдна, як зьневажальна, што нашы змогі да тога дробныя і бедныя. Размовы, назіраньні, дотыкі – гэта ўсё, што нам даступнае ў дачыненьні да іншага чалавека. І калі на’т выказаць здагадку, што ўзаемапратачэньне ня мае сэнсу праз нашу аднолькавасьць, дык ці суцяшае гэтая думка? Не, не суцяшае... Узяць хоць бы абрыс ягоных пазногцяў: як гэта – мець менавіта такія пазногці? Ніколі не пазнаю», – так разважаў Лявон, назіраючы, як Рыгор кусае ды жуе.

Ягоныя разважаньні былі нечакана перапыненыя. Да іхнага століка падыйшоў буйны пэнсіянэр і, закрануўшы нагою столец, зрабіў даволі моцны шум і напалохаў Лявона, які ўжо засынаў. Лявон і Рыгор дружна паднялі да яго твары.

– Тата?! – усклікнуў Рыгор. – Як вы тутака апынуліся? Вы ж звычайна ў ваннай мыецеся, сьцюдзёнаю вадзіцай?

– Цябе вельмі доўга не было. Я ўсхваляваўся, – тата падцягнуў нагавіцы на каленях і зноў зрабіў шум стольцам, сядаючы. Ён дастаў з унутранай кішэні хустку і грунтоўна высмаркаўся, пасьля чаго прамакнуў ноздры, нацягнуўшы хустку на мезенец.

– Вы паглядзіце на яго! Ён усхваляваўся! – нахабай Рыгор спрабаваў схаваць зьбянтэжанасьць, але было відаць, што ён пачырванеў.

– Лявон, – назваўся Лявон, каб зьмякчыць.

Ён падаў руку, і тата павольна і асьцярожна паціснуў яе. Татава далонь, як і Рыгорава, была вялікая, шырокая і цёплая. «Цікава паглядзець, як яны паціскаюць рукі адзін аднаму. Дзьве вялізарныя клюшні, якія прыкладаюць узаемныя намаганьні».

– Кліч мяне татай, сынку. Лявон, кажаш? І колькі табе гадкоў? – Тата ўва ўпор глядзеў на Лявона цяжкім позіркам, трохі спадылба, і Лявону зрабілася ніякавата.

– Кіньце, тата! Гэта мой новы сябар. Мы зь ім у апарні пазнаёміліся, – абыякава сказаў Рыгор і павярнуўся да Лявона. – Мой цесьць – рэдкі чалавек! Дабрэйшая душа, і сьціплы да крайнасьці. Напускае на сябе прасьцяцкі выгляд, а сам акрамя клявэсыну нічога ня слухае.

– Новы сябар, кажаш? – нарасьпеў вымавіў тата і падняў тоўсты паказьнік на Лявона.

– Так! Слухайце, які мы зь Лявонам анэкдот злажылі. Сустрэліся неяк раз тры цара: будыйскі, юдэйскі і хрысьціянскі ды паспрачаліся, хто больш дабра людзям зробіць. Будыйскі цар загадаў усім жыхарам свае сталіцы раздаць па кнізе. Юдэйскі цар загадаў усім жыхарам свае сталіцы раздаць па кішэні золату. А хрысьціянскі цар загадаў усіх жыхароў свае сталіцы пакараць сьмерцю. Будыйскі і юдэйскі цар пытаюцца – што ты такое нарабіў? гэта ж не дабро, а зло! Хрысьціянскі цар адказвае – дурні, ня ведаеце, у чым дабро! мае людзі нявінна пацярпелі, і зараз патрапяць наўпрост у рай!

Лявону не было сьмешна. Аднак ён зьдзівіўся, што Рыгор ня толькі зразумеў іхную размову, але і пасьпеў яе пераварыць. Тата, таксама бязь ценю ўсьмешкі, заўважыў, што назаві адзін цар іншых дурнямі, дык тыя адразу б абвясьцілі яму вайну. «Вайну!» – паўтарыў ён з націскам. Павісла паўза. Нарэшце Рыгор рэзка ўстаў, пахіснуўшыся.

– Ну ўсё! Хадзем дадому! – сказаў ён тату. – Лявон, рады быў знаёмству. Дай мне свае кантакты, можа шчэ сустрэнемся.

Лявон прадыктаваў адрас і тэлефон. Рыгор занатаваў іх на мятую паперку, дапіў залпам піва і рушыў да выйсьця. Тата таксама ўстаў, моўчкі паціснуў Лявону руку і пайшоў усьлед. Gf Лявон сядзеў у замяшаньні. Што магла значыць уся гэтая сцэна? Чаму Рыгор занэрваваўся? Саромеецца свайго цесьця?

Зьявіўся буфэтнік, узяў пустыя бутэлькі і спытаў Лявона, ці будзе ён даядаць піццу. Лявон паматаў галавой. Буфэтнік прыбраў талеркі й, зірнуўшы на яго, з усьмешкай падміргнуў у бок выйсьця, дзе толькі што зьніклі Рыгор з татам.

– Так сябруюць, так сябруюць!

Голас у буфэтніка быў тонкі і пакеплівы, яму відавочна карцела пабалбатаць, але Лявон на сёньня ўжо перапоўніўся зносінамі і прамаўчаў. Нясьцерпна карцела прылегчы і паспаць. Ён прымусіў сябе спачатку ўстаць, потым дайсьці да дзьвярэй бара, потым да выйсьця з лазьні. Там было неба, і яму палягчэла.

4. Як Лявон ды Рыгор змовіліся

Тыдзень прайшоў хутка і непрыметна. Але назваць яго пустым не павярнуўся б язык – нагэтулькі лагоднае і павольнае было жыцьцё. Лявон хадзіў на інстытут і дадому, адпачываў на лаўках, чытаў часопісы, піў сок. Надвор'е стаяла прыемна сонечнае, зь лёгкімі белымі палосамі ў нябёсах. Увечары зьяўляліся аблокі, і дзякуючы ім заходы былі пышнымі і ўрачыстымі. Да свае вялікае прыкрасьці, Лявон жыў на трэцім паверсе, і дрэвы не дазвалялі атрымаць паўнавартаснае асалоды ад заходаў. Усяго ж паверхаў было дзевяць, і аднаго дню ў яго зьявілася дарэчная думка: спраўдзіць, ці ёсьць наверсе выйсьце на дах. Каб не забыцца пра думку, ён зьдзейсьніў яе адразу. Лявон падняўся на ліфце на дзявяты паверх, адчуваючы прыемную незвычайнасьць і нават таямнічасьць сваіх дзеяў. Паверх сустрэў яго коса намалёванай сіняй дзявяткай на сьцяне і высокімі чорнымі дзьвярыма праваруч, за якімі хавалася пляцоўка з кватэрамі. Лявон сунуўся налева, трапіў на лесьвіцу і пачаў падымацца, удыхаючы сухі пах беліва і бэтону. Прыступкі канчаліся на невялікай пляцоўцы, зь якой жалезная лесьвічка цягнулася да невялікага іржавга люку. Аніякага замка ня было відаць. Лявон ступіў на лесьвічку і спачатку штурхнуў люк, потым налёг на яго мацней – і ён туга, са скрыпам папусьціўся.

Сагнуўшыся і стараючыся не закрануць галавой за жалезную раму вакол люку, Лявон вылез на дах. І калі ён выпрастаўся, з захапленьня па ягонай сьпіне пабеглі дрыжыкі. Як жа там было добра! Шмат, вельмі шмат неба, і зусім блізка, значна бліжэй ніж зьнізу. Вялізарнае воблака ўздымалася збоку, сьветлае, але ўжо зь лёгкімі ценямі, што нагадвалі пра блізкасьць вечара. Ён стаяў нерухома, адчуваючы, як ветрык варушыць валасы. Тут люк рыпнуў, і Лявон спалохаўся, што ён можа зараз зачыніцца, пстрыкнуць і ня выпусьціць яго назад. Ён зьмеркаваў чымсьці падперці люк і ў пошуках палкі ці каменя наблізіўся да парапэту, спрэс залітога смалой, чорнай і цьвёрдай, у некаторых месцах бліскучай. Парапэт даходзіў яму да поясу і быў даволі шырокі, так што Лявон нават не адчуваў страху вышыні. Верхавіны дрэў клубіліся ўнізе, наводдаль высіліся суседнія дамы, а ў разрывах паміж імі было відаць, як сыходзяць да гарызонту зялёныя землі. Там, пэўна, горад сканчаўся, і Лявона пацягнула туды, удалячынь. «Чаму ж я ніколі...» – падумаў быў ён, але люк ізноў рыпнуў. Каб недарэчна не засесьці, Лявон рассудзіў зараз сысьці, а на заходзе вярнуцца, прыхапіўшы з сабою соку, крэселка і штосьці падперці гэты рыпучы люк. Аднак, вяртаючыся, ён лаяў сябе за маладушнасьць: хіба ж мог люк зачыніцца і пстрыкнуць, ня маючы ані замка, ані запора?

Перад тым, як вярнуцца ў кватэру, ён спусьціўся на першы паверх і зазірнуў у паштовую скрыню. Месяц ці два таму, калі тэлефон сапсаваўся, Лявона папярэдзілі на ўнівэрсытэце, што цяпер афіцыйная сувязь будзе падтрымвацца толькі поштай. Лявон не зусім разумеў, навошта патрэбная гэтая пошта, калі ён і бяз тога кожны дзень бывае на занятках, але завёў лаяльную звычку штодня правяраць скрыню. Звычайна скрыня пуставала ці зьмяшчала нікчэмную газэтку, але сёньня яго чакаў ліст ад Рыгора. Лявон разарваў капэрту проста ў ліфце і прачытаў прапанову: пайсьці суботай у лазьню разам, але крыху раней, а дванаццатай, калі ў апарне яшчэ чыста і горача. Лявон узрадаваўся запрашэньню. Хоць ягоны звычайны мыцьцёвы дзень была нядзеля, а мінулае суботняе наведваньне ня надта спадабалася яму праз шматлюдзтва, шум і бруд, але мажлівасьць пабачыць новага прыяцеля перавешвала ўсе мінусы. Таварыскасьць і актыўнасьць Рыгора, хай і дурнаватая, прыемна бударажыла Лявона. Гэта падмацоўвалася тым, што Рыгор быў старэйшы і здаваўся Лявону чалавекам сталым, дасьведчаным і мудрым.

З прыемнасьцю ў думках Лявон прылёг на канапу і неўзабаве задрамаў. Заход ён праспаў, аднак ані не засмуціўся, бо наперадзе гэтых заходаў было яшчэ шмат, нічым не абмежаваная колькасьць. Галоўнае, што выйсьце на дах знойдзенае, і шлях пракладзены.

У пятніцу ўвечары, вяртаючыся дадому, Лявон знайшоў мабільнік. Мякка зьмяркалася, пахла лісьцем, калыхаліся цені ад ліхтароў. Тэлефон ляжаў ля сьцяны кінатэатра, пад афішай, побач з газэтай, якую варушыў ветрык. Лявон, загадзя шкадуючы, што тэлефон пацярпеў праз упадак, падабраў яго на рукі. Пэўна, ён дарагі, падумаў Лявон. Хоць можа і танны, я ж ня знаўца. Ён паспрабаваў паглядзець на тэлефон вачыма хутаранкі і застаўся задаволены. Невялікі і пляскаты, але цяжкі, сьпераду мэталічны, а ззаду чорны, зусім маленькія вузкія гузікі. Трэба зразумець, як яго ўключаць. А ці не запэленгуюць яго, калі тэлефон уключыцца? Ён чуў, што можна запэленгаваць скрадзены тэлефон. Але цяпер позна, усё сувязісты сьпяць, міліыянты сьпяць. Лявон асьцярожна націснуў на лічбу «1». Экран тэлефона засьвяціўся фіялетавым, плыўна набраўшы яркасьць, і паказаў чорную адзінку. Лявон першы раз у жыцьці трымаў у руках мабілку і таму ня ведаў, што зь ёй рабіць далей. Праз колькі сэкунд экран стаў згасаць, і, каб засьвяціць яго зноў, ён націснуў гузік «2».

У гэты момант з праспэкту пачуліся сьмех і галасы, потым хуткія крокі. «Па тэлефон», – прадчуў Лявон. Мільгнула думка, што можна пасьпець схавацца, ня страціўшы адносна чыстага сумленьня, бо галасы зусім не абавязкова належаць гаспадарам мабільніка, і ён не абавязаны іх чакаць. Але, ганарліва сагнаўшы гэтую думку, Лявон застаўся на месцы, з прыкрасьцю і расчараваньнем чакаючы набліжэньня галасоў. Экран плыўна згас, і Лявон ізноў націснуў лічбу «1». Нарэшце з-за рога зьявіліся двое. Яны махалі бляшанкамі зь нейкім алька-кактэйлем, напявалі нешта, сьмяяліся і жартаўліва біліся. Убачыўшы Лявона, адзін зь іх закрычаў:

– Дзякую, дружа! Як добра, што ты знайшоў маю трубу! Гэты вырадак Казік штурхаўся, і я яе выпусьціў!

Яны падбеглі да яго і дзякавалі Лявону, перамаўляючы адзін аднаго. Ён ужо аддаў тэлефон і зараз глядзеў празь іхныя галовы ўсьлед за хутаранкай. Здаляючыся, яна заглянула яму ў твар, і ён спрабаваў інтэрпрэтаваць выраз ейных вачэй: ці то расчараваньне, ці то ўхваленьне, ці то нешта яшчэ, ледзь прыкметнае. Казік прапанаваў яму кактэйль, але Лявон холадна разьвітаўся і рушыў прэч, паскараючы крок. Праз хвіліну яго нагнаў уласьнік тэлефона, ня-Казік, і сунуў яму ў рукі кампакт-дыск. «Прабач, чувак, больш няма чым цябе падзячыць. Але гэта вельмі добры дыск! Абавязкова паслухай яго!» Лявон нядбайна кіўнуў і сунуў дыск у заплечнік. Яго абурыў зварот «чувак», і гэтыя казікі сталі яму яшчэ больш агідныя. Было адразу і шкада тэлефона, і брыдка з таго, што шкада. «Як гэта зьневажальна, – думаў ён шляхам дадому, – мець патрэбу ў такой лухце, як тэлефон, і ня мець мажлівасьці валодаць гэтай лухтою». Ягоны лоб хмурыўся. Ён уяўляў Казіка зь не-Казікам у ролі ахоўнікаў альбо касіраў у банку, які яны з Рыгорам рабуюць – і ён зь лёгкай душой ляскае засаўкай і націскае на цынгель.

У суботу раніцай Рыгор ізноў пасварыўся з татам пра музыку. Рыгор рыхтаваўся да паходу ў лазьню і ўжо сабраў у сінюю спартовую торбу, з эмблемай у выглядзе дзьвюх перакрыжаваных клюшак, усё патрэбнае: чыстую бялізну, рушнік, сандалі, шапку і рукавіцы. Прынёс з лазенкі шампунь, мыла, вяхотку, чорны кавалак пэмзы і маленькія нажніцы, а з кухні – загадзя замарожаную бутэльку піва «Сябар». Цяпер засталося схадзіць на балкон, дзе захоўваліся венікі. Ён ужо надумаўся, што возьме з сабой стары дубовы, яго акурат стане на сёньня, а потым можна будзе выкінуць. Рыгор пастукаў у дзьверы татава пакоя і, дачакаўшыся ягонага гучнага, але невыразнага воклічу, увайшоў. Тата, у пярэстых пляжных майткох і белай суколцы, стаяў на фатэле і даставаў зь верхняе паліцы кружэлку. Пад пахамі залаціліся ў сонечных промнях пучкі валасоў. Тата адкашляўся і зрабіў запрашальны жэст у бок канапы.

– Сядай, мой юны сябар.

– Не, тата, я толькі па венічак! Сёньня субота, дык я ў лазьню.

Рыгор зь нязмушаным выглядам прайшоў на балкон. Рассунуўшы дзясятак венікаў, што віселі на бялізнавай вяроўцы, ён знайшоў дубовы і сьцягнуў яго. Выглянуў уніз, на двор: там шпацырылі абавязковыя дзядзька Васіль і дзядзька Міхась. Дзядзька Васіль рабіў энэргічныя жэсты рукамі. Тата крэкнуў, сьлез з фатэля і таксама выйшаў на балкон, дастаючы з пачка цыгарэту.

– Выбіраю вось, каго паслухаць, Палястрыну ці Пёрсэла. Каб выходныя з самога пачатку добра зайшлі, у слушнае горла, – тата засьмяяўся і чхнуў. Рыгор таксама рагатнуў дзеля ветлівасьці і шчыра прапанаваў яму паслухаць Скрабіна.

– Скрабіна? – сказаў тата павольна. Абапёршыся на плячо Рыгора далоньню, ён выглянуў уніз і памахаў рукой дзядзьку Васілю і дзядзьку Міхасю, але тыя не заўважылі. – Скрабіна толькі калі разам з табой, адзін я зь ім ня спраўлюся.

– Дык я ж зараз у лазьню йду. Хіба што ўвечары, – адмовіўся Рыгор, вылез з-пад цяжкай татавай далоні і ступіў у пакой. – А вы пакуль што Скрабіна самі паслухайце, не пашкадуеце. Разумны быў мужык, сачыняў як мае быць.

Настырнасьць таты і ягоная манера класьці руку на плячо часам да крайнасьці злавалі Рыгора. Так і зараз, ён раззлаваўся, не ўтрымаўся і выдаў таце крыўдны анэкдот, які дагэтуль не зьбіраўся яму расказваць:

– Слухайце анэкдот, тата. У кампазытараў барока йдзе пераклік. – Пахэльбэль! – Я! – Палястрына! – Я! – Пёрсэл! цішыня... Пёрсэл! цішыня... Пёрсэл, халера цябе разьдзяры!! – Я! – Ты што маўчыш, ёлупень?! Слых істраціў?! Калі называюць тваё дзёўбанае ймя, ты мусіш адказваць адразу! Тры нараду без чаргі! Зразумеў, цецярук? – Так точна, таварыш Бах!

Тата скрывіўся, быццам у рот яму патрапіла брыдота, а выплюнуць яе ня было куды.

– Агідны анэкдот! Ну, першае, каб ты ведаць хацеў, Палястрына да барока аніякага дачыненьня ня мае. Ты б хоць невуцтва свайго не выстаўляў напаказ.

– Дык пофігу, тата. Што Палястрына, што Пэргалезі, усё адно. Вось гатуеце вы выдатна, тата, а ў музыцы чамусьці ўпарта харчуецеся кансэрвамі ды паўфабрыкатамі. Вы сьвежую ежу спрабуйце! Пару разоў паспрабуеце – і ўвойдзеце ў смак. Потым ужо кансэрвы ў рот не палезуць.

Тата паблажліва паглядзеў на Рыгора і пачаў разьмінаць цыгарэту.

– Жартуеш, ці што? Думаеш, я твайго Скрабіна ня слухаў? І так я яго слухаў, і гэтак. Некалі на’т захапляўся моцна. А цяпер не прымае мой страўнік гэтай манернасьці. Скрабін? Ламака і крыўляка з прэтэньзіямі на касьмічныя празарэньні. Я б так сказаў: Скрабін – гэта апошняя стадыя хваробы пад назвай «рамантызм», калі тканіны ўжо пачынаюць гніць і раскладацца.

Рыгор быў ужо гатовы – і абурыцца, і пакрыўдзіцца, і за сябе, і за Скрабіна, і за рамантызм – і спрэчка пакацілася застарэлай каляінай.

– А гэтыя вашы Палястрыны халодныя і пустыя! Як завітоўкі на іхніх парыкох. Пазалочаныя вэнзэлі зь віньеткамі. Не разумею, як вы гэта слухаеце? Шарманка, аднастайная мэханічная шарманка.

– І Альбіноні табе шарманка? – уздымаў бровы тата.

– Альбіноні наогул боўдзіла! – горача адмахваўся Рыгор. – Шкляная цацка! Ні сюжэту, ні зьместу!

– І Букстэхудэ табе боўдзіла? І Фрэскабальдзі? – фальшыва дзівіўся тата, каб яшчэ горш раззлаваць Рыгора.

– Усё лепшае, што яны панапісалі, толькі тым і добра, што месцамі падобнае да Бэтховэна!

– Да Бэтховэна падобнае? Ну можа і падобнае... Але я б гэта параўнаў зь першай зморшчынкай на твары харашуна, якая на’т упрыгожвае яго, надаючы жвавасьці, – павучальна і сур'ёзна сказаў тата і гучна высмаркаўся ў хустачку. – Але калі ягоны твар праз зморшчыны ўжо падобны да печанага яблыка... пачварнасьць, сябра, а не хараство.

Рыгор чуў словы таты, але не задумваўся над імі дый гнуў сваю лінію. Яму здавалася, што ягоныя перакананьні магутныя, нібы танк, што ён зараз раздушыць і зраўнуе зь зямлёй татавы слабыя і нелягічныя гледжаньні.

– Адна толькі «Няскончаная сымфонія» Шубэрта значнейшая за ўсе вашы напудраныя парыкі, разам узятыя. Хоць я вас і паважаю, тата, але ж... Вы хоць слухалі яго?

– Па-твойму, пакуты па Млынарысе заслугоўваюць большае цікавасьці, чымся чыстая абстракцыя? – тата запальваў цыгарэту. Рыгор ведаў, што цяпер пачнуцца пляўкі ў попельніцу, і раздражняўся яшчэ больш.

– Якая Млынарыха? Я вам пра сымфоніі кажу. Але хай на’т і Млынарыха, халера зь ёй! Млынарыха – гэта сапраўднае жыцьцё! Каханьне! А ўсе гэтыя вашы канцоны – проста нікчэмныя бразготкі. У каго няма сапраўднага жыцьця дый сапраўдных пачуцьцяў, вось той і брэнькае ў бразготкі.

– Не ўжо, сынку. Жыцьцё, ды і музыка сама па сабе – нашмат шырэйшыя за гэткія пачуцьці. Вось паспрабуй, прыбяры з гэтых песень Млынарыху, і што застанецца? Нічога, акрамя клічу самца да самкі. Аднак мусіць жа заставацца. Ты малады, як Шубэрт, гармон гуляе ў табе, – тата падміргнуў, – і скажае прапорцыі сусьвету. Справа на’т ня столькі ў сэксуальнасьці, колькі ў агульнай антропацэнтроўнасьці. Ты шануеш чалавека за пункт адліку, а ён жа ня больш за нязначную адзіначку, без якой можна лёгка абыйсьціся, – тата выпускаў дым і сплёўваў.

– Лёгка абыйсьціся, так? Ну дык паспрабуйце!

– Пачакай, а сьняданак!..

Але Рыгор, чырвоны з гневу, пляснуў дзьвярыма і выйшаў прэч. Калі ён завязаў матузкі, з пакою таты ўжо паплылі гукі нейкай дурной сарабанды. «Я яго аднойчы заб'ю, гэтага старога кабана! Пэўна, ён проста зьдзекуецца зь мяне. Ведае, што я нікуды ад яго не падзенуся». Рыгор уявіў тату ў парыку і легінсах, быццам той галантоўна танцуе на люстраным паркеце пад гукі клявэсына, і гэта трохі яго разьвеяла. Зьбягаючы лесьвіцай уніз, ён ужо больш спакойна падумаў, што немажліва быць чалавекам, ня будучы пунктам адліку. Што хіба не чалавек спарадзіў на’т гэтыя кастрацкія канцоны? І што рамантычную музыку таксама можна ўявіць у выглядзе абстракцыі, апісаўшы яе матэматычнымі формуламі, толькі значна больш складанымі, чымся формулы барока. Але дзе ж, чорт дзяры, узяць нарэшце грошы на кватэру?

На вуліцы яго сустрэла яркае сонца, і Рыгор незадаволенна адзначыў, што ўжо пачаў пацець. Дзядзька Васіль і дзядзька Міхась сварыліся каля суседняга пад'езду: дзядзька Васіль адной рукой трымаў дзядзьку Міхася за верхні гузік кашулі, а другою трос у паветры. Рыгор падзівіўся на моц спрэчкі, празь якую справа дайшла аж да фізычнага кантакту. Іншага разу ён абавязкова пацікавіўся бы пра тэму, але сёньня не хацеў спазьняцца да сустрэчы зь Лявонам. Добра было б нават крыху раней прыйсьці, каб да зьяўленьня Лявона прагрэць апарню як мае быць. А зь іншага боку, было б прыемна паказаць яму працэс ува ўсёй прывабнасьці, каб ён уразіўся.

Рыгор павярнуў за рог дому і сутыкнуўся тварам да твару з Андронам.

– Здароў, браценік, – нарасьпеў мовіў Андрон, спыняючыся і знарок павольна падымаючы руку да ўзроўню пляча, каб потым з размаху пляснуць Рыгора па далоні.

На раёне Андрона ведалі за хвацкага крымінальніка. У свой час ён адседзеў у вязьніцы за ўзлом аўто і крадзёж магнітолаў, а цяпер займаўся, паводле ягоных слоў, бізнэсам. Што гэта быў за бізнэс, Рыгор ніколі не цікавіўся. Часам яны бачыліся на вуліцы, гутарылі пра музыку, калі-нікалі мяняліся дыскамі. Ува ўсім, што датычылася музыкі, Андрон цалкам згаджаўся з Рыгорам і гатовы быў слухаць усё запар, таму хоць неяк ахарактарызаваць ягоны густ было немажліва. Рыгор нават падазраваў, што Андрон наогул ня слухае музыку, а размаўляе пра яе празь нейкія іншыя меркаваньні.

Рыгор глянуў у спакойныя злачынныя Андронавы вочы, і ў ягонай галаве бліснула і загарэлася выразная думка: няма чаго разважаць, трэба пайсьці і абрабаваць банк. Думка была ўпэўненая, цьвёрдая і ўжо адразу вырашаная. Рыгор узрадаваўся гэтай вырашанасьці і пэўнасьці будучых дзеяў. І таксама Андрону, які сустрэўся вельмі дарэчы – гэта быў менавіта той чалавек, у якога можна даведацца пра зброю.

– Пашто сумны? Маркотны ты нейкі, – ад Андрона, як заўсёды, моцна пахла адэкалёнам. Кароткая стрыжка, навюткія красоўкі, ладны спартовы гарнітурык, зашпілены даверху, што ў гарачую сонечную раніцу крыху зьдзіўляла. – Давай, раскажы старому сябру.

Яны закурылі, і Рыгор расказаў Андрону, што сілаў ягоных больш ніякіх няма трываць гукі клявэсыну. Андрон паставіўся сур'ёзна і прапанаваў дапамогу:

– Клявэсын – сапраўды брыдота, Рыгору. Нельга гэткае трываць. Хочаш, мае хлапцы яму ногі пераламаюць? – ён зрабіў няпэўны, але пагрозьлівы жэст.

Рыгор пасьпешліва папрасіў Андрона не чапаць цесьця:

– Хто яму потым ваду будзе насіць? Мне ж і прыйдзецца. Дый наогул чалавек ён нядрэнны. Ты мне лепей скажы, дзе пісталет можна здабыць? Вось як пачне тата клявэсын слухаць, я йго пісталетам і шугану! Адразу мазгі на месца ўстануць.

Андрон зарагатаў: ці можа гранатай шугануць? Рагатаў ён з роспачным выглядам, шырока адкрываючы рот і вочы, з чаго здавалася, што сьмех струмяніць не весялосьць, а пагрозу, і што ён любога моманту можа кінуцца на суразмоўцу і пачаць зьбіваць. Рыгора заварожваў гэты эфэкт, вось і цяпер ён ізноў адчуў прыцягненьне да Андрона; каб утрымацца і не паклікаць яго з сабой у банк ці ў лазьню, ён узгадаў сонна-нябытны Лявонаў твар. Паглуміўшыся, Андрон паведаў пра аднаго знаёмага прапара з вайсковага гарадку ўва Ўруччы, які захапляецца жывапісам, зьбірае альбомы і за добры альбом можа вынесьці са складу амаль што мінамёт.

– Да брамы падыдзеш дый гукнеш яго. Клічуць Антосем. Ён звычайна ля КПП бадзяецца. Як ісьці туды ведаеш? Ну і насьмяшыў ты мяне, браценік. Я б табе сам Макарава падагнаў, але выяўляцца не хачу. Будзь! Шчасьліва.

Андрон, як звычайна, рэзка спыніў размову і рушыў прэч. «Якая ўдалая сустрэча! – радаваўся Рыгор. – Вось і са зброяй ужо нешта зразумелася. Возьму пару альбомаў у таты, ён не зьбяднее».

Тым часам Лявон ужо чакаў на лаўцы непадалёк ад уваходу ў лазьню, перакінуўшы руку за сьпінку і пагульваючы чаромхавай галінкай. Ён не разьлічыў часу і прышоў значна раней за дамову. Шляхам Лявон стаміўся, і думкі пра гарачы пар, задуху і навал целаў выклікалі агіду. Не пайду ў лазьню. Нашмат больш прыемна назіраць на беласьнежны дым з тонкага высокага коміну – як ён тоўста і павольна падымаецца, радзее і расьсейваецца ў ярка-сінім небе. Ці гэта ня дым, а пар? Цішыня нічым не парушалася, толькі аднаго разу міма прайшоў старэча, ціхай і няўпэўненай хадою, з валасамі колеру дыму. Лявон сеў ніжэй, каб абаперці галаву на сьпінку лаўкі, заплюшчыў вочы і колькі разоў глыбока ўдыхнуў пах чаромхі.

– Гэй, Лявоне! Сьпіш ці што? – Лявон прачнуўся ад Рыгорава голаса. – Ну даеш! Я думаў, ты ўжо парышся даўно. Пойдзем!

Лявон сеў, паставіўшы локці на калені, і спрабаваў засяродзіцца. Старэча з валасамі колеру дыму. Мыцца ў лазьні. Рабаваць банк.

– Пачакай... – сказаў ён. – Давай пяць хвілінак пасядзім яшчэ, я прачухаюся.

Рыгор сеў побач і штурхнуў нагой нагу Лявона.

– Ну, як ты, дружа? Чаму ня выспаўся? Дзе ўначы скакаў? – пытаньне была жартаўлівае, але Рыгор чакаў адказу зь лёгкай напругай.

– Спаў я ўначы... стаміўся, пакуль сюды ад хаты дабраўся, вось і прыснуў.

– Нічога, зараз я цябе так папару, што надоўга прачнесься! У мяне сёньня венічак жорсткі.

Лявон кіўнуў.

– Ну, а пра банк памятаеш яшчэ? Пойдзем банк рабаваць? – кажучы гэта, Рыгор раптам захваляваўся, што Лявон забыўся пра іхную папярэднюю размову дый зноў успрыме ягоныя словы як жарт.

Але Лявон ізноў кіўнуў, ягоны твар быў цалкам сур'ёзны. Рыгор не зразумеў, што гэта было – пасіўнасьць ці рашучасьць, але рассудзіў пакуль што ня ціснуць на Лявона і паглядзець, як ён будзе паводзіцца далей.

– Вось і выдатна! Я на’т наконт зброі вызнаў. У бліжэйшыя дні здабуду. Па банку ёсьць прапановы?

Лявон вадзіў туфляў па пяску і маўчаў. Рыгор па-свойску стукнуў яго ў плячо:

– Прачынайся, дружа! Я кажу – які менавіта банк адкаркуем? Ці ты не зразумеў, пра што гаворка?

Але Лявон усё зразумеў. Ён цьвёрда паглядзеў на Рыгора і сказаў, што ўжо добра прачнуўся, што яму патрэбныя грошы, і што калі адкаркоўваць банк, дык ужо які вялікі; ў маленькім пэўна і грошай мала. І Лявон прапанаваў напад на галоўнае аддзяленьне Беларусбанка, на Паўднёвым Захадзе, побач з мэдінстытутам.

– Ха, я таксама пра яго адразу ж!.. – Рыгор узрадаваўся супадзеньню іхніх думак. – Колькі гадоў таму праходзіў тым раёнам і бачыў яго. Вялізная такая будыніна. Хутчэй за ўсё, там яны грошы і захоўваюць! Але на’т калі і ня там, дык патрэніруемся на ім. Можа даведаемся, дзе сапраўды захоўваюць. Схопім якога бухгальтара ды выпытаем! Як мяркуеш, у які дзень лепей? Давай можа ў пятніцу ўвечары, дакладней не зусім увечары, а пасьля абеду?

Другая палова пятніцы была Рыгоравым ўлюбёным часам тыдню. Ужо даўно ён дамовіўся з татам, што ў аўторак і ў пятніцу ён можа маяцца зь сябрамі і піць дзе заўгодна, галоўнае – вярнуцца начаваць дадому.

– Не атрымаецца, – адмовіўся Лявон. – Акурат у пятніцу ў мяне іспыт, таму ня ведаю дакладна, у колькі вызвалюся.

– Іспыт? Добра. Іспыт – гэта сур'ёзная справа. А па якім прадмеце?

– Так, рыхтавацца трэба... Сэмэстар іскончыўся, і я мушу трымаць іспыт, каб перайсьці на наступны курс.

Рыгору здавалася, што на інстытуце трымаюць колькі іспытаў па розных прадметах, але ён ня стаў удакладняць, з боязі здацца невукам. Ён крыху саромеўся перад Лявонам, што ня мае вышэйшае адукацыі.

– Добра, дамовіліся! Тады давай у суботу зранку. Потым, можа, яшчэ і ў лазьню пасьпеем, – Рыгор засьмяяўся. – Або наадварот, спачатку ў лазьню, а потым у банк?

– Не, пасьля лазьні ўжо сілаў ня будзе, – з сумневам адказаў Лявон.

– Праўда. Значыць так: сустрэнемся ў наступную суботу а дзясятай каля ўваходу ў банк дый зробім справу. А потым ужо будзем разважаць. Калі раптам што зьменіцца, дык я табе напішу. А цяпер пойдзем! Годзе сядзець!

– Наконт суботы дамовіліся. Але даруй мне, Рыгору… я не пайду ў лазьню... Ніякавата мне. Вярнуся лепш дадому, – Лявон прадбачыў гарачыя пратэсты, але нічога ня мог з сабою зрабіць, агіда да мыцьця не праходзіла. Ён хацеў дахаты.

– Як не пайду?! Мы ж намасьціліся! Я ж сьпяшаўся! – Рыгор быў так шчыра засмучаны, што Лявону зрабілася сорамна.

– Пэўна, ураніцу зьеў нешта ня тое, – паспрабаваў абгрунтаваць адмову Лявон. – Хочаш, ты парся, а я цябе тут пачакаю? Потым пагутарым.

Але харчовая тэма з усімі ейнымі цяжкасьцямі была вельмі блізкая Рыгору, і ён, са спачуваньнем пляснуўшы Лявона па плячы, не дазволіў чакаць.

– Усё роўна ж піва ня вып'еш, калі са страўнікам праблемы. Дый мяне напружваць будзе, што ты мяне тутака чакаеш сядзіш. Давай, тупай дахаты, лякуйся. Сьпішамся. Посьпеху табе на іспыце!

«Усё ж ён крыху дурнаваты, гэты хлапец», – спыніўшыся на лазьнёвым ганку, Рыгор глядзеў, як сыходзіць Лявон. Ягоная постаць павольна выдалялася і раптам здалася яму самотнай і сумнай, захацелася дагнаць яго, зрабіць нешта добрае. Але тут дзьверы ў лазьню расчыніліся, і на ганак шумна вываліліся вымытыя да зьзяньня мужыкі. Рыгор адвярнуўся і рушыў унутар.

А Лявона раптам наведала дзіўнае пачуцьцё – быццам ён з кожным крокам памяншаецца памерамі, становіцца празрыстым і ўсё лягчэйшым. Ён спыніўся і пакруціў галавой, праганяючы адчуваньне. Дастаў з заплечніка сок, напіўся, і гэта дапамагло.

5. Як Рыгор здабыў зброю

Аўторкам увечары Рыгор зьдзейсьніў свой плян. Позна вярнуўшыся з працы, млява павячэраўшы кукурузавым пірагом ды выпіўшы гарбаты з ванільнымі сухарыкамі, ён паскардзіўся таце на нястраўнасьць і галаўны боль. Тата ўсхваляваўся, распытаў пра зьедзенае і выпітае за дзень і даў Рыгору чорную таблетку актываванага вугалю. Пасьля чаго яны пажадалі адзін аднаму добрай ночы і разыйшліся па пакоях. Не заводзячы музыкі, Рыгор сеў ля дзьверэй і прыслухоўваўся, чакаючы, калі тата пойдзе ў лазенку. Ён ведаў татаву звычку падоўгу плёскацца пад душам перад існом і вельмі спадзяваўся на яе сёньня. Нарэшце сапраўды пачуўся скрып дзьвярэй і цяжкія крокі. Палілася вада; спачатку гучна, а потым раптам цішэй – гэта тата зачыніўся ў лазенцы. Дзеля пэўнасьці Рыгор пачакаў у засадзе яшчэ хвілінак пяць, страхуючыся ад мажлівага вяртаньня таты – магло здарыцца, што той забыўся пра рушнік ці чыстыя майткі.

Зьмеркаваўшы, што час надыйшоў, Рыгор ціхутка адчыніў дзьверы і на дыбачках рушыў у калідор, насьцярожана заміраючы. Вада ў лазенцы лілася. Хоць часу на выкраданьне было шмат, ён ня бавіўся. Увайшоўшы ў пакой таты, схапіў фатэль і падсунуў яго пад кніжны стэляж леваруч, балазе ён добра ведаў, дзе ў таты зьмяшчаюцца альбомы. Узьлезшы на фатэль, ён правёў пальцам па глянцавым карэньчыкам. Які альбом абраць з добрай сотні, было незразумела. Рыгор тыкнуў пальцам наўздагад і трапіў на сярэдняе таўшчыні кнігу ў сьветла-шэрай вокладцы, з назвай «Fra Filippo Lippi. Life and Works». Пагарнаў. У пачатку ішло трохі тэксту на ангельскай, а за ім – каляровыя ілюстрацыі з павялічанымі фрагмэнтамі і камэнтарамі. Карціны былі галоўным парадкам на рэлігійную тэму, чужую Рыгору, але ён рассудзіў, што імпартовы альбом павінны пэўна спадабацца калекцыянту. «Прасіцьму калаш, а на пісталеце сыдземся». Ён заціснуў кнігу пад пахай, рассунуў пакінутыя тамы па палічцы, каб не засталося пустэчаў, вярнуў фатэль на месца, і, выходзячы ў калідор, акуратна прычыніў дзьверы. Пракраўся ў свой пакой, хутка дастаў з шафы спартовую торбу, сунуў туды альбом, абуўся і высьлізнуў з кватэры.

Зьмяркалася. На лесьвіцы было ўжо цёмна, і Рыгор, спусьціўшыся на першы паверх, намацаў на сьцяне ўключальнік і запаліў сьвятло. На лаўцы ля пад'езду гутарылі ў прыцемках дзядзька Васіль і дзядзька Міхась. Іхная спрэчка зараз перажывала спакойную фазу, і была больш падобная да шчырае размовы.

– Не магу адмовіць Талстому ў велічы, Міхась, – напаўголасу даводзіў дзядзька Васіль. – Але і ты мусіш пагадзіцца, што Талстой – ня больш як нязграбны і недарэчны вучань Флябэра. Няспраўны, але зь вялікай фізычнай сілай.

– Васі-іль! – з крыўдай і дакорам адказваў дзядзька Міхась. – Ды як ты можаш іх наогул параўноўваць! Флябэра, які напісаў пару сьлязьлявых жаночых раманаў і Талстога, які пакінуў 90 тамоў жывое глыбокае думкі, філёзафа, асьветніка, змагара за праўду!

– Слухайце анэкдот, – сказаў Рыгор, загадзя ўсьміхаючыся. – Заходзіць аднаго разу Набокаў у гастраном па піва і бачыць: Талстой купляе бутэльку гарэлкі, а на вуліцы яго Флябэр чакае. Набокаў зьдзівіўся і пайшоў па свае справы. На другі дзень заходзіць Набокаў ізноў па піва і бачыць: Талстой ізноў купляе бутэльку гарэлкі, а на вуліцы яго Флябэр чакае. Набокаў зьдзівіўся і пайшоў. На трэці дзень, калі ўсё паўтарылася, Набокаў ня вытрымаў і пытаецца Флябэра – чаму Талстой увесь час гарэлку купляе, а ты ані разу? Флябэр адказвае – ён «Анну Карэніну» з маёй «Мадам Бавары» сьпісаў, дык цяпер цэлы месяц прастаўляецца.

Дзядзька Васіль зарагатаў, трасучы выстаўленым уверх сухенькім адзінцам, а дзядзька Міхась захлынуўся з абурэньня і колькі сэкунд маўчаў, спрабуючы набраць у грудзі паветра. Не чакаючы адлупу, Рыгор махнуў ім рукой.

Рыгор пайшоў ува ўсю сілу. Спазьніцца ён ня мог, бо пэўны час сустрэчы ніхто не пазначаў, але яму карцела хутчэй дабрацца да месца. Да тога ж ён нечакана падлавіў сябе на тым, што адчувае боязь перасьледу, нічым не абгрунтаваную. Рыгор пасьмяяўся сам зь сябе: ну хто, хто можа гнацца за ім? Але трывожнае пачуцьцё засталося. Увечары, у прыцемку, ішлося прыкметна лягчэй і хутчэй. Запаліліся ліхтары, і ён пачаў назіраць за сваім ценем, як той, насычана-чорны, узрастае з-пад ног, бляднее, рашчыняецца па меры падаўжэньня і, нарэшце, саступае месца новаму, ад наступнага ліхтара. Насустрач трапляліся ночныя матылькі ды нейкія невялічкія жукі, што праляталі мэтліва і нячутна, удзень ён аніколі такіх ня бачыў. Калі яны траплялі пад сьвятло ліхтароў, на асфальту можна была заўважыць іхныя ценьчыкі, дробныя і бясформавыя.

Дарога была нескладаная, але доўгая, нават даўжэйшая чымся да працы. Прайшоўшы, па адчуваньні, палову шляху, Рыгор узгадаў, што ня ўзяў з сабою падсілкавацца. Усе крамы былі ўжо зачыненыя, і ён зьлёгку запанікаваў. Ён паляпаў па кішэнях і знайшоў-такі маленькую мятную цукерку, якую адразу ж адправіў у рот, а фаньцік сунуў назад у кішэню.

Да брамы вайсковага гарадку Рыгор наблізіўся ўжо поўнай ноччу. Бліжэйшы ліхтар не гарэў, над галавою змрочна высіліся вялізныя хвоі. Весьнічкі сталіся зачыненыя, гузіка пазваніць ён не знайшоў. Сама брама была вельмі высокая, з тоўстых жалезных дубцоў, з вострымі дэкаратыўнымі дзідамі зьверху. Пра тое, каб пералезьці празь іх, можна было і ня думаць. Ён хвіліну пастаяў ля брамы, у надзеі, што яго заўважаць. Ледзь відомы наперадзе КПП быў незаселена цёмны. «Антоооось!» – крыкнуў ён, адважыўшыся парушыць цішыню. Пастаяў яшчэ хвіліну – ці пачуе Антось? «Няўжо Андрон мяне падмануў? Не, ня мог ён гэта зрабіць!» Рыгор раззлаваўся. Ён пайшоў уздоўж плота, разважыўшы, што ў ім можа сустрэцца якая шчыліна. Але плот быў непрыступны, белыя бэтонавыя пліты без адзінае шчыліны цягнуліся наперад і наперад. Прайшоўшы мэтраў пяцьсот, Рыгор у роспачы стаў шукаць у кішэнях яшчэ адну цукерку. Ён паабяцаўся цяперака заўсёды мець пры сабе дзясятак цукерак. «А раптам Антось адыходзіў у прыбіральню, прыкладам? Акрамя таго, можна ж паспрабаваць падлезьці пад брамай», – ён узрадаваўся на гэтую новую мажлівасьць і павярнуў назад.

За паўгадзіны ягонае нябытнасьці нічога не зьмянілася. Будка КПП цямнела за брамай, весьнічкі былі зачыненыя. Між брамай і асфальтам можна было прасунуць хіба што руку. Думка пра вяртаньне ні з чым разьюшыла яго. У прыкрасьці Рыгор схапіўся за дубцы і патрос іх. Брама трошкі варухнулася. Ён пашукаў вачыма замок або завал, але створы брамы нічым не злучаліся. Мабыць, брама зачынялася электрычнымі штурхачамі, зьмешчанымі ў падмурку. Рыгор паспрабаваў рассунуць створы, і яны зь вялікай цяжкасьцю паддаліся, утварыўшы шчыліну, у якую ён бязь лішніх роздумаў пачаў шчаміцца. Моцна прыціснула жывот, але ён напружыўся і вырваўся ўнутар. Створы пругка злучыліся за ім. «Як усё проста сталася. Вось толькі куртку прыйдзецца зараз праць». У цемры не было відаць, ці запэцкалася куртка, але Рыгор у гэтым не сумняваўся. Ён як мог атросься. «Халера зь ім, якая справа Антосю да маёй курткі? Брудная яна ці не, усё роўна».

Рыгор наблізіўся да КПП і зазірнуў у вакно. Там бачыўся стол зь нязьменнымі газэтай і алоўкам, і фатэль за ім. Далей была цемра. «Можа, ён сьпіць на падлозе? Яны ж тут вайскоўцы, а значыцца спартанцы». Рыгор абышоў будку вакол. З далёкага боку ў будцы была дзьверка, зьнізу засьветленая ліхтаром, а зьверху пакрытая чорным ігольчастым ценем ад галін суседняе хвоі. «Шкада, Лявона няма – падзівіўся бы на прыгажосьць», – Рыгор адважна штурхнуў дзьверку. Яна была незачыненая; сьвятло ліхтара і чорны ўзор імгненна трапілі ўсярэдзіну і ляглі на падлогу, часткова асьвятліўшы шафу ля задняе сьцяны. «Анікога. Дзе ж цяпер шукаць гэтага чортава Антося?» Ён увайшоў у будку, памацаў рукою па сьцяне побач зь дзьвярыма. Уключальнік сапраўды знайшоўся, загарэлася сьвятло. Ігольчасты ўзор ізьнік, але затое ў пакоіку адразу зрабілася ўтульна. Рыгор рассудзіў ненадоўга застацца ў КПП і адпачыць. Можа, Антось убачыць сьвятло і прыйдзе даведацца, хто яго ўключыў? Рыгор прычыніў дзьверы, паставіў торбу на падлогу і, паддаўшыся натхненьню, расчыніў шафу. Ягоныя надзеі спраўдзіліся: на адной з вольных ад папер палічак ляжаў пачаты пакунак дробных пернічкаў. Ён з палёгкай згроб яго, зачыніў шафу, сунуў пернічак у рот і сеў за стол. Пернік быў чэрствы, амаль каменны, і прыйшлося пасмактаць яго перад тым, як раскусіць. Але гэта было лепш за нічога, і на душы ў Рыгора трохі паспакайнела. Ён прыцягнуў газэту, яна менавалася «Савецкая Беларусь». Рыгор перагарнуў яе апошняй старонкай уверх, але крыжаванкі там не было. Не было яе і на папярэдняй. «Дзіўна, навошта ж тады аловак?» Рыгор гартаў газэту ў пошуках якіх падкрэсьленьняў ці пазнак на палёх, але ўсё было чыста. У шуфлядах было пуста.

Ён жаваў пернічкі і глядзеў на жоўта-сіняе адлюстраваньне нутробаў КПП у ваконным ішкле. Зьлева, з боку брамы, адбіткі не парушаліся нічым, а праваруч праз адлюстраваньне шафы прасьвечваў ліхтар. Рыгор уявіў, што нехта глядзіць на яго звонку, нябачны і пагрозьлівы. Яму зрабілася ніякавата, і пернікі ўжо ня лезьлі ў горла. Ён запіхаў рэшткі пакунка ў кішэню, устаў і, змацаваўшыся, пагасіў сьвятло. За колькі страшных сэкунд, пакуль палачкі ў вачох мяняліся месцамі з коўбачкамі, ягоная кашуля прыліпла да сьпіны. Нарэшце рэзкасьць навялася, і ён убачыў за вакном усё тое ж: пустынны адрэзак дарогі і нерухомыя хвоі. Яму раптам прыйшло ў галаву, што Антось можа сачыць яго з-за цёмных камялёў, але ён прымусіў сябе ня думаць пра гэта. Закурыў. Лаючы Андрона зь ягонымі парадамі ды сваю даверлівасьць, Рыгор так моцна пстрыкнуў пальцам па цыгарэце, абтрасаючы попел, што яна трэснула. Нічога не заставалася, як пайсьці шукаць Антося наўзгад, спадзяючыся толькі на шацунак.

Ён ляпнуў дзьвярыма КПП і рушыў углыб вайсковага гарадка. Хвоі неўзабаве скончыліся, і ўздоўж дарогі пацягнуліся двухпавярховыя пабудовы. Вулічныя ліхтары гарэлі спраўна, але ні ў водным з будынкаў не сьвяцілася ні вакенца. «Цікава, што гэта: казармы, канцылярыі, склады ўзбраеньня? Ці ёсьць там хтосьці? Трэба пайсьці паглядзець, усё роўна мне ўжо губляць няма чаго. На’т калі наскочу на ахову, дык прыдумаю якую казку. Прыкладам, што прышоў наведаць стрыечнага брата і нясу яму альбомы паглядзець», – Рыгора засьмяўся з абсурду сытуацыі. Ён сунуў у рот пернічак і падыйшоў да бліжэйшага ўваходу. Перад тым, як пацягнуць клямку, ён агледзеўся і – шацунак! – заўважыў на другім баку дарогі, наперадзе, сьвятло ў вакне другога паверху. Рыгор пасьпяшаўся туды. Звонку не праглядалася, што знаходзіцца за вакном, яно было зачыненае жоўтымі фіранкамі са зварушлівымі карункавымі бакамі. Дзьверы ў будыніну зьмяшчаліся рыхтык пад гэным вакном. Рыгор насьцярожана ўвайшоў, рыхтуючыся да непрыемнасьцяў. Лямпачка над уваходам асьвятляла пачатак лесьвіцы наверх, справа і зьлева сыходзілі ў прыцемкі калідоры. Ён падняўся на другі паверх і адразу пазнаў патрэбны пакой па яркай палосцы сьвятла з-пад дзьвярэй. Рыгор патрываў. Усярэдзіне слухалі бурлівы фінал нейкага скрыпічнага канцэрту, і гэта надало яму сьмеласьці. Ён пастукаў. Пачуўся шум крэславых ножак па падлозе і імклівыя крокі. Дзьверы адчыніліся, і ён адразу пазнаў Антося праз круглыя акуляры. Антось быў менавіта такі, як уяўлялася Рыгору: сярэдняга росту і сярэдніх гадоў, худзенькі, вельмі ахайны мужчына са сьветлымі валасамі і пшанічнымі вусікамі. Вусы дзіўна выглядалі на ягоным мяккім твары з дробнымі недарослымі рысамі.

– Здароў, Антось! Мяне клічуць Рыгор, я па справе. Цябе мне Андрон параіў, – Рыгор чамусьці думаў пра запэцканую куртку, і яму было няёмка.

– Так, ведаю Андрона. Заходзьце, – Антось павярнуўся і схаваўся за фіранкай, таксама жоўтай, нацягнутай паміж дзьвюма шафамі паабапал дзьвярэй. – Дзьверы зачыняйце.

Антось чымсьці зашамацеў у глыбіні пакоя. Рыгор прайшоў за фіранку і пасьпеў заўважыць, як той схаваў нешта ў шуфляду. Стол стаяў насупраць уваходу, пад акном. Справа і зьлева ўся прастора была запоўненая шэрымі кардонавымі скрынямі розных памераў. «Няўжо яны набітыя зброяй?» – уразіўся Рыгор. Вось яна, мэта!

– Сядайце, – Антось паказаў Рыгору на адзінае ў пакоі крэсла, што стаяла ля стала. Рыгор скінуў торбу на падлогу і сеў, адчуўшы нязручнасьць праз тое, што ён сядзеў, а Антось стаяў. Але Антось нязмушана прыхінуўся сьпіной да нагрувашчваньня скрыняў і чакаў, увасабляючы сабой чысьціню і акуратнасьць. На ім быў цёмна-зялёны вайсковы строй, які рабіў яго яшчэ больш танклявым, і фрывольныя жоўтыя тэпцікі.

– Андрон маўляў, ты альбомамі па жывапісу цікавісься. Вось я і прынёс табе адзін рэдкасны, – нягледзячы на халодна-афіцыйны зварот Антося, Рыгор спадзяваўся ўсё ж перайсьці на «ты». Антось моўчкі глядзеў на яго, і ён сунуўся ў торбу: – Зараз убачыш, які надзвычайны: Фра Філіппа Ліппі! Ліфэ Анд Воркс!

Не чакаючы, пакуль Рыгор дастане кнігу, Антось гэтак жа моўчкі перасёк пакой, адсунуў адну са скрыняў і адчыніў іншую, што стаяла за ёй. Скрыня была поўная альбомаў. Антось пачаў вымаць іх адзін за адным і неўзабаве дастаў дакладна такое ж выданьне Піліпа Ліпі.

– Яно?

Рыгор зьбянтэжана кіўнуў.

– Усё, што можна здабыць у Менску, я ўжо маю. Таму дзякуй, але не патрэбна. Вас што да мяне прывяло? – Антось пачаў складаць альбомы назад у скрыню і нават не глядзеў на Рыгора, быццам ведаючы адказ загадзя.

– Мне два калашы патрэбныя, дружа. Вельмі патрэбныя, – падкрэсьлена засмучаным голасам мовіў Рыгор. Ён разгледзеў крадком сваю куртку – на грудзёх было колькі чорна-іржавых палос. У гэты момант скрыпічны канцэрт скончыўся, і настала цішыня. – Гэта Паганіні граў? Магу дыскаў табе прынесьці паслухаць, у мяне іх шмат. Раз ужо з альбомамі такая прыкра выйшла. Ці скажы, якія іншыя кнігі патрэбныя, я пашукаю.

Напружаная атмасфэра ўжо пачала раздражняць Рыгора, замільгалі абрыўкі думак пра гвалт над Антосем. Ён падумаў, што сказаў ужо досыць, што цяпер хай кажа Антось, калі хоча, і павярнуўся да стала. На ім ляжаў разгорнуты альбом зь незразумелымі абстрактоўнымі кампазыцыямі. Абедзьве старонкі развароту былі запоўненыя супляценьнем каляровых плямаў, лініямі, кропкамі. Каб разгледзець абстракцыі лепей, Рыгор падняў альбом са стала, і ўбачыў пад ім вялікую паперу з алоўкавымі малюнкамі кацянят.

– Гэта ты намаляваў, браценік? Якая прыгажосьць! – не ўтрымаўся Рыгор і з захапленьнем павярнуўся да Антося.

Антось выпрастаўся і стаяў, пачырванеўшы са зьбянтэжанасьці. Рыгор здагадаўся, што сваім зьяўленьнем ён перапыніў ночныя натхненьні мастака-пачаткоўца, і схаваныя ў шуфлядзе былі хутчэй за ўсё алоўкі. Ён паклаў альбом, узяў малюнак у рукі і разглядаў. Намаляваных каляровымі алоўкамі каткоў было зь дзясятак, галоўным парадкам яны сядзелі, сьціпла абгарнаючы сябе хвастамі, адзін спаў, а адзін выгінаў сьпіну.

– Асабліва вось гэтыя трое добрыя! Як жывыя. Такі прыгажун! – Рыгор правёў пальцам па паласатым баку кацяняці, крайняга з трох, размаляванага аранжавым і жоўтым. – А шчанюкоў можаш?

Антось падыйшоў, нахіліўся і нясьмела спытаў, які менавіта прыгажун. Ад яго дыхнула адэкалёнам і часныком. Рыгор тыцнуў у прыгажуна.

– Так, гэта мой улюбёны, як ты здагадаўся? Шчанюкоў таксама магу, але каткі мне больш даспадобы. Калі дакладней, дык кацяняты і шчанюкі роўна любыя, але ведаючы, хто зь іх потым вырасьце, немажліва ставіцца да іх аднолькава.

– Што ты маеш на ўвазе? – Рыгор неўзаметку расчыніў куртку так, каб брудных палос на грудзёх не было відаць, але жывот хаваўся.

– Я маю на ўвазе тое, што са шчанюкоў потым вырастаюць сабакі, таксама харошыя, але батрацкія стварэньні, занадта залежныя ад чалавека. Тым часам як каты выдатныя бездакорна. І калі яны зьлёгку пыхлівыя, дык гэта мне падабаецца.

– А чаму ж ты ня возьмеш сабе жывых кацянят?

– На гэты конт у мяне другая тэорыя, – усьміхнуўся нарэшце Антось. Гэта была ягоная першая ўсьмешка, і яна даканцова скарыла Рыгора. – Калі хочаш добра маляваць кацянят, дык мець іх нельга. Трэба сумаваць па ім, марыць пра іх. Малюнак з натуры надта роўны і просты, я б на’т сказаў – неадухоўлены. Нават ягоная вонкавая форма не дасканалая, як можа падацца на першы погляд, яна толькі суха адбівае відомае воку. Поўная ж дасканаласьць дасягаецца працай душы і сэрца.

Рыгор паківаў. Ён трымаў у руках малюнак і наважыўся абавязкова выпрасіць яго сабе. Дзеля падтрыманьня гутаркі ён спытаў:

– Але хіба нельга зрабіць накід з натуры, а потым укласьці ў яго душу, калі канчальна дамалёўваць будзеш?

– Нельга. Душа мусіць быць у кожнай лініі кацяняці, пачынаючы з самай першай і канчаючы самай апошняй.

Яны пагутарылі яшчэ колькі хвілін, ужо без усялякай напругі, амаль як старыя сябры. Потым Антось сам прапанаваў схадзіць на склад зброі, а на пытаньне, што Рыгор будзе яму абавязаны, толькі махнуў рукой. Рыгор ужо шкадаваў, што прышоў да Антосю па справе, а не проста так. Любы чалавек! Але зь іншага боку, не прыйдзі ён па справе, як бы яны пазнаёміліся? Каб ісьці вонкі, Антось зьняў тэпцікі і надзеў боты. Паводле ягоных слоў, склад знаходзіўся побач, хвілінах у пяці хады. Перад сыходам Рыгор спытаў, ці ня знойдзецца ў Антося чаго пад’есьці. Антось з ахвотай прапанаваў зайсьці ў сталоўку, у будынку насупраць.

– Але зараз жа ноч? Там пэўна зачынена і нікога няма?

– Адчынім. Знойдзем што паесьці. Я таксама адчуў апэтыт, гледзячы на цябе! Гэта на’т рамантычна – вячэраць удваіх ціхай летняй ноччу.

Неўзабаве яны ўжо ўваходзілі ў сталоўку. Антось павярнуў уключальнік, і на столі загулі і заміргалі, запальваючыся, лямпы дзённага сьвятла. Па прасторнай зале цягнуліся шэрагі сталоў з лаўкамі, а ў адным з кутоў зьмяшчалася раздаткавае акенца і дзьверы на кухню. Антось рушыў наўпрост туды, Рыгор за ім. Яны апынуліся ў шырокай паўцёмнай кухне зь вялізнымі электраплітамі, шырокімі сталамі ды халадзільнікамі.

– Гатаваць, калі шчыра, вельмі лянота, – сказаў Антось, – Як табе падабаецца такі варыянт: мы зьямо па місачцы баршчу, выдатна смачнага ўчорашняга баршчу, ды па чакалядцы? Ну і па сто грамаў, вядома?

Рыгор ахвотна пагадзіўся на боршч і чакалядку, але выпіць з выбачэньнямі адмовіўся.

– Калі б піва, тады іншая справа. Гарэлка, яна дужа цяжкая. Мне ж заўтра на працу, на’т паспаць не пасьпею. Пакуль дадому дабяруся, дзень будзе, дык лацьвей ужо зусім цьвярозым застацца.

– Навошта табе дадому? Заставайся тутака!

– Не, дружа, мне ісьці трэба абавязкова, – Рыгор пачаў тлумачыць пра тату, адначасна думаючы пра тое, што добра было б застацца. Але адразу ж бліснула думка пра рабаваньне ды пра Лявона і адсунула ўсё іншае. Антось зразумела паківаў, адкрыў адзін з халадзільнікаў і выцягнуў рондаль, да сьмешнага маленькі ў параўнаньні з паліцай, на якой ён стаяў. Ён усталяваў рондалец на фаерку, што зьмесьціла б яшчэ пяць такіх, і ўключыў пліту.

– Пакуль будзе грэцца, я схаджу за аўтаматамі. Табе якія? Ёсьць АК-74М і АКС, скарочаны.

– Нясі скарочаныя! Мне чым меней, тым лепей.

– Аптычны прыцэл парэбны? Ці ночны прыцэл? Ці гранатамёт?

– Не, гэта ўжо занадта, ня трэба.

– Пільнуй боршч, каб не ўскіпеў. Калі ўскіпіць, дык увесь колер істраціць. Я хутка, – і Антось пайшоў.

Рыгор паглядзеў на гадзіньнік, была палова на трэцюю. Наблізіў палец да фаерцы, на якой стаяў рондаль, але сьпякоты не адчуў і дакрануўся. Фаерка ледзь цяплела. Мда, пакуль такая грамада раскачыгарыцца, раніца надыдзе. Ён пацягнуў за клямку халадзільніка, спачатку трошкі, а потым з усёй намогі. Халадзільнік з глухім цмоканьнем адчыніўся. Усярэдзіне стаялі радамі слоікі з тушонкай і чырвонай фасольлю, асьветленыя слабай жоўтай лямпачкай. Рыгор узяў два слоіка фасолі і паклаў у торбу, каб зьесьці на зваротным шляху. Пачаў шукаць відэлец, каб таксама прыхапіць яго з сабой, ня жэрці ж фасолю рукамі. На стале ляжалі колькі нажоў і чарпак. Зазірнуў пад пакрыўкі вялізарных чанаў каля пліты; яны былі пустыя і пахлі мэталам. Усё было пыльнае, здаецца, кухняй не карысталіся.

Рыгор звык уночы спаць, і зараз адчуваў, як дзіўна працуе галава: асаблівая чысьціня і яснасьць думкі дзіўным парадкам спалучалася зь непасьлядоўнасьцю і нелягічнасьцю: прыкладам яго чамусьці вельмі насьмяшыла невялічкая калекцыя каўбасных этыкетак, налепленых збоку пліты. Усе этыкеткі былі круглыя або авальныя, і абавязкова чырвоныя ці ружовыя. Ён выйшаў у залю сталоўкі і патрапіў там на цэлы паднос з лыжкамі і відэльцамі. Потым прысеў за адзін са сталоў каля вакна. Стол быў накрыты клятчастай цыратай, шэрыя клеткі перамяжоўваліся з ружовымі, і на іхніх сутыках нараджаліся чырвоныя палосы. На вуглу цырата прадзіравілася, і відаць былі белыя валокны ейнага тканкавага падложку. Рыгора моцна хіліла ў сон, і, каб не папусьціцца, ён устаў і зноў рушыў на кухню. Пад рондалем ужо пачало шыпець, пацягнуўся саладкаваты ядомы пах. Рыгор голадна праглынуў.

Бразнулі дзьверы, пачуліся крокі. Зьявіўся Антось. Ён скінуў з пляча два аўтаматы і падаў іх Рыгору, а да ягоных ног паставіў сінюю поліэтыленавую торбу з напісам «Nivea».

– У пакеце патроны. Карыстайся. Як там наш боршч? Мяркуючы па паху, яго трэба есьці. Абяры стол, а я зараз.

Рыгор цёр вочы і пазяхаў. Ён схаваў зброю ў торбу, адхілена падзівіўшыся на ўласную абыякавасьць: яму нават не цікава было патрымаць аўтаматы ў руках. Ён паслухмяна выйшаў у залю і сеў за бліжэйшы стол; зараз трапілася цырата з галінкамі чорнае парэчкі на фоне сіне-жоўтае клетачцы. Праз хвіліну зьявіўся Антось з падносам у руках, на ім стаялі дзьве глыбокія сталёвыя міскі з баршчом, сподак з зубкамі часныку і няпоўная чарка гарэлкі.

– Ты як хочаш, а я вып'ю. Тады мая муза прачнецца і прыляціць на пах. Алькаголь і часнык! – Антось адпіў паўчаркі. – Дарэчы, старажытныя грэкі ня мелі музы выяўленчых мастацтваў. Але ўсё роўна хтосьці прачынаецца ўнутры!

Рыгор засьмяяўся на жарт і ўзяўся за боршч. Асноўным складнікам баршчу была фасоля, але згаладнеламу Рыгору нават спадабаўся гэткі варыянт. Ён глытаў гарачы боршч, крыху злаваў, што няма сьмятаны, і глядзеў на Антося, як той зьлёгку нахіляе галаву да кожнай лыжцы, як ходзіць у яго пад скурай невялічкі акуратны кадык. Антось чамусьці ня еў гушчы, а толькі цадзіў у лыжку булён. «Пэўна, ён потым яе асобна зьесьць», – меркаваў Рыгор.

– Ты чаму часныку не бярэш? – у сваю чаргу заўважыў Антось.

Сам Антось зьеў ужо зубкоў пяць, ня меней. Рыгор адказваў, што ня вельмі шануе часнык праз пах, які потым застаецца.

– Зусім не ясі часныку? – казаў Антось са зьдзіўленьнем. – Як жа табе тады атрымоўваецца нешта разумець у выяўленчым мастацтве?

Рыгор прыняў гэта за чарговы жарт, і хоць ён здаўся яму нязграбным, ветліва рагатнуў. Антось дапіў гарэлку і пачаў расказваць, што добры часнык набыць за грошы немажліва, трэба гадаваць яго самому, вось ён, прыкладам, спэцыяльна разьбіў градачкі каля стадыёну. Але і выгадаваць слушны часнык таксама няпроста.

– Магу навучыць цябе, як за ім прыглядаць. Навошта набіваць сабе гузы, калі можна пераняць чужы досьвед. Заходзь як-небудзь у сьветлы час, пакажу градачкі.

– Абавязкова зайду наступнага тыдню, – пагадзіўся Рыгор, думаючы пра сябе, што і сапраўды б зайшоў, калі б ня гэты непрыемны часныковы пах з Антосева рота.

– Так, прыходзь ува ўсякі дзень! Я тут заўсёды, – Антось адклаў лыжку і сядзеў, падпёршы галаву кулаком. Сподак быў пусты. Рыгор памятаў, што гаворка ішла яшчэ і пра чакаляд, але ўмацаваўся ды палічыў за лепшае ня згадваць пра яго, бо Антось і бяз тога вельмі яму дапамог. Сумленьне трэба мець. Лепей пра іншае.

– Чаму ты свае альбомы захоўваеш у скрынях? Зрабіў бы якія паліцы ці стэляжы?

– Усё проста – каб не пыліліся. Не выношу выціраць пыл з кніг.

– А чаму ты на абстрактныя карціны назіраеш, калі кацянят малюеш? Што гэта за мастак быў?

– Кандзінскі... Так проста гляджу, выцягнуў з адной скрыні выпадкова. Вывучаю яго апошнія колькі дзён. Нешта ў ім кранае мяне, але вызначыць, што менавіта, не магу, – Антось стаў задуменны. Мабыць, ён таксама захацеў спаць.

– Слухай анэкдот! – падміргнуў яму Рыгор. – Паклікаў аднойчы цар Левітана, Пятрова-Водкіна ды Кандзінскага – і загадаў, каб намалявалі яму па карціне, за царскі ўзнагарод. Левітан намаляваў пэйзаж з манастыром на беразе ракі – цару так спадабалася, што ён узнагародзіў Левітана дзесяцьцю куфрамі золата. Пятроў-Водкін намаляваў партрэт царскае дачкі ў вобразе Боскае маткі – цару так спадабалася, што ён выдаў прынцэсу за Пятрова-Водкіна замуж. А Кандзінскі намаляваў абстрактовую кампазыцыю. Цар глядзеў-глядзеў дый кажа – гэта што? Кандзінскі адказвае – вось гэтыя лініі ўтвараюць замкнёную вобласьць, антаганічную да фону, а вось гэтае кола захапляе гледача ў роўніцу палатна і ёсьць цэнтрам успрыманьня; карацей, гэта карціна. Цару спадабалася, і ён дае Кандзінскаму моркву. Кандзінскі кажа – гэта што? Цар адказвае – вось гэта аранжавая вось, прыгняцёная цьвёрдай паверхняй, а вось гэта зялёныя адрэзкі, якія імкнуцца зь яе; карацей, гэта палова царства.

Антось кіўнуў, паказваючы, што зразумеў анэкдот, але нават не ўсьміхнуўся. Рыгор зьмеркаваў, што пара ісьці. Ён устаў і коратка, але душэўна падзякаваў Антосю, пажадаў добрай ночы і папрасіў не праводзіць. Антось сядзеў і ківаў – падаецца, у яго нават не было сілаў варушыцца. Рыгор закінуў торбу на плячо і пакрочыў да выйсьця. На парозе ён азірнуўся і ўбачыў, што Антось сьпіць, паклаўшы галаву на рукі.

6. Як Лявон трымаў іспыт

У пятніцу Лявона чакаў іспыт. Увесь тыдзень ён узмоцнена рыхтаваўся да яго, рана падымаўся і позна клаўся. На працягу сэмэстру выкладца Адам Васілевіч выдаў яму два стосы кніжак, назваўшы кожную зь іх вельмі значнай і абавязковай чытаць. Вядома, вывучыць іх усе за тыдзень не было аніякае змогі, і Лявон укараняўся ў кнігі наўздагад: адкрываў іх на выпадковым месцы, уважліва перачытваў дзясятак старонак, а потым перагортваў адразу чвэрць або палову тома. Такім ходам ён спадзяваўся хай ня цалкам, але затое раўнамерна пазнаёміцца з усім матэрыялам. Лявон вельмі стамляўся і, каб разьвеяцца, у сярэдзіне дня прымушаў сябе каля паўгадзіны шпацырыць па вуліцы, а на заходзе браў зэдлік, пакуначак соку і выбіраўся на дах. Нягледзячы на гэтыя засьцярогі, да пятніцы ў ім скапілася моцная стомленасьць, і, прачнуўшыся, Лявон спазнаў чарговы прыступ кепскага настрою.

Ён ляжаў і традыцыйна думаў пра несправядлівасьць пабудовы сьвету і ягоных брудных аспэктах. «Як гэта зьневажальна, – ягоныя вусны грэбліва крывіліся, – што ўдыхаць сьвежае паветра прыходзіцца тым жа месцам, што і выдыхаць скарыстанае. Добра хоць на ежу ды на лайно з брулямі ёсьць абасобленыя каналы. Усё магло б быць нашмат горай». Ён моршчыўся, уяўляючы сабе створаныя баством-экспэрымэнтоўцам варыяцыі на тэму выводзячых шляхоў. Кожны сьняданак ці вячэра неўзабаве абарочваліся б кашмарам для далікатнае чалавечае псыхікі. Зь іншага боку, псыхіка звыкла б ды не была гэткай далікатнай... Гэтыя разважаньні суправаджаліся яркімі і агіднымі фантазіямі, адагнаць якія ніяк не выходзіла.

Урэшце Лявон перапыніў іх радыкальна, адкінуўшы коўдру і ўстаўшы з ложка. Спружыны зарыпелі. «Да чога падобны гук спружынаў? – палезьлі ў галаву новыя, ужо не такія змрочныя роздумы. – Сярэдні паміж электрагітарай і скрыпкай? Так... А што, калі?.. Канцэрт для мэблевых спружын і віялянчэлі? Можна было б садраць абіўку, агаліць кожную зь іх і атрымаць даволі гнуткага гучаньня інструмэнт. Ці спружыны, здабыўшы свабоду ад абіўкі, перасталі б рыпець?» Лявон стаяў пасярод пакою і глядзеў напаўпаварота на ложак. Коўдра і прасьціна застылі ў складаным узаемадзеяньні, пратачаючы адна ў адну зморшчынамі. Ён падлавіў сябе на тым, што ягоныя думкі безь перапынку чапляюцца за ўсякую лухту. Што ж, не сама ўдалы стан іспытывацца, але дзецца няма куды. Высілкам волі ён прымусіў сябе мэтадоўна адзецца, не задумваючыся ні пра што, хоць спакусаў было мноства. Прыкладам, драпіны на ножках фатэля, ці маюць яны нейкую заканамэрнасьць? Мастацкую каштоўнасьць? Стоп! Супраць гэтых думак, што вадка расьцякаліся вакол, трэба было тэрмінова нешта рабіць. Лепш за ўсё – актыўнае дзеяньне. Ён зірнуў на гадзіньнік: шэсьць раніцы. Часу заставалася яшчэ шмат.

Лявон расчыніў шафу і правёў рукой па плечцах з кашулямі і нагавіцамі. Усе тры пары ягоных нагавіцаў былі чорныя і адрозьніваліся толькі ступеньню зношанасьці. Гурба кашуляў ляжала на паліцы неадпрасаванай пасьля мыцьця, а з тых, што віселі гатовыя да ўжываньня, засталіся толькі ў паласу ці ў клетку. Але на іспыт Лявону хацелася надзець менавіта белую. Ён абраў кашулю зь дзьвюма кішэнямі на грудзёх, расклаў яе на канапе і ўвамкнуў прас. Прасуючы, Лявон заўсёды адчуваў задавальненьне, яму падабалася ўдыхаць белы пар, што ўздымаецца ад распаленай прасам тканіны, і паляваць на зморшчынкі на ейнае паверхні. І ўсё ж бездакорна адпрасаваць ані кашулю, ані нагавіцы яму ніколі не ўдавалася, прас мусіў з кожнага неасьцярожнага руху стварыць рэзкую зморшчыну, сьцерці якую потым ужо не выходзіла. Вось і цяпер, стаміўшыся змагацца з правым рукавом, ён кінуў прасаваць і надзеў прыемна цёплую кашулю як ёсьць. Акуратна запрануў яе ў нагавіцы і зноў паглядзеў на гадзіньнік. Шэсьць пятнаццаць. Яшчэ можна пачытаць адну з кніжак – а раптам метавіта яна спатрэбіцца на іспыце.

Узгадваючы, якая зь іх была чытаная радзей за іншыя, Лявон перакладаў кніжкі са стоса ў стос, узважваючы кожную ў руках. Спыніўся ён на мэтадычцы – «мэтадычны дапаможнік для студэнтаў Політэхнічнага Ўнівэрсытэту» – кніжыцы ў пяцьдзясят жоўта-шэрых старонак, у мяккай вокладцы. Выгнуўшы край мэтадычкі паміж двума пальцамі, ён пругкім веерам перагарнуў наўздагад тоўстыя шурпатыя старонкі, трапіў прыкладна на сярэдзіну і пачаў чытаць з апошняга на развароце абзаца.

«Такім парадкам, мы лічым, што разьвіцьцё тэхнікі і заняткі тэхнікай ня толькі не супярэчаць унутранаму росту чалавека, але спрыяюць яму. Звычка да матэматычна дакладнага мысьленьня спрыяе ўкараненьню як у прыватнае, так і ў грамадзкае жыцьцё індывіда выразна структураваных і заснаваных на лёгіцы спосабаў быцьця. Індывід: а) мэтапакладае; б) суадносіцца з рэаліямі; в) сьвядома рухаецца да мэты, выкарыстоўваючы ясную прычынна-выніковую мэтодыку; г) дасягнуўшы мэты, выходзіць на новы віток мэтапакладаньня.

Лявон адвёў вочы ад мэтадычкі і задумаўся пра мэты, якія стаялі перад ім у бліжэйшы час. Вытрымаць іспыт? Яна была ў вышэйшай ступені патрэбнай і карыснай, бо ў выпадку няўдачы ён ізноў заставаўся на другі год. Рабаваньне? Яно таксама не дарэмнае, бо цягне за сабою валоданьне грашыма, а значыць, роварам, тэлефонам і запэўным посьпехам у хутаранцы. Лявону раптам стала брыдка, як рабілася заўсёды празь беспасярэднія думкі пра гэта. «Ці ня нізасьць гэтае меркаваньне, што ейнае стаўненьне да мяне можа залежаць ад валоданьня нейкімі рэчамі? Досыць погляду яе, каб падобныя думкі адваліліся, як засохлы бруд адвальваецца ад туфляў». Параўнаньне з брудам таксама здалося яму нізкім. Ейныя цёмныя вочы глядзелі на яго адначасна сур'ёзна і пакепліва, быццам ужо даўно ведалі ўсё тое, што ён мог і зрабіць, і падумаць, і адчуць.

А сёмай Лявон адклаў мэтадычку ўбок, узяў заплечнік і выправіўся.

Перасякаючы ўнівэрсытэцкі двор, Лявон з усьмешкай спамянуў, што толькі прыхільнасьць да штодзённага чытаньня навукова-папулёвых часопісаў і прывяло яго сюды некалі. Як даўно гэта было! Уступныя іспыты і першыя гады вучэньня здаваліся яму цяпер туманна-далёкія, і быццам нават не пражытыя, а ўбачаныя ўва сьне ці нават прачытаныя ў кнізе. Толькі найпершы візыт на ўнівэрсытэт запомніўся Лявону дакладна: ён стаіць у холе галоўнага корпуса перад вялізарным стэндам зь пералікам факультэтаў і спэцыяльнасьцяў і расчаравана чытае іхныя сумныя сухія назвы, якія ня маюць анічога агульнага з багатым і насычаным жыцьцём навукоўца або вынаходца. Абраць было абсалютна не з чаго. Лявон з нудою агледзеўся абапал, падсьвядома спадзяючыся ўбачыць недзе побач яшчэ адзін пералік, дадатковы, у якім прапаноўваліся б спэцыяльнасьці кшталту «канструяваньня хатняе тэхніцы» або «ўкараненьне бытавых інавацый». Але нічога падобнага вакол не назіралася. Лявон ізноў перачытаў сьпіс кафэдраў і ўжо пачаў схіляцца да сыходу і наведваньня іншага ўнівэрсытэта, ня вузка-тэхнічнага, а агульнага. Ён быў упэўнены, што такі ёсьць. Можа, там яму пашанцуе больш, і падыходная прафэсія адшукаецца.

Нашчасьце, паблізу праходзіў Адам Васілевіч, кандыдат навук і дацэнт. Заўважыўшы пачаткоўца, ён парабалічна зьмяніў сваю траекторыю і, стукаючы абцасамі па паркеце, наблізіўся да Лявона. Сьцісла распытаўшы яго і выслухаўшы сарамлівыя пажаданьні, Адам Васілевіч з запалам казальніка пачаў пераконваць Лявона, што ён патрапіў дакладна па адрасу, а за гэтымі агульнымі і расплывістымі назвамі тоіцца скарбніца інжынернае думкі. Натхняючыся ўсё больш і больш, Адам Васілевіч прычыняў вочы, складаў пальцы колцам і з прыдыханьнем прамаўляў імя тае ці іншае спэцыяльнасьці, нагадваючы сваім выглядам самэлье, што апавядае пра рэдкі гатунак вінаграду і адценьні ягонага густу. Лявон глядзеў на ягоныя гладка прычэсаныя чорныя валасы – і верыў. Адаму Васілевічу ўдалося запаліць Лявона сваім жарам і данесьці да яго музыку політэхнічных словазлучэньняў: «Супраціў матэрыялаў і тэорыя пругкасьці», «Мэталургія ліцейных сплаваў», «Аўтаматызацыя тэхналягічных працэсаў і вытворчасьцяў».

Яны спыніліся на паэтычнай «Тэорыі мэханізмаў і машын». «Добра. Цяжка было б зрабіць лепшы выбар, – Адам Васілевіч разьвёў рукамі і падняў вочы да высокай столі. – Гэтая спэцыяльнасьць дазволіць вам стаць як практыкам, так і тэарэтыкам-дасьледнікам. Многія выпускнікі працуюць цяпер у Акадэміі навук». Лявон папрасіў колькі дзён памеркаваць, але Адам Васілевіч няўмольна заўважыў, што набор на кафэдру сканчаецца, і Лявон рызыкуе страціць цэлы год праз сваю нерашучасьць.

У той жа дзень Лявон прайшоў інтэрвію па шэрагу агульнаадукацыйных дысцыплін і быў прыняты на ўнівэрсытэт.

Лявон падняўся прыступкамі і штурхнуў вялізарныя дзьверы. Яго заўсёды зьдзіўляла, наколькі яны добра збалансаваныя: высачэзныя, ў два чалавечых росту і таўшчэзныя, дзьверы адчыняліся без асаблівых высілкаў. Як звычайна, пасьля яркага вонкавага сонца здалося, што хол пагружаны ў прыцемак. Зьлева, над пустым гардэробам, зелянелі лічбы электроннага гадзіньніка; было безь пяці дзевяць. Насупраць уваходу разьмяшчалася шырокая лесьвіца, а перад ёю стаяў стэнд з раскладамі заняткаў і іспытаў. Лявон пайшоў да яго, слухаючы, як ягоныя крокі адбіваюцца складаным рэхам ад столі і далёкіх сьценаў. Вочы ўжо звыклі да змроку, і ён убачыў Адама Васілевіча, які прымацоўваў да стэнда аб'яву. Лявон павітаў яго. Той коратка кіўнуў галавой, паказаў на сваю аб'яву і, адвярнуўшыся, пасьпяшаўся лесьвіцай наверх. Адам Васілевіч звычайна насіў сьветлыя кашулі з кароткім рукавом, а сёньня, мабыць з нагоды іспыту, надзеў строгі цёмна-шэры строй, цагляна-чырвоную кашулю, пярэсты гальштук у тон і чорныя лякавыя туфлі. На чорных шкарпэтках, якія выглядалі пры ўздыме нагі на прыступку, Лявон заўважыў сінія палосы. Лявон уявіў, што час раптам запаволіўся, і хуткі крок Адама Васілевіча па прыступках ператварыўся ў плыўны лёт, ледзь прыкметны воку, як рух хвілінавае стрэлкі. Лявон нахіляецца і разглядае сінія палосы зблізку. І можа нават дакранаецца да іх. Якія ягоныя шкарпэткі навобмацак?.. Лявон страсянуў галавой і пачаў чытаць аб'яву.

«Іспыт адбудзецца сёньня ў 9-00. Аўдыторыя 304». Аб'ява была напісаная сіняй асадкай на аркушы ў клетачку. Лявон адзначыў элегантавасьць почырку Адама Васілевіча, ненадоўга задумаўся – ці купляў ён спэцыяльна сшытак, каб выдраць зь яго аркуш на аб'яву? – прачытаў яе яшчэ раз і нарэшце ступіў на лесьвіцу. Трэба было падняцца на трэці паверх. Лявон ведаў цьвёрда, што першая лічба ў нумары аўдыторыі азначае паверх. Яму ніхто гэтага не казаў, але аднойчы здагадка спусьцілася на яго звыш, як адкрыцьцё. Лявон ішмат разоў правяраў тэорыю першае лічбы на справе, і яна працавала заўсёды, без выняткаў. Таемнае веданьне выклікала ў яго некаторы гонар за сябе, але нядоўга: сакрэт другой і трэцяй лічбаў ён разгадаць ня здолеў, колькі ні ламаў галаву. Пытаць ж Адама Васілевіча не хацеў, бо разьвязаньне магло стацца нагэтулькі простае, што зрабілася б сорамна за сваю тупасьць.

На трэцім паверсе Лявон трохі павагаўся, направа ісьці ці налева, і пайшоў калідорам налева. З аднаго боку калідору цягнуліся вокны, з другога – дзьверы аўдыторый, памаляваныя шэрым глянцам. Нумары пачаліся з 330 і цяпер патроху памяншаліся. Калідор яшчэ раз павярнуў налева, і неўзабаве Лявон убачыў дзьверы з нумарам 304 і прышчэпленым аркушам «Іспыт».

Ён дастаў з заплечніка пакунак апэльсінавага соку і адпіў дзеля адвагі колькі глыткоў. Пастукаўся і пацягнуў дзьверы; яны паддаліся не адразу, толькі пасьля некаторага намаганьня, здавалася, што створа зьлёгку прыліпла да вушака. «Пэўна, гэта праз фарбу. Дзьверы памалявалі тоўстым плястом, і зазоры зьменшыліся да шчыльнага прыляганьня. Да тога ж фарба глянцавая, а глянец схільны ліпнуць да глянцу», – думаў Лявон, прыадчыняючы і зноў зачыняючы дзьверы.

– Лявоне! Гэта вы? – гучна спытаўся з аўдыторыі Адам Васілевіч. – Што вы там чыніце, га? Заходзьце.

Голас Адама Васілевіча, як заўсёды, меў асаблівую інтанацыю, што надавала кожнаму вымаўленаму слову адценьне скепсысу і пакепу, ці то з суразмоўцы, ці то з тэмы гутаркі. Першым знаёмствам Лявон не заўважыў гэтай манеры; калі ж пачаліся лекцыі, яна зрабіла рыхтык тое ўражаньне, на якое і была разьлічана: Адам Васілевіч здаўся яму прымудроны і ўседасьведчаны. Але пакрысе чары разьвеяліся, і Лявон стаў адрозьніваць маску ад схаванага за ёй чалавека, ня надта мудрага і нават ня вельмі разумнага, але затое бяскрыўднага, а ў некаторых праявах чульлівага і мілоснага. Ён шчыра любіў сваю працу і на лекцыях часта дасягаў тога натхненьня і душэўнага ўздыму, якое рабіла яго падобнага да захопленага самелье, як у дзень першага знаёмства зь Лявонам.

Лявон набраўся сьмеласьці і ўвайшоў. Углыб і ўверх аўдыторыі падымаліся шырокія прыступкі з партамі, а па-за імі, наверсе, сьвяціліся сонцам вялікія вокны. Ён наблізіўся да подыюму, на якім стаялі кафедра і стол. Над сталом схіліўся Адам Васілевіч, раскладваючы квіткі.

– Зноў сьпіцё? Давайце сюды залікоўку. Цягніце квіток! – Адам Васілевіч сеў за стол, сашчапіў на жываце далоні і іранічна паглядаў на Лявона. – Напомню правілы: калі адказваеце адразу, без рыхтоўлі, дык атрымваеце адзнаку вышэйшую на адзін бал.

Квіткі ўяўлялі сабой усё тыя ж аркушы ў клетку, іх было зь дзясятак. Яны ляжалі тварамі ўніз, і на некаторых выпукла праступалі сьляды напісаных слоў. Лявон уявіў, як Адам Васілевіч сядзіць увечары на кухні ўва ўтульнай паласатай піжаме і піша ў сшытак пытаньні да іспыту, адрываючы старонкі па меры напісаньня. Ці спачатку адрывае, а потым піша? На абрусе? Гэтым маглі б тлумачыцца адбіткі слоў праз паперу. П'е ён перад існом чай ці гарачае малако?.. Павагаўшыся – узяць бліжэйшы да сябе квіток ці адзін зь сярэдніх, зь няроўна адарваным кутком – Лявон пацягнуў сярэдні.

Адам Васілевіч загадаў прачытаць білет услых. Выслухаўшы, кіўнуў і напомніў Лявону яшчэ адно правіла: білет можна замяніць, але тады адзнака панізіцца на два балы. Лявон крыху расчараваў Адама Васілевіча, не выказаўшы жаданьня ні адказваць без рыхтоўлі, ні цягнуць зноўку. Хоць ён ведаў дакладны адказ толькі на другое пытаньне, досьвед папярэдніх іспытаў падказваў яму, што новы квіток можа быць яшчэ больш няўдалы. Пытаньні не палохалі яго, і гэта было ўжо добра. Трэцяе пытаньне нават спадабалася яму. Узяўшы ў Адама Васілевіча чысты аркуш і асадку, ён падняўся на колькі прыступак і сеў на край парты, гледзячы ў білет. Адам Васілевіч устаў і прайшоўся па подыюму.

– Хай вас не зьдзіўляе, што я дадаў у квіткі пытаньне пра словы маёй жонкі, Марысі Мікалаеўны, сказаныя на гадавіну нашага вясельля. Разуменьне выказанай ёю думкі вельмі значнае для кожнага адукаванага чалавека. Я цьвёрда памятаю, што расказваў пра гэтую думку ў маіх лекцыях, і калі вы слухалі ўважліва, дык не маглі не запомніць яе, – ён з усьмешачкай паглядзеў на Лявона.

«Каханьне – гэта вышэйшая мэта кожнага чалавека», – Лявон выдатна ведаў гэтую бессэнсоўную на ягоны погляд фразу жонкі Адама Васілевіча, той спыняўся на ёй раз дваццаць. Адам Васілевіч любіў адысьці ад тэмы лекцыі і расказаць пра сваё жыцьцё ды пра сваю жонку. Слухаць яго Лявону падабалася, жыцьцёвыя пэрыпэтыі Адама Васілевіча ня ўражывалі бурлівасьцю, але былі забаўныя, як і кожная тэма ў ягоным выкладзе. Ён быў добры апавядальнік, эмацыйны і захапляючы, умела паглыбляўся ў дэталі і нюансы, але ня грузнуў у іх. Прыкладам, ён вельмі жыва і ярка маляваў свой сямейны побыт: усхваляваную куплю першага аўтамабіля, анэкдатычныя зносіны зь цешчай, лаянку з суседзямі, традыцыйны заквас капусты, падарожжы ў абутковую краму, цяжбу зь нядбайнымі страхарамі, празь якіх у яго цякло са столі, і многа іншых немудрагелістых, але вясёлых здарэньняў. Разьвеяўшыся аповядам, Адам Васілевіч наколькі мажліва сур’язьнеў і прамаўляў чарговага разу сакральнае выслоўе жонкі пра каханьне, пасьля якога рабіў шматзначную паўзу. Меркавалася, што Лявон, як кожны адукаваны чалавек, усё разумее, і тлумачэньні залішнія. Аднак Лявон не разумеў, і пасьля шэрагу спробаў страціўшы надзею спасьцігнуць сутнасьць гэтых слоў, проста забаўляўся кантрастам паміж глыбакадумнай сур'ёзнасьцю фразы і пакеплівай манерай лектара, якой ён не зьмяняў нават тут. Выходзіла, што Адам Васілевіч жартуе з жонкавых слоў, сам тога не заўважаючы.

Занатаваўшы патрабаваную фразу на паперу, Лявон перайшоў да першага пытаньня. Якія вынікі сэмэстру? За гэты сэмэстар Лявон яшчэ больш глыбока вывучыў жыцьцё Адама Васілевіча, ягоныя погляды на грамадзтва і палітыку (ён сам называў іх дэмакратычным сацыялізмам), навуку (ён пачытаў вышэй за ўсё фізыку і мэханіку, спасылаючыся на сувязь паміж прагрэсам тэхнікі і ўзроўнем жыцьця), мастацтва (перавага аддавалася фатаграфіі), рэлігію (асабісты Бог адмаўляўся, але меркавалася існаваньне вышэйшых цывілізацый на іншых плянэтах, якія час ад часу кіравалі ходам зямной гісторыі), здароўе (ягонай асновай лічыліся захаваньне распарадку дня і слушнае харчаваньне) і спорт (найгарманічнейшым відам спорту быў прызнаны біятлон). Лявон пэдантоўна перапісаў усё гэта на аркуш, у канцы трохі напругшыся над біятлонам. Ён заўсёды блытаў біятлон з баскетболам, пакуль аднойчы не даведаўся, што па-ангельску «бол» значыць «мяч», і адсюль вынікала, што ў баскетболе гуляюць зь мячом, тым часам як у біятлоне ніякага мяча няма. Але, каб не мыліцца, яму кожны раз даводзілася аднаўляць гэты лягічны ланцужок у памяці.

Лявон падняў галаву са сваіх запісаў і пашукаў позіркам Адама Васілевіча. Той, сашчапіўшы рукі за сьпіной, стаяў у канцы залі, ля вакна, і глядзеў на інстытуцкі двор. «Што ж гэта за тры прычыны суму? – думаў Лявон, – няўжо я іх праспаў?» Але прасыпаньне было малаверагоднае, Адам Васілевіч ставіўся да лекцый дбайна і не дазволіў бы Лявону спаць. «І наогул нечакана чуць ад яго пра сум. Па пытаньню на’т і не зразумееш, як ён ставіцца да суму, ганьбіць ці сам схільны? Не ўяўляю, як наогул ён можа сумаваць. Няўжо ён сумуе і цяпер, гледзячы ў вакно? Па жонцы? Так, дакладна, гэта добры варыянт. Яна сядзіць дома і кахае яго, а ён сумуе па ёй, сумуе і чакае вечаровае сустрэчы». Лявон занатаваў на аркуш першую прычыну суму: расстаньне з блізкім чалавекам. Потым падумаў і падставіў замест слова «чалавекам» слова «істотай», узгадаўшы пэнсіянэраў з сабакамі, што гулялі алеямі. Яны таксама маглі б сумаваць, калі б іх разлучыць з сабакамі. Падумаў яшчэ і зноў напісаў «чалавекам». Бо Адам Васілевіч мог бы пакрыўдзіцца на тое, што пад істотай маюць на ўвазе ягоную жонку, хай і ўскосна.

«Далей. Другой прычынай суму пэўна ёсьць мэтафізычныя разважаньні. Калі пачынаеш разумець, наколькі зьневажальна ўладкованы сусьвет, нехаця аддаешся суму. Чалавек мітусіцца, корпаецца, пакутуе і памірае... Але ці спадабаецца гэткі адказ Адаму Васілевічу? Нічога, калі не спадабаецца, я яму растлумачу». Задаволены сваімі ўпэўненымі адказамі, Лявон адкінуўся на сьпінку парты і паглядзеў уверх, чамусьці чакаючы ўбачыць неба і прыязныя аблокі, але ўверсе была абыякавая белая столь.

– Глядзім у столь? Лічым птушак? – заўважыў ягоны рух Адам Васілевіч. Ён стаў спускацца праходам уніз, тукая па прыступках цьвёрдымі абцасамі туфляў. – Калі больш анічога напісаць ня можаце, дык выходзьце і прыступайце да адказу. Навошта бавіцца.

– Зараз, мне ўжо няшмат засталося, – сказаў Лявон і апусьціў галаву.

«Можа ў гэтым пытаньні пра сум нейкі падвох? Раптам і запраўды не было ў лекцыях анічога падобнага, а ён цяпер хоча мяне падлавіць: калі я напішу адказ, гэта будзе значыць, што я дрэнна падрыхтаваўся і зараз кручу, выдумляючы адказы? Дык што ж, устаць і сказаць, што пра сум ня ведаю і ня чуў? Не. Рызыкну, напішу». Лявон пачаў разважаць пра трэцюю прычыну. Трэба было б напісаць нешта блізкае да поглядаў Адама Васілевіча. Ці можа паходзіць сум праз пагарду да спорту, ці на’т канкрэтна да біятлону? Не, гэта занадта тупа, трэба пашырыць вызначэньне. Прыкладам, пагарда да здаровага ладу жыцьця, які месьціць ў сабе гульні ў мяч, здаровую ежу і рэжым дня. Стоп, мяч тут лішні, ня мяч, а катаньне на лыжах. А цікава, калі адначасна ехаць на лыжах і аддавацца мэтафізычнаму суму? Ехаць пустымі палямі з зубкамі лесу па гарызонту, ехаць да хутара. Ці бывае сумна хутаранцы? Пэўна бывае, бо наўрад ці яна гуляе ў мяч. Гэта значыць наўрад ці катаецца на лыжах. Хоць чаму б і не, каляровыя стужкі ў валасох і вялікі паласаты мяч. Яна падкідвае яго да аблокаў і сьмяецца. Сарафан разьдзімаецца цёплым ветрам. Трава... Думкі Лявона блыталіся, а галава апускалася ўсё ніжэй.

Прачнуўся ён праз вокрык:

– Лявоне! Вы што, сьпіце? А ну ўставайце ды йдзіце адказваць! – Адам Васілевіч узлавана хмурыў бровы, стоячы ля дошкі, але ягоны твар ня здолеў выглядаць цалкам сур'ёзна і жыў сваім жыцьцём: куткі вуснаў самі па сабе ўсьміхаліся, куткі вачэй зьбіраліся ў зморшчынкі.

– Я яшчэ хвіліначку! – вінавата папрасіў Лявон.

– Не ўжо, досыць! Выходзьце.

Лявон вылез з-за парты і спусьціўся ўніз. Жудасна хацелася пазяхаць, але ён вытрымаў, моцна пацершы пальцамі пераносьсе. Хтосьці сказаў яму аднойчы, што гэта дапамагае супраць чханьня, дык чаму б не паспрабаваць і супраць пазяханьня? Дапамагло. Паклаўшы квіток на стол, ён пачаў адказваць на першае пытаньне, спраўляючыся па паперы і стараючыся на хаду дадаць да напісанага яшчэ штосьці. Лявону атрымалася незвычайна расьцягнуць сваю прамову, ён гаварыў хвіляў пяць. Адам Васілевіч слухаў і ківаў. Калі Лявон скончыў, спыніўся і запытальна паглядзеў на яго, ён зрабіў далоньню запрашальны жэст – працягвайце. «Значыць, нараканьняў няма. Рухаемся далей». Каб адказаць на другое пытаньне, Лявон абраў іншую тактыку: выразна вымавіў шлюбную фразу і змоўк, глыбокадумна гледзячы Адаму Васілевічу ў вочы. Аднак ягоная глыбокадумнасьць не знайшла адказу – замест таго, каб зрабіцца сур’ёзным, Адам Васілевіч расьцягнуў вусны ў пакеплівую ўсьмешку:

– Вы дрэнна слухалі, Лявон. Не «каханьне – гэта вышэйшая мэта кожнага чалавека», а «вышэйшая мэта кожнага чалавека – усьвядоміць каханьне» ! Вялізарная розьніца, малады чалавек, вялізарная! Ня проста каханьне, вунь сінічкі за вакном таксама кахаюцца. Ня проста каханьне, а менавіта ўсьвядомленае! У-сьвя-доміць каханьне! Чалавек! Эх вы... А я думаў, вы разумееце. Я думаў, вы хочаце працаваць у Акадэміі навук. Што ж, кожнаму сваё. Давайце трэцяе пытаньне.

Лявон так зьдзівіўся, што ня стаў супярэчыць і спрачацца. Ён адкашляўся і няўпэўнена расказаў сваю вэрсію дзьвюх прычын суму. Пасьля невялікай замешкі ён разьвёў рукамі і паскардзіўся, што пачаў апісваць трэцюю прычыну, але не пасьпеў, а цяпер забыўся.

– Вельмі дрэнна! Вось што значыць прасыпаць і спазьняцца на лекцыі, – сказаў Адам Васілевіч. – Дык вось, запомніце: першая прычына – спадчыннасьць. Калі бацькі хварэлі на засмучэньне, дык дзіцяці таксама перадаецца гэтая хвароба. Другая прычына – маларухомы лад жыцьця і нелюбоў да спорту, якiя цягнуць за сабой застой як у членах, так і ў мозгу. Кровазабесьпячэньне мозгу пагаршаецца, і ён пачынае нэгатыўна рэагаваць на навакольную рэчаіснасьць. Па аналёгіі з болем, які ёсьць індыкатарам непаладак і паломак у арганізму, сум можна разглядаць як сыгнал пра няслушную працу сьвядомасьці і псыхіцы. Трэцяя прычына суму вынікае з другой, але ляжыць ужо ў грамадзкай сфэры. У чалавеку ўкараняецца сум, калі ён ня мае дакладных жыцьцёвых мэтаў і не разумее сваіх задач. Гэта калі сьцісла. Зразумела?

Лявон паслухмяна кіўнуў, ён хацеў як мага хутчэй скончыць гэты іспыт.

– Дык вось. Вы адказалі толькі на адно пытаньне з трох, а значыць, правалілі іспыт, – Адам Васілевіч ужо складаў квіткі ў свой чорны скураны партфэль. – Вам прыйдзецца праслухаць увесь курс паўторна. І ўсё ж у вас наперадзе невялічкія вакацыі. У панядзелак раніцай прынесяце падручнікі, якія я вам выдаў, і потым два тыдні адпачываеце. Ці будзе сёлета практыка – пакуль невядома. Я ўжо двойчы пісаў на тэлефонную станцыю спадару Піліпу, які летась быў вашым кіраўніком, але ён яшчэ нічога не адказаў. Наступныга тыдню схаджу туды сам і дамоўлюся зь ім. Прынамсі замест практыкі зробім дадатковыя заняткі. А пакуль што можаце адсыпацца! І не забывайцеся пра рэжым дня.

Адам Васілевіч уважліва паглядзеў на Лявона з вышыні подыюма і пайшоў да дзьвярэй. «Ці пакліча ў госьці?» – думаў Лявон, разглядаючы залікоўку. Адам Васілевіч часам клікаў яго да сябе ў госьці пасьля заняткаў, але Лявон заўсёды адмаўляўся, яму ўдосталь хапала зносін і на лекцыях. Каб Адам Васілевіч ня крыўдзіўся, Лявон прыдумаў казаць, што ля выйсьця з унівэрсытэту яго чакае цётачка, і гэта ўплывала безадказна.

Але гэтым разам Адам Васілевіч анічога не прапанаваў. Тук-тук-тук, зрабілі ягоныя абцасы па паркеце, адчыніліся дзьверы, і зноў тук-тук-тук, заціхлі ў калідоры. Лявон падумаў, што забыўся аддаць яму асадку. Ён падняўся да верхняга вакна, на тое месца, дзе стаяў Адам Васілевіч. Неба закрывала густая лістота таполі пад вакном, і на шкло падаў ейны рухомы мазаічны цень. Ён назіраў цень і прыслухоўваўся да свае прыемнае стомленасьці і прыемнае сьвядомасьці пра двухтыднёвую свабоду наперадзе. Ён ізноў не ўтрымаў іспыт, але гэта даўно ўвайшло ў звычку і не засмучала. Лявон спусьціўся да парты, на якой застаўся ягоны заплечнік, і прысеў адпачыць перад дарогай дадому. Паклаў заплечнік на парту, рукі на заплечнік, галаву на рукі. Ягоны нос апынуўся ў сантымэтры ад заплечніка, ён пах спакойна і ледзь кісьлява. «А як мог пахнуць вялікі паласаты мяч, што падкідвала хутаранка?» – праплыла празрыстая думка, і Лявон заснуў.

7. Як Рыгор шукаў Лявона

Суботняй раніцай, а палове дзясятай, Рыгор ужо набліжаўся праспэктам Дзяржынскага да банку. Учора ён знарокам крыху раней лёг спаць і зараз, нягледзячы на доўгі шлях ад хаты да банку, пачуваўся сьвежа і бадзёра. Наблізіўшыся да вялізарнае будыніны, абкладзенае шэрым гранітам і люстраным ішклом, з калёнамі, аркамі, лесьвіцамі, тэрасай, мастком, і пераканаўшыся, што перад ім запраўды банк, Рыгор парадаваўся шчасьліваму выпадку, дзякуючы якому ён колькі гадоў таму праходзіў міма па нейкай справе ды запомніў гэтае месца. Акрамя таго, як і казаў Лявон, банк выявіўся ня проста банкам, а Менскім Упраўленьнем, што перавышала ўсе чаканьні Рыгора. Галоўны ўваход зьмяшчаўся на другім паверсе, і ад праспэкта, які праходзіў па насыпу, да яго вёў мост, злучаны з доўгай тэрасай уздоўж будынку. Тэрасу нёс на сабе фасад цакалёвага паверху ў форме паўкруглых аркаў, а верхняя частка пабудовы хавалася за суцэльнай сеткай люстраных акенцаў, што замінала падлічыць дакладную колькасьць паверхаў. Пад мостам знаходзілася абгароджаная зялёным мэталічным плотам стаянка бадзёра-жоўтых інкасатарскіх аўтобусаў. Аўтобусы таксама парадавалі Рыгора – яны недвухсэнсоўна паказвалі на блізкасьць залатых зьліткаў і грашовых пачкаў.

Рыгор прышоў на паўгадзіны раней дамоўленых дзесяці, каб паназіраць, хто будзе ўваходзіць у банк, і супол нясьпешна падсілкавацца перад рабаваньнем. Ён разьмясціўся на парослым траўкай схіле непадалёк ад моста, тварам да ўваходу ў банк. Раскрыўшы сумку і пакапаўшы рукою паміж аўтаматамі ды патронамі, ён дастаў пакунак аўсянага печыва і бутэльку «Сябра», ў якой яшчэ захавалася прахалода. Праз колькі печываў ён прылёг, абапёршыся на правы локаць. Дробныя трывогі ўжо вымыліся дзясяткам глыткоў, і нішто не парушала ціхамірнасьці. Рыгор адкусваў хрумсткі салодкі кавалачак печыва, мачыў яго гаркаватай вадкасьцю, жаваў, глытаў, чакаў Лявона і быў цалкам шчасьлівы.

Хвіліны йшлі, але ў банк аніхто не заходзіў. Тым лепш, з аптымізмам цяміў Рыгор, пазіраючы на гадзіньнік, будзе меней ахвяраў. Але Лявона таксама ўсё не было і не было, і гэта пачынала непакоіць Рыгора, нягледзячы на лёгкі хмель. Зьеўшы печыва, ён некаторы час забавіўся, насьвістываючы Вагнэра і дырыжыруючы травінкай. «Лявон – ён павольны. І вечна думае пра сваё. Мабыць пляцецца ўжо недзе непадалёк і глядзіць у аблокі. Зараз прыйдзе», – сьцішваў сябе Рыгор.

А палове адзінаццатай ён ня вытрымаў, устаў і выйшаў на праспэкт. Паглядзеў у бок цэнтру, паглядзеў назад. Пуста. Прайшоў мастком да галоўнага ўваходу, прачытаў шыльды. Высьветлілася, што Ўпраўленьне сёньня не працуе, затое працуе нейкая Апэрацыйная заля, ў цакалёвым паверсе. Рыгор пацягнуў на сябе клямку люстраных дзьвярэй – сапраўды зачынена. Цяпер нябытнасьць наведвальнікаў была зразумелая. «Ну і халера зь ім, з Упраўленьнем, паперкі ўсялякія. Лепей Апэрацыйныя заля – тамака і сэйфы, і грошы».

Адзінаццаць сорак пяць. «Што за чорт! Мальцом мяне лічыць?» Ён вярнуўся да торбы, патыкаў у яе красоўкам і засунуў у хмызьняк. Прайшоўся ўздоўж праспэкту, потым назад. Рабілася душна, і Рыгор спатнеў. Відаць, зьбіраўся дождж. На гарызоньце ўзрасталі хмары, яшчэ далёкія, але ўжо пагрозьлівыя. «Калі ён зьявіцца да дванаццаці, дык мы яшчэ пасьпеем усё справіць і вярнуцца да мяне ў гаражы засуха».

Прайшло і дванаццаць.

Рыгор паставіў канчальны тэрмін зьяўленьня Лявона – дваццаць хвілін на першую. Але што рабіць пасьля гэтага крайняга тэрміну, ён ня ведаў. Рабаваць аднаму? Вяртацца дадому? Ісьці ў лазьню? Усё выглядала недарэчна, і Рыгор злаваўся. Ён як мага павольней дапіў рэшткі піва ды выкурыў колькі цыгарэт, пускаючы ў нерухомае паветра дымовыя колцы, але і гэта не дапамагло – Лявон ня йшоў.

А палове першай ён надумаўся ісьці Лявону насустрач. Ён замарудзіўся на пару хвіляў, думаючы, што рабіць з торбай. Цягнуць яе з сабою было б цяжка, а пакідаць тут – небясьпечна, раптам хтосьці ўкрадзе? Тым больш у дарозе заўсёды карціць падсілкавацца. Найразумнейшым яму здалося вынуць аўтаматы і схаваць іх у хмызьняку, а торбу з харчаваньнем узяць з сабой, тым самым забіўшы двух зайцоў. Рыгор завінуў аўтаматы ў белую кашулю, якую ён захапіў у якасьці зьменнае бялізны на выпадак поту ці крыві, і замаскіраваў скрутак на схіле, у хмызе, пад шырокім, шурпатым лісьцем лопуху.

Закінуўшы палягчэлую торбу за плячо, Рыгор хуткім крокам накіраваўся ў бок цэнтру, мяркуючы, якім шляхам можа рушыць Лявон. Памятаецца, ён казаў, што жыве ў цёткі ў Масюкоўшчыне, а туды хутчэй за ўсё дабірацца вуліцамі Гурскага, Бельскага і Жудро. Але Лявон мог абраць і іншы шлях, накшталт прасторнага праспэкту Пушкіна ці наадварот якіх закуткоў. Каб не разьмінуцца, слушна было б застацца і чакаць, але Рыгор ня мог больш ня дзеіць.

Тут ён усхапіўся, што трэба было б пакінуць на месцы сустрэчы нататку, на выпадак, калі яны ўсё ж разьмінуцца. Рыгор павярнуў назад да банку, думаючы, як напісаць нататку, ня маючы ні асадкі, ні паперы. Папрасіць у банку? Не, гэта ўжо падобнае да нейкае камэдыі. Прасіць асадку з паперай, а потым рабаваць. Напісаць на зямлі дубцом? Такі напіс змое дождж. Нарэшце ён знайшоў спосаб: прысеў на кукішкі ў пачатку моста, каля вазы з кветкамі і пачаў драпаць на асфальце ключом ад кватэры: «Лявон, чакай тут». Яму было непрыемна псаваць асфальт, але выйсьця не заставалася. Спачатку ён пісаў мелка, але каменьчыкі крышыліся, і літары ператвараліся ў бясформавыя плямы. Рыгор пачаў нанова, буйней, і зь лёгкай агідаю да сябе скончыў фразу.

Было ўжо бяз чвэрці час. Рыгор рушыў у бок Гурскага, уважліва назіраючы абапал, каб не ўпусьціць ані ценю Лявона. Ён адарваў увагу ад вуліцы толькі аднаго разу – заскочыў на хвілінку ў краму, каб папоўніць запасы піва. Зь півам дарога пайшла дужа прыемней, і ён ужо ня так злаваўся.

Дождж пачаўся а палове другой і засьпеў Рыгора непадалёк ад Радзільнага дома №2. Спачатку Рыгор і не падумаў спыняцца: паветра пасьвяжэла, колькі прыемных прахалодных кропель ляпнулі на твар. Але дождж імкліва ўзмацняўся і за хвілю-другую ператварыўся ў сапраўдную залеву. Пацямнела. Рыгор пабег да жалезнае брамы, за якой пачынаўся сквэр радзільні, і схаваўся пад бліжэйшым каштанам. Абапёрся плячом на камель і страсянуў галаву. З валасоў паляцелі пырскі. Бабахнуў гром. Дождж ліў усё мацней, і сухая пляма вакол камяля зьмяншалася, а лісьце патроху насычалася вадою, перапаўнялася і больш не затрымвала яе. Рыгор паглядзеў у бок радзільні: да яе было каля пяцідзесяці мэтраў, дзесяць сэкунд бегу, затое над галоўным уваходам надзейна навісаў шырокі брыль. Рыгор яшчэ раз акінуў поглядам вуліцу ў пошуках Лявона, і пабег.

Пад брылём ён апынуўся ўжо наскрозь вымаклым. Але гэта было лепш, чымся стаяць ды макрэць пасіўна і павольна. Рыгор паварушыў пальцамі ў красоўках, там было суха. Нахіліўся і строс далоньню кроплі з валасоў. Пастаяў колькі хвіляў, назіраючы, як вада на асфальце бурбаліць пад цяжкімі струменямі, і рассудзіў зайсьці ўнутар. Можа, там ёсьціка буфэт зь пірожнымі.

Адчыняючыся, дзьверы пацягнулі язычок паветранага арганца, і ён сыграў імправізацыю зь дзясятка нотаў, заканчэньне якой заглушыў шум дажджу. Рыгор адзначыў, што трэба будзе здабыць такі арганец сабе ў гараж, і агледзеўся. Ён знаходзіўся ў прасторным, паўцёмным вестыбюлі. Буфэту не было, былі толькі крэслы ўздоўж сьцен і рэгістратура. Сухое і цёплае паветра радзільні спадабалася яму. Здаецца, нават пахла чымсьці прыемным. Паставіўшы торбу на падлогу, ён сеў у кутку, ля вакна, і стаў глядзець на дождж. Быў відаць край уваходнае лесьвіцы, асфальт з лужынамі і каштаны, з-пад якіх ён уцёк.

Тут з глыбіні рэгістратуры пачуўся гук адсунутага крэсла і крокі. Драўляныя дзьверцы адчыніліся, і адтуль выйшаў я, прыглядаючыся да Рыгора. Вестыбюль асьвятляўся толькі вокнамі, і мне прыйшлося падысьці зусім блізка да Рыгора, каб пазнаць яго.

– О-о! Піліпу! – усклікнуў Рыгор, таксама пазнаўшы мяне, – Цябютка як сюды занесла?

Я быў крыху сагнуты, хмурны барадаты брунэт, у цёмна-сінім працоўным халаце ды ў сандалях. З Рыгорам мы выпадкова пазнаёміліся пасьля лазьні, за бутэлечкай піва, празь нястачу месца патрапіўшы за адзін столік у бары. Памятаецца, мы з паўгадзіны пагаманілі пра сёе-тое, ня надта адзін аднаго зацікавіўшы і не знайшоўшы агульных тэмаў, але і не выклікаўшы непрыязнасьці. Наступнымі сустрэчамі мы па-сяброўску віталіся, ня болей.

– Прывітаньне, Рыгору! – я выцер далонь аб падлогу фартуха, і мы пляснулі па руках, – Працую тут, ужо бадай год. Электрыкам. адразу ж мора ўсялякіх прыбораў электрычных, трэба іх рамантаваць калі-нікалі.

– Нядрэнна ўладкаваўся! Адны каштаны чога каштуюць. Асабліва калі квітнеюць – выдатна, га? Чым гэта ў цябе пахне?

– Дык каніфоля. Учора прыцягнуў са склада рарытэт, бабіньнік, спрабую вось яго запусьціць, але пакуль што не атрымоўваецца. Уяўляеш, тутака ў сутарэньні гурба старых магнітафонаў! Ёсьць на’т лямпавыя, але я яшчэ за іх ня браўся. І адкуль толькі?.. Там яшчэ цэлая шафа з запісамі. Наколькі я зразумеў, у савецкія часы кабетам у палатах ставілі клясыку, каб спрыяла. Пойдзем, пакажу, ты ж цікавісься, я памятаю.

– Так, пакажы! А я, бачыш, міма праходзіў і ад дажджу пад дах схаваўся. Дамовіліся з прыяцелем ля мэдінстытута сустрэцца, а ён усё ня йдзе ды ня йдзе. Пайшоў яму насустрач, а тут дождж.

Мы прайшлі ў рэгістратуру. Там я абсталяваў сабе рабочае месца, аблюбаваўшы сама шырокі стол і вялікую шафу са скрынкамі для картак, у якіх я захоўваў дробныя запчасткі, правады і радыёдэталі. На стале стаяў вялізарны паўразобраны магнітафон, гарэла электрычная лямпа, накіраваная на ягоныя вантробы, дыміўся паяльнік.

– Бабіны круцяцца, а гуку няма, – патлумачыў я. – Яшчэ не разабраўся дакладна, у чым справа. Здаецца, узмацняльнік згарэў, прытым адразу абодва каналы.

– Ну нічога, разьбярэсься! Дзе ты гэты фартух адкапаў? Ты ў ім са сваёй барадою да нейкага манаха падобны, – засьмяяўся Рыгор.

– Гэта каб ня пэцкацца. Ты б бачыў, які ён быў пыльны, гэты бабіньнік, калі я яго са склепу выцягнуў.

Я падняў з падлогі кардонавую скрынку з двума дзясяткамі бабін і паставіў яе на суседні стол. Рыгор падыйшоў і стаў перагортваць бабіны, чытаючы напісы на іхніх тарцох.

– «Зімовы шлях», «Прыгожая млынарыха», «Лясная музыка», «Рамансы Рахманінава»... Мда, усё зразумела. «Каханьне паэта», «Лебядзіная песьня»... Дарма стараесься, Піліпу! Як ты гэта слухаць потым будзеш? Гэта ж немажліва, суцэла песьні. Кідай гэты бабіньнік! Купі лепш звычайны плэер, а я табе сур’ёзных дыскаў цэлы вагон адгружу.

– Дык я ня дужа ў музыцы знаюся, – паціснуў плячыма я, – Магу і песьні паслухаць. І наогул, справа ня столькі ў музыцы, столькі ў тым, што мне проста падабаецца рамантаваць магнітафоны. А калі ўжо зусім шчыра, дык я толькі праз гэта сюды і ўладкаваўся.

Рыгор ня слухаў і працягваў калупацца ў скрыні, яму было цікава, што яшчэ адшукаецца ў гэтай дзіўнай музычнай падборцы. Нарэшце ён знайшоў нешта падыходнае для сябе:

– Глядзітка, «Песьня пра зямлю» з Гарэнштэйнам! Як яна сюды трапіла? Для цяжарных мала падыходзіць...

Ён выцягнуў бабіну ў падвойным сінім пакунку і сеў на столец, разглядаючы яе. Спытаў у мяне, ці няма чаго пад'есьці. Я прапанаваў прыгатаваць салацікаў або насмажыць бульбы, а для апэтыту па чарке сьпірту перад ежай – ён захоўваўся ў мяне дзеля мыцьця кантактаў, і, паводле маіх слоў, быў цалкам ядобны. Але Рыгор адмовіўся і ад сьпірту, і ад бульбы, спаслаўшыся на нястачу часу. Ён сказаў, што меў на ўвазе чыпсы ці якія пернікі, каб ня трэба было гатаваць. Я разьвёў рукамі.

Мы выйшлі ў вестыбюль паглядзець, ці ня скончыўся дождж. Ён прыкметна сьціх, і на асфальце ўжо не было бурбалак, толькі хуткія канцэнтровыя колцы. Рыгор дастаў са свае торбы бутэрброд з сырам і прапанаваў мне, але я адмовіўся. Перажоўваючы хлеб, Рыгор задумаўся і напружана пазіраў у вакно, на парк.

– Па-ранейшаму аўтарэмонтам займаесься? – падтрымаў я размову, – І па-ранейшаму ў лазьню па суботах?

– Так, усё тая ж халера... – разгублена адказаў ён, думаючы пра тое, што кожная прамаруджаная хвіліна ўсё больш павялічвае мажлівасьць разьмінуцца зь Лявонам. – А ты чаго на лазьні не зьяўляесься? Наогул мыцца перастаў?

Я расказаў яму, што жыву цяперака тут, пры радзільне, у адным зь невялікіх пакояў для персаналу. Перабраўся. Бо вельмі няблізка было з Чыжоўкі сюды на працу хадзіць. Затое цяпер у тую лазьню, упадабаную, стала далёка, хаджу бліжэй, на вуліцы Дэкабрыстаў. Яно вядома ня тое, але марнаваць паўдня на дарогу занадта стомна. Рыгор паківаў і нарэшце напаўголасу выказаў тое, што яго хвалявала:

– Дзе ж мне зараз шукаць Лявона? Пакуль я тут хаваўся, мы маглі разьмінуцца. Ён хлопец дзіваваты, мог і пад дажджом ісьці.

– Лявон? Дзіваваты? Ці ня той гэта Лявон, што ў мінулым годзе ў мяне практыку праходзіў, студэнт? Я тады яшчэ на тэлефоннай станцыі працаваў.

Я апісаў Рыгору Лявона, і ён ажыўлена пацьвердзіў – той самы!

– Ня ведаеш, дзе яго знайсьці?

– Ён нешта казаў, што жыве на Жудро, у цётачцы. А вучыцца на палітэсе, дакладна, але ня памятаю, на якой спэцыяльнасьці. Навошта ён табе? Таксама аркестрамі ўсякімі захапляецца?

– Кшталту таго.

– А навошта вам ля мэдінстытута ўздумалася сустракацца?

Рыгор адказваў невыразна і неахвотна, і я тактоўна спыніў роспыты. Але тут Рыгор сам абмовіўся аб тым, што дзьве з паловай гадзіны прачакаў Лявона. Я засьмяяўся і запэўніў яго, што той пераблытаў дні.

– Ён няўважлівы жудасна! Вось пабачыш, потым апынецца, што ён чакаў цябе або ў пятніцу, або ў нядзелю. У першы жа дзень практыкі спазьніўся на паўдні і гаворыць – праспаў. А аднойчы, памятаю, ён заснуў у апаратнай, неўпрыкмет, і я выпадкова яго зачыніў, калі дадому сыходзіў. Прыходжу раніцай, а ён яшчэ сьпіць, чуеш? Ніколі гэткіх саньлівых людзей не сустракаў! Потым патлумачыў мне, што прачнуўся, дзьверы адчыніць ня здолеў, і лёг спаць зноўку. Але я яму ня веру, хутчэй за ўсё, ён і не прачынаўся нават. Інакш мог бы патэлефанаваць, ці праз вакно выбрацца. Падумаеш, другі паверх.

Дождж скончыўся, і я зноў падступіўся да Рыгора з угаворамі застацца на абед. Павагаўшыся яшчэ трохі, Рыгор паддаўся. Напраўду, шукаць Лявона наўздагад ня мела ніякага сэнсу, ён мог швэндацца дзе заўгодна.

На двары прасьвятлела, выглянула сонца. Мы вярнуліся ў рэгістратуру, і я пачаў мэтадоўна прыбірацца: вымкнуў паяльнік, пахаваў радыёдэталі па скрынях, накінуў на раскурочаны бабіньнік цырату.

– Навошта ты прыбіраеш? Не лянота потым будзе ўсё назад даставаць? Давай ужо на стол сьцялі, вось на гэты, напрыклад! Не хвалюйся, мы нічога не сапсуем, я ж не буян, – Рыгору не цярпелася паесьці.

– Люблю парадак. Калі мяне раптам хопіць удар, дык усё будзе па сваіх месцах, – адказаў я.

Рыгор усьміхнуўся, палічыўшы мае словы жартам. Агледзеўшыся абапал, ён падыйшоў да кніжнае паліцы і, нахіліўшы набок галаву, пачаў чытаць напісы на карэньчыках.

– Дэтэктывы, дэтэктывы... Шмат накупляў! Нічога, акрамя дэтэктываў, не чытаеш? – ён выцягнуў томік Чэйза і ўзважыў у руцэ.

– А што яшчэ чытаць? Сантымэнтаў я не люблю, а клясыка сумнаватая, я спрабаваў, але на сон цягне. Дынамікі няма.

– Ну, а прыгоды? Вось напрыклад «У нетрах Усурыйскага краю» – хвацкая кніга! Магу пазычыць.

Я няпэўна кіўнуў, як ківаюць, калі зь ветлівасьці ня хочуць адмаўляцца.

– А гэта што? – ён сунуў Чэйза на месца і пацягнуў з паліцы тоўсты карычневы сшытак.

– Гэта ня кніга, пакладзі, – таропка папрасіў я, дакранаючыся ягонае рукі.

– Дык што там?

– Ну... гэта я балуюся... Сам складаю аповед.

– Малайца! Творыш, значыць! Нядаўна я з мастаком пазнаёміўся, а цяпер яшчэ і ты. Таксама дэтэктыўны, гэнты аповяд?

– Ага, – я сарамліва ўсьміхнуўся. – Потым дам пачытаць, калі добра атрымаецца.

Нарэшце мы прыселі. Я дастаў зь ніжняга аддзяленьня картатэкі двухлітровую плястыкавую бутэльку са сьпіртам і жоўтыя керамічныя гурткі, упрыгожаныя малюнкамі ракавінак. Дзьмухнуў у кожную, праганяючы пыл, і наліў патроху. Рыгор прыняў у рукі гурток і зь некаторым сумневам паварочваў яго, разглядаючы ракавінкі і чапаючы пальцам іхны выпуклы малюнак. Я запэўніў Рыгора на поўную бясьпеку сьпірту для зроку, слыху і наогул здароўя, і паказаў прыклад. Рыгор паглядзеў на мяне, пакрывіў вусны і сказаў, што ня хоча сьпірту. Ён падсунуў гурток да мяне, а сам схадзіў у вэстыбюль па сваю торбу, дастаў бутэльку піва, адкаркаваў і выпіў яе адным глытком напалову. Трасянуўшы галавой з задавальненьня, ён запатрабаваў абяцаную бульбу.

– Пайшлі! – я засьмяяўся і пляснуў яго па калене. – Яе спачатку трэба накапаць.

Рыгор скрывіўся і прапанаваў схадзіць у краму. Я таксама скрывіўся і выказаў усё, што думаю пра бульбу з крамы і наогул пра гародніну з крамы. Сама пераканаўчым стаўся аргумэнт пра колер скуры, што пагаршаецца калі харчавацца гадаваным на хімічных угнаеньнях. Рыгор разьвёў рукамі:

– І дзе ты гэтага набраўся?.. Добра, угаварыў! Дзе рыдлёўка? Я так есьці хачу, што гатовы рыць да цэнтру зямлі!

Мы прайшлі доўгім калідорам да чорнага ходу. Дзьверы былі зачыненыя на кручок, і я пахваліўся Рыгору, што сам сагнуў яго са стальнога дроту. Рыгор пакратаў яго і ў знак высокай ацэны выставіў адзінец. Звонку было сонечна, цёпла і зялёна. Мы выйшлі наўпрост на агарод, ён займаў усю зямлю ад будынку радзільні да мэталічнага плота, за якім бялеўся дзіцячы садок.

– Дзеткі табе градкі ня топчуць? – пацікавіўся Рыгор.

– Не, зараз там пуста, усё на вакацыі разьехаліся. Лета. Бачыш, дзе бульба? Вунь яна!

Лавіруючы паміж градкамі, мы спачатку падыйшлі да шклярніцы з агуркамі, у якой я захапіў рыдлёўку і зялёнае эмаляванае вядро. Рыгор таксама зазірнуў у шклярніцу, удыхнуў цёплы вільготны пах і парадаваўся на маладыя калючыя агуркі. Ён адразу ж сарваў адзін і пачаў з хрустам жаваць, нахвальваючы саладосьць. Дабраўшыся да бульбяных градак, я загадаў Рыгору паглядзець, ці няма на лісьці каларацкіх жукоў, а сам усадзіў рыдлёўку побач з бліжэйшым кустом, націснуў нагой і прыўзьняў скібу вільготнае зямлі. Выняўшы колькі найбуйнейшых клубняў, я падкапаў яшчэ два кусты. Рыгор тым часам азіраўся. Ён спытаў мяне, чаму ў адных месцах бульба квітнее, а ў іншых толькі ўзыходзіць. Я растлумачыў яму, што саджаю яе ў розны час, і яна сьпее бесьперапынна, то на адной градцы, то на іншай.

– Знайшоў! – усклікнуў тут Рыгор, – Вось ён сядзіць, гад паласаты! Што зь ім рабіць?

– Для жукоў у мяне ёсьць рэзэрвацыя. Вунь там, ля плота. Трымаю колькі кустоў бульбы спэцыяльна ім на паядзеньне, – я падыйшоў і строс жука з бульбянога ліста ў далонь. Рыгор зьдзіўлена глядзеў. – Шкада мне бульбы, ці што? Хай ядуць у сваю давольнасьць, і мне стане, і ім. Галоўнае – не перашкаджаць адно аднаму.

Рыгор зарагатаў і выказаў поўную згоду з маёй палітыкай. Ён пашукаў яшчэ жукоў, але не знайшоў. Гэта было нядзіўна, бо я зьбіраў іх і дэпартаваў два разы на дзень, ураніцу і ўвечары.

– А ці ня брыдка іх вось так у рукі браць? – спытаў Рыгор.

– Што брыдкага. Божую кароўку трымаў у руках? Аднолькава, толькі тыя ў крапінку, а гэтыя ў паласу.

Жук падціснуў лапкі і прыкінуўся памёрлым. Я аднёс яго да плота і махнуў Рыгору рукой, каб падыйшоў. Побач з каларацкай тэрыторыяй расла сьліва, крывая, сукаватая, але шчодрая. Сьліў было мноства, да тога сасьпелых, што яны нават лопаліся, паказваючы далікатную жоўтую мякаць. Мы з Рыгорам набралі поўны падол майго фартуха.

– Ну, што яшчэ нам можа спатрэбіцца?

– Як што? Сьліўкі ды пара бульбачак? І ты мерышся мяне гэтым накарміць? – жартоўна абураўся Рыгор. – Раз ужо запрасіў на абед – дык сабірай на стол па поўнай праграме!

Пажаданьне Рыгора мяне незвычайна пацешыла – заўсёды прыемна, калі твае стараньні камусьці карысныя. Мы прачасалі ўвесь агарод, паціху напаўняючы зялёнае эмаляванае вядро. Радыска, зялёная салата, зялёны лук, салодкі перац, кроп, маленькія баклажаны, вострыя вусікі часныку. У шклярніцы з памідорамі Рыгор доўга ўдыхаў водар таматавых сьцяблоў і лісьця – маўляў, гэта ягоны ўлюбёны пах пасьля паху бэнзіну. Жоўтыя і чырвоныя памідоры, квяцістая капуста, тонкая маладая морква, бурачнае бацьвіньне і тоўсты жмут шчаўя.

Колькі гадзін запар мы абедалі, уладкаваўшыся ў пакоі папярэдніга агляду, абсталяванага водаправодам, ракавінай, шафкай з посудам і электрапліткай. Я не сьпяшаючыся гатаваў, Рыгор еў, запіваючы півам, а я цадзіў сьпірт з чорнай парэчкай і глядзеў, як ён есьць. Потым браўся за наступную страву. Рыгор і сам быў бы ня супраць прыгатаваць штосьці, але нават ня пыкнуў пра гэта, назіраючы за маімі да дзівацтва мэтадоўнымі дзеяньнямі. Прыкладам, нашаткаваўшы моркву, я адразу ж мыў ножык, выціраў яго рушніком і клаў дакладна на тое ж месца, дзе ён ляжаў спачатку. Калі на стол каля электрапліткі капаў гарачы алей, то я адразу ж прамакаў пляму сурвэткай і выкідваў яе ў сьмецьцевы мяшок. Рыгор зрабіў выснову, што я крыху дзівак, але бяскрыўдны. Было ўтульна. Патроху Рыгор разгаварыўся пра сваё жыцьцё, стаў расказваць пра сваркі з татам, пра мару купіць кватэру, пра лазьню, пра працу. Я схіляўся над электрапліткай, перагортваў на патэльні лустачкі баклажанаў, пасыпаў іх цёртым часныком і слухаў. У перапынках паміж стравамі мы елі сьлівы зь зялёнага плястмасавага тазіка, і я мыў посуд.

– Што за пункцік у цябе, Піліпу? – ня вытрымаўшы, спытаў Рыгор. – Потым посуд вымыеш! Апачні! Я магу ўсё з адной талеркі есьці, яшчэ смачней будзе. Мы ж не ў рэстарацыі. Першы раз у жыцьці бачу такую прагу да парадку!

– Разумееш, Рыгору, – язык у мяне ўжо трохі заплятаўся, – У маім жыцьці ёсьціка прынцып. Думаю, што не адкрыю табе сакрэту, сказаўшы, што ўсе мы сьмяротныя. Больш таго, сьмерць можа наступіць у кожны момант. Ці не?

– Глупства! – палічыў за патрэбнае не пагадзіцца Рыгор, каб падцяпліць мае прызнаньні спрэчкай. – Вось мы сядзім у цябе ў рэгістратуры, і што з намі можа здарыцца?

– Ня будзь гэткім наіўным. Ты, да прыкладу, можаш задушыцца сьлівай. А я магу спатыкнуцца і паваліцца, стукнуўшыся скроняй аб кут стала. Ці будынак можа абрынуцца. Бо бываюць выпадкі, калі будынкі бурацца. Бачыш тую расколіну на сьцяне? Дык вось: цалкам упарадкаваўшы свае справы і дзеяньні, я заўсёды гатовы да сьмерці. Яна ня можа засьпець да мяне зьнянацку, бо пасьля мяне ў кожны момант застанецца максымальна мажлівы парадак.

– Трызьненьне нейкае, – Рыгор патрос галавой і колькі імгненьняў нават ня ведаў, з чаго пачаць пярэчыць. – Ну першае, верагоднасьць задушыцца або стукнуцца скроняй такая малая, што на яе можна плюнуць!

– Кінь! Па-твойму, людзі не паміраюць? – Я зрабіў шматзначную паўзу. – Верагоднасьць не занадта вялікая і знаходзіцца ў разумных межах, згодны. Менавіта таму я не адмаўляюся цалкам ад усялякіх дзеяньняў і на’т складаю на будучыню некаторыя пляны. Напрыклад, гадую гародніну.

– Ну добра, дапусьцім. Але якая табе наогул справа да таго, парадак застанецца пасьля тваёй сьмерці або бязладзіца? – усклікнуў Рыгор, трасучы перад сабой расчыненымі далонямі. – Цябетака ўжо ня будзе!

– Гэта пытаньне ахайнасьці. Мне агідна думаць, што пасьля мяне застануцца нямытыя талеркі, да прыкладу. Ты ж ходзіш у лазьню? Быць брудным агідна, так ці не? Вось і тут тое самае.

Апошнюю фразу я вымавіў сувора і павучальна. Рыгор не знаходзіў чаго сказаць, і мы выпілі яшчэ. Я зноў стаў да пліткі, каб заняцца наступнай стравай, прапанаваўшы Рыгору выбраць паміж дранікамі і галубцамі з фасолевым начыньнем. Ён абраў галубцы, і я ўзяўся за справу, але неўзабаве парэзаў палец, аддзяляя капусную храпку. Палец моцна крывянеў, і я мусіў забінтаваць яго; на гэтым абед скончыўся.

Рыгор палез у торбу па чарговую бутэльку піва і нечакана для сябе выявіў там альбом «Fra Filippo Lippi», што ляжаў на дне яшчэ з тае ночы, калі ён хадзіў да Антосю па аўтаматы. Ён са сьмехам кінуў мне яго на стол, маўляў, занадта доўга цягаў яго з сабой, і цяпер хай ён застанецца ў мяне. «Пагартай у вольны час, бо з адных дэтэктываў мазгі на бок пакрывяцца», – і ён па-дурному рагатнуў.

– Слухай анэкдот! Я табе расказваў анэкдот пра беларуса?

– Так. Беларус не хацеў сыходзіць зь вязьніцы.

– Не, другі. Сустрэліся аднаго разу маскаль, хахол і бульбаш. Зайшла ў іх размова, хто што зь ежы любіць. Маскаль кажа – я люблю хлеб. Хахол кажа – я люблю сала. А бульбаш кажа – я люблю Тамагоякі-сусі. Маскаль і хахол дзівяцца – клёва! Але дзе ты іх бярэш? Беларус адказвае – сам з бульбы раблю!

Рыгор затросься са сьмеху, а я толькі бровы падняў – тэма была занадта старая. Потым я прапанаваў спусьціцца ў сутарэньне і паглядзець на бабіны, што засталіся там, але Рыгор лягічна заўважыў, што слухаць іх усё роўна не на чым. Ягоны лоб наморшчыўся: ён успомніў пра няўдалае рабаваньне. Яму зноў захацелася пайсьці да мэдінстытута, а раптам Лявон ужо там і чакае яго? Рыгор устаў, але ногі ўжо дрэнна яго слухаліся, ён зачапіў крэсла і перакуліў яго. Я дастаў шахматы, і ён пагадзіўся пагуляць. А што яшчэ было рабіць? Каб не сядзець у рэгістратуры, даволі змрочнай, мы выцягнулі адзін са сталоў на ганак. Чорнае туры бракавала, і мы паставілі замест яе леташні каштан, маленькі і засохлы. Згулялі колькі партыяў, а калі надакучыла, зноў прыняліся за сьлівы, утварылі спаборніцтва, хто далей стрэліць сьлізкай костачкай, сьціскаючы яе паміж адзінцам і паказьнікам.

Увечары Рыгор зазьбіраўся дадому. Я адгаворваў яго, але ён быў цьвёрды, хоць і вагаўся. Ён успомніў пра тату, што той чакае яго і мабыць хвалюецца. «Эх, тата, тата», – Рыгор паспрабаваў паглядзець час па мабільніку, але той разрадзіўся і не працаваў. Ён зірнуў на мяне, але я пакруціў галавой, у мяне тэлефона не было наогул. Я працягнуў угаворы застацца, прыточваючы такія аргумэнты, як Рыгорава самастойнасьць і незалежнасьць ад таты, занадта доўгі шлях дадому, смажаная бульба з чырвоным лукам і салодкім перцам на вячэру, мяккі ложак у палаце для парадзіх, адрамантаваны магнітафон і блізкая дарога да мэдінстытута заўтра раніцай. Апошні аргумэнт яго пераканаў.

8. Як Лявон шукаў Рыгора

Лявон прачнуўся праз гром, у той жа позе, у якой заснуў – за партай, калені шырока рассунутыя, галава на скрыжаваных руках. Рукі і шыя здранцьвелі, зрабіліся нібы драўляная, і ён з болем выпрастаўся. Моршчыўся і пакорліва чакаў, калі кровазварот наладзіцца, і ўяўляў, як кроў штуршкамі прабіваецца ў рукі па танюткіх жылках, закаркаваных у час існу, і яны цяпер паціху адчыняюцца. Аўдыторыя была напоўненая празрыстым шэрым прыцемкам, і Лявон спачатку быў здагадаўся, што набліжаецца ноч. Але гадзіньнік над дошкай паказваў без малога дзьве, і гэта было дзіўна: надта сьветла для позьняе ночы і надта цёмна для сярэдзіны дня. Ззаду, за вокнамі, раптам бліснула маланка – і парты, прыступкі і Лявонава галава адкінулі імгненныя цені. Зноў грымнула.

«Дождж, – зразумеў Лявон і ўспомніў, што трымаў іспыт, ізноў ня вытрымаў, і што наперадзе два тыдні вакацый. – Пара йсьці дадому. Вось толькі парасоніка няма». Ён вылез з-за парты і ледзь ня паваліўся – ногі і паясьніца таксама невыносна зацяклі і ня слухаліся. Хацелася піць. Лявон дастаў з заплечніка пакунак з сокам і дапіў апошнія пару глыткоў, што плёскаліся на дне. Па-старэчаму сагнуўшыся, ён спусьціўся да выйсьця з аўдыторыі, адчыніў дзьверы, трымаючыся за вушак, і закільгаў калідорам уздоўж сьцяны, абапіраючыся на яе рукой.

Пакрысе кроў прасякнула ўсе ягоныя члены, усе нават сама далёкія кончыкі ягонага цела, і старасьць ізноў адсунулася наперад на нявызначаны тэрмін, стаілася там, маленькая і нябачная. Але Лявона цяжка было падмануць, або адцягнуць ягоную ўвагу, ён ужо заўважыў яе і затаўраваў пагардлівай думкай: «Як гэта зьневажальна – ведаць, што цябе няўхільна чакаюць жаласная старасьць і сьмерць». Горда сашчурыўшы вочы, ён колькі хвіляў глядзеў з калідорнага вакна на залеву. Трэба было перачакаць яго, ня йсьці ж дадому гэткай навальніцай. Каб заняць час, Лявон надумаўся зазірнуць у сталоўку на першым паверсе і выпіць там яшчэ соку. Ягоныя крокі ў пустых калідорах аддаваліся лёгкім рэхам, пругкі гук лінолеўму зьмяніўся на парыпваньне паркету ля цэнтральнае лесьвіцы і аднавіўся, калі ён прайшоў у правае крыло будынка. Дасягнуўшы канца калідора, Лявон спусьціўся бакавой лесьвіцай уніз.

Дзьвюхстворкавыя дзьверы ў сталоўку, памаляваныя ў той жа тоўсты шэры глянец, што і дзьверы аўдыторый, былі расчыненыя. Набліжаючыся да іх, Лявон пачуў голас. Хутчэй за ўсё, голас належаў Янку, кухару, але з кім ён мог размаўляць? Можа, Адам Васілевіч зайшоў паабедаць? Голас быў трохі прыглушаны, мабыць ён даносіўся з кухні. Ля парога Лявон спыніўся, зьдзіўлены да крайнасьці: Янка дэкламаваў вершы.

Прыслухоўваючыся, Лявон ступіў наперад і стаў на парозе. Утульная сталоўка з двума шэрагамі пакрытых абрусамі сталоў пуставала, за вялікімі вокнамі капаў дожджык. Праваруч блішчала нержавейкай раздаткавая лінія, чыстая і халодная.

Чытаньне чулася з бакоўкі. Лявон ціхутка падыйшоў да бліжэйшага стала і сеў на крэсла. Да ягонае прыкрасьці, ножкі крэсла пад цяжарам цела ссунуліся і гучна рыпанулі па падлозе. У бакоўцы адразу ж раздаўся глухі ўдар, быццам нехта саскочыў з зэдліка. У сталоўку выбег Янка і спалохана ўтаропіўся на Лявона.

– Здароў!.. Як цябе занесла сюды ў суботу? – ён быў на пару гадоў старэйшы за Лявона, невысокі, сьветлавалосы і сьветлавокі, у белай суколцы і шырокіх пярэстых шортах. – Іспыт пераздаеш?

– Дзе там, проста зайшоў соку папіць.

Яны заклапочана глядзелі адзін на аднаго. Янка бянтэжыўся, што ягоную дэкламацыю мабыць пачулі, а Лявон узмоцнена думаў над трывожным словам «субота».

– Ты ўпэўнены, што сёньня субота? – нарэшце спытаў Лявон.

– Вядома! Учора была пятніца і іспыт у дзёньнікаў, – «дзёньнікамі» называлі студэнтаў, якія вучыліся на дзённым аддзяленьні; сам жа Янка вучыўся на завочным, адначасна працуючы кухаром у сталоўцы. – У мяне яшчэ Адам Васілевіч сьнедаў, булачкі з джэмам і амэрыкана, як ён любіць. Ды што здарылася, га? Ты думаў, што сёньня пятніца, і на іспыт прышоў?

– Не, на іспыце я ўжо быў...

– І што, заваліў?

– Заваліў...

– А якія квіткі папаліся?

Лявону не хацелася размаўляць пра іспыт і, каб перавесьці размову на іншую тэму, ён выказаў захапленьне пачутымі вершамі. Янка адразу пра ўсё забыўся і зачырванеўся. Лявон дрэнна знаўся ў паэзіі, але дзеля падтрыманьня гутаркі спытаў, хто ўлюбёны паэт Янкі. Высьветлілася, што кухар – прыхільнік сымбалістаў, але вышэй за ўсіх ставіць Рыльке. А такія паэты, як Ясенін – ягоныя ідэалягічныя ворагі. Янка стаў чытаць Лявону Рыльке ў сваім перакладзе. Ён чытаў шчыра і выразна, кончык ягонага маленькага круглага носа рухаўся ў тахт словаў, а рукі рабілі зародкі жэстаў, якія не пасьпявалі набыць форму. Янка ў сваёй новай ролі вельмі спадабаўся Лявону, але Рыльке здаўся яму нейкім каламутным. Ён папрасіў Янку пачытаць яшчэ свае вершы, а заадно напомніў пра апэльсінавы сок. Абодва ягоныя жаданьні былі задаволеныя адразу і са шчодрасьцю: Янка вынес яму двухлітровы пакунак соку і прачытаў цыкл сваіх санэтаў, прысьвечаных ночным перажываньням і ўражаньням. Шоргаты, цьмяныя водбліскі, прынесеныя лёгкім ветрыкам пахі, глыбіня цёмных бяззоркавых нябёсаў, маўклівы погляд адусюль, неўміручасьць, мінуласьць і будучыня.

Янка выслухаў, як належнае, хвалу, і, памаўчаўшы, выказаў перакананьне, што асноўнай вартасьцю паэзыі ёсьць ейная ўзвышанасьць і адарванасьць ад зямное рэальнасьці, відавочнай толькі для вачэй і зусім не аб'ектыўнай.

– Вазьмі самое слова «відавочны». Мы прывыклі, што яно азначае пэўнасьць нейкага факту ці зьявы, але забываемся на ягоную этымалёгію. Слова «відавочны» утварылася з выразу «відзець вачыма», але пагадзіся, што відомасьць не заўсёды адлюстроўвае сутнасьці зьявы.

Лявон не зразумеў.

– Усё вельмі проста! – Янка сеў насупраць Лявона. – Вось напрыклад сок. Для вачэй гэта ня больш як аранжавая вадкасьць, але для паэта – душа паўднёвых пладоў, што зьмяшчае ў сабе сонца, і адначасна асьвяжальная вільгаць. Разумееш? Адзінства сонечнага агню і зямной вады. Дзіўна, га?

– Мабыць. Але чаму нельга апець аранжавую вадкасьць як такую? Перад тваёй аранжавасьцю, вадкасьць, я сціпла кленчу, як перад сьвятыняй! Драбнюткія валокны апэльсіна зьмяшчаеш ты ў сабе, як рот зьмяшчае зубы.

На апошніх словах Янка скрывіўся.

– Пра рот і зубы выйшла загруба. Лепш сказаць: «як ноч зьмяшчае зоркі». А потым некаторыя ўласьцівасьці ночы і зорак перанесьці назад на сок. Гэта будзе крыху прымітыўна, але пачаткоўцу згадзіцца. Мне здаецца, ты здолеў бы пісаць вершы, у цябе ёсьць пачуцьцё.

Так яны гутарылі, пакуль сонца не зьявілася ў вакне, пусьціўшы па абрусу яркі касой квадрат. Лявон успомніў пра час, пра суботу, пра ўгавор з Рыгорам і перастаў слухаць Янку. «Ужо бадай што тры! Як я спазьніўся... І што цяперака рабіць?»

– Скажы, Янка, калі б ты дамовіўся з чалавекам сустрэцца, а чалавек спазьняўся, колькі б ты яго чакаў?

– Пятнаццаць хвілін, – не задумваючыся, адказаў Янка, – Ты кудысьці спазьняесься?

– Так. Прабач, але мне ўжо пара.

Янка запрасіў яго заходзіць часьцей, і Лявон абяцаў. Яны прайшлі калідорам да чорнага ходу, Янка дастаў з кішэні вялізную зьвязку ключоў і адчыніў амаль непрыкметныя ў цені дзьверцы. Лявон паціснуў яму руку і выйшаў, апынуўшыся на алеі студэнцкага гарадку, непадалёк ад тога месца, дзе стаяла гемаройная скрыня на ножцы. Не азіраючыся, ён пайшоў наперад, да галоўнае брамы, і спыніўся толькі пачуўшы за сьпіной гук зачыненай дзьверы. Лявону хацелася паразважаць у нерухомасьці, але калі б ён спыніўся адразу, Янка мог ізноў напасьці на яго з размовамі.

«Колькі б я чакаў на месцы Рыгора? – ён стаяў на краю алеі, разглядаючы траву пад нагамі. – Дзеля гэткае сур'ёзнае справы можна прачакаць столькі, колькі спатрэбіцца. Мала што можа здарыцца з чалавекам. Але Рыгор – не такі. Усе людзі розныя, і раўняцца па сабе – дурное. Трэба паспрабаваць змадэляваць у сваёй сьвядомасьці Рыгора і вылічыць ягоныя мажлівыя крокі... Ведаючы актыўную натуру Рыгора, можна сказаць упэўнена, што так доўга чакаць ён ня будзе. Можа, ён абрабаваў банк сам-на-сам? Не, хутчэй за ўсё не, інакш навошта б яму наогул спатрэбіўся памагаты. Але, абрабаваны банк ці не абрабаваны, Рыгор ужо адтуль пайшоў ува ўсякім выпадку. Галоўнае пытаньне зараз – дзе яго шукаць? Хутчэй за ўсё, у лазьні, бо па суботах ён заўсёды парыцца».

А пятай Лявон дачэпаў да Чыжоўскае лазьні дый распытаў тамака пра Рыгора буфэтніка і лазеньніка. Абодва ўпэўнена сказалі, што ён сёньня не зьяўляўся. Можна было б зайсьці ўнутар і спраўдзіць іхныя словы самому, але вечаровая лазьня, ледзь цёплая, брудная і зьвільгацелая, непераадольна агідзіла Лявона. Ён трохі адпачыў ува ўжо паўпустым буфэце, асьвяжыўся сокам і сабраў думкі. Наступнае па верагоднасьці месца знаходжаньня Рыгора быў дом, і Лявон дастаў з заплечніка ягоны ліст з запрашэньнем, каб паглядзець адрас. «Вуліца Галадзеда. Якая дзіўная назва», – думаў Лявон, разглядаючы капэрту і спрабуючы паразумець схаванае значэньне слоў па цьвёрдаму і нязграбнаму почырку Рыгора. Калі падыйшоў буфэтнік, Лявон ізноў зьвярнуўся да яго, і той махнуў рукой у паўднёвым кірунку:

– Гэта недалёка. Пяройдзеш праз мост, потым хвіляў дваццаць уздоўж парку, і ты на месцы.

– А чаму гэткая назва – Галадзеда?

– Хто яго ведае! Можа, нейкае гістарычнае прозьвішча, а можа, яны самі прыдумалі.

– Хто яны?

– Жыхары, хто! – буфэтніка паклікалі да стойкі, ён падміргнуў Лявону і адвярнуўся.

Дваццаць хвілін хады – ня так ужо і дрэнна. Лявон паварушыў пальцамі ў туфлёх і скрывіўся: там было волка і напрацавана. Можа плюнуць на ўсю гэтую задуму? Але, узмацьніўшыся, ён устаў і выйшаў з лазьні.

Пасьля дзённага дажджу вечаровае паветра было асабліва ціхае і залацістае, зь ледзь прахалоднай, прыемнай вільгацьцю. Леваруч лазьні дарога йшла пад гару, пераходзіла ў мост, а за ім бачыўся цёмна-зялёны масіў парку. Лявон рушыў, уяўляючы, як ягоныя пыльныя туфлі чэрцяць па зямлі новую, яшчэ ня ходжаную траякторыю. Мост сустрэў яго гулкімі мэталічнымі пласьцінамі пад нагамі і шырокім, сьветлым краявідам на вадасховішча. Лявон пастаяў, узіраючыся ў адваротны бераг, гарызонт і цалкам адкрытыя погляду нябесныя прасторы, але ўтрываў сябе і пашыбаваў далей. Праходзячы паўз парку, адмежаванага ад вуліцы высокай лініяй састрыжанага хмызьняку, ён бачыў у прасьветы ягоных галін то спартовых хлопцаў, якія адціскаліся на брусах, то дзядуляў з сабакамі, то гучных барадатых мужыкоў, учыніўшых пікнік у густой траве пад бярозамі.

Апынуўшыся на скрыжаваньні з кінатэатрам, Лявон наўздагад збочыў направа і адгадаў: Рыгораў дом, з адпаведным нумарам, знайшоўся непадалёк, у ціхім двары па-за дзевяціпавярхоўкай. Каля аднаго з пад'ездаў гутарылі два дзеда. Ён яшчэ раз дастаў капэрту і спраўдзіў нумар кватэры; яму быў патрэбны менавіта пад'езд са старэчамі. Яны не зьвярталі на Лявона ніякае ўвагі, і ён запаволіў крок, разглядаючы іх і прыслухоўваючыся.

Адзін са старэчаў, у тоўстай кашулі ў блакітную і сінюю клетку, з кіслым выглядам слухаў, а другі, у шэрым пінжачку, трымаў у руках разгорнуты таўсты том і чытаў: «...Теперь, когда он рассказывал все это Наташе, он испытывал то редкое наслаждение, которое дают женщины, слушая мужчину, – не ўмные женщины, которые, слушая, стараются или запомнить, что им говорят, для того чтобы обогатить свой ум и при случае пересказать то же или приладить рассказываемое к своему и сообщить поскорее свои умные речи, выработанные в своем маленьком умственном хозяйстве; а то наслажденье, которое дают настоящие женщины, одаренные способностью выбирания и всасыванья в себя всего лучшего, что только есть в проявлениях мужчины».

– Гэта адкуль? – прыязна спытаў Лявон, скарыстаўшыся кропкаю сказа. Ён адчуваў прыязнасьць і нават замілаваньне да гэтых маленькіх, худзенькіх і сівавалосых людзей.

– «Вайна і мір», – з годнасьцю адказаў дзядуля.

Ён заклаў старонку паказьнікам і павярнуў том рудою вокладкай уверх, быццам Лявон меў сумневы, што гэта запраўды «Вайна і мір», і мог упэўніцца. Дзядуля ў кашулі таксама скарыстаўся паўзай: пырхнуў, узмахнуў рукою і пераможна заявіў:

– Ну хіба гэта не лухта? Лухта і дзівацтва! Сэксызм ды мужчынскі эгацэнтрызм. Я не зьдзіўлюся, калі ў наступнай главе ён спытае, ці ёсьціка ў жанчыны душа! – і, каб ня даць апаненту запярэчыць, ён зьвярнуўся да Лявона: – Вы некага шукаеце, малады чалавек?

– Так, Рыгора, аўтасьлесара. Ён жа ў гэтым пад'езьдзе жыве?

– У гэтым, але зараз у іх няма нікога. Рыгор у лазьні, ён жа лазеньнік у нас заўзяты, а ягоны тата на працы.

– На працы? Сёньня ж субота, выходны? Шэсьць вечара!

– Даражэнькі юнак, – дзядуля з дакорам паглядзеў на Лявона, – Рыгораў тата – шавец. Вы ўяўляеце, колькі працы ў шаўца? Хадакоў шмат, і кожнаму патрэбны абутак. А ён – чалавек адказны, любіць, каб усё тэрмінова, і каб усё ідэальна. Яму і суботы мала, сядзіць крукам, не разгінаючы сьпіны. І вельмі, вельмі якасна. Рэкамэндую! Зьявіцца патрэба – дык толькі да яго ідзіцё. Тут недалёка, у Доме побыту.

– Дарэчы, Васіль, – заўважыў дзядуля ў пінжаку, – Калі ўжо ты згадаў шавецкае рамяство, ды спадзяюся, ня будзеш спрачацца, што думкі Талстога ня ёсьць спараджэньне нядзейнага розуму і ленасьці? Спадзяюся, табе ня прыйдзецца расказваць, што ён уласнаручна шыў боты?

– І што гэта даводзіць? – пакепліва спытаў дзядзька Васіль, ужо забыўшыся пра Лявона. – Міхась, мне вельмі цікава пачуць, што ты намасьціўся праз гэта давесьці!

Лявон, пазлаваўшы на нястачу часу, які не дазваляў яму прыняць удзел у гэтай прыемнай і павучальнай гутарцы, пасьпяшаўся назад, да скрыжаваньня з кінатэатрам. Ён разьлічваў, што Дом побыту знойдзецца менавіта там і спадзяваўся даведацца ў таты, дзе шукаць Рыгора. «Цікава толькі, чаму дзядулі таксама клічуць яго татам? Было б нашмат больш лягічна, кліч яны яго па ймя, як аднагодка і сябра», – думаў Лявон на хаду. Ён абышоў кінатэатар са старымі выцьвілымі афішамі нейкіх невыразных фільмаў жахаў, на якіх былі намаляваныя зомбі, ажывелыя мерцьвякі і спалоханыя людзі, і ўбачыў у колькіх сотнях мэтраў наперадзе Дом побыту.

Наўпрост над уваходам вісеў пералік усіх службаў ды паслуг Дома побыту. Шавецкая майстэрня, пазначаная чырвонай стрэлкай, зьмяшчалася не ў асноўным будынку, а недзе зьлева, за вуглом. Зьвярнуўшы за рог, Лявон убачыў незвычайную па форме, складзеную са скошаных геамэтрычных фігураў, белую прыбудову з шыльдай «Рамонт абутку».

Адчыніўшы дзьверы, Лявон апынуўся ў цёмнай зальцы з прымальным акенцам і адзінокай ішклянай вітрынай, у якой вісеў чорны бот, прэйскурант і нейкія ссохлыя аб'явы. Лявон ступіў да акенца і зазірнуў унутар. Насупраціў стаяў фатэль, а за ім зьмяшчаўся стэляж з квадратнымі суполкамі, у кожнай зь якіх ляжала пара абутку і паперка з паметкай пра ўладальніка і тэрмін. Направа быў відаць сьветлы пакой, чулася нягучная музыка. Выцягнуўшы галаву і спрабуючы штосьці разгледзець, Лявон кашлянуў.

Пачуўся рып, грук, кароткае шорганьне ног, і ў пройме сьветлага пакою зьявіўся вялізарны тата ў карычневым скураным фартуху, які закрываў ягоныя грудзі, жывот і сьцёгны. На ягонай левай руцэ быў надзеты чаравік, а ў правай ён трымаў доўгае шыла, бліснуўшае стальлю.

– А-а, сынку. Памятаю, памятаю цябе, – сказаў тата, набліжаючыся. – Як, кажаш, клічуць? Лявон, так, Лявон. Вось сюды заходзь.

На ягоным твары зьявіўся цень усьмешкі, зморшчыны на шчоках прыйшлі ў рух. «Калі б ён усьміхнуўся мацней, зьявіліся б і ямачкі», – адзначыў Лявон. Тата адчыніў дзьверы, якія знаходзіліся крыху далей вакна, і зрабіў запрашальны жэст рукой. Лявон прайшоў унутар і павярнуў сьледам за татам направа. У татавай майстэрні было ўсяго адно невялікае вакно зь відам на плот электрычнай падстанцыі, але на столі гарэлі шэрагі даўгіх люмінясцэнтавых трубак, якія залівалі пакой яркім белым сьвятлом. Сьцены пакою былі занятыя стэляжамі з абуткам, а пасярэдзіне стаяў вялікі зялёны варштат з абцугамі і наждаком. Салодка пахла гумовым клеем.

– Сядай, – тата паказаў на аблезлы фатэль з мэталічнымі ножкамі. – Па што прыйшоў?

– Рыгора шукаю. У лазьні яго няма, дома няма. Дзядулі каля вашага пад'езду сказалі мне, дзе вы працуеце, дык вось я і прыйшоў спытаць. Можа, вы ведаеце, дзе ён?

– Навошта табе Рыгор, сынку? – Тата пільна разглядаў нешта на чаравіке, напятым на руцэ, потым паставіў яго на варштат і запусьціў наждак.

– Мы зь ім дамовіліся сустрэцца сёньня, а я спазьніўся. Цяпер вось шукаю яго ўсюды.

Тата, не адказваючы і ня гледзячы на Лявона, працяжна высмаркаўся ў хустачку, прамакнуў ноздры ейным сухім кончыкам, а потым высунуў шуфляду і, ляснуўшы, выцягнуў адтуль вялікі нож, зроблены з шырокай сталёвай пласьціны. Стаўшы да наждака, які вярцеўся з магутным гудам, ён акуратным рухам прыціснуў нож да паверхні каменя. Пырснулі іскры. Праз паўхвіліны тата спыніў станок, падняў нож да вачэй і, прыжмурыўшыся, ацаніў лязо. Тым часам Лявон, не гнятучыся маўчаньнем, ўдыхаў прыемны пах клею і разглядаў незвычайныя рэчы, якімі была напоўненая майстэрня: кавалкі рыфлёнае гумы, скруткі тоўстых нітак розных колераў, слоічкі зь цьвікамі, кардонавыя скрынкі з абцасамі і падэшвамі, няроўныя палосы чорнае і рудае скуры, калекцыю вялікіх грозных нажніц. Раптам Лявон заўважыў, што тата павярнуў галаву і спадылба глядзіць яму ў твар. У ягоных грудзях нешта сьціснулася, і ён, халадзеючы, устаў з фатэля. Тата набліжаўся, нож у вялізарнай далоні быў накіраваны на Лявона. На лязе гулялі халодныя люмінясцэнтавыя блікі. Лявон адступіў да дзьвярэй.

– Мая табе парада, сынку, – павольна сказаў тата, – Кінь думкі пра Рыгора. Калі яшчэ ўбачу цябе зь ім – пашкадуеш. Давай бяжы адсюль, ну!

«Вар'ят стары! – думаў Лявон, вяртаючыся да лазьні, – Гэта ён з усімі так, ці толькі са мною? Зараз зразумела, чаму Рыгор хоча жыць асобна. Дзіўна, як ён яшчэ жывы застаўся». Спалох надаў Лявону сілаў, ён забыўся аб стомленасьці і шпарка йшоў назад уздоўж парку, падымаючы левую руку і праводзячы пальцамі па лісьцю кустоў. Ён ужо наважыўся, што цяпер накіруецца да банку і будзе чакаць там Рыгора, пакуль не дачакаецца. Пакрысе спакайнеючы, ён ізноў перайшоў мост і запаволіў крок, вагаючыся, ці зазірнуць яму ў лазьню яшчэ разу, запытацца пра найкарацейшы шлях да банку. Сонца стаяла яшчэ даволі высока над дамамі Серабранцы, і Лявон зьмеркаваў, што яно зараз на захадзе ці на паўночным захадзе, і калі ісьці кірункам да яго, па мажлівасьці забіраючы ледзь лявей, дык міма Паўднёвага Захаду ніяк не абмыхнешся. Заходзіць у лазьню ён ня стаў і рушыў вуліцай Крупскай, да сонца.

Ягоныя развагі сталіся слушныя, але ён змарнаваў на дарогу значна больш часу, ніж разьлічваў. А пачатку восьмай, калі ён выйшаў на вуліцу Ванеева, зьявіліся вялікія вечаровыя жукі, якія з кароткім гулам праляталі між дрэў, а яшчэ праз паўгадзіны, набліжаючыся да праспэкта Маякоўскага, ён назіраў, як дыск сонца, астываючы, кранае дахі пяціпавярховак. Паўз аэрадрому ён праходзіў у прыцемку, ужо пры сьвятле ліхтароў павярнуў на Чыгуначную вуліцу, і бяз чвэрці дзевяць выйшаў на фінішную прамую: наперадзе праглядалася буйная, цёмная будыніна банку.

Глупствам было б спадзявацца сустрэць Рыгора, але Лявон, ня маючы сілаў утрымацца ад надзеі, узіраўся ў кожны цень, які б хоць прыблізна нагадваў чалавечую постаць. Ля мастка, што вёў да галоўнага ўваходу ў банк, ён спыніўся. Масток асьвятляўся ліхтарамі, малочна-белымі кулямі на высокіх ножцах, і напіс, пакінуты на асфальце Рыгорам, нават можна было б прачытаць, прысеўшы на кукішкі. Напіс парадаваў і падбадзёрыў бы Лявона, але разглядаць асфальт яму ў той момант не прыйшло ў галаву. Убачыўшы наперадзе аўтобусны прыпынак з парай лаваў, ён падыйшоў да іх і прысеў. Ён дужа стаміўся за сёньняшні дзень, хацеў спаць і марыў пра апэльсінавы сок, апошні глыток якога быў выпіты яшчэ гадзіну назад.

Праз дарогу ўтульна сьвяціліся вокны Макдональдса, у які Лявон па галечы ніколі не хадзіў. Але цяпер ён быў нагэтулькі стомлены, што занядбаў усе эканамічныя меркаваньні. Сабраўшы сілы, ён ізноў устаў і пайшоў на сьвятло, з прыкрасьцю думаючы пра тое, што быў бы ўжо казачна багаты, калі б гэтак па-дурному не праспаў рабаваньня. Макдональдс абкружалі шэрагі круглых летніх столікаў зь лёгкімі мэталічнымі стольцамі, якія паблісквалі ў сьвятле вокнаў і ліхтароў. Усярэдзіне было бязьлюдна, пахла сьвежасьцю і пральным парашком. Лявон наблізіўся да стойкі і ветліва пакашляў, аднак ніхто не адгукаўся. «Але калі ўваходныя дзьверы адчыненыя, дык хтосьці ж мусіць працаваць? Пачакаю колькі хвіляў».

І праўда, неўзабаве за паваротам калідора пачуўся грук, крокі, а потым зьявіўся Янка, зь вядром і швабрай, адзеты ў чорныя нагавіцы са стрэлкай і блакітную кашулю.

– Янка? – Лявон не паверыў уласным вачам.

– Здароў! Ха-ха, чаго дзівісься? – Янка, усьміхаючыся, паставіў вядро на падлогу і падаў руку кулаком, павярнуўшы яе так, каб Лявон паціснуў яе за запясьце. – Прабач, рукі брудныя, туалет мыў. Так, я тутака падзарабляю ўвечары! А цябе як сюды занесла?

– Дык вось... Зайшоў соку выпіць. Ёсьціка апэльсінавы сок у цябе? – зь нечаканае сустрэчы Лявон зьбянтэжыўся, быццам яго злавілі на чымсьці бессаромным.

– Вядома ёсьць!

Янка аднёс вядро і швабру ў бакоўку, зьбегаў вымыў рукі і прынёс Лявону тры жоўта-аранжавыя пакуначкі. Яны прыселі за столік каля вакна. Каб растлумачыць сваё зьяўленьне, Лявон мусіў скласьці нейкую няўклюдную гісторыю пра стрыечнага брата, які жыве непадалёк, і да якога ён ішоў у госьці. Зрэшты, Янка ня масьціўся нічога распытваць, яму не цярпелася падзяліцца зь Лявонам плёнам свайго чарговага натхненьня:

Ён дэклямаваў яшчэ больш пранікліва і мелядычна, чымся ўраніцу, і Лявону ў нейкі момант нават здалося, што Янка сьпявае.

– Гэта выдатна! – уразіўся ён. – Бракуе толькі музыкі, атрымалася б незвычайна прыгожая песьня.

Янка з горыччу адказваў, што ягоныя вершы пэўна не зацікавяць ані кампазытараў, ані сьпевакоў, ані слухачоў, бо яны занадта далёкія ад звыклых ім тэмаў.

– Каханьне, жанчыны і ўсё сумежнае! Вось, што цікавіць стваральніка і спажыўца песень. Адзіная струна, на якой яны могуць граць і гук якой яны здольныя пачуць. Ясенін! – І Янка пачаў падрабязна апавядаць на тэму свайго нялюбага паэта.

Лявон уважліва слухаў і ківаў галавой. Калі Янка перапыніўся, ён заўважыў:

– Сусьвет уладкаваны несправядліва і зьняважліва – гэта маё глыбокае перакананьне.

Праз паўгадзіны Янка абвясьціў, што яму пара зачыняцца і прапанаваў Лявону крыху пачакаць, а потым пайсьці разам. Але Лявон адмовіўся, адлюстраваўшы на твары выраз чалавека, які заседзеўся, а потым падхапіўся і зараз сьпяшаецца. Цягнучы ногі па асфальце, ён вярнуўся на аўтобусны прыпынак, адкінуўся на сьпінку лаўкі і ляніва глядзеў, як згасаюць вокны Макдональдса. Ён падрыхтаваўся схавацца за лавай, калі Янка пойдзе ў гэты бок, і чакаў. Але Янка ўсё ня йшоў і ня йшоў, мабыць, пайшоў кудысьці ў другі бок, і Лявон заплюшчыў вочы.

9. Рабаваньне

– І вось! Нарэшце! Каго я бачу!

Лявон здрыгануўся і заміргаў. Перад ім стаяў Рыгор, абціраючы з лобу пот і гучна абураючыся.

– Я ўжо пературбаваўся ўшчэнт! Увесь горад аббегаў, пакуль цябе шукаў! Насустрач пайшоў! На’т у твайго кіраўніка практыкі быў!

Лявон глядзеў на яго, быццам не разумеў.

– Я, безумоўна, ведаў, што калі мы дамовіліся, дык ты прыйдзеш жалезна. Падумаў, можа ты мяне зразумеў няслушна або ў календары заблытаўся. А зараз вяртаюся і бачу – нехта сядзіць на лаве. Адразу сьцяміў, што гэта ты. Але які ж ты боўдзіла! Як можна дзень пераблытаць! Можа, ты і ня ведаеш, што сёньня ўжо нядзеля?

– Даруй мне, Рыгору, я праспаў, – зьбянтэжана адказаў Лявон. Ён выпрастаў зацёклую сьпіну і сядзеў, абапіраючыся рукамі на край лавы. Далоні адчувалі цёплую, парэпаную ветрам фарбу на верхнім баку сядзеньня, а кончыкі пальцаў пагладжвалі шурпатае дрэва зьнізу. Лявон стаў глядзець на чорныя валасінкі, што пакрывалі перадплечча Рыгора, і яны непрыемна напомнілі яму нешта са сьвету вусякоў. – У мяне быў цяжкі дзень, і я жудасна стаміўся... трымаў іспыт.

– Ты ж казаў, што іспыт у пятніцу! Значыць, яго перанесьлі на суботу? Чаго ж ты не папярэдзіў? Мог бы патэлефанаваць і сказаць! Ведаеш, як цяжка чакаць, ня ведаючы нічога. А раптам з табой нешта здарылася?

Рыгор падлавіў сябе на тым, што махае рукамі рыхтык як дзядзька Васіль, і гэта сьцішыла яго, ён не хацеў быць падобны да старога суседа. Тым больш што ягоны дакор быў несправядлівы – сувязь не працавала, і патэлефанаваць было нельга. Дый наогул, як можна было сур'ёзна злавацца на Лявона: ён жаласьліва ўсьміхаўся, вінавата і сумна, а погляд ды пастава выказвалі найпаўнейшае раскаяньне. Рыгор адзначыў, што нясьвежая белая кашуля падыходзіць Лявону выдатна, дадаючы яму нейкае заганнае стомленасьці. «Ці шмат знойдзецца людзей, каму б падыйшла скамечаная белая кашуля?» – падумаў ён і запытаўся:

– Вытрымаў хоць свой іспыт?

– Не... Зноў заваліў. Яго немажліва вытрымаць, – паглыбляцца ў падрабязнасьці свайго пасьлявыспытавага сну і наступных прыгод Лявон не хацеў. Няхай Рыгор лепш думае, што іспыт перанесьлі на суботу.

– Як жа так! Хіба ты не рыхтаваўся? І што цяпер? Згоняць?

– Не. Паўторнае слуханьне курсу...

– Дык і халера зь ім! Яно табе ўжо не спатрэбіцца. Можаш лічыць, што гэта быў твой апошні іспыт. Хлопцам з грашыма іспыты не патрэбныя! Але чаму ты на прыпынку сядзіш, а не ля банку? Мы ж ля банку дамовіліся. Я б мог цябе і не заўважыць, – Рыгор пацягнуўся, закінуў галаву і хруснуў суставамі шыі. – Добра, пойдзем рабаваць! Спадзяюся, сёньня нашы банкіры працуюць.

Ён павярнуўся і ўпэўненым крокам пайшоў да моста, які вёў да ўваходу ў банк. Лявон рушыў усьлед за ім, разглядаючы ягоную вялікую спартовую торбу. «Цікава, колькі грошай у яе ўлезе? Мільён? Дзесяць мільёнаў?» У пачатку моста Рыгор паставіў торбу на зямлю, загадаў Лявону пачакаць тут, а сам зьбег па схілу да хмызу. Лявон, мяркуючы, што Рыгору захацелася папісяць, адвярнуўся і прысеў на краёчак вялікае кветкавае вазы. У вазе, квадратнай, зробленай з суцэльнага кавалка бэтону, расьлі цёмна-сінія фіялкі, пышныя і дагледжаныя. Лявон задумаўся, ці могуць пахнуць дэкаратыўныя фіялкі, і ўжо амаль наважыўся нагнуцца і панюхаць, але тут вярнуўся Рыгор зь вялікім скруткам у руках. Нешта буйное і цяжкае было загорнутае ў белую суколку. Рыгор апусьціў скрутак на торбу і сеў на суседнюю зь Лявонам вазу. Позіркам пашукаў на асфальце нататку, якую шкрабаў учора, але не знайшоў – дождж і пясок яе сьцерлі. Ён разгарнуў суколку, бліснуў мэтал.

– Аўтаматам карыстацца магёш?

Лявон крутнуў галавой, ён аніразу ў жыцьці ня меў справы са зброяй. Ён зацікавіўся, узяў у рукі аўтамат, падаты Рыгорам, і ледзь утрымаў яго, бо той стаўся нечакана цяжкі.

– Я ведаю, што трэба цэліцца ў мушку і ціснуць на цынгель, вось і ўсё, – Лявон прыцэліўся ў дарожны знак, які тырчаў непадалёк. – І яшчэ ведаю, што недзе збоку мусіць быць засьцерагальнік.

Рыгор паказаў яму засьцерагальнік. Лявон ізноў прыцэліўся ў знак і з салодкім заміраньнем у жываце націснуў на цынгель. Нічога не адбылося. Рыгор растлумачыў, што зараз аўтамат менавіта на засьцерагальніку, што калі трэба страляць, дык засьцерагальнік трэба перамкнуць, і што ўсё роўна ня стрэліць, пакуль засаўкі не перадзернеш. І наогул рана шчэ страляць, можна спудзіць ахову.

– А ў цябе такі ж? – спытаў Лявон. Сапраўдны, сур'ёзны, навюткі мэханізм уразіў яго, і ён захоплена глядзеў на Рыгораву торбу, чакаючы зьяўленьня адтуль новых цудаў тэхнікі. Нават заўсёдны сонны выраз зьнік зь ягонага твару.

– Ага, такі ж самы, нібы брацік!

Рыгор дастаў другі аўтамат, страсянуў яго ў руках, адшпіліў і зноў прышпіліў магазын, выцер пальцам плямку алею з рулі, а палец выцер аб вазу. Палец пакінуў на вазе шэравата-жоўтую паласу. Рыгор паглядзеў на Лявона і са сьмехам штурхнуў яго ў плячо прыкладам свайго аўтамата:

– Прысьвячаю цябе ў рыцары, браценік Лявоне! Будзь адважны і змагайся як леў!

Лявон глядзеў на яго і запытальна ўсьміхаўся. Гэтая ўсьмешка падабалася Рыгору, яна выклікала ў ім адчуваньне маладосьці, прастаты і спакою. Але адначасна Рыгор зразумеў, гэтага разу даканцова, што Лявон суцэльна не ўспрымае гумару і над сваімі жартамі яму прыйдзецца заўсёды сьмяяцца самому. Звычайна Рыгор шанаваў пачуцьцё гумару як значную якасьць, безь якой лічыў чалавека глупаватым, але зараз не засмуціўся, а толькі адчуў да Лявона нейкі асаблівы жаль. Рыгор памаўчаў, гледзячы ў зямлю, і ягоныя думкі паціху вярнуліся да справы:

– У мяне з сабой яшчэ пару магазынаў, але яшчэ невядома, ці прыйдзецца нам страляць. Як маркуеш, гэтае торбы досыць для грошай? Можа, набыць недзе пару вялікіх мяшкоў?

– Ня варта, – адказваў яму Лявон, – у мяне заплечнік бадай пусты, там толькі пакунак з сокам. Можна яго дапіць і выкінуць. Хочаш соку?

– Давай! Дарэчы трэба было б праглынуць штосьці перад гэткай дзеяй.

Рыгор паклаў аўтамат побач з сабой на вазу і выцягнуў з торбы пачаты пакунак вафляў і папяровы мяшок з лустамі доктарскай каўбасы.

– Бяры! Паямо дый наперад.

Лявон адламаў палоўку вафлі і павярцеў у руках. Аўтамат ён апусьціў на калені і пагладжваў ягоны корпус вольнай рукой. Пальцы пакідалі на прахалодным гладкім мэтале лёгкія вільготныя сьляды, якія хутка таялі. Лявон думаў пра тое, што Адам Натаніэлавіч мае рацыю, і навука з тэхналёгіяй здольныя дарыць чалавеку радасьць, у тым ліку сузіральную, ані ня меншую за жывую прыроду. Колькі вафлёвых дробак патрапілі на засьцерагальнік; ён садзьмуў іх і занепакоена спытаў у Рыгора, ці ня могуць дробкі пашкодзіць зброю.

– Ха. Калаш нічым не сапсуеш! Гэта табе не гадзіньнік зь зязюляй. Зь ім на’т у ванну можна кунацца, не зламаецца, – Рыгор ужо зьеў бадай усю каўбасу, але было відаць, што ён не наеўся. – А ты чаго не ясі? Добра, на потым пакінем.

Рыгор дапіў сок, узяў у зубы адну вафлю, а астатнія разам з рэшткамі каўбасы сунуў у торбу. Торбу закінуў за сьпіну, пас аўтамата надзеў на шыю і ўстаў.

– Дзе тут сьметніца ў іх? Мяшок выкінуць.

Лявон таксама ўстаў і агледзеўся. Найбліжэйшая сьметніца, чыгунавая, памаляваныя ў зялёны, віднелася перад уваходам у банк. Яны рушылі.

Спыніць іх ніхто не спрабаваў, хоць Рыгор быў гатовы да таго, што ахова, убачыўшы па відэакамэрах узброеных людзей, выскачыць на абарону. Яны бесьперашкодна дасягнулі сьметніцы, у якую трапна паляцеў пусты пакунак з-пад соку, і спыніліся каля люстраных дзьвярэй. Рыгор яшчэ раз прачытаў працоўны расклад, які паведамляў, што ўва Ўпраўленьні сёньня выходны, але цалкам надзеі не адымаў, адсылаючы да Апэрацыйнае залі ў цакалёвым паверсе. Рыгор на ўсякі выпадак патузаў клямкі, але марна. Пераглянуўшыся, яны вярнуліся мостам назад, спусьціліся лесьвіцай і прайшлі паўз зялёнага рашэцістага плота, які бараніў стаянку інкасатарскіх аўтобусаў, таксама бязьлюдную.

Шыльда каля ўваходу ў Апэрацыйную залю даканцова адабрала надзею: сёньня, у нядзелю, быў абсалютны выходны. Рыгор адразу адчуў, як ён стаміўся за гэтыя содні, якая потная ягоная суколка, як далёка вяртацца дадому і якая цяжкая торба. Зірнуў на Лявона. Той вінавата разглядаў свае туфлі, чорныя, пыльныя, з вострымі насамі. Рыгор перадужыў сябе і мовіў з аптымізмам:

– Ну, што рабіць... Раз ужо так выйшла, дык пойдзем сёньня ў лазьню!

Лявон задумаўся, ці хочацца яму ў лазьню. З аднаго боку, абмыць зь сябе пыл, бруд і стомленасьць колькіх дзён, а з другога боку – зноў далёкая дарога, нячыстая кафляная падлога ў распранальні, цялесна-мясная шматлюднасьць. Ён ужо пачаў быў адкрываць рот дзеля адмовы, як раптам Рыгор, мабыць, дзеля ачысткі сумленьня, пацягнуў дзьверы Апэрацыйнае залі на сябе, і яны адчыніліся. Рыгор кінуў на Лявона агністы погляд і ўвайшоў, прытрымаўшы дзьверы перад сябрам.

Яны апынуліся ў невялічкім тамбуры са сьценамі, абклеенымі аб'явамі, сьпісамі паслугаў, рэклямамі ўкладаў і плянам пажарнае эвакуацыі. Праваруч стаяла празрыстая будка вахтара і круцёлка, за якой віднелася лесьвіца наверх; налева цягнулася сумная доўгая заля, запоўненая па абодва бакі кабінамі касіраў, з драўляным аздабленьнем унізе і шклянымі перагародкамі ўверсе. Рыгор кіўнуў Лявону на залю, але адразу ж падняў паказьнік, быццам узгадаўшы нешта. Ён высунуў з торбы дзьве зімовыя вязаныя шапкі з прарэзанымі на вочы дзіркамі – адну чыста белую, а другую цёмна-сінюю, з блакітнай паласой. Рыгор надзеў белую шапку, а сінюю падаў Лявону.

Шапка прыціскала нос, замінала дыхаць. Лявон пацягнуў яе ў адзін бок, у іншы, спрабуючы знайсьці зручны начэп. Яны ўвайшлі ў залю, пануры казённы выгляд якой трохі ўпрыгожваўся пухлявай скураной канапай ля ўваходу. У зале не было нікога: ні аховы, ні наведвальнікаў, ні касіраў, і Рыгор у чарговы раз парадаваўся шчасьліваму супадзеньню, якое прывяло іх сюды менавіта ў нядзелю.

– Здаецца, сёньня выходны на’т у аховы, ніхто нас не сустракае, – сказаў Рыгор напаўголасу. – І слушна, трэба ж ім калі-нікалі мыцца!

У гэты момант у адной з бліжэйшых кабін яны ўбачылі чалавека – да гэтага ён сядзеў на кукішках, а зараз выпрастаўся. Злодзеяў ён не заўважаў, стоячы да іх сьпіной і корпаючыся з чымсьці ля шафы. Лявон і Рыгор, не змаўляючыся, рушылі да яго. Лявон зьняў аўтамат з засьцерагальніка і перасмыкнуў засаўку: гук выйшаў гучны і звонкі. Служка павярнуўся да іх, ён трымаў у руках кубак і лыжачку – відаць, ён заварываў гарбату.

– Ня рухацца! Гэта рабаваньне! Дзернешся – застрэлім! – заравеў Рыгор і пагрозьліва патрос аўтаматам.

Служка імгненна зноў прысеў на кукішкі, зьнікшы з вачэй. Пачуўся войк і звон разьбітага парцэляну, мабыць, ён выпусьціў кубак і апёкся кіпенем.

– Вось пачвара! Ён зараз там на сыгналізацыю пацісьне! – Рыгор адставіў правую нагу назад і, трымаючы аўтамат ля пояса, націснуў на цынгель. Нічога не адбылося.

– Ты, пэўна, забыўся пра засаўку і засьцерагальнік, – заўважыў Лявон. – Пагодзь, зараз я паспрабую.

І ён паспрабаваў. Гэта было падобна да жаху маланкі наўпрост яму пад ногі! З грукатам і агнём аўтамат ірвануўся зь ягоных рук; пырснулі ўва ўсе бакі аскепкі шкла і тынкоўкі са сьценаў. Лявон пасьпяхова пусьціў курок і стаяў, аглушаны.

– Куды ты пуляеш, дружа? Па кабіне страляй! Ён жа там хаваецца! – папракнуў яго Рыгор і грукануў доўгай чаргою наўскос па кабіне. Паляцелі трэскі; Лявон з захапленьнем назіраў, як на плястыкавай паверхні зьяўляюцца дзіркі. Ён мацней сьціснуў аўтамат, напружыўся і зноўкі пацягнуў цынгель, цаляючы трошкі вышэй за тое месца, куды прысеў служка. Грукат, агонь, трэскі, аскепкі! Лявон ціснуў на цынгель, пакуль аўтамат не заціх сам сабою. Ён паглядзеў на Рыгора. Рыгор глядзеў на яго. У вушох зьвінела, ў вачох плылі жоўта-чырвоныя кругі.

– Дай яшчэ патронаў, – усьміхнуўся Лявон.

– Трымай, – трасучы галавой, Рыгор падаў Лявону поўны магазын. – Старога не выкідвай, можа шчэ спатрэбіцца. Вось на гэтую клямку цісьні, каб высунуць. Ага, добра. Зараз гэты ўстаўляй. Але годзе пакуль што страляць, наш банкір там і так ужо ў катлету. Пайшлі паглядзім.

Банкаўская заля зьмянілася. Падлога была абсыпаная друзам і белівам, ад шыбаў на ўсіх блізкіх кабінах засталіся толькі зубастыя кавалкі, а ў тым месцы, дзе хаваўся служка, кулі прабілі вялікую дзірышчу, падобную да зоркі. Лявон удыхнуў пах пораху, даволі прыемны, ён напомніў яму пах супу. Нагнуўся і падабраў прастакутны шкляны кавалачак. «Чым абумоўленыя абрысы аскепкаў? Пунктамі кулёвых удараў, што задаюць вяршыні ліній-расколінаў, альбо ўнутранай структурай самога шкла?» Але дакончыць думку ён не пасьпеў.

– Уцёк, паскуда! – крыкнуў Рыгор. Ён залез унутар кабіны, але трупа там не было. – Вунь у тыя дзьверы ўцёк, бачыш? І калі толькі пасьпеў! Пабеглі хутчэй за ім!

Між шафай, ля якой служка заварываў сабе гарбату, і крыху далейшай калёнай сапраўды знаходзіліся дзьверы ў службовыя памяшканьні. Лявон памеркаваў, што калі параўнаць велічыню ўсёй будыніны з адносна невялікай Апэрацыйнай заляй, дык службовых памяшканьняў мусіць быць вельмі шмат, і што шукаць там кагосьці можна вельмі доўга, нават содні напралёт. Да тога ж яшчэ невядома, на колькі паверхаў банк сыходзіць углыб зямлі. Падземнае царства гномаў, незьлічоныя скарбы… Можа, застацца тут назаўсёды, сесьці на гномавы трон і справядліва кіраваць? Тым часам Рыгор ужо зьнік за дзьвярыма. Лявон павагаўся, пералезьці праз кабіну або абыйсьці і рассудзіў абыйсьці, бо стальніца была абсыпаная шклом, і можна было парэзацца.

Службовыя памяшканьні пачыналіся вузкім калідорам зь зялёнымі дзьвярыма паабапал. Праваруч, ля наступных дзьвярэй з шыльдай «Прымальня», стаяў Рыгор, прыклаўшы палец да вуснаў і зрабіўшы вялікія вочы. Ён усьміхаўся, і было відаць, што ўсё навокал яму падабаецца і яго забаўляе. Лявон наступіў на шкло, гучна хруснула. Рыгор нахмурыўся і сказаў яму нешта строгае, аднымі вуснамі, бяз голасу. Лявон вінавата ўцягнуў галаву ў плечы і на дыбачках наблізіўся, выглядаючы месца для кожнага кроку.

– Чаго бавішся? – спытаў Лявон шэптам, – Зараз ён выкліча ахову, і нам гамон.

– Ды нікога ён ня выкліча. Я ўпэўнены, ніякай аховы сёньня тут няма. Яны ўсе ў лазьні.

Лявон не разумеў, жартуе Рыгор ці не. Усярэдзіне прымальні чулася валтузьня і гістэрычны голас – мабыць, служка спрабаваў выклікаць па тэлефоне міліцыянтаў.

– Алё! Алё! Алё!

Рыгор падміргваў Лявону, быццам кажучы: «А тэлефон-та не працуе!» І праўда, дзівак гэты службовец, падумаў Лявон, няўжо ня ведае пра праблемы з сувязьзю ў апошні месяц. Пэўна, чапляецца за саломінку. Спадзяецца – а раптам тэлефон запрацуе, дый нехта прыйдзе яго ратаваць.

Тым часам Рыгору надакучыла чакаць, і ён пастукаў у дзьверы сагнутым пальцам:

– Даражэнькая, адчыняй! Інакш я мушу выбіць дзьверы!

Ён радасна глядзеў на Лявона, чакаючы ацэны свайго жарту. З пакою пачуўся нейкі малазразумелы стук, ляск, і ўсё сьціхла.

– Мы пачынаем ламаць! – урачыста абвясьціў Рыгор і дадаў Лявону: – Толькі не страляй. Я падумаў, што калі мы яго заб'ем, дык хто нам выдасьць грошы?

Рыгор адыйшоў на крок і з усёй намогі грохнуў нагой у дзьверы, бліжэй да клямкі. Замок быў слабенькі, і яны адразу ж расхінуліся. Сябры ўбачылі ўсярэдзіне ўтульныя канапкі абапал уваходу, высокія скураныя дзьверы зьлева і вялікі сакратарчы стол пасярэдзіне. Па-за сталом – вакно, расчыненае насьцеж. Служкі не было. Лявон падыйшоў да стала і зазірнуў пад яго. Там стаялі паношаныя карычневыя туфлі.

– У вакно ўцёк! – усклікнуў Рыгор. – Вось каскадзёр!

Ён высунуўся ў вакно і ўбачыў унізе заасфальтаваны ўнутраны дворык, з усіх бакоў закрыты сьценамі. Зьлева, ля вакна, была прычэпленая мэталічная лесьвічка з агароджай, яна цягнулася ўверх, да даху. Рыгор падняў галаву і выялаўся: высока над ім торгаліся ногі і зад служкі, які караскаўся вельмі жвава і знаходзіўся ўжо прыкладна на ўзроўні трэцяга паверху. Рыгор пасьпяшаўся за ім. Лявон назіраў, як ён перакінуў аўтамат за сьпіну, стаў на падваконьнік і схапіўся рукамі за лесьвіцу. Ягоныя ногі патузаліся, зьніклі, а потым на імгненьне зноў мільгнулі ў вакне.

Лявон наблізіўся. «Чакаць ці лезьці за імі?» Ён выглянуў. Іржавая лесьвіца выдавала мэлядычнае «тум-тум-тум» пад нагамі служкі і Рыгора. Агароджа надавала ёй надзейнасьці, і Лявон наважыўся падымацца. Ён узгрувасьціўся на падваконьнік, трымаючыся адной рукой за шыбу, а другой асьцярожна ўхапіўся за найвышэйшую папярочку, якую здолеў дастаць. Зямля была так блізка, што ніякага страху ён не адчуваў. Зь нечаканым для сябе спрытам Лявон падцягнуў ногі, злавіў ніжэйшую прыступку і пачаў узыходжаньне. «Цікава, куды цяпер вядзе лінія маіх сьлядоў – уверх?» Папярочкі пружынілі пад туфлямі, аўтамат за плячом мерна біў руляй аб агароджу, ствараючы рытм, на які накладвалася цякучая мэлёдыя трох параў крокаў. Неўзабаве лесьвіца тузанулася, і засталося толькі дзьве пары – служка выскачыў на дах. Рыгор падымаўся павольна, і Лявон даганяў яго. Да далоняў прыліплі слушчаныя з прыступкаў кавалачкі фарбы і іржы. Праз колькі хвіляў Лявон стаміўся, але дах быў ужо блізка. Лесьвіца зноў тузанулася, і Рыгоравы ногі зьніклі.

Зьверху пачуліся крыкі, пагрозы і лаянка. Калі праз паўхвіліны галава Лявона паднялася над узроўнем даху, ён убачыў на фоне вялізарнага неба Рыгора, служку і вялікі беларускі сьцяг на высокім флагштоку. Рыгор тыркаў аўтаматам служцы ў бок, а той, перабіраючы рукамі вяроўку, спускаў сьцяг уніз.

– Уяўляеш! – крыкнуў Рыгор, заўважыўшы Лявона, – Вось табе і аварыйная сыгналізацыя – сьцяг! І гэны бруль ужо амаль пасьпеў падняць яго. Хутчэй спускай, ну! А то дзірак нараблю.

Лявон застаўся на лесьвіцы. Цяпер ён разгледзеў служку: трохі качыны твар з выразам крыўды і несправядлівасьці, русявы, у тонкіх акулярах. Нягледзячы на сьпякоту, на ім быў шчыльны сіні гарнітур, туга зацягнуты гальштук і сьветлая вятроўка паверх пінжака.

– Толькі не надумайся зноў уцякаць, дупка. Табе ж з самога пачатку сказана было: ня рухацца! Слухай, што я табе кажу, зразумеў? Інакш адстралю мазгі да чарцей сабачых. Зразумеў? – казаў Рыгор.

Служка пакорліва ківаў. Ён ужо спусьціў сьцяг і бездапаможна стаяў, паціраючы далоні.

– Давай вядзі нас па грошы, – загадаў Рыгор. – Палезьлі ўніз. І бяз жартаў!

Яны гужам спусьціліся ў прымальню – Лявон, за ім служка, за ім Рыгор. Лявонавы далоні пачырванелі і гарэлі, ён падзьмуў на іх і пацёр аб нагавіцы. Рыгор, аддыхаўшыся, дзелавіта патлумачыў служцы:

– Мне патрэбная поўная торба грошай. Вось гэтая торба, бачыш? І яму столькі ж, – ён паказаў на Лявона. – Тузанешся – заб'ю.

– Пойдзем! – нарэшце пусьціў дрыготкі голас служка. – Калі яны такія выхлы, дык ці павінен я жыцьцём рызыкаваць? Колькі разоў я прасіў штогадзінавую ахову! Колькі разоў! А зараз пойдзем. Я ўмываю рукі. Забірайце ўсё, што ёсьць.

Ён рабіў усхваляваныя жэсты. Ягонае абурэньне і роспач былі да тога жаласьлівыя, што Рыгор разьвесяліўся. Ён ляпнуў Лявона па плячы і засьмяяўся:

– Возьмем хлопца ў нашу банду? Ён нам спатрэбіцца. Мабыць умее грошы хутка лічыць! Чуеш, ты? Тупай наперад і не балбачы! А за добрыя паводзіны зможаш і сабе мяшок грошай адсыпаць. Потым зваліш на нас усё.

Служка няўпэўненымі крокамі накіраваўся да выйсьця з прымальні. Лявон разглядаў ягоны дзіўна белы твар са шкляным поглядам. На служкавым лобе выступілі дробныя кропелькі поту, але вятроўкі ён чамусьці не здымаў. «Цікава, перапалохаўся б я на ягоным месцы гэтак жа моцна? Як бы я сябе паводзіў?» – думаў Лявон.

– Ёсьціка там хто? – Рыгор паказаў руляй на скураныя дзьверы.

– Вось жа я, перад вамі, – сказаў служка і праглынуў.

– Дык ты дырэктар, ці што? – зьдзівіўся Рыгор.

– Так.

– Вылупак ты, а не дырэктар! Што тут яшчэ скажаш. Вядзі!

Рыгор саступіў убок, даючы дырэктару прайсьці ў калідор. Яны рушылі ўглыб будынка: наперадзе дырэктар, за ім з аўтаматам наперавес Рыгор, і ў канцы Лявон, які разглядаўся на бакі і прынюхваўся да ядомага водару пораху.

– У вас тут сталоўка ё? – не ўтрымаўся Рыгор і таксама павёў носам. Яму зусім не здавалася, што пахне порахам: пахла вызначана супам харчо. Ягоны рот напоўніўся сьліной і ён адчуў, што дзеля добрага абеду гатовы абрабаваць заадно і сталоўку. Дырэктар маўчаў, і Рыгор тыцнуў яго руляй у зад. – Сталоўка ёсьць, кажу?

– Гэта я сабе суп заварваю, таму пахне, – спатыкнуўшыся, нясьмела адказаў дырэктар.

Яны дайшлі да лесьвіцы і пачалі спускацца. Рыгор думаў, што гурток гарачага супу – гэта вельмі нядрэнна. Суп з канцэнтрату вядома саступае сьвежазваранаму, але ў гэткіх умовах на першым месцы – шпаркасьць. А Лявон разважаў ужо пра іншае: ці робіцца быцьцё менш зьневажальнае, калі ў цябе ў руках аўтамат, і ты можаш загадваць камусьці і вырашаць, жыць яму ці ня жыць? Ён вёў рукой па драўляных парэнчах і адчуваў стомленасьць. Яму ўжо пачынала пазяхацца.

Спусьціўшыся на два пралёты, дырэктар адчыніў цяжкія краты. Зноў пацягнуўся калідор, але ўжо больш змрочны, падземны. Дзьверы зрабіліся мэталічныя, з кодавымі замкамі.

– Вам даляры ці рублі? – пацікавіўся дырэктар, запавольваючы крок. Ён ужо ўвайшоў у ролю банкіра, які выдае кліенту ўклад, і перастаў дрыжэць.

Рыгор павярнуўся да Лявона, поглядам запытаўшы яго. Лявон паціснуў плячыма.

– А ты, дружа, ці купляў кватэру калі? – спытаў Рыгор у дырэктара. – За яе далярамі плацяць ці рублямі?

– Я жыву з мамай, – унікліва адказаў дырэктар.

Ён панурыўся, быццам паказваючы, што ня хоча браць на сябе адказнасьць за прыняцьце значнага вырашэньня, але нікога не прысьпешвае і гатовы чакаць, пакуль кліент робіць выбар. Рыгор выглядаў разгублена, пытаньне пра валюту засьпела яго зьнянацку. Ён пачухаўся. Лявон адзначыў, што Рыгор паводзіць сябе вельмі падобна да сапраўднага крымінальніка. Звычкі, манеры, лексіка. Хоць, зь іншага боку, хіба ён бачыў крымінальніка? Можа, яны цалкам іншыя.

– Чуеш, а якую валюту больш бясьпечна браць? – зноў запытаўся дырэктара Рыгор, спрабуючы ўсё прадугледзець. – Можа, нумары купюр з даляраў усе запісаныя, а з рублёў – не? Ну ці наадварот? Каб ня вылічылі нас потым?

– У нас усё ўлічанае, – дырэктар з вартасьцю нахіліў галаву. Але потым зразумеў, што, засмучаючы рабаўнікоў, можна атрымаць кулю ў лоб, і дадаў: – Калі пасьпяшацца, дык можна штосьці прыдумаць, самі ж бачыце, як павольна ўсё працуе. На’т спэцназ даводзіцца з цэнтру выклікаць.

Пачуўшы пра спэцназ, Рыгор больш ня бавіўся і запатрабаваў набіць сваю торбу далярамі, а заплечнік Лявона – рублямі. Дырэктар набраў на бліжэйшых дзьвярох код, разнасьцежыў іх і, памацаўшы рукой за вушаком, запаліў сьвятло. І адразу ж пайшоў адчыняць суседнія дзьверы, а Рыгор зь Лявонам зазірнулі ўнутар.

На падлозе высілася вялізарная куча пачкаў з далярамі. Памяшканьне было прыкладна пяць на пяць мэтраў, і ўздоўж сьцен стаялі стэляжы з паліцамі. Хутчэй за ўсё, ад пачатку меркавалася складаць пачкі на паліцы, але калі месца не хапіла, грошы сталі валіць наўпрост на падлогу. Рыгор стаяў узрушаны. Урэшце ўвайшоў, павярнуўся да кучы даляраў сьпіной і паваліўся на яе, раскінуўшы рукі. Лявон усьміхнуўся, гледзячы на яго, але сам уваходзіць ня стаў, бо сачыў дырэктара, які корпаўся ля наступных дзьвярэй. Ад даляраў пахала сьвежай паперай і чымсьці яшчэ, Лявон пакуль што ня мог распазнаць.

– Памятаеш, Лявон, як мы дзівіліся: дзе людзі грошы бяруць? – паслабленым голасам мовіў Рыгор, беручы ў рукі то адзін, то другі пачак, і разглядаючы іх. – Няўжо ўсе тут бяруць?..

Нарэшце ён устаў, расшпіліў торбу дый пачаў хутка кідаць у яе пачкі. Торба напоўнілася імгненна; яна здавалася нікчэмна драбнюткай у параўнаньні з грудай грошай, якая ані не паменшылася. Рыгор штурхнуў торбу нагой і застаўся незадаволены ейнай друзласьцю. Ён высыпаў даляры на падлогу і пачаў складаць ізноў, цяпер ужо шчыльна і акуратна. Зашпіліўшы маланку, ён зь цяжкасьцю закінуў торбу на плячо і выйшаў у калідор.

– Хадзі, вазьмі рублёў. Толькі купюры выбірай якія буйнейшыя, – сказаў ён Лявону і падаў яму невялікі поліэтыленавы мяшок з напісам «Nivea». – Сюды таксама насыпай. Можа, у цябе яшчэ мяшкі ёсьць з сабой?

У Лявона мяшкоў не было. Ён увайшоў у суседні пакой, зірнуўшы дырэктару ў вочы так, што той адступіў на крок, і ўбачыў там дакладна такую ж карціну: гару рублёў у пачках на падлозе. Рублёвы пах быў падобны да даляравага, але адрозьніваўся большай сьвежасьцю. Лявон памяшаў нагой гару. Сярод пачкаў чырвоных дзясятак і зеленаватых дваццатак трапляліся бледна-сінія пяцідзясяткі і ружовыя сотні. Лявон пачаў выбіраць сотні і напаўняць заплечнік, краем вуха слухаючы размову Рыгора з дырэктарам.

– А ты чаго стаіш? Набяры хоць у кішэні баксаў!

– Не, дзякуй.

– Ня будзь дурнем. Ніхто ж не пазнае! Шкадаваць потым будзеш. Усё роўна ж не твае грошы, а казённыя. Чуеш, а золата ёсьціка ў вас?

– Ёсьць і золата.

– Ух! Я чмурэю проста! Мы яшчэ прыйдзем да цябе, зараз усё роўна ня ўцягнем. Ты як, ня супраць? Ха-ха! А суп яшчэ застаўся ў цябе?

Дырэктар маўчаў, палічыўшы пытаньне пра суп не патрабуючым адказу жартам. Але Рыгор не жартаваў:

– Што маўчыш?! Пагарджаеш мяне, ці як? Суп застаўся, кажу?

– Ой! – мяркуючы па голасе, дырэктар атрымаў штурхель руляй. – Прабачце, я думаў, вы не сур'ёзна. Так, застаўся суп! Вы зь якім густам любіце? У мяне харчо і курыны.

– Гэта добра. Абодва паспрабуем. Ты мне вось што яшчэ скажы: навошта ў нядзелю на працы тырчыш?

– Мне падабаецца тут. Я справаздачы складаю, суп вось ем...

Яны павярнулі галовы да Лявона, які зьявіўся з напоўненым заплечнікам у адной руцэ і мяшком у другой. Выглядаў ён кепска: стомлены твар, цьмяны погляд пад ногі. Рыгор занепакоена спытаў, ці ўсё ў парадку, і Лявон адказаў, што проста хоча спаць. Дырэктар прапанаваў яму выпіць кавы, каб узбадзёрыцца. Яны пайшлі назад, зараз ужо ў іншым парадку: наперадзе Рыгор, за ім дырэктар, ззаду Лявон. Рыгор напомніў дырэктару пра суп, і той з найсур’ёзьнейшым выглядам сказаў, што памятае. Лявон выказаў сумнеў, ці патрэбныя ім кава з супам, бо спэцназ можа наляцець з хвіліны на хвіліну. Рыгор паглядзеў на гадзіньнік і супакоіў Лявона: з узьняцьця сьцяга прайшло ўсяго дваццаць хвілін, і нават калі сьцяг заўважылі, дык у іх ёсьць яшчэ паўгадзіны, пакуль спэцназ дабярэцца сюды з цэнтру.

Рыгор і Лявон уселіся ў прымальні на канапе, а дырэктар пайшоў у свой кабінэт грэць электрачайнік. Рыгор закурыў і павольна, знарочыста гучна, каб чуў дырэктар, пачаў расказваць сьвежы анэкдот:

– Сустрэліся аднойчы тры бандыты – Саня Руды, Сярога Чырвоны ды Дзімон Барвяны. Выпілі яны моцна дый паспрачаліся – хто зь іх найбессаромнейшы і найбязьлітасьнейшы. Саня Руды кажа – я аднойчы абрабаваў банк і дырэктара забіў. Сярога Чырвоны кажа – я аднойчы рабаваў банк і дырэктара забіў, і касіраў забіў, і кліентаў забіў. Дзімон Барвяны кажа – а я аднойчы абрабаваў банк і ўсіх жывымі пакінуў. Саня Руды ды Сярога Чырвоны сьмяюцца – ты ў нас найсумленьнейшы і найжаласьнейшы. А Дзімон Барвяны адказвае – дурні, дык гэта толькі аднойчы было, усяго ж я абрабаваў дваццаць чатыры банкі.

Рыгор паглядзеў на Лявона – ці хоць усьміхнецца? – але той быў сур'ёзны і засяроджаны. Тым часам з кабінэта зьявіўся дырэктар з падносам, на якім стаялі плястыкавыя кубачкі з кавай і плястыкавыя слоічкі з супам, ужо напоўненыя кіпенем. Па ягонаму бледнаму твару Рыгор зразумеў, што анэкдот паўплываў. У паветры разьліваўся мясны водар, і Рыгор праглынуў. Ён ведаў, што трэба пачакаць колькі хвіляў, пакуль суп заварыцца, і, адцягваючы сябе ад нецярплівых думак, пачаў акуратна закасваць ніз свае шапкі, каб вызваліць рот паесьці. Лявон у задуменьні ўзяў у рукі кубачак з кавай і пачаў павольна круціць яго пад невялікім нахілам, назіраючы, як шума пакідае сьляды на сьценках. Усе маўчалі.

– У цябе паслухаць штосьці ё? – парушыў цішыню Рыгор, зьвяртаючыся да дырэктара. – Радыё там ці яшчэ штосьці?

– Радыё няма. У нас забаронена, – суха адказаў дырэктар.

– Пакрыўдзіўся на нас? Кінь, усё ж застрахаванае! Каму можа быць дрэнна праз маленькае рабаваньне, – дабратліва сказаў Рыгор. – Ты не хвалюйся, у анэкдота яшчэ і другі канчатак ёсьць, слухай. Значыцца, Саня Руды ды Сярога Чырвоны сьмяюцца – ты ў нас найсумленьнейшы і найжаласьнейшы. А Дзімон Барвяны адказвае – дурні, я людзей кінуў паміраць са старасьці і хваробаў, а гэта нашмат бязьлітасьней! Ну як, лепш? – пасьмейваючыся, Рыгор пацягнуўся за супам. – Ужо заварылася. А лыжачкі ёсьць у цябе?

Дырэктар спахапіўся і прынёс са свайго кабінэта колькі чайных лыжак. Рыгор зьняў фольгу са слоічкі, удыхнуў гарачы духмяны пар і, зрабіўшы першы глыток, ухвальна мыкнуў. Дырэктар стаяў, абапёршыся на стол, Лявон працягваў круціць кубачак з кавай, і абодва глядзелі на Рыгора, як ён есьць. Рыгор моўчкі і спакойна зьеў абедзьве слоічкі супу, з палёгкай уздыхнуў і абвясьціў, што пара ісьці.

– А цябе мы прывяжам да фатэля, каб ты ня бачыў, у які бок мы рушылі. Не крыўдуй, дупка.

Дырэктар запэўніў, што ня будзе крыўдзіцца. Рыгор сарваў з вакна пупыркавую вяроўку, з дапамогай якой паварочваліся жалюзі, і прывязаў дырэктара да сакратарскага фатэля.

10. Як Лявон ды Рыгор застудзіліся

Рыгор прапанаваў нікуды не ісьці, а залегчы ў хмызьняку і дачакацца, пакуль зьявіцца спэцназ. На ягоную думку, было б глупствам сутыкнуцца зь ім на дарозе, гэта прывяло б да бессэнсоўнага і небясьпечнага стрэльбішча. Яны прайшлі трохі ўбок ад будынка і разьмясьціліся ў густых, даўно ня стрыжаных зарасьніках грогу. Лявон з асалодай сьцягнуў з галавы гарачую шапку, адчуўшы кончыкамі пальцаў рыфлёныя адбіткі, пакінутыя ніткамі на твары. Зямля за грогам парасьла высокай травою з высьпеўшымі каласкамі, і Лявон, улёгшыся на сьпіну і падклаўшы пад галаву заплечнік, цешыўся на іхную блізкасьць. Адзін каласок схіліўся да самага твару Лявона, ён лёгка правёў па ім паўзачыненай далоньню і разглядаў пясочна-жоўты пылок, што застаўся на скуры. Тым часам Рыгор уважліва агледзеў хмыз, абраў найлепшую агнявую пазыцыю ў прасьвеце паміж лісьцем і ўсталяваў туды аўтамат.

Паназіраўшы колькі хвіляў за дарогай, Рыгор павярнуўся да торбы і расшпіліў маланку. Палез у яе рукою, спрабуючы намацаць нешта ў глыбіні, але пачкі даляраў былі выкладзеныя шчыльна, і дабрацца да дна яму не ўдалося. Ён з прыкрасьцю мовіў, што забыўся перакласьці рэшткі доктарскай каўбасы ў бакавую кішэню, а яны былі б зараз так дарэчы! Лявон не адказваў.

Рыгор праглынуў сьліну і вярнуўся назіраць праспэкт. І ў час: ўдалечыні паказалася чалавечая постаць. Яна хутка набліжалася, расла, і неўзабаве можна было разгледзець чорную бярэтку, чорны вайсковы строй і трыкутнік бела-сіняй цяльняшкі на грудзёх. Спэцназавец крочыў бакавінай шырока і цьвёрда, ад ягоных высокіх чорных ботаў, даверху зашнураваных, падымаліся воблачкі пылу. Ён выразна махаў адной рукой у тахт крокаў, а другую трымаў на пасу аўтамата, дакладна такога ж, як і ў Рыгора зь Лявонам. Ужо праз хвіліну, узяўшы аўтамат наперавес, ён збочваў на масток, што вёў да банку. Ля ўваходу ён спыніўся, зьняў з поясу пляшку і адпіў колькі глыткоў. Потым выцер вусны рукавом і адважна рушыў унутар. Рыгор зірнуў на гадзіньнік.

– Выдатна! Каб мы тамака хвіляў на пяць затрымаліся, дык невядома, чым магло б скончыцца. А зараз сыходзім! – загадаў ён і ўстаў.

Рыгор падняў торбу, надзеў яе на правае плячо, павесіў аўтамат на шыю і павярнуўся да Лявона. Той спаў, раскінуўшы рукі і прыадчыніўшы рот.

– Знайшоў час! – Рыгор штурхнуў яго красоўкай. Лявон здрыгануўся і расплюшчыў вочы. – Падымайся! Сыходзім! Хутчэй!

Лявон паслухмяна ўстаў, пазяхаючы і праціраючы пальцамі вочы. Рыгор узяў яго за рукаў і пацягнуў да праспэкту. Ён баяўся, што спэцназавец выйдзе вонкі дый заўважыць іх; ягоны твар зрабіўся заклапочаны і злосны. Лявону перадалося пачуцьцё сур'ёзнасьці, і ён таропка пайшоў за Рыгорам па бакавіне. Калі яны адыйшліся ад мастка мэтраў на пяцьдзясят, Рыгор спыніўся, падштурхнуў Лявона ў сьпіну, каб ён ішоў далей, а сам пабег назад, да ўваходу. Напружваючыся, ён падцягнуў да дзьвярэй чыгунавую сьметніцу, стварыўшы невялікую барыкаду. Калі ён бегам дагнаў Лявона, ягонае дыханьне было цяжкім, твар заліваў пот. Лявон прапанаваў паднесьці ягоны аўтамат, выказаўшы здагадку, што страляць ужо наўрад ці прыйдзецца.

– Дзякуй, браценік! – выдыхнуў Рыгор, аддаючы яму зброю.

Лявон цяпер крочыў першым, разглядаючы ў пыле сьляды спэцназаўца, і думаючы, ці зручна яму ў гэтых чорных ботах. Цікава, яны носяць шкарпэткі або анучы? Ён нават хацеў задаць гэтае пытаньне ўголас, але потым рассудзіў, што ня час. Яны шпарка рухаліся праспэктам Дзяржынскага да цэнтру і неўзабаве дасягнулі скрыжаваньня-круга, ад якога ішоў на паўднёвы ўсход праспэкт Жукава. Увайшоўшы ўнутар круга, пакрытага выгарэлай ны сонцы травой, Рыгор спыніўся, скінуў торбу і сказаў Лявону:

– Пасядзім пяць хвіляў? Сьпякотна.

Ён апусьціўся на зямлю, выцягнуў ногі і абапёрся рукамі назад. Лявон, застаўшыся ў яго за сьпіной, няўпэўнена пераступіў з нагі на нагу дый мовіў:

– Мне, мусіць, пара, – Рыгор зьдзіўлена павярнуўся да яго. – Мне туды.

Лявон павёў падбародкам на поўнач, дзе пачынаўся праспэкт Пушкіна. Рыгор адразу забыўся аб стомленасьці і сьпякоце, падхапіўся і пачаў горача пераконваць Лявона, што йсьці дадому небясьпечна. Лепш трымацца разам, і лепш затаіцца. Ён прапанаваў перачакаць некаторы час у ягоных гаражох. Лявон імлява пагадзіўся, не зусім разумеючы, што дасьць ім перачаканьне. Калі ўжо цябе высачаць, дык адседжвайся ці не, гэта нічым не дапаможа, хіба не? Але на спрэчку не было сілаў. Акрамя таго, бываць у гаражох яму раней не даводзілася, і думка пра іх абуджала ў ім смутную цікавасьць. Лявон уяўляў сабе вялізарныя памяшканьні з паўкруглай стольлю на складаных рашэцістых мэталяканструкцыях – ён бачыў такія гаражы ў адным з часопісаў.

Калі яны прамінулі Траецкае прадмесьце, Лявон адчуў, што больш ісьці ня мае сілы: аўтаматы нацёрлі плячо, а заплечнік зь мяшком, якія здаваліся спачатку маленькія і лёгкія, пасьля доўгага шляху зрабіліся каменна цяжкія. Ён паклікаў Рыгора, што зноў крочыў наперадзе, і прапанаваў зрабіць прывал. Рыгор таксама стаміўся і маўчаў толькі з асьцярогі, што Лявон ізноў захоча сысьці. Цяпер, калі гаражы сталі бліжэйшыя за Лявонаву хату, і вяртацца назад ён наўрад ці пажадаў бы, можна было і адпачыць. Яны збочылі ў парк ля Опэрнага тэатра і плюхнуліся на адну з даўгіх гранітавых лавак.

– Стаміўся? Ну, патрымай крыху, галоўная справа зробленая! Ты давай пасядзі, а я ў гастраном па чыпсы зьлётаю, – за час, праведзены ў дарозе, Рыгор дужа згаладнеў, і пустэча ў ягоным жываце патрабавала запаўненьня.

Лявон, адказаўшы на словы Рыгора слабым ускалыхам галавы, адкінуўся на сьпінку лаўкі, выцягнуў ногі і заплюшчыў вочы.

Рыгор вярнуўся праз чвэрць часу з двума вялізнымі пачкамі чыпсаў, скруткам гарачых сэндвічаў, трыма бутэлькамі піва і літрам апэльсінавага соку, асабіста дзеля Лявона. Лявон моцна спаў. «Дзіўны дзяцюк гэты Лявон. Колькі ўжо можна спаць? Таму ён такі і затарможаны, што сьпіць помногу». Рыгор сеў побач, адкаркаваў піва гайкавым ключыкам нумар трынаццаць і ўзяўся за сэндвічы.

Было ціха і цёпла, недзе ўглыбіні парку сьпявала птушка. Рыгор глядзеў на шэры, змрочны фасад Опэрнага тэатра і, жуючы, разважаў, што ў гэткай пабудове добра было б выконваць Вагнэра. Ці бываюць там наогул канцэрты? Успомніўшы ўвэрцюру да «Валькірыі», ён закалыхаў галавой у тахт музыкі і замыкаў у нос. Зьеўшы другі сэндвіч, ён зьняў красоўкі, сьцягнуў шкарпэткі, акуратна паклаў шкарпэткі на красоўкі і выцягнуў стомленыя ногі побач з нагамі Лявона, трохі даўжэйшымі. Салодка паварушыў пальцамі. «Як добра ўсё атрымалася! Так лёгка і проста!» – ягоныя думкі перацяклі на ўдалае рабаваньне. Можа пералічыць зараз грошы? Не, потым. Ён залетуцеў, як будзе выбіраць і купляць кватэру. У якім раёне лепш? Можа, недзе тут, у цэнтры? Ціха, сьвежа. Тэатар побач, дарэчы. Гуляй сабе ў парку навокал, валяйся на траве, жуй вэнджаныя каўбаскі. Улагоджаныя думкі Рыгора перапыніліся, калі ягоная рука, працягнутая па наступны сэндвіч, намацала толькі пусты мяшок з хлебнымі дробкамі. Ён зірнуў на Лявона і рассудзіў, што калі санліўцу не дасталася сэндвічаў, дык у гэтым вінаваты толькі ён асабіста. Стане яму і чыпсаў. Але калі ж ён прачнецца? Рыгор апусьціў пустую бутэльку і мяшок з дробкамі ў чорную чыгунавую сьметніцу, адкаркаваў другое піва і ўзняўся, выпрастаўся. Заманіўшыся крыху прайціся басанож, ён накіраваўся да тэатра.

Ягоныя падэшвы прыемна ступалі па ўгрэтым сонцам пліткам, падмінаючы мяккую траўку, што прабівалася паміж імі. Накіраваўшыся па прыступках да галоўнага ўваходу і разглядаючы ўзьнёслыя фігуры на портыку, Рыгор намагаўся падымаць босыя ногі вышэй, каб ня ўдарыць пальцамі аб камень. Прайшоўшы паміж квадратнымі калёнамі, ён убачыў у адной зь нішаў тое, чаго невыразна спадзяваўся – афішу. Напісаная бэзавым алоўкам на белым кардонавым аркушы, яна здалася яму дзіўнай і неналежнай. Але раней афішы яму ніколі не трапляліся, параўноўваць было не з чым, і ён адагнаў сумневы. Пачаўшы чытаць, Рыгор нават сьвіснуў са зьдзіўленьня – афіша абяцала ў найбліжэйшай будучыні ўрачыстае адкрыцьцё сэзона і паведамляла, што вядзецца рыхтоўля да пастаноўкі опэры Вагнэра «Лятучы Галяндзец». Ніякіх падрабязнасьцяў і дат не вызначалася. Рыгор перачытваў яе колькі разоў запар і дзівіўся сам на сябе – як яму раней не прыходзіла думкі наведаць тэатар? Ён пацягнуў дзьверы, але яны не паддаліся. Рыгор адпіў з бутэлькі. «Мабыць, нядзеля ў іх выходная. Трэба будзе прыйсьці сюды ў які будзень дый даведацца дакладную дату пастаноўкі. Выдатны дзень сёньня! Дзень перамогаў, посьпехаў і добрых навінаў». У найлепшым гуморы ён спусьціўся назад і пабудзіў Лявона.

Праз гадзіну яны дабраліся да гаражоў. Ахоўнік дзядзя Геня ўжо быў на месцы, незвычайна рана для сябе. Ён прадыхаўся ля свае цаглянае хаткі і ўбачыў іх здалёку: памахаў смуглай валасатай рукою дый падняў шлягбаўм. Патрэбы ў гэтым не было ніякай, але яму падабалася гэткім парадкам паказваць вартасьць сваіх службовых абавязкаў. Дзядзя Геня выглядаў тыповым вяскоўцам-гаспадаром, ужо не маладым, але яшчэ не пажылым, жылаватым, з пасівелым шчэцьцем, у старых нагавіцах са стрэлачкай і замытай белай суколцы. Ураніцу і ўвечары дзядзя Геня корпаўся з жонкаю на лецішчы, а калі-нікалі ўдзень на гадзіну-дзьве прыходзіў да гаражоў, пабалбатаць з Рыгорам і адгадаць крыжаванку. І ўсё ж пра становішча ахоўніка ён меў асаблівае ўяўленьне – ён лічыў сваю пасаду ў некаторым родзе кіравальнай. Таму, падняўшы шлягбаўм, ён ня стаў сустракаць Рыгора і Лявона на нагах, а дзеля самавітасьці вярнуўся ў будку, надзеў на нос свае ўлюбёныя акуляры без аправы і ўзяў у руку аловак. Акуляры бліснулі ў сонечным промні.

– Дзядзя Геня – добры мужык. Свой чалавек, – патлумачыў Рыгор Лявону, калі яны параўняліся зь сіняй водакалёнкай, і крыкнуў: – Здароў, дзядзь Гень! Як маесься?

Дзядзя Геня заўсьміхаўся, зарухаўся за шклом. Ані не зьдзівіўшыся на аўтаматы за плячыма ў сяброў, ён высунуўся ў дзьверы і з воклічам «Лаві!» кінуў Рыгору вялікі чырвоны яблык. Рыгор лёгка злавіў яго, перадаў Лявону, а сам запусьціў руку ў торбу з грашыма. Праходзячы паўз адчыненых дзьвярэй, спрытна шпурнуў туды тугі пачак грошай і патрапіў наўпрост на калені дзядзе Гене.

– Ну, каго ўжо абрабавалі, байцы? – дзядзя Геня засьмяяўся і пастукаў пачкам па стале. – Пастраляць з калаша дасьцё, героі? Ха-ха!

– Дзядзь Гень, калі тутака спэцназавец раптам зьявіцца, дык паведамі, га?

– Не турбуйся, сынку, вораг ня пройдзе! – ён ізноў памахаў ім рукой.

«Дзікі нейкі дзядзька, – думаў Лявон, – Здаецца, аўтаматы, пачкі грошай і спэцназ – гэта для яго жыцьцёвая норма». Ён азірнуўся і ўбачыў, як дзядзя Геня апускае шлягбаўм. Цёплы павеў надзьмуў ягоную суколку нібы ветразь.

Гаражы троху расчаравалі Лявона сваімі невялікімі памерамі, але, калі Рыгор зьняў замок і расчыніў створку брамы, унутры сталася вельмі ўтульна. Лявон стаў на парозе і разглядаўся. Асабліва яго зьдзівілі прычэпленыя да сьцен разнастайныя прылады, інструмэнты дый проста дзіўныя рэчы, кшталту тачкі на трох колах, зялёнай гумовай грэлкі ці двух зьвязаных за дзяржальні венікаў. Ён падыйшоў да сьвідравальнага станка і з павагай правёў пальцамі па ягонаму магутнаму патрону з шурпатай насечкай.

– Праходзь, ладкуйся. Тутака кухня, а вунь там пакой. Можаш паслухаць штосьці, пакуль я макароны звару, – тон Рыгора прыкметна зьмяніўся, стаў яшчэ больш упэўнены і нядбайны: тут, дома, ён панаваў безумоўна.

Рыгор кінуў торбу пад варштат, паставіў аўтаматы за халадзільнік і з гучным «уфффф» паваліўся ў качалку. Сагнуўшы шыю, панюхаў свае падпахі і скрывіўся. Лявон зь непрыязнасьцю адвёў вочы. «Як вульгарна. І што я тут раблю, зь ім? А сысьці – дык няветліва. Зьневажальнае становішча!» Каб адцягнуцца ад гэтых думак, Лявон скарыстаўся запрашэньнем – прайшоў, нагнуўшыся, у другой гараж, сеў на кушэтку.

– Толькі ня сьпі! Пайшлі, памыемся! – Рыгор зазірнуў у пройму, здымаючы зь сябе кашулю. – Лазьні вядома няма, але не зарастаць жа каростай! Сёньня быў вялікі дзень, і цяперака мы зусім іншыя людзі! Адчуваеш, як ты зьмяніўся з раніцы?

Лявон не адчуваў нічога, акрамя смутнага раздражненьня, але ўстаў і выйшаў усьлед Рыгору вонкі. Рыгор, ганарліва расправіўшы плечы, нетаропка шыбаваў паўз доўгага шэрагу рознакаляровых гаражных брамаў. Ля калёнкі ён шырока расставіў ногі і націснуў на рычаг. Вада зьявілася, як заўсёды, не адразу, а праз хвіліну, даючы зразумець, што ёй няпроста, і яна бяжыць здалёку. Рыгор папрасіў Лявона патрымаць рычаг, а сам нахіліўся, склаў далоні коўшыкам і, дачакаўшыся струменя, спачатку абмыў твар, потым з крыкам і сьмехам сунуў пад яго галаву, а потым стаў плёскаць ваду сабе на грудзі, на шыю і на рукі. Нечакана ён заціснуў рукою кран і накіраваў тугія пырскі на Лявона. Лявон віскнуў і адскочыў ад калёнкі, адцягваючы ад скуры мокрую кашулю.

– Стой! Не адпускай, бо зноў чакаць прыйдзецца! Больш ня буду! – рагатаў Рыгор. – Распранайся, цёпла ж!

Дзядзя Геня за шклом вартоўні ўхвальна сьмяяўся і паказваў ім адзінец. Вада была сцюдзёная, але Лявон раптам ізноў адчуў, што энэргія Рыгора сілкуе яго, нібы батарэйка. Завабіўшыся хваляй душэўнага ўздыму, ён пырхаў, крычаў і гарэзіў разам з Рыгорам. Яны плёскаліся і пырскаліся хвіляў пяць, у выніку штаны таксама вымаклі наскрозь, іх прыйшлося зьняць і разьвесіць на створцы брамы. Сонца схавалася за хмарку, стала халаднавата.

– Ну як табе? Асьвяжыўся? Палезьлі зараз на дахі загараць, – Рыгор, грэючыся, падскокваў на месцы, адлюстроўваючы стойку баксёра.

Ён вынес з гаража алюміневыя ўсходкі, першым залез наверх і лёг, закінуўшы рукі за галаву. Лявон асьцярожна падняўся ўсьлед. Жалеза даху, памаляванае карычневым, было цёплае празь нядаўняе сонца, але Лявону неўзабаве стала зябка. Ён лёг на жывот і падціснуў пад сябе рукі, ужо ў дрыжыках. Перад ягоным тварам была няроўная фарба, месцамі аблупленая, дробныя напаўпразрыстыя семечкі бярозы, выспы балотна-зялёнага моху. Рыгор таксама зьмерз, і яму не ляжалася. Ён сказаў, што прынясе піва, пераступіў церазь Лявона і зьнік унізе.

– Можа, у цябе і рушнік знойдзецца? – спытаў наўздагон Лявон. Рыгор крыкнуў, што пашукае.

Рушнік давялося чакаць доўга – ён, мабыць, захоўваўся ў Рыгора недзе ў далёкіх запасьніках, і знайсьці яго было нялёгка. Лявон уяўляў, як Рыгор рыецца ў глыбокіх скрынях з клёпанымі кутамі, дастаючы адтуль і разглядаючы тое камзол, тое сурдут, тое вышыты чырвонымі ўзорамі абрус. Лявон пачынаў дрыжаць. Пяшчотны павеў у немені сонца і пасьля ледзянога купаньня здаваўся непрыемна халодны. Лявон сеў і шчыльна абхапіў калені рукамі. З валасоў сьцякала вада і зьбіралася кроплямі на кончыку носа. Лявон дакранаўся набрынялай кропляю да калена, і яна расьцякалася ледзь прыкметнымі струменцамі па скуры, прыўздымаючы валасінкі. Чакаючы наступную кроплю, ён з надзеяй паднімаў галаву да неба. Праз воблака было відаць, як павольна рухаецца ўнутры бледна-жоўтае сонца.

Сонца пасьпела дасягнуць сярэдзіны, калі Рыгор вярнуўся з бутэлькай піва, пакункам соку і маленькім вафлёвым рушніком. Гэта быў адзіны рушнік, які ў яго знайшоўся, але затое ён гасьцінна дазволіў Лявону выцерціся першым. Пачаўшы выціраньне з галавы, Лявон зразумеў, што зглупіў – рушнік імгненна змакрэў і зрабіўся агідна халодны. Рыгор адкаркаваў піва, закурыў і паабяцаў, што сонца зараз зьявіцца. Лявону смажыла, і ён узяў сок, які, здаецца, праляжаў у лядоўні тыдзень. Скалынаючыся, Лявон выпіў пакунак за пару глыткоў. Рыгору ж, відаць, холад толькі дадаў настрою – ён весела зірнуў на Лявона і сказаў:

– Гэта на’т карысна – халадочак! Загартоўка. Слухай дарэчы анэкдот пра спорт! Сустрэліся аднойчы Пруст, Кафка ды Джойс – і зайшла ў іх размова, хто якім спортам займаецца. Пруст кажа – я хаджу на трэнажоры. Кафка кажа – я катаюся на ровары і на сноўбордзе. Джойс кажа – а я ўніз галавой вішу. Пруст і Кафка дзівяцца – гэта што за трэндавы спорт гэткі? Ёга? Джойс адказвае – якая нахалеру ёга. Калі галавою ўніз, дык да яе кроў прылівае – і плыня сьвядомасьці так і прэ, так і прэ!

І, не чакаючы Лявонава водгуку, Рыгор зарагатаў. Лявон, зьмерзлы і раззлаваны, дэманстратыўна хмыкнуў. «Ён вызначана шалёны, гэты Рыгор. Вар'яцкія анэкдоты». Адрагатаўшы, Рыгор змоўк, і яны некаторы час разам глядзелі на воблака. «І ўсё ж ён уважлівы, Рыгор. Памятае, што я люблю менавіта апэльсінавы сок, – меркаваў Лявон, мякчэючы. – І сьляды... Мае сьляды яшчэ ніколі не заходзілі так далёка». Ён з задавальненьнем адзначыў маўчаньне Рыгора, які не рабіў аніякіх спробаў параўнаць воблака зь якой чарапахай.

Праз хвіляў пяць воблака сапраўды выпусьціла сонца зь сябе. Зноў пацяплела. Лявон і Рыгор неўзабаве ўгрэліся і паслабіліся. Яны перакульваліся са сьпіны на жывот і назад, сохлі і заплюшчвалі вочы. Праз павекі сонца прасьвечвала густа-чырвоным, і на фоне гэтае чырвані плавалі маленькія, няўлоўныя роўным позіркам колцы.

Абсохшы, яны спусьціліся ўніз. Рыгор пачаў гатаваць спагеці з тушонкай, а Лявона пасадзіў у качалку. Ужо ведаючы пра ягоную схільнасьць да нечаканага засынаньня, Рыгор як мага гучней ляскаў вечкам аб рондаль, дробна тупаў нагамі і падрабязна камэнтаваў кожны свой рух: «Вось і вада ўскіпела! Паламаць спагеці напалам ці будзьма есьці даўгія? Саліць шмат, ці ты ня любіш? Ізноў згубіў кансэрвавы нож!» Калі неўзабаве спагеці былі звараныя, зьмяшаныя з тушонкай і выкладзеныя ў плястыкавыя талеркі, Рыгор прапанаваў перайсьці ў суседні гараж і паслухаць музыку.

– Люблю есьці ды слухаць. Табе я таксама піва адкаркую, добра? Бяры! Ты, дарэчы, што любіш слухаць?

Рыгор стаяў перад сваім музычным стэляжом, трымаючы ў адной руцэ талерку, а другой перабіраючы кружэлкі. Лявон сеў на канапу і паставіў талерку побач, яна апякала далоні. Гледзячы на апаратуру Рыгора і высокія паліцы з запісамі, ён успомніў пра дыск, што яму падаравалі ўва ўзнагароду за знойдзены тэлефон. Лявон прынёс з кухні свой заплечнік, расчыніў і спытаўся Рыгора, куды можна перакласьці грошы.

– У мяне там на дне дыск ляжыць. Я яго ні разу ня слухаў.

– Грошы? Валі на падлогу! – Рыгору так спадабалася гэтая ідэя, што ён пакінуў сваю порцыю спагеці на калёнцы, прынёс торбу з далярамі і таксама вытрас яе на сярэдзіну гаража. Утварылася мініяцюрнае падабенства тых грашовых гораў, якія яны бачылі ў банку. З хвіліну яны моўчкі глядзелі на кучу банкнотаў, Рыгор з узбуджэньнем, а Лявон у нейкім здранцьвеньні. Нарэшце Рыгор узяў падаты Лявонам дыск і падазрона агледзеў яго.

– Шубэрт? Песьні? Вось дык густы ў цябе!

– Хіба там Шубэрт? Адкуль ты ведаеш?

– Вось жа, алоўкам падпісана, танютка. Не, давай яго крыху пазьней паслухаем, – Рыгор паклаў дыск на калёнку. – А зараз я «Валькірыю» ўключу! Акурат па гумору, га?

Лявону гэтая назва нічога не сказала, і ён паціснуў плячыма. Рыгор падміргнуў яму, быццам абяцаючы разьвесьці ўсе ягоныя сумневы, раскрыў кардонавы футарал з наборам кружэлак і выцягнуў адну з капэрты. Перш як усталяваць кружэлку на прайгральнік, ён дзьмухнуў на паверхню, паднёс яе да самага носу і агледзеў пад рознымі вугламі. Запусьціўшы круг і апусьціўшы іголку, Рыгор пагасіў сьвятло, і «пакой» зараз асьвятляўся толькі з праходу на «кухню», адкуль падаў пераламаны рэчамі жоўты электрычны прастакутнік. Рыгор ізноў узяў талерку ў рукі і сеў побач зь Лявонам.

Рыгор вельмі любіў гэтую опэру і праслухаў яе не адзін дзясятак разоў. Зараз ён прамінуў палову і паставіў адразу сама яркае месца, «Лёт валькірыяў», каб уразіць госьця. Музыка ўзмацнялася, і па сьпіне Рыгора пабег халадок захапленьня. Кампанія Лявона дадавала асалоды, ён ужо наперад смакаваў, як той упадабае Вагнэра і ўшануе Рыгораў густ. Ён ціхутка засасываў у сябе спагеці, стараючыся ня цмокаць і ніводным гукам не перашкаджаць музыцы.

Лявон сапраўды ўразіўся магутнымі сугуччамі. Што ў гэтае музыцы маецца на ўвазе менавіта лёт, Рыгор яму не сказаў, і Лявону ўявіўся моцны, цяжкі драўляны карабель у буйным моры і жорсткія вікінгі ў змаганьні са штормам. Яму захацелася стаць адным зь іх, утрымліваць цьвёрдымі далонямі тоўсты поўраз, паварочваць ветразь, жмурыцца на ледзяныя кроплі. Хутаранка ацаніла б гэта. Але неўзабаве бушаваньне сьцішылася, зьмянілася на ўрачыста-сумныя дыялогі, і Лявон адцягнуўся на свае ўласныя думкі. У гаражы пахла тушонкай і пыльнымі дыванамі, а ад грошай павявала сьвежай паперай. Ён нагнуўся, падабраў адзін з пачкаў, паспрабаваў разгледзець яго ў прыцемку, панюхаў, і стаў гладзіць пальцам ціснёную паверхню верхняе банкноты. Яму было крыху млосна: галава здавалася вялікай і драўлянай, як карабель, і каламутнай, як штармавое мора, а цела зусім саслабела.

Даеўшы тушонку, Рыгор нахіліўся і паставіў пустую талерку на падлогу. Да гэтага моманту ён унікаў глядзець на Лявона, але цяпер, калі да канца кружэлкі засталося зусім няшмат, Рыгор павярнуўся і з запытальна паднятымі бровамі зазірнуў яму ў твар. Лявон спаў, прыадчыніўшы рот. Рыгор з прыкрасьцю ўстаў з кушэткі і падыйшоў да прайгральніка. Аўтастоп чамусьці не спыніў кружэлкі, яна працягвала круціцца, і на кожным абароце іголка мякка пстрыкала. «Чаму ён увесь час сьпіць? Спаў зранку, калі я яго сустрэў, спаў ля банку ў хмызе, спаў на лаве каля Опэрнага, сьпіць цяпер. Яшчэ толькі пяць вечара! І што мне цяпер рабіць?» Ён паклаў кружэлку ў капэрту і засунуў на месца. Прайшоў да халадзільніка і ўзяў яшчэ піва, моцнае. «А можа і добра, што ён заснуў. Мы і бяз тога за сёньня зрабілі зашмат. Ня будзем прысьпешваць, хай усё ідзе як ідзе».

Рыгор бязмэтава выйшаў на вуліцу з бутэлькай у руцэ, падыйшоў да хаткі дзядзі Гені, ужо апусьцелай, вярнуўся назад, закурыў. Пагартаў свае сшыткі з каталёгам запчастак, але займацца не хацелася. Паглядзеў на нерухомага Лявона. Потым сеў на кукішкі побач з грашовай кучай і пачаў перабіраць пачкі, раз-пораз адглынаючы з бутэлькі. Банкноты крыху адрозьніваліся па памерах, але ў цемры было незразумела, якія зь іх даляры, а якія рублі. Паціху да Рыгора вярнуўся добры гумор. Ён думаў пра сваё новае жыцьцё, што, даладна кажучы, яно пачалося сёньня, але па-сапраўднаму пачнецца з заўтрашняе раніцы. Заўтра ўсё будзе па-іншаму.

Назіраючы на роўны подых Лявона, ён таксама заманіўся легчы і заплюшчыць вочы. Ці праз моцнае піва, ці праз багаты падзеямі дзень, але яго адолела стомленасьць і слабасьць, а ў галаве нешта непрыемна пульсавала. Рыгор устаў, пагасіў сьвятло на кухні, а потым прылёг наўпрост на грашовую кучу. Ён доўга круціўся і паварочваўся, але неўзабаве ўладкаваўся зручна і ўтульна.