Рабаваньне па-беларуску

1. Як Лявон ды Рыгор заблукалі

Яны ўжо доўга маўчалі, і Рыгор гнаў машыну наперад і наперад. Спачатку паабапал дарогі цьмянымі ценямі праносіліся хаты, лецішчы, запраўныя станцыі, нейкія склады, а потым застаўся толькі чорны лес, ён падступаў да асфальту ўсё бліжэй і бліжэй. Калі звонку стала зусім цёмна, непрыкметныя раней спыдомэтры і тахомэтры вакол Рыгора набылі значнасьць, выявіўшы свае таямнічыя бледна-зялёныя абрысы. Рухавік упэўнена і магутна роў унізе, празь сядзеньне перадавалася прыемная вібрацыя. Праплывалі ліхтары – мяккія колы сьвету, высока на нябачных ножках – узрасталі, асьвятлялі кабіну і зьнікалі ззаду. Лявон звужаў павекі, і тады зь сярэдзіны кожнага кола ўзьнікаў яркі чатырохвугольны промень, падобны да компасу са старажытных мапаў, толькі танчэйшы. Лявон чакаў, калі Рыгор скажа «ну што, пракаціліся? нічога асаблівага? паварочваем», ці нешта кшталту, і гатоў быў пагадзіцца, але Рыгор з выглядам адважнага капітана карабля пазіраў наперад і крэпка сьціскаў абаранак. Здаецца, яму проста падабалася ехаць. Нарэшце яны загаварылі адначасна:

– Слухай, Рыгору...

– Чорт!

– Што чорт?

– Ды бэнзін! Бач, чырвонае загарэлася. Канчаецца. Забыўся я, не паглядзеў адразу... – Рыгор зірнуў вінавата, – А што ты хацеў сказаць?

– Мо назад? А то бесталкова неяк – усё роўна не відаць анічога. Лепш заўтра ўдзень вернемся. І заправімся заадно.

Рыгор кіўнуў і пачаў плыўна тармазіць. Бліжэйшы ліхтар спыніў набліжэньне, замарудзіў рост і з роўным зьзяньнем застыў на месцы. А калі Рыгор закруціў абаранак дзеля развароту і зноў перасунуў перадачу, рухавік заглух. Павярнуўшы колькі разоў ключ у замку, Рыгор адкінуўся і з прыкрасьцю ляпнуў сябе па каленях.

– Прыехалі! Ну што... Пайду зірну ў багажнік – раптам тамака запасная каністра.

Ён адчыніў дзьверы, з чаго ў столі кабіны запалілася слабая жоўтая лямпачка, і выскачыў у цемру, а праз імгненьне зьявіўся і зьнік у сьвятле фар. «Нібы ведаў, што будуць непрыемнасьці», – Лявон уздыхнуў і ўладкаваўся ямчэй у куце паміж сядзеньнем і дзьвярыма.

– Чуеш! Тутака поўная машына грошай! – даляцеў да яго голас Рыгора.

– Так, зараз гэта асабліва значна... – млява мармытнуў Лявон сабе пад нос.

За гэты доўгі дзень ён вельмі стаміўся, і цяпер яму нарэшце зрабілася ўсё роўна. Невыразна ўспомнілася, што ён ня піў соку цэлы дзень, праглынулася. Ён заплюшчыў вочы і пачаў драмаць, паклаўшы галаву на бакавое шкло. Але не прайшло і хвіліны, як Рыгор стукнуў косткамі пальцаў у шкло звонку.

– Зноў сьпіш?

Лявон сьцепануўся і падняў галаву. Павекі зьліпаліся, кабіна двоілася, і ён, пазяхаючы, цёр вочы кулакамі. Аўтобус пахіснуўся – гэта Рыгор ізноў сеў на кіроўчае месца.

– Няма бэнзіну. Затое грошай шмат. Інкасатары – нябедныя хлопцы! – голас Рыгора быў аптымістычны і бадзёры. – Ну, што рабіць будзем? Пайшлі, пройдземся да бліжэйшае бэнзакалёнкі!

– Давай лепш заўтра, – прапанаваў Лявон, з прыкрай адзначыўшы ўмольнасьць сваёй інтанацыі. – Я стаміўся і спаць хачу. Дый позна ўжо, цёмна.

– Вось скажы мне, Лявон, – нечакана раззлаваўся Рыгор, – ты зараз будзеш спаць, а мне што рабіць? Доўбні ганяць? Якога ліха ты заўсёды сьпіш? Ніхто ня сьпіць, а вось ты ўвесь час сьпіш! Вось патлумач мне!

– А сам? Чаму ты ўвесь час жрэш? – ускіпеў у адказ Лявон, зь сілай выгаварыўшы неўласьцівае і непрыемнае яму, грубае слова «жрэш». – Ты хоць аднаго чалавека бачыў, каб столькі еў? Празь цябе потым дробкі, і гэты гідкі тлушч на вуснах, і паскудны піўны пах! Я дзіўлюся, як табе не зьневажальна праглынаць ўнутар гэтую перажованую, змочаную сьліною брыду?

Вочы Рыгора загарэліся, кулакі сьціснуліся, і ўсё ягонае цела ператварылася ў спружыну, як у дзень апошняе сваркі з татам. Ён адчуў, што зараз адным ударам расплюшча Лявону вусны і зубы, але той дадаў:

– Успомні, хто выцягнуў цябе зь вязьніцы? На тваім месцы я паводзіўся б сьціпла, хоць першым часам.

І Рыгор садзьмуўся, як паветраны шарык.

– Выбачай, братка.

Яны памаўчалі хвіліну, гледзячы ў розныя бакі, і Рыгор паўтарыў:

– Прабач. Давай, сьпі, калі хочацца. Ты сьпі, а я за бэнзінам схаджу. І соку табе прыхаплю.

Лявон хмыкнуў. Рыгор замірэнча крануў яго за калена і ціхутка засьпяваў песьню, нейкую новую, якую Лявон раней ня чуў. Здаецца, словы былі нямецкія, але гэта быў ня Шубэрт. Сварка згладзілася, здалася сьмешнай і бессэнсоўнай. Лявон падцягваў сьпеў мыканьнем. Стала хораша, але сумна: у мэлёдыі адчуваўся выразны густ трывогі.

Калі песьня скончылася, Рыгор падміргнуў Лявону і выскачыў у цемру. «Чакай, Рыгору, хто гэта быў?» «Гэта Малер, я яго добра ведаю. Трохі ўплывае, га? Пасьпяваем яшчэ!» Ляпнулі дзьверы, сьвятло ў кабіне згасла, і неўзабаве таямнічыя зялёныя кружочкі і стрэлачкі прыбораў выявіліся зноў.

Калі Лявон прачнуўся, ўжо разьвіднела. Вокны кабіны спрэс запатнелі драбнюткімі сьветла-шэрымі парасінкамі. Ён правёў тыльным бокам далоні па лабавым шкле, і пад ягонай рукою сабраліся раўчукі, пабеглі ўніз. Звонку была ясная раніца – сонца, яшчэ нізкае, асьвятляла толькі верхавіны ялін леваруч дарогі. Лявон адчыніў дзьверы, саскочыў на дарогу і быццам абмыў твар халоднай вадой – да тога сьвежае было паветра. Ён удыхнуў халодны струмень, і па скуры пабеглі золкія мурашкі.

– Што, выспаўся?

Рыгор сядзеў ля тоўстае яліны непадалёк стаянкі. Убачыўшы Лявона, ён пацягнуўся і ўстаў, атрасаючы дробкі з жывата і нешта дажоўваючы.

– Бач, я гадзіны дзьве тупаў у бок Менску, але нічога не знайшоў. Ані заправак, ані паказальнікаў, нічога! Вярнуўся вось. Мо памятаеш – мы ўчора пасьпелі разьвярнуцца ці не? Мо я ня ў той бок пайшоў?

– Па-мойму, мы не разьвярнуліся, – мовіў няўпэўнена Лявон і паказаў: – Менск мусіць там, а Брэст – вунь там.

Яны разам паглядзелі спачатку туды, потым сюды, але бакі нічым не адрозьніваліся. Сьветла-шэры асфальт зь перарывістай белай паласою, высокі нерухомы лес.

– Мабыць, надта далёка ад'ехалі. Паўгадзіны на хуткасьці сто – гэта ж дзесяць часоў хады... Нядзіўна, – Рыгор пачухаў сабе грудзі і скрывіўся. – Памыцца б! Дзёўбнула нас глядзець на гэтыя аўтобусы… Зараз бы дома сьнедалі.

Памаўчалі.

– Ну... Пайшлі наперад, ці што? Можа трапіцца якая вёска.

– Пайшлі! Што яшчэ рабіць.

Перад тым, як выправіцца, Рыгор расчыніў заднія дзьверы аўтобуса і паказаў Лявону свае знаходкі: акрамя гурбы чорных тканкавых торбаў з грашыма, там выявіліся колькі вялізарных пакункаў з салодкімі кукурузнымі палачкамі, ліхтарык, зялёны парасон і помпа для ровару. Рыгор напёрся, каб Лявон набіў свой заплечнік далярамі – на ўсялякі выпадак – а сам узяў пад паху кукурузныя палачкі.

У пачатку шляху яны гучна сьпявалі ўсё, што маглі ўспомніць, потым Рыгор расказваў анэкдоты і турэмныя байкі, а потым пайшлі моўчкі. Дзеля забаўкі стараючыся наступаць туфлямі роўна на белую паласу, Лявон разважаў пра ўсё, што бачыў і чуў за апошнія дні, асабліва пра сваю размову са сьвятаром. За горадам – пекла?.. Сонца стаяла высока, сьпявалі птушкі, уздоўж дарогі пырхалі матылі, праносіліся мухі, завісалі на месцы нейкія казуркі накшталт пчолаў, але паменей. Аднаго разу нізка над дарогай з шоргатам праляцелі дзьве вялікія качкі. Усё гэта слаба нагадвала пекла і супакойвала. Рыгор таксама быў цалкам бясхмарны – ён скінуў красоўкі ды йшоў цёплым асфальтам басанож, з задавальненьнем глядзеў абапал і няспынна падмацоўваўся кукурузнымі палачкамі.

Густыя цёмныя яліны перамяжоўваліся асінамі і бярозамі. Часам зарасьнікі сыходзілі ўніз, перарываліся ровам, а дарога перасякала яго па насыпу. З травы рэгулярна тырчалі квадратныя слупкі з нахільнай чорнай паласой, але без усякіх зьвестак. Адзнакі кілямэтраў? Калі сонца ўстала наўпрост над дарогай, яны зрабілі прывал – збочылі з асфальту і селі пад ценем шырокіх іглістых лапаў. Сагнаўшы зь сябе буйнога рудога мураша, Рыгор сказаў, што па мурашніку можна вызначыць, дзе поўдзень, а дзе поўнач – бо мурашы будуюць свае дамы з паўднёвага боку дрэва. Лявон, ляніва падняўшы бровы, спытаў, чаму гэтак.

– Бо з паўднёвага боку цяплей! – з урачыстасьцю абвясьціў Рыгор. – А яшчэ з паўднёвага боку на дрэвах расьце мох, ён таксама любіць цяпло.

– Скуль ты ведаеш?

– У школе казалі, – Рыгор устаў і агледзеў яліну, але мох рос з усіх бакоў аднолькава.

– Хіба ты ў школку хадзіў? Скуль упэўненасьць?

– Лявоне! Няўжо ты нарэшце пачынаеш жартаваць? Дачакаўся!

Лявон, які і не зьбіраўся жартаваць, крыху падумаў, а потым панура запытаўся пра другое:

– А што, калі мы сюды надоўга трапілі? Што мы будзем рабіць, калі пройдзе застуда? Бо цёпла.

Застуда сапраўды турбавала Лявона. У ягонай галаве трохі шумела, нос быў яшчэ закладзены, але ён пачуваўся нашмат лепей, чымся ў апошнія дні. Рыгор штучна пакашляў і прапанаваў начаваць галяком у траве – ураніцу ляжа раса і так застудзіць, што матка не пазнае. Узгадай, як сёньня было. Яны ляглі і маўчалі.

Праз паўгадзіны Рыгор дахрумсьцеў апошнія палачкі і штурхнуў Лявона. Яны рушылі далей, часам казалі адзін аднаму нешта нязначнае, але абодва адчувалі, як уздымаецца мімаволі трывога.

Калі сонца пачало хіліцца да захаду, шаша раптам паднялася на горку, асіны і бярозы перамаглі над ялінамі і лес прасьвятлеў. Наперадзе цераз дарогу перакінуліся правады, і, наблізіўшыся, яны ўбачылі шырокую прасеку з высокавальтовай лініяй. Прасека буйна зарасла бясформавымі, безыменнымі паўдрэвамі-паўхмызам, паміж якімі ў абодва бакі ад шашы сыходзілі сьцяжынкі. Лявон і Рыгор рассудзілі, што магістралем яны натупаліся ўжо досыць, і варта паспрабаваць пайсьці ўздоўж электралініі, мусіць жа яна куды прывесьці.

– Направа ці налева?

Рыгор павярнуў галаву туды-сюды, але не знайшоў аніякае розьніцы.

– Давай направа. За сонцам. Больш пасьпеем прайсьці да цемры, – навукова разважыў Лявон.

Яны спусьціліся насыпам на сьцежку і акунуліся ў зарасьнікі. У густым гудзеньні правадоў ня чулася ні іхніх крокаў, ні шуму дрэў, ні птушак. Рыгор сказаў, што ў гэтай высокай траве могуць весьціся зьмеі і абуўся. Часам сьцяжынка гублялася, і, рассоўваючы рукамі пругкія галіны, Лявон азіраўся назад, каб не хваснуць Рыгора па твару. Празь нейкі час Рыгор адстаў, а потым радасна паклікаў Лявона – ён знайшоў маліны. Лявон спыніўся і назіраў, як ён есьць. Думкі марудна вагаліся: «запэцканыя ў чырвоны сок пальцы... ягады складаюцца з маленькіх шарыкаў…» Яшчэ Лявон думаў пра малюнак уласных сьлядоў на мапе, які пускаў зараз доўгі і тонкі самотны парастак.

– Чорт! Чарвяк! – абурыўся Рыгор, адплёўваючыся. – Тоўсты, жоўты! Скаціна! Бач ты, і тут чарвякі водзяцца.

– Ага... І паспрабуй адгадай, хто яшчэ можа весьціся ў гэтым лесе, – шматзначна сказаў Лявон. – Ну што, наеўся? Рушымо далей?

– Хто яшчэ можа весьціся? Ты каго маеш на ўвазе? Ваўкоў зь мядзьведзямі? – Рыгор паспрабаваў ісьці побач зь Лявонам, але ўдваіх на вузкай сьцежцы было цесна.

– Мядзьведзі – гэта было б надта проста і будзёна для нашага дзіўнага сьвету.

– Маньякі? Мярцьвякі? – засьмяяўся Рыгор. – Слухай анэкдот! Сустрэліся аднаго разу Хічкок, Рамэро і Фасбындэр – і паспрачаліся, хто даўжэй на могілках уночы вытрымае. Прыехалі апоўні на могілкі і разыйшліся па розныя бакі. Першы ня вытрымаў Хічкок – праз гадзіну выбягае і галосіць: «Мама!» Праз дзьве гадзіны выбягае Рамэро: «Ратуйце!» А Фасбындэра чакалі-чакалі, дый не дачакаліся, ён толькі ўраніцу зьявіўся, заспаны. Хічкок і Рамэро пытаюцца: як гэта ты не спалохаўся? Ты ж на’т аніводнага фільма жахаў не зрабіў? Фасбындэр адказвае: затое я зрабіў шмат нудных фільмаў. Ад іх нават мёртвы ўцячэ.

Лявон паківаў. Чаму ў тваіх анэкдотах абавязкова хтосьці з кімсьці сустракаюцца і пра нешта спрачаюцца? І што гэта наогул за людзі? Рыгор адказваў, што зусім ня ўсе ягоныя анэкдоты гэткія, ёсьць і іншыя; людзі ж гэтыя – славутыя рэжысёры.

Цямнела. Лявон прапанаваў шукаць дзе начаваць, пакуль яшчэ хоць нешта відаць. Каб не калоцца сухой ігліцай, яны ўладкаваліся пад тоўстым старым дубам, наводдаль сьцяжынкі, на мяжы лесу і прасекі. Распрануўшыся па майткі, каб добра застудзіцца, і паадкідаўшы ў бок жорсткія жалуды, яны апусьціліся ў густую нізкую траўку і ляглі на сьпіну. Рыгор нягучна засьпяваў «Ляснога цара».

Ужо была глыбокая ноч і цемра, калі Рыгору раптам стала пранізьліва холадна і самотна. Ён прыслухаўся да левага боку, спрабуючы ўлавіць Лявонаў подых праз лёгкі шолах лісьця зьверху і гудзеньне правадоў. Цішыня. Рыгор асьцярожна падаў руку, але пальцы кранулі толькі халодную траву. «Ляво-оне», – ціхутка паклікаў ён, спадзяючыся пачуць у адказ хоць мармытаньне ці сонны чмых. Рыгор закашляўся і сеў, абдымаючы сябе за плечы, каб угрэцца. «Куды ён мог падзецца?»

– Лявоне! – хрыпла крыкнуў ён, – Лявоне! Дзе ты?

Ён памацаў зямлю вакол і знайшоў сваю вопратку, складзеную акуратным стосам. Плюнуўшы на застуду, ён пачаў нацягваць суколку, але спачатку заблытаўся ў рукавох, а потым выявіў, што надзеў яе задам наперад – каўнер ціснуў шыю. Перагортваючы суколку, ён раптам пачуў крокі і замёр.

Крокі чуліся з боку прасекі, і гэта былі не Лявонавы крокі. Напалову прасунуўшы галаву ў каўнер, Рыгор роспачна ўслухоўваўся. Крокі то паскараліся, то запавольваліся, і былі б падобныя да хады дужа п'янага чалавека, які зь цяжкасьцю трымаў раўнавагу, калі б ня іхная сухая лёгкасьць і шпаркасьць, часам нават тапатаньне. «Сабака? Бегае сьцежкай, абнюхвае кусты, тады-сяды спыняецца, каб падняць нагу? Але хіба сабакі бегаюць у поўнай цемры? Халера іх ведае…» Ззаду пачулася далёкае буханьне, і Рыгор абліўся халодным потам, адначасна разумеючы, што гэта хутчэй за ўсё птушка – сава ці які пугач. Крокі таксама замёрлі, а потым з прасекі пачулася касьцёвае лясканьне, празь якое сэрца Рыгора ўпала кудысьці ўніз жывата. «Шкілет! Чорт, гэта жа шкілет!!» Крокі аднавіліся, пагрозьліва павольныя.

Рыгор сьцяўся ў тугі камяк, сьцяў зубы. «Лявон?.. Што яны зрабілі зь ім?.. Як гэта ён сказаў – паспрабуй здагадайся, хто яшчэ можа весьціся ў гэтым лесе... І як я выпусьціў момант, калі яны яго пацягнулі? – Рыгор адчуў гарачы жаль за Лявона і сорам за сябе. – Бегчы туды? Можа, яго яшчэ ня позна выратаваць? – Але ён ня здолеў нават зрушыць рукой, жах быў дужэйшы за яго. – Які ж я ідыёт, што ня ўзяў калаша!» У роспачы ён засьпяваў пра сябе «Ліпу», бязгучна ляпаючы вуснамі і адчуваючы, як музыка напаўняе яго мужнасьцю. Крокі зноў паскараліся, запавольваліся, потым аддаліліся і пакрысе зьніклі, але Рыгор яшчэ доўга не адважваўся нават варухнуцца.

Прайшла вечнасьць, потым яшчэ адна і яшчэ адна. Ноч канчалася. Паветра зрабілася вадка-шэрае, вакол праступілі абрысы дрэў, а зьлева абазначылася постаць Лявона, які скрукаваўся ўва сьне. Тады, у цемры, Рыгору не хапіла дзясятку сантымэтраў, каб дацягнуцца да яго. Каб праверыць, ці не падманваюць яго вочы, ён пасунуўся да Лявона і крануў яго за халодную нагу. Нага тарганулася. Камень ссунуўся з грудзяў Рыгора, яму стала сьветла, спакойна і радасна: Лявон жывы, а ён невінаваты! Ён глыбока ўздыхнуў і ўстаў, каб надзець джынсы і красоўкі. «Але ўсё ж такі якая шуя! Ён спаў, а я тут марцьвеў сам-адзін!»

– Прачынайся! – ён штурхнуў Лявона ў пятку. Раздражненьне і злосьць.

Лявон падняўся на локці і адразу задрыжаў.

– Дзе мая кашуля? Т-так, застуда атрымаецца добрая, – сказаў ён, чхнуў і пачаў пасьпешліва адзявацца.

– Як спалася? Нічога ня чуў?

– Не, а што?

– Хтосьці хадзіў вакол нас. Дзіўныя такія крокі, быццам нейкі шкілет, – сказаў Рыгор сур'ёзна, але змоўк, зразумеўшы па погляду Лявона, што той чакае пачуць чарговы анэкдот.

Удзень ізноў жарыла, і Рыгор зьдзеў суколку, з агідай адзначыўшы брудны каўнер. Апошняга разу ён перадзяваўся каб пайсьці ў Опэру, два ці тры тыдні таму. «Вось халера! І куды мы шыбуем? І навошта?» Ён патрос галавой і крыкнуў Лявону, які крочыў наперадзе:

– Гэй, Лявоне, пайшлі назад! Здаецца, акрамя Менску сапраўды нічога няма. За два дні дабярэмся. Чуеш, Лявоне? Я хачу ў лазьню!

– Пачакай… – Лявон прайшоў яшчэ з паўсотні крокаў і паказаў рукою наперад, – Глядзі!

Прасека плаўна сыходзіла ўніз, адкрываючы агляд: лес наперадзе радзеў і саступаў, праваруч віднелася прасёлкавая дарога, а за ёй цямнела нейкая драўляная пабудова. Паскорыўшы крок, яны пачалі спускацца. Рыгор, павесялеўшы, уголас фантазіяваў на тэму вясковае лазьні і самагонкі, а Лявон маўчаў і неспакойна азіраўся. Усё вакол было дзіўнае і смутна знаёмае, ён нібы бачыў гэта раней ува сьне.

Драўляная пабудова сталася закінутай адрынай на краю мястэчка, углыб якога бегла дарога. Абапал стаялі рознакаляровыя аднапавярховыя хаткі, зь нізкімі платамі, кветнікамі, бярозкамі і лаўкамі.

– Рыгор, гэта ж Кляновіца! – мовіў Лявон зь нейкім незразумелым жахам.

– Кляновіца? Вёска так называецца? Дзе ты прачытаў? – Рыгор углядаўся ў хаткі, але яго хвалявала ня назва, а шыльда прадуктовае крамы ўдалечыні.

– Гэта ж мая вёска! Я тут нарадзіўся! – Лявон ледзь не крычаў.

– Дык добра! Чаго хвалявацца? Усе супэр! Нарэшце! Бачыш, інтуіцыя вывела цябе да роднае вёскі, – Рыгор радасна пацягнуўся і падміргнуў. – Пайшлі ў краму, возьмем пажаваць чагосьці.

– Гэтага быць ня можа! Першае, я ўпэўнены, што мінуласьці не йснуе, і таксама не йснуе ніякае Кляновіцы!..

– Дый ліха на іх, на ўсіх гэтых навукоўцаў, міністраў і сьвятароў, – зарагатаў Рыгор, – яны самі нічога ня ведаюць. Зусім табе галаву затлумілі! Яны табе, а ты мне. Бачыш, насамрэч і мінуласьць ёсьць, і жыцьцё па-за Менскам ёсьць. Памятаеш анэкдот...

– Другое, мы не маглі сюды гэтак скора дабрацца! – перапыніў Лявон. – Гэта ж Гомельская вобласьць!

– Ну дык што? Мы ж колькі на машыне ехалі, а зараз тупаем ужо другі дзень. Пайшлі, я піць хачу!

Да Рыгора вярнулася былая ўпэўненасьць, і Лявон разгублена пайшоў за ім, гледзячы на платы. З глыбінь сьвядомасьці ўсплывалі ўспаміны, то смутныя, то выразна-яркія. Ён ужо пачаў спадзявацца, што ўсе ідэі Пятруся былі выдумкай. Тэорыя не пацьвердзілася? Вось яна прастора, вось ён час – роднае мястэчка і цэлае жыцьцё, пражытае тут. Гэтай дарогай яны зь сябрамі хадзілі па грыбы, а ў старым хляве хаваліся і ўпотай курылі... Ці ня ў гэтым хляве? Вось тут, здаецца, раней штолета гатавалі дровы, і зямля была па костачкі абсыпаная бледна-жоўтым пілавіньнем. Так – нават трава на гэтым месцы слаба расьце. А вось тутака, пад плотам, пад вялізарным лопухам, ляжаў мяч! Нібы выразны здымак перад вачыма – пругкі гумовы мяч у чырвона-сіне-белую паласу пад тоўстым, валасатым зьнізу лісьцем. Лявону ўявіўся гук, што адбываецца праз удар нагой па гумоваму мячу, і адчуваньне ўдару ў назе, абутай у карычневую сандалю. А ў гэтай краме ніколі нічога не прадавалі, акрамя хлеба, цыгарэт і гарэлкі, але аднойчы завезьлі жвачкі з малюнкамі пад кожным фаньцікам – і яны ўцяклі з урокаў, каб пасьпець купіць.

Рыгор ужо выходзіў з крамы, пераможна ўздымаючы над галавой бутэльку зь півам. Ён адкаркаваў яе аб выцьвілую раму старэнькае тэлефоннае будкі, і з бутэлькі шуснула шума, заліваючы яму рукі і джынсы.

– Халера! – весела выялаўся ён і зрабіў доўгі глыток. – Ну, дзе твая хата, Лявоне? Вядзі ў госьці, калі ўжо прыйшлі!

Лявонава хата стаяла ў цяністым завулку, за зялёнай, крывенькай драўлянай брамай. Колькі Лявон сябе памятаў, яна ніколі не адчынялася, створкі праселі пасярэдзіне і ўрасьлі ў зямлю. Лявон ужо зусім супакоіўся і адчуваў цяпер толькі прыемнае хваляваньне. Вяртаньне дадому! Каб адкрыць весьнічкі, трэба было націснуць клямку, якая падымала зашчаўку з унутранага боку. Зашчаўка ляснула, весьнічкі рыпнулі і адчыніліся. Яны прайшлі ўва двор. У гарачых сонечных промнях са звонам праносіліся мухі, у кветніку стракаталі конікі. Дзьверы ў хату былі адчыненыя, на верандзе чуўся звон посуду і шкварчэньне алею на патэльні.

На ганак, выціраючы рукі аб зялёны фартух, выйшла матуля. Яна пафарбавалася ў сьветла-руды колер, схуднела і выглядала сьвежа і молада. Лявон зьнямеў і толькі глядзеў на яе ўва ўсе вочы.

– Лявоне! – пляснула яна рукамі, – Дачакаліся! Я ўжо думала ты зусім пра нас забыў! Зьбіралася паехаць да цябе, даведацца што ды як. Здаў свае іспыты нарэшце? Неўзабаве і лета скончыцца, а ты ўсё вучысься! А гэта хто, аднакурсьнік?

– Добры дзень! Мяне клічуць Рыгор, мы зь Лявонам сябры, – весела назваўся Рыгор і штурхнуў Лявона ў бок: – Як тваю матулю клічуць?

– Кліч мяне цёця Ганя, сынку. Хадзем у хату, якраз бульбачка пасьпела! Заходзьце, ну! – і яна схавалася ўнутры.

Пасадзіўшы Лявона і Рыгора за прахалодны стол на кухні, якая здавалася цёмнай пасьля сонечнай вуліцы, матуля завіхалася вакол іх зь бясконцымі рондалямі, слоікамі, талеркамі, лыжкамі, відэльцамі. На стале зьявіліся міскі з кіслай капустай, маласольнымі агуркамі, салёнымі памідорамі, сьвежым лукам, бутэлька гарэлкі, сподачак зь цёртым хрэнам, кошык з чорным хлебам, слоік са сьмятанай, збан зь вішнёвым узварам, дошчачка з нарэзаным салам, акружак з гарчыцай. Рыгор зь зіготкімі вачыма ўжо ўпісваў хлеб з салам і лукам, а на настойлівую матчыну прапанову паесьці спачатку шчаўя адказаў глыбокім і сур’ёзным кіўком.

– А ты што ж сьмятанкі не дадаў, Лёвутка? Дайкася, яечка пакладу табе, – мама паклала яечка, ласкава дакранулася да ягоных валасоў і зноў пабегла на веранду, рэзаць кроп.

– Лёвутка? Ха-ха, я таксама цябе Лёвуткам клікаць буду, – усьміхаючыся набітым ротам, падміргнуў яму Рыгор.

Лявон аслупянела сядзеў перад талеркай з гарачым шчаўем і пагладжваў пальцам ложку. Дробны напіс «нерж». Калі ўвайшла маці з кропам у мокрых руках, ён спытаў яе, дзе бацька зь Міколам. Мама спынілася і падрабязна расказала, як яны тога тыдню паехалі да бабулі Марысі ў суседнюю вёску. У бабулі дужа цёк дах, і трэба было яго перабраць, пакуль суха.

– Дык мы ім дапаможам, цёця Ганя! Ці далёка тая вёска? – аўтарытэтна сказаў Рыгор і пацягнуўся за салам.

– Сядзі! – махнула на яго маці, – Паесьці на’т не пасьпелі! Яны і самі неўзабаве скончаць. Колькі там тога даху! Адпачывайце. Апавядзіце лепш, што ў сталіцах адбываецца.

Выявіўшы, што Лявон смаркаецца і чхае, а Рыгор кашляе, мама распачала дзейнасьць: накарміла абодвух мёдам (і дасачыла, каб Лявон праглынуў ня менш сталовае лыжкі), прымусіла іх па чарзе парыць ногі ў тазіку з гарачай гарчычнай вадой, знайшла дзьве пары тоўстых ваўняных шкарпэтак (а для Рыгора яшчэ і ваўняную хустку, каб завязваць вакол грудзяў), заварыла гарбату зь мяты і сьвятаяньніка, выветрыла пакой і паслала ім чыстую бялізну. Паклала іх у ложкі і пазабараніла выходзіць з хаты да выхварэньня. Лявон не супярэчыў – яго моцна хіліла спаць, а Рыгор, зьеўшы пасьля дабаўкі шчаўя яшчэ поўную патэльню бульбы са скваркамі, быў шчасьлівы і згодны на ўсе.

Матуля села на ложак да Лявона і, пагладжваючы яму калені, пачала грунтоўнае апісаньне свайго мернага жыцьця. Рыгор слухаў, жвава цікавіўся, устаўляў слушныя пытаньні і заўвагі, а Лявон спаў, прыадчыніўшы рот, што надавала ягонаму твару жаласны выраз.

2. Лявонава каханьне

Лявон паціху прывыкаў да новага жыцьця. Ён больш ня кідаўся ад маці, калі яна цягнулася прылашчыць яго, паслухмяна зьядаў па лыжцы мёду штодня, парыў ногі ў тазе ды рабіў інгаляцыю над рондалем з кіпенем, накрыўшы галаву махровым рушніком. Але ў першы жа дзень яны з Рыгорам дамовіліся, што акрыяць ад застуды ім ані ў якім разе нельга – гэта магло б прывесьці да сама нечаканых і непапраўных вынікаў. Уначы, стараючыся не рыпець масьніцамі і не абудзіць матулю, Рыгор прабіраўся на веранду, мачыў у халоднай вадзе прасьціны, а потым тармасіў Лявона. Моўчкі скаланаючыся, яны загортваліся, перашэптваліся. Вільгаць паціху выпаралася, і, грэючыся, Лявон ізноў засынаў. Да раніцы прасьціна высыхала, і маці нічога не заўважала.

Са сьпевамі было прасьцей: маці да сьлёз спадабаліся Ціхія песьні, яна неўзабаве вывучыла словы і ахвотна падпявала ім, Шубэрта ж проста слухала, ківаючы галавой у тахт. Звычайна яны шмат сьпявалі пасьля абеду, калі ўсе гаспадарчыя справы былі зробленыя, а кампот звараны і пастаўлены астуджацца ў вядро з халоднай вадой. Пагладжваючы аксамітнае лісьце герані ля вакна, Рыгор, акругляў рот і старанна выводзіў мэлёдыю. Ягоны рэзкі і слушны барытон вёў за сабою душэўнае, мяккае кантральта матулі і летуценны тэнар Лявона.

Некалькі разоў маці спрабавала пашырыць іхны рэпэртуар і нават зьвярталася па дапамогу да старэнькага прайгральніка-валізкі «Юность». У шуфлядзе пад прайгральнікам захоўваўся невялікі стосік кружэлак у пацёртых папяровых капэртах. Мама брала стосік на калені і замілавана перабірала кружэлкі, збольшага з эстраднымі песьнямі. Яны пераспрабавалі ўсё, але ніводная зь іх ня ўзрушыла Лявона з Рыгорам. Яны слухалі, але ніколі не падпявалі. Мама не настойвала, разумеючы, што ў моладзі свае густы, і неразумна было б чакаць ад іх захапленьня хітамі трыццацігадовай даўніны. І яны зноў сьпявалі Сільвэстрава.

Пасьля сьпеваў сьвет рабіўся выразна шчасьлівы і радасны. Матуля цалавала хлопцаў у патыліцы ды з памаладзелым тварам бегла ў гарод, прарэжваць моркву ці перагортваць на другі бок гарбузы. Ад дапамогі застуджаных яна са сьмехам адмаўлялася, і яны, у чаканьні падвячорку, ішлі на шпацыр па мястэчку. Традыцыйна сядзелі на зялёным пагорку ля крамы, дзе Рыгор курыў цыгарэту і выпіваў бутэлечку піва, а Лявон, прыхінуўшыся да плота, глядзеў на неба. Рыгор ведаў, што ў гэтыя моманты лепш памаўчаць, але часам яму карцела:

– Гэй, Лявоне? Слухай анэкдот. Сустрэліся аднаго разу Лі Бо і Ду Фу, і кажа Лі Бо: чуеш, Ду Фу, ты мне сябар? Сябар. Дык напішы за мяне верш, бо няма натхненьня. Ду Фу напісаў. Неўзабаве сустракаюцца яны зноў, і зноў Лі Бо кажа: чуеш, Ду Фу, ты мне сябар? Сябар. Дык напішы за мяне верш, бо няма натхненьня. Ду Фу напісаў, што зробіш. Але наступнага разу, калі яны сустрэліся, Ду Фу першы пытаецца: Лі Бо, ты мне сябар? Сябар. Дык вось табе верш, скажы, што ён твой. Лі Бо прачытаў і кажа: што гэта за паскудзьдзе? Ду Фу адказвае: прабач, няма натхненьня. Але ты ж мне сябар?

Пасьля паўзы Лявон спытаў:

– А гэта хто наогул такія?

– Ну… кітайскія паэты.

Аднойчы, пасьля чарговае бутэлькі і чарговага дурнога анэкдоту, Рыгору спатрэбілася забегчы дадому, а хмурны празь перапыненыя летуценьні Лявон устаў дый пайшоў на шпацыр адзін, не чакаючы прыяцеля. Ён мінуў сельсавет з паніклым бязь ветру сьцягам, маленькую аднапавярховую школку, зачыненую зараз на вакацыі. Лявон ішоў павольна, глыбока ўдыхаючы: сьвежае сена, габляваныя смалістыя дошкі, дзёгаць, яблыкі. Настрой вяртаўся да яго. Ён перасёк жвіровую дарогу да чыгуначнай станцыі, памарудзіў, гуляючы шэрым пыльным каменьчыкам: ці не схадзіць туды? Дарога загіналіся направа, за апошні вясковы сад, і бегла ў палі.

Раптам яму пачулася далёкае бразджаньне роварнага званочку, недзе за паваротам. Падалося? Не! Узрушаны, ён хутка рушыў дарогай. Пыльныя каменьчыкі разьляталіся і адскоквалі, замінаючы крок. Калі ён дасягнуў павароту і зірнуў наперад, яму перахапіла подых – удалечыні каціла на ровары постаць з чорнымі валасамі, у белай сукенцы. Не адчуваючы ног, ён пайшоў за ёй, праз моцнае хваляваньне гледзячы ня ў неба, як звычайна, а ўніз, на каменьчыкі. Сьлед колаў быў ледзь відомы, але Лявон упарта сачыў віхлістыя рубцы ды ўзіраўся ў іхныя плыўныя зігзагі, быццам яны маглі яму нешта расказаць.

Хутар стаяў на паўгадзіне хады ад Кляновіцы. Старэнькая, чыста пабеленая хатка з бляшаным дахам, парай пуняў збоку і зьдзічэлай грушай. Хутар быў і падобны, і непадобны да тога, пра які так часта марыў Лявон. Хатка ня мела ганку, але мела маленькія сенцы з трохкутовым дахам і вакном, падзеленым на дробныя квадрацікі.

Сэрца стукала высока, бадай у горле. Лявон збочыў з дарогі і набліжаўся. Твар гарэў. Трава пад нагамі была мяккая, нібы ўва сьне. Яму здавалася, што ён запомніць усё гэта назаўсёды, што ягоныя вочы ператварыліся ў фотаапараты: жалезны люк, абгароджаны крывенькімі слупкамі; доўгія цені ад слупкоў; сагнуты на палове сьцяны вадасьцёк; карункавыя фіранкі ў вокнах.

Перад дзьвярыма Лявону заказытала ў носе, з грудзяў паднялася непадуладная хваля, і ён зь вільгацьцю чхнуў. Зажмурыўшыся, ён уціраў нос хусткай, а калі расплюшчыў вочы, яна ўжо адчыніла дзьверы і стаяла перад ім – чорнавалосая. Яна запытальна ўсьміхалася, але ў ейных цёмных вачох яму бачылася ня толькі пытаньне, але і зацьвярджэньне, адказ. Яна была менавіта такая, як уяўлялася яму: вытанчаны насок са сьлядамі вяснушак, шырокі рот, выразна акрэсьленыя вусны з прыпаднятымі ўва ўсьмешцы куткамі.

– Як цябе завуць? – спытала яна проста.

– Лявон, – праз доўгае маўчаньне ягоны голас быў хрыплы. «Зараз яна вынесе мне ваду ў коўшыку», – пранеслася думка.

– Ты скуль? Я цябе раней ня бачыла.

Лявон адказаў, што ён з Кляновіцы, прыехаў да матулі на вакацыі. Яе клікалі Алеся. «Алеся? Гэта ўжо неяк занадта, лубок якісьці», – мільганула ў галаве, але ён адразу ж сагнаў гэтую думку. Яна не пыталася, навошта ён прыйшоў, а толькі казала пра надзённае і пасьміхалася куткамі. Між вушаком дзьвярэй і падолам ейнага сьветлага сарафана прасунуўся вялізарны чорны сабака, падняў мудрую морду і, прыадкрыўшы пашчу, глядзеў на Лявона. Яна паклала руку яму на галаву і сказала, што яго клічуць Фаўст, а парода – ньюфаўлэнд. Лявон глядзеў на ейную руку, з блакітнымі венкамі на тыльным баку далоні і далікатна-эліптычнымі пазногцямі, ледзь падоўжанымі. Яны селі на лавачку пад грушай, там было прахалодна і пахла вільготным ценем. Фаўст уладкаваўся побач і прыязна дыхаў, высоўваючы язык не далей дазволенага ветлівасьцю. Яна расказала, што скончыла ў гэтым годзе мэдвучэльню і зьбіраецца паступаць на інстытут.

– Мэдінстытут? – Лявон успомніў, як ён правёў ноч на аўтобусным прыпынку каля мэдінстытута, дзе па-за дрэвамі была відаць ягоная будыніна, і адчуў глыбокую павагу да тога месца і часу. Яму заманілася вярнуцца туды, зноў сядзець на прыпынку і чакаць, чакаць доўга, хоць цэлую вечнасьць, каб аднойчы ўбачыць, як яна, сьпяшаючыся, праходзіць міма.

А яна ўсё гаварыла, гаварыла, і ён нешта адказваў. Замест коўшыка вады яна прапанавала гарбаты. Лявон радасна пагадзіўся і глядзеў, як падол сарафана закруціўся вакол ейных ног, калі яна ўстала. Якія лёгкія і дакладныя рухі! Яны перайшлі за хату, да старога драўлянага століка, і ўладкаваліся на ўгрэтых сонцам плястыкавых крэслах. Алеся прынесла на бляшаным, размаляваным кветкамі падносе два кубкі з чорным чаем і сподачак з сочывам. Ён ува ўсе вочы глядзеў на яе і думаў, што яна, пэўна, адчувае ягоны погляд, дужа пільны. «Няўжо мы будзем есьці сочыва з аднаго сподку?» – халадок захапленьня пабег па ягонай сьпіне.

Лявон блага памятаў сваё вяртаньне дадому ў той вечар, дый навошта было памятаць? Вярнулася толькі ягоная абалонка, а сам ён застаўся лунаць вакол хутара. Ён больш не задумляўся, што такое жанчына і чым яна адрозьніваецца ад мужчыны – гэта зрабілася бессэнсоўна, як задумляцца аб тым, што такое неба ці аблокі. Цяпер ён ня думаў – ён ведаў усе адказы, без дапамогі акадэмікаў і анатамічных атлясаў. Ён успамінаў абрыс ейнага твару і праз гэта быццам напаўняўся эфірам: цела страчвала вагу і ўзьлятала над зямлёю, прывязанае толькі тонкай нітачкай.

Раніцай, калі ён прачнуўся і сядзеў на ложку, задуменна боўтаючы голымі нагамі, маці і Рыгор падступіліся да яго з пытаньнямі – дзе ён быў, што зь ім здарылася? Лявон без утояў расказаў, што пазнаёміўся зь дзяўчынай, што жыве непадалёк. Маці і Рыгор пераглянуліся і пачалі асьцярожна выпытваць падрабязнасьці: хто ды дзе, як ды чаму. Але тут са двара пачуўся брозгат клямкі на весьнічках, басавіты брэх, і звонкі голас паклікаў гаспадароў. Алеся прыехала сама.

Яна сталася адкрытай, таварыскай, простай – і не адчуваць да яе прыязнасьці было немажліва. Першага жа дню яна падмяніла маці на кухні і, заслаўшы Лявона ў краму за селядцом, прыгатавала неверагодна смачны фаршмак, у выглядзе рыбкі з цытрынавай каронай на галаве. Маці, робячы выгляд, што выпадкова праходзіць міма, рупліва сачыла кожнае дзеяньне Алесі, але не магла не ацаніць ейнага стаўленьня да сябе, сьмелага, але поўнага павагі, пачцівасьці і ласкі.

Не прайшло і двух дзён, як мама ўжо клікала яе Лесенькай, Лесечкай, дачухнай, а часам брала ў рукі ейныя вузкія далоні і глядзела ў вочы, з замілаваньнем і ледзь не са сьлязьмі. Лявон не разумеў гэтых сцэнаў і бянтэжыўся. Ён сыходзіў у пакоі і няўважліва гартаў друзьлюткі тамок Пэтраркі, з паніклай чорна-белай галінкай на вокладцы. Яму не абавязкова было глядзець на Алесю ці гутарыць зь ёю – ён пачуваўся нібы ўнутры ейнае аўры, нібы ў пяшчотных хвалях ейнага спакойнага, радаснага сьвятла. «Ці гэта яно – каханьне?» – спытаў ён сябе аднойчы і не знайшоў, што адказаць. Параўнаць было не з чым.

Рыгор, спачатку ўзрушаны фактам існаваньня ў прыродзе дзяўчын, неўзабаве акрыяў ад зьдзіўленьня і пачаў вывяргаць на Алесю свае бясконцыя запасы анэкдотаў, баек і дурных казак. Лявон, асьцерагаючыся грубасьцяў і пошласьцяў, уважліва прыслухоўваўся да Рыгоравых слоў, нават калі ня ўдзельнічаў у іхнай размове наўпрост, але той паводзіў далікатна і ані разу не дазволіў сабе нічога дрэннага. Сталы, вясёлы, дужы, зь беззапіннаю мовай – ён мог лёгка выперадзіць сябра, калі б не нябачная, але амаль датыкальная сувязь, якая адразу ўзьнікла паміж Лявонам і Алесяй. Сувязь стваралася мноствам дробязей-нітак: іхнымі тварамі, зьвернутымі адзін да аднаго нават па-за відомасьцю, як сонечнікі да сонца; іхнымі поглядамі, нячастымі, але яркімі, як промні; іхнымі дыялёгамі, кароткімі, але напоўненымі асаблівым, значным сэнсам, і яшчэ нейкім няўлоўным хваляваньнем, што вісіць у паветры, як пах далёкае чыгункі ці звон конікаў.

Алеся ахвотна прыняла ўдзел у іхніх хатніх сьпевах, а аднойчы прынесла двайную кружэлку Шубэрта «Прыгожая млынарыха». «Гэта татава кружэлка», – сказала яна з гонарам. Лявон і Рыгор адразу ж завялі яе на прайгральніку і з захапленьнем развучвалі словы аж да вечара. Голас Алесін быў тонкі, старанны, але няўмелы, а твар у час сьпеваў рабіўся сур'ёзны і па-дзіцячаму безабаронны.

У некаторыя дні Алеся не прыязджала. Лявон нудзіўся і чакаў да абеду, хоць і ведаў – калі яна не зьявілася а адзінаццатай, дык ужо ня зьявіцца зусім. Лявон са зьдзіўленьнем адзначаў, што на адлегласьці ягоныя пачуцьці ясьнелі, узмацняліся, і, замест сьляпога захапленьня блізкасьцю да яе, усярэдзіне загараўся яркі агонь, які шукаў выйсьця і штурхаў дзеіць. Да якіх менавіта дзеяў – гэта Лявон пакуль што ня здолеў зразумець.

Каб адцягнуцца на штосьці, ён блукаў садам, пагладжваў цяжкія яблыневыя галіны, падоўгу сядзеў на старой лаўцы пад вакном мамчынага пакою, слухаў мушынае гудзеньне на сонцапёку і мэханічныя гукі, што даносіліся з хлява. Там важдаўся са старымі роварамі Рыгор – ён зьбіраў з пары іржавых, крывых калымажын адзінае здольнае цэлае.

Колькі дзён раней Лявон узгадаў яму сваю даўнюю мару пра ровар, і Рыгор з нуды ўхапіўся за гэтую ідэю. Ён выказаў перакананьне, што дрэнная тая мара, якая не ўжыцьцявіцца, і што дрэнны той сябар, які не ўжыцьцявіць мару другога. Ён заручыўся мамчыным дазволам і ўзяўся за справу, але задача ўскладнялася тым, што з інструмэнтаў удалося знайсьці толькі малаток, нажоўку для дрэва і страшэннага выгляду абцугі. Астатняе, поводле слоў маці, бацька і Мікола ўзялі з сабой да бабулі. Праца ішла павольна: старыя ровары былі розных мадэляў і гадоў выпуску, з гнутымі коламі, перакрыўленымі понажамі, парванымі ланцугамі, але Рыгора гэта не бянтэжыла.

І вось, пасьля бадай тыдню штодзённае працы, Рыгор вывеў з хлява за рогі «машыну». Ён наперся, каб Лявон апрабаваў яе зараз жа. Лявон пагадзіўся. Крыху расчараваны празаічна аблупленым сядлом і патрэсканым хромам на шчыткох, ён адштурхнуўся ад зямлі, закінуў нагу і, віляючы, пакаціў дарожкай да ганку. І не пасьпеў Лявон выраўнаваць ход, як правая калашына патрапіла ў ланцуг, хісткая раўнавага парушылася, і ён нязграбна паваліўся ў кветнік, падмінаючы браткі. Рыгор дапамог яму ўстаць і адвёў ровар у хлеў на дапрацоўку: ланцуг быў зачынены адмысловай накрыўкай і стаў бясьпечны.

Цяпер, калі Алеся не зьяўлялася, Лявон ехаў да яе сам і заставаў яе ў садзе, за праполкай бручкі ці за цыраваньнем прадраных бульбяных мяшкоў. Яна была радая яму, але далёкая. Нягледзячы на пасьмешку куткамі і ветлівыя словы, яна відавочна думала пра сваё. «Пра што? Пра што?» – напружваў ён думку, каб сілай пратачыцца за ейны погляд, за лоб. Ён сядаў на кукішкі побач і пачынаў таксама палоць. Яна сур'ёзна паглядала ды казала, што ён зараз запэцкае рукавы, і што лепш пераадзецца. Лявон ішоў за ёй да сенцаў і чакаў, пакуль яна вынесе старую, але моцную яшчэ цяльняшку, з латкамі на локцях – гэта стала іхнай традыцыяй. Цяльняшка была бацькоўская, вялікая, яна пахла ейнай хатаю – складаным спалучэньнем розных пахаў, у якім Лявону ўдавалася адрозьніць толькі адценьні мыла і махоркі. Ён з амаль рэлігійным пачуцьцём браў цяльняшку ў рукі і апранаў паверх сваёй кашулі, здымаць якую саромеўся.

Выдзіраючы парасткі лебяды і багатак з духмянае гліністае зямлі, Лявон спрабаваў разгаварыць Алесю, распытваючы яе ці пра махорку, ці пра бацьку, ці пра мэдвучэльню. Гэта быў пэўны ход. Яна пачынала неахвотна, але скора захаплялася, адрывалася ад бручкі і апавядала, апавядала – нястомна, ў драбнюткіх падрабязнасьцях. Махорку яна сапраўды трымала ў шафе, каб сагнаць моль, а бацька ўжо бадай месяц знаходзіўся на курсах павышэньня кваліфікацыі, ён аграном. Пра бацьку яна магла гаварыць бясконца, і праз гэтую тэму ейны настрой рос асабліва хутка. Яна ўспамінала, як бацька вучыў яе плаваць і езьдзіць на ровары, як выжучыў за дзіцячую хлусьню, і яна з тых часоў ня хлусіла, як даглядаў яе ў час хваробы, як дапамагаў вырашаць матэматыку, як паставіў на месца вывіхнуты палец. Яна паказала Лявону той палец, і ён зь нечаканай адвагай прыцягнуў яго да сябе, разгледзеў. Роўны, каштоўны. Яна засьмяялася, адабрала палец і працягвала. Пакрысе, па цьмяным і ўскосным рыскам, у Лявона склалася адчуваньне, што бацька Алесі быў алькаголікам, але алькаголікам ня дробным і ганебным, а мужным, спакойным і высакародным.

Яна ведала сотні афарызмаў, крылатых выразаў, цытатаў і з задавальненьнем абсявала імі гаворку. Лявон ніколі раней іх ня чуў, і заставаўся сур'ёзным, хоць разумеў па ейнаму тону, што яна чакае пазнаваньня і сьмеху. Крыху пакрыўджаная, яна пачынала тлумачыць, скуль паходзіла тая ці іншая фраза – у асноўным гэта былі кінакамэдыі – і дзівілася Лявонаву невуцтву. Зрэшты, тлумачыць ёй таксама падабалася. Ён у сваю чаргу зьдзіўляўся ейнае памяці і сумленна спрабаваў паглыбіцца ў гумар.

Слухаючы ейны звонкі, гнуткі голас, які адлюстроўваў дзеі ў ролях, Лявон з палёгкай разумеў, што ад яго патрабуецца толькі ўвага, апавяданьні ў адказ не абавязковыя. Ён скуб і скуб пустазельле, дзівячыся на іхнае багацьце пры Алесінае працавітасьці. Пустазельле бездапаможна і слаба чаплялася за зямлю бледнымі карэньчыкамі, і Лявону было шкада губіць гэтыя траўкі, такія прыгожыя пры ўсёй сваёй сьціпласьці. Дачакаўшыся паўзы ў ейным аповядзе, ён спытаў, што яна зьбіраецца рабіць з ураджаем бручкі. Алеся, зрабіўшы вялікія вочы, паглядзела на яго зь перабольшаным зьдзіўленьнем – які дрымучы! – і пачала пералічваць рэцэпты салатаў, супоў і соўсаў. Гумор цалкам вярнуўся да яе. Гэта было поўнае шчасьце – глядзець у дасканалы, знаёмы да драбнюткіх рысак твар. Былі імгненьні, калі Лявон адчуваў такую блізкасьць да яе, што, здавалася, мог увабраць усю яе ў сябе, зьліцца зь ёй, рашчыніцца.

Завялае пустазельле, галінкі і сухое лісьце зь яблынь яны згарналі ў гурбу і запальвалі вогнішча. Алеся лічыла, што попел вельмі карысны на гародніну. Яна давала Лявону разьвесьці агонь, але як ён не намагаўся, гэта атрымлівалася не заўсёды. Запалкі тухлі, газэты не гарэлі. Тады яна прыходзіла на дапамогу, схілялася побач, і праз хвіліну ад жмутка паперы ўжо падымаўся ўпэўнены агонь.

Яна ставілася да вогнішча прагматычна, звыкла. Калі гарэла добра, дык яна абыякава сыходзіла і займалася іншымі справамі. Лявон жа заставаўся сядзець побач, выгляд агню заварожваў і зацягваў яго. Вецер паварочваў у ягоны бок горкі дым, але Лявон не зьмяняў месца, а толькі выціраў сьлёзы і жмурыўся. Часам Алеся падыходзіла, апускалася побач, і праз блізкасьць да яе ён пачынаў губляць цялеснасьць, ператвараўся ў дым вогнішча, лёгкі, напаўпразрысты.

Але часьцей яна клікала яго дапамагчы па гаспадарцы: прыбіць дошку на плоце, каб не матлялася, адпілаваць засохлы яблыневы сук, перасунуць цяжкую бочку з дажджавой вадою. Малаток абавязкова біў па пальцу, тупая нажоўка бадай не пілавала і надзірала на далонях мазалі, але Лявону ўсё было да радасьці. Краем вока ён бачыў, як яна праходзіць побач, і праз гэта ў руках раптам зьяўляліся сілы і ўмеласьць. А калі ўсе справы былі зробленыя, яны пакідалі вогнішча мірна датляваць і йшлі ў хату.

У Алесінай хаце было ціха і прахалодна. Яна садзіла Лявона на канапу ў зале, а сама ішла па шыцьцё. Насупраць канапы, паміж вокнамі, стаяла цёмная кніжная шафа, а на сьцяне мерна цікаў драўляны гадзіньнік. На падлозе – тонкія тканыя палавікі з расьлінавымі ўзорамі, на вокнах – карункавыя фіранкі. Яна ўваходзіла і садзілася побач, а сьледам забягаў Фаўст, громка дыхаў, віляў тоўстым хвастом і ўладкоўваўся ля ног Лявона.

– Навошта табе фіранкі? Яны ж перашкаджаюць глядзець? І сьвятло зачыняюць.

– Як навошта? – гаварыла яна з дакорам, – Каб звонку не было відаць!

– А ўвечары? Калі гарыць сьвятло, праз фіранкі ўсё відаць.

– А ўвечары патрэбныя шторы. Ты быццам з дуба зваліўся! Табе што, падабаюцца голыя вокны? Ці мае фіранкі непрыгожыя?

Лявон спалохана запэўніваў яе, што фіранкі адшуканыя, а яна сьмяялася над ягонай гарачнасьцю і нахілялася над шыцьцём. Звычайна гэта была кашуля, у якой патрабавалася падкласьці старыя рукавы, або прадраныя зімовыя шкарпэткі. З сабой яна прыносіла вялікую пляскатую скрыню з рознакаляровымі ніткамі, наборамі іголак, гузікамі, гаплікамі і іншай драбязой. Яна схіляла галаву, і чорная пасма падала на твар. Хуткім і дакладным жэстам яна вяртала яе за вуха, але тая неўзабаве падала зноў. Тады яна закідвала галаву назад, зьбірала валасы дзьвюма рукамі ў пук і перацягвала іх чырвонай аксамітнай гумкай. Заміраючы, ён глядзеў на ейную далікатную шыю, на чароўна прыгожы профіль. Па ягонай сьпіне беглі хвалі мурашак, а па жылах цёк гарачы мёд.

Аднойчы, калі яна стаяла перад люстэркам, Лявон падыйшоў да яе ззаду, вельмі блізка, і дрыготкім голасам сказаў, гледзячы ў вочы ейнаму адлюстраваньню: я кахаю цябе. Алеся не зьдзівілася, нібы чакала гэтых слоў.

– Лепш ня трэба. Я дрэнная, – сказала яна, апусьціўшы рукі.

– Чаму ты дрэнная? – спытаў ён з палёгкай, бо гэтыя словы адзначалі не адмову, а прыняцьце.

Яна пачала тлумачыць, і ён уважліва слухаў, але не лавіў сутнасьці. Усё, што ён здолеў зразумець зь ейнае эмацыянальнае прамовы – гэта частая зьмена настрояў і бязужыўны характар. І тое, і другое здалося яму сьмешным, дробязным. Ён ня ведаў, што адказаць, і шчасьліва ўсьміхаўся. Яна паглядзела на яго і змоўкла.

Потым яны, быццам нічога і не было, пілі гарбату з сочывам. Лявон чхаў, і Алеся, па-асабліваму бліснуўшы вачыма, вынесла са свайго пакоя дзьве вялікія насавыя хусткі, на кожнай зь якіх была вышытая маленькая сіняя літара Л. Яму стала шкада смаркацца ў іх, але яна прымусіла яго, сказаўшы, што інакш зрэжа літары.

– Вы з Рыгорам нейкія дзіўныя! Заўсёды застуджаныя. Так нельга! Вам абодвум трэба як сьлед акрыяць, інакш могуць быць ускладненьні.

Ён паспрабаваў аджартавацца, але Алеся перапыніла яго і заўважыла, што мае мэдычную адукацыю, і ведае лепш. Яна выправіла яго дадому і строга сказала, каб ён вяртаўся толькі здаровым. Лявон выйшаў у прыцемак вітальні, надзеў туфлі, завязаў матузкі, выпрастаўся – і тут яна абняла яго за шыю і пацалавала. У вусны: коратка, але моцна. Ён не зьдзівіўся, быццам чакаў гэтага пацалунку.

Лявон баяўся акрыяць. Думка пра тое, што ў цяперашнім ягоным жыцьці можа нешта зьмяніцца, палохала яго. Ён прасіў Рыгора мацней змочваць начныя прасьціны, а дзеля ўзмацненьня эфэкту прыдумаў стаяць басанож на прахалоднай падлозе ў час абкручваньняў. У адну з начэй, прастаяўшы басанож паўгадзіны і скалынаючыся з холаду, Лявон спытаў Рыгора:

– Ты зусім ня памятаеш сваю жонку?

– Зусім. Што за дурное пытаньне? Як можна памятаць тое, чаго не было? – груба адказаў Рыгор. У час працэдураў ягоны настрой заўсёды псаваўся.

Адчуваючы цьмяную непрыязнасьць да Лявона, Рыгор закруціўся ў прасьціну як мага шчыльна і пачаў складаць зьедлівы анэкдот пра першае каханьне. Празь пяць хвілін ён ужо астыў і хацеў загаварыць зь сябрам, але той ужо лёг і нават прымудрыўся заснуць.

3. Як Рыгор абараніў гонар аўтасьлесара

Алеся ня надта падабалася Рыгору. На ягоны густ ёй бракавала цэласьці: то халодная сур'ёзнасьць, то агонь у вачох і гарачы сьмех; то імкненьне да самоты, то хваравітая прага да зносінаў і кампаніі. Яму ня надта падабаўся і ейны твар, з выпуклым ілбом і тонкімі вуснамі, а ейныя вузкія клубы нават сьмяшылі – як на ёй трымалася спадніца, было незразумела. Іншая справа – цёця Ганя. Ён часта заглядваўся на яе ззаду, асабліва калі тая адзявалася «па-каўбойску»: кашуля ў клетку з закасанымі рукавамі і старэнькія выцьвілыя джынсы, якія ўдала хавалі хібы і вызначалі вартасьці. Але калі цёця Ганя абарочвалася, нясьмелыя ілюзіі адразу разьвейваліся – твар быў непапраўна пажылы, а ў поглядзе, заўсёды лагодным, ласкавым і мудрым, зусім не было ні жаноцкасьці, ні вабы да новага жыцьця. І нарэшце яна ўсё-ткі была маткай ягонага сябра, і гэты фармальны факт перашкаджаў канчальна.

Рыгор стараўся адцягнуць сябе, і ў гэтым яму больш за ўсё дапамагалі сьпевы. Але шмат сьпяваць не выходзіла – пачынала суха казытаць у горле, і калі ён упару не спыняўся, дык пачынаўся кашаль і падоўгу кавэнчыў яго. Заўважыўшы гэта, цёця Ганя абмежавала іхныя хатнія канцэрты: цяпер дазвалялася сьпяваць толькі пасьля абеду дый трошкі перад сном. Таму адразу па сняданку Рыгор пачынаў чакаць абеду, а пасьля абедавых песень мучыўся, думаючы пра вячэру. Ён нудзіўся, піў шмат піва і курыў «Балканскую зорку», адзіныя цыгарэты ў тутэйшай краме.

Дзень, калі ў цёці Гані сапсаваўся замок на хляве, дзе яна хавала граблі і матыкі, стаў для Рыгора сьвятам. Ён падахвоціўся паправіць замок, а калі ўрэшце адчыніў дзьверы, ягоныя вочы загарэліся творчым агнём: у прыцемку, на саломе, стаялі, ляжалі і цьмяна блішчалі старыя ровары. Сьмеючыся ад прадчуваньня, ён спытаў:

– Навошта вам замок, цёця Ганя? Каб матыкі не пакралі?

– Дык гэта ў бацькі парадак такі, каб усё зачынена было, – зьбянтэжана сьмяялася ў адказ цёця Ганя, – Ён тут інструмэнт захоўвае, запцацкі ўсякія. А зараз усё з сабою забраў, да бабулі Марысі. Дах перабіраюць там зь Міколкай.

Жаданьне Рыгора «пакалупацца ў старым жалезе» парадавала цётку Ганю – на ейную думку, сапраўдны мужык павінен мець рукі і адчуваць пал да працы наогул і да тэхнікі менавіта. З тога дню яна больш не зачыняла хлява, і Рыгор важдаўся там з ранку да ночы. Працягнуўшы ад бліжэйшага слупа кабэль, ён павесіў у хляве лямпачку, рассартаваў па кутох хлам’ё і ламачча, начыста падмёў падлогу жорсткім венікам і падняў на ногі стары скалечаны стол. Цяпер хлеў нагадваў яму родны гараж, па якім ён ужо засумаваў.

Праца над роварам для Лявона заняла колькі дзён, у якія Рыгор жыў такім паўнавартасным, насычаным жыцьцём, што нават спазьняўся да вячэры. Калі ровар быў сабраны, ён па інэрцыі правёў у захапленьні і эйфарыі яшчэ некаторы час, але неўзабаве нуда згусьцілася зноў. Сабраць другі ровар было немажліва празь нястачу спраўных дэталяў: рамы і понажы – пагнутыя, колы – розных памераў, рулі наскрозь праржавелі.

– Цёця Ганя, ці мае хто ў Кляновіцы машыну? – спытаў ён аднойчы.

– Ня ўсе, вядома, не сталіца ўсёткі, але многа хто мае, – рукою ў тоўстай гумовай пальчатцы яна разьмешвала ў тазіку ўгнаеньне на памідоры, – Падлей яшчэ вадзіцы, Рыгорку, бо загуста. Бацька таксама марыў машыну купіць, але вось бачыш, не атрымалася. Дый куды нам езьдзіць на ёй?

Цёця Ганя расказала, што вось прыкладам Алесін бацька мае машыну, «Жыгулі». Ня новая ўжо, але ён яе так даглядае, што тая ніколі не ламаецца. Рыгор акуратным струменцам падліваў ваду, сіняватыя крышталікі рашчыняліся.

У той жа дзень Алеся вячэрала ў іх, і Рыгор завёў размову пра машыну. Алеся пацьвердзіла словы цёці Гані пра «Жыгулі», пра любоў да іх свайго бацькі, і згадала пра вялікі цагляны гараж, поўны разнастайных інструмэнтаў і прыстасаваньняў. Рыгор з узбуджэньня нават прыўстаў з крэсла, але заўважыўшы погляд Лявона, поўны халоднай лютасьці, не адважыўся напрасіцца ў госьці да Алесі.

Занядбаўшы хлеў, Рыгор стаў праводзіць шмат часу ля брамы, на нізкай лавачцы з двух укапаных у зямлю чурбакоў і цёмнай дошкай на іх. Ён піў піва з бляшанкі, лускаў семкі ў скрутак ды чакаў, ці не праедзе міма машына. Але дні цягнуліся ціха. Гулі мухі, сьпявалі непрыкметныя птушкі, зьвінела далёкая бэнзапіла, ляскала вядром, паліваючы клубніцы, цёця Ганя. Рыгор разьмінаў цыгарэту і курыў, пускаючы дым уніз, паміж каленяў, каб цёця Ганя ня бачыла і лішні раз не дакарала яго за дапамогу свайму кашлю. Часам ён браў з сабою ножык і габляваў сухія яблыневыя галінкі, спрабуючы зрабіць драўлянага чалавечка.

Паціху Рыгор затужыў сур'езна, і ягоная туга пагаршалася шчасьцем Лявона. Убачыўшы, як яны з Алесяй стаяць, абняўшыся, ля суседзкага тыну ці ўсутыч мілуюцца на ягонай лаўцы, Рыгор адварочваўся ды йшоў у хату, пахмурны і злосны. «Час мне сыходзіць», – думаў ён, але ўсё ніяк ня мог наважыцца. Боршч быў казачна смачны, дранікі, сьпечаныя на сале, раставалі ў роце, і не было ў жыцьці нічога выдатней за клёцкі з грыбамі і макам. Але дзень, другі, тыдзень – і ў яго мала-памалу склаўся плян: вярнуцца ў Менск, расстарацца бэнзінам, мапай краіны і рушыць у далёкае аўтамабільнае падарожжа – у які буйны горад, накшталт Брэсту ці Гародні. А можа нават у Маскву ці ў Кіеў. Дакладную мэту падарожжа ён не фармуляваў, яго гнала нейкая невыразная трывога, якая часам мяжавала з роспаччу. Трэба было неяк зьмяніць сваё жыцьцё, і ён адчуваў, што на гэта яму абавязкова патрэбная жанчына. «Сапраўды, Менск – нейкі зачараваны горад. У іншых гарадох усё мусіць быць слушна. І бабы будуць, і машыны, і рублі. Хоць Кляновіца таксама дзіўная, але гэта з прычыны блізкасьці да Менску».

І вось, у адзін з такіх самотных вечароў, калі цёця Ганя, як заўсёды, пажадаўшы яму добрай ночы, пайшла да сябе, і настала доўгая цішыня, Рыгор хадзіў з кутка ў куток, а потым раптам пачаў зьбірацца. Ён ужо даўно нагледзеў на верандзе палатняную заплечную торбу, ёмістую і трывалую, і цяпер складаў туды патрэбнае: хлеб, піва, кансэрвы, запалкі, нож, вяроўку, пачкі грошай. Павінны ж некалі нарэшце спатрэбіцца грошы? Рыгор пакаваўся, з надзеяй чакаючы крокаў Лявона – калі б той прышоў зараз, пагаварыў зь ім, прасьпяваў песьню, проста пасядзеў побач, туга б сунялася. Рыгор лёг і чакаў, нібы нейкая нітачка трывала яго тут.

Але Лявон пракраўся ў пакой ужо пад раніцу, на дыбачках, асьцярожна прычыніўшы за сабою дзьверы і на імгненьне замёршы, узіраючыся ў бок Рыгора – ці заўважыў? Рыгор змрочна маўчаў: «Значыцца, ён да гэтага часу не заўважыў, што я наогул ніколі ня сплю. Сябар, называецца». Лявон, стараючыся не рыпець спружынамі ложку, лёг, і ягоны подых адразу зрабіўся глыбокі і роўны. За вакном віднела. Неўзабаве і цёця Ганя прачнецца. Рыгор ціха, але спрытна ўстаў, паправіў ложак, ускінуў на плячо торбу і прайшоў на кухню. Асьвяжыўшы твар халоднай вадой з рукамыйніку, ён сунуў у кішэню пару яблык, абуўся і выправіўся.

Ён ужо добра вывучыў маленькую Кляновіцу і прыкладна ўяўляў, як патрапіць на тую прасеку, што вядзе да Менскае трасы. Шлях, якім яны прыйшлі сюды ў сама пачатку, быў абыходны, і Рыгор, каб скасіць вуглы, павярнуў на пустэчу, спрэс зарослую палынам. Між пустэчай і нахіленым плотам, цёмным са старасьці, вілася сьцежка, кірункам рыхтык да прасекі. Рыгоравы джынсы неўзабаве змакрэлі з расы, пацяжэлі, і ён шкадаваў, што не падвярнуў іх, але было ўжо позна. Ён крочыў шпарка, сьпяшаючыся сысьці далей, ці то з боязі раздумацца, ці то з асьцярогі, што яго хопіцца цёця Ганя. Ён ня здолеў бы вытрываць ейныя ўгаворы застацца. «Але як яна мяне дагоніць? Бягом пабяжыць ці што? Дурное».

Платы скончыліся, і сьцежка пабегла хмызьняком, паўз бярозак і ялінак, што расьлі з густое высокае травы. Хутка сьвятлела. Неба зьлева паружовела, і неўзабаве над верхавінамі дрэў зьявіўся краёчак сонца. Рыгор хмурыўся – ён меркаваў ужо даўно выйсьці на прасеку і збочыць да трасы, але ня было ні прасекі, ні высокавольтавае лініі. «Я ня мог пайсьці не туды! – думаў ён са злосьцю, – І хто пратаптаў гэтую пятлюку?» Драбналесьсе ўжо скончылася, і цяпер ён ішоў між высокіх хвояў, нягучна ступаючы па моху і сухіх іголках. Рыгор заўсёды ганарыўся сваёй здольнасьцю дакладна арыентавацца ў прасторы, і думка пра вяртаньне назад яго абражала.

Надумаўшы трохі перадыхацца, ён сьцягнуў з пляча торбу і кінуў яе на зямлю. Гучна дзынькнула шкло аб шкло, і ён, раззлаваўшыся на сябе за глупства, кінуўся правяраць, ці не разьбіліся бутэлькі. Не, цэлыя. Рыгор уладкаваўся на пагорку побач са сьцяжынкай, зьеў акраец хлеба з салам і напіўся піва. З задавальненьнем закурыў. Справы паўсталі ўжо іншым бокам. «Мусіць жа гэтая сьцяжынка куды весьці, калі людзі яе пратапталі. Куды прыйду, туды прыйду. Хіба ня ўсё роўна? Патрапілі ж мы ў Кляновіцу выпадкова? Сама лепшае заўсёды здараецца выпадкова», – і, задаволены гэтым абагульненьнем, ён устаў і пацягнуўся, падняўшы рукі над галавою.

Адпачыўшы, Рыгор рушыў далей. Выпітае піва быццам паўплывала на лес: ён пачаў сьвятлець, ператварацца гаем, і раптам сьцяжынка выбегла на грунтавую дарогу з густым траўем абапал. Рыгор узрадаваўся і пасьля нядоўгіх ваганьняў збочыў направа, напяваючы «Ungeduld» і дырыжыруючы рукой. Ён памеркаваў, што трэба дайсьці да якога паказальніка, а потым ужо з’арыентавацца і абраць дакладны кірунак. Сонца стаяла высока над дарогай, біла ў вочы, пякло. Зьвінелі конікі. Ён ішоў бакавінай, трымаючыся ценю, але неўзабаве наскрозь змакрэў, нават да плямаў на грудзёх і пад пахамі. Вельмі смажыла, і ён адкаркаваў яшчэ адну бутэльку.

Доўгачаканы паказальнік нарэшце зьявіўся, ён нёс на сабе нечаканы напіс белым па сінім: «Мытня». Рыгор ня надта зьбянтэжыўся гэтым словам – пасьля літру піва ён быў у найлепшым гуморы. Ён мінуў расчыненую браму з жалезных дубцоў, памаляваных аблупленай зялёнай фарбай, і пазабавіўся, што брама ёсьць, а плота няма. «Вось дурні, – ён пасьмейваўся і кашляў, – Гэтую браму можна папросту абысьці! І навошта яна патрэбная?» У глыбіні гаю, напалову схаваныя галінамі, віднеліся нейкія пабудовы, ці то адрыны, ці то казармы, але Рыгор не марнаваў часу на дробную цікаўнасьць – ён ужо не сумняваўся, што вось-вось кудысь прыйдзе .

І запраўды: за наступным паваротам ён убачыў тоўсты чырвоны шлягбаўм цераз дарогу і невялікую цагляную пабудову побач зь ім. На дзьвярох вісела шыльда «Толькі для пэрсаналу». Абціраючы пот з лобу, Рыгор патузаў клямку: зачынена. Ён паспрабаваў разгледзець нутро пабудовы праз вакно, прыціснуўшыся тварам да шыбы і зачыніўшы далонямі сьвятло, але пыл і сонечныя водбліскі перашкаджалі. Пастукаў у шыбу і прыслухаўся. Ціха.

Дарога ўпэўнена працягвалася, і крыху далей нават ператварылася ў асфальтавую. Яна падымалася на насып, паабапал якога гаёк радзеў і расступаўся. «Тая самая прасека! – усьцешыўся Рыгор, – Усё ж такі я да яе выйшаў». Але па набліжэньні выявілася, што гэта зусім не прасека, а паласа голае зямлі. Ля паласы стаяў сіні знак «Беларусь», і ў Рыгора мільганула думка – мо гэта амбасада? Але як амбасада можа стаяць сярод лесу? У запаведніку? Дурное. Заставалася адно – нейкім загадкавым ходам ён дабраўся да мяжы.

Дайшоўшы да насыпу, Рыгор заўважыў праваруч, мэтрах за сто ад дарогі, постаць у вайсковым строі, якая корпалася на земляной паласе. Схіліўшыся, чалавек раўнаваў граблямі ўскапаную зямлю.

– Гэй! – паклікаў Рыгор. – Гэй, мужык!

Грабар павярнуўся, убачыў Рыгора і закрычаў тонкім голасам:

– Стой! Куды! Стой, не варушыся!

Памежнік пабег быў напярэймы Рыгору, але мабыць зразумеў, што зараз наробіць сьлядоў на сьвежай зямлі, і пачаў адступаць назад, да другога боку мяжы, хуценька сьціраючы граблямі лункі ад сваіх ботаў. Рыгор закурыў і таксама пайшоў наперад, забаўляючыся пэдантызмам памежніка, і так старанна разглядаючы яго, што праз хвіліну ледзь ня даўся галавой аб слуп са знакам «Польшча». «Здурнець можна», – падумаў Рыгор і прачытаў напіс яшчэ, потым яшчэ. Тым часам памежнік ужо сьпяшаўся да яго з граблямі наперавес. З-пад ягонае пілоткі выбіваліся залацістыя кучары, а абрысы цела былі такія, што сэрца Рыгора забілася. «Вось яно, пачалося!» – і ён пастараўся расправіць плечы ды ўцягнуць жывот.

– Што вы тут рабіцё? – памежніца пагрозьліва павяла граблямі. Зь бегу яна хораша расчырванелася, а ейныя вочы, дзіўна сінія, глядзелі строга.

– Я? – Рыгор бязмозгла ўсьміхаўся. – Я наогул дадому йшоў, а трапіў незразумела куды. Цябе як завуць?

– Што вы несяцё! Дакументы ёсьць? Віза ёсьць? – яна хмурылася.

– Адкуль жа ў мяне дакументы? Я толькі з дому выйшаў! Не пасьпеў бутэлечку піва выпіць, а тут ужо Польшча!

– Спачатку вы сказалі, што йшлі дадому. А зараз кажаце, што выйшлі з хаты! – яна ўжо не хмурылася, здаецца, Рыгор ёй спадабаўся.

– А што, гэта запраўду Польшча? – кіўнуў ён ёй за сьпіну, зрабіўшы знарочыста вялікія вочы.

– Вядома.

– Ачмурэць! А ты, значыцца, сапраўдная полька? Так? Як цябе зваць?

– Эва.

Яна ўжо ўсьміхалася, а ён, падбадзёраны і акрылёны, гучна зьдзіўляўся на ейныя вочы і валасы. Абапёршыся на граблі мяккімі белымі рукамі, яна сьмяялася, паказваючы вільготна бліскучыя зубкі. Зубкі зьлёгку насьцярожылі Рыгора, але затое яму вельмі спадабаліся вясёлыя ямачкі, што зьявіліся на ейных шчоках са сьмеху.

Эва не няволілася дакумэнтазваротам і папяровымі фармалёвасьцямі. Даведаўшыся, што Рыгор згаладнеў, яна занядбала візавы рэжым і запрасіла яго паабедаць на сваю тэрыторыю – у маленькую мытную хатку. Пакуль Эва завіхалася ля пліты, паабяцаўшы разагрэць сьвежыя, але трохі астылыя флякі, Рыгор жаваў піражкі з тварагом і цешыўся на ейную постаць, якая выразна праступала праз вайсковы строй.

– Слухай анэкдот! – сказаў ён, даеўшы піражок. – Пайшлі аднаго разу Шастаковіч, Шонбэрг і Шапэн у рэстарацыю. Шастаковіч кажа: мне пяльмені ды гарэлку. Шонбэрг кажа: мне шніцаль ды піва. Шапэн кажа: а мне флякі ды мазурку. Шастаковіч дзівіцца: што такое флякі? Шапэн адказвае: гэта кшталту пяльменяў, але смачней. Шонбэрг таксама дзівіцца: што такое мазурка? Кшталту гарэлкі, але мацней? Шапэн адказвае: не, гэта кшталту атанальнае музыцы, але пад яе скакаць лягчэй.

Эва завохала, сьмешна зморшчыла твар і зарагатала, прыціснуўшы адну руку да грудзяў, а другою зачыніўшы вочы. Зубкі дробна паблісквалі, але Рыгору было прыемна. Але яна рагатала так доўга, што Рыгору стала нават няёмка – ён склаў гэты анэкдот сьпехам і лічыў яго ня надта ўдалым. Нарэшце яна сьцішылася і сказала, што ён дурны, што флякі зусім не падобныя да пяльменяў, і што зараз у яго зьявіўся шанец іх паспрабаваць. Яна паставіла перад ім глыбокую талерку, наліла ў яе раз-два-тры-чатыры-пяць (Рыгор наштосьці лічыў) апалонікаў густога духмянага супу і паклала побач лыжку. Гэты суп і называецца – флякі, патлумачыла Эва. Калі яна выпроствала далоню, на месцы костак зьяўляліся мяккія ямачкі, такія ж, як і на шчоках.

Пару хвіляў яна назірала, як ён есьць, а потым дадала:

– Ты хоць ведаеш, што яны ніяк не змаглі б сустрэцца?

– Хто? – падняў бровы Рыгор.

– Шапэн. Ён памёр у 1849 годзе, калі яму было ўсяго 38 гадоў. Жахліва… Гэтая кабеціна загубіла яго! – у голасе Эвы прагучала пагроза. – А Шонбэрг нарадзіўся толькі ў 1874, ня кажучы ўжо пра Шастаковіча.

– Ды ведаю я. Але гэта ж проста анэкдот! – яму было ўжо крыўдна за свой экспромт, – На тое ён і анэкдот, каб у ім небыліцы здараліся.

Эва зноў засьмяялася і супакоіла Рыгора, прашчабятала, што яна толькі ўдакладніла дэталі. Яна вярнулася да пліты і, не гнятучыся маўчаньнем, працягвала разаграваць, памешваць і са шкворкатам пераварочваць нешта прывабна духмянае. Рыгор еў флякі ды паглядаў на яе. «Як усё ж такі хораша, калі ш дзяўчыны ямачкі! І эрудыцыя». Праглынуўшы апошнюю лыжку, Рыгор зразумеў, што амаль не запомніў густу. На яго накаціла невытлумачальнае хваляваньне. Ня ведаючы, што казаць ці рабіць, ён устаў і падыйшоў да камоды зь люстэркам і букецікам сухіх траў на верхняй паліцы.

– Ты што, адна тут? – спытаў ён, праводзячы пальцамі па паліраванай паверхні паліцы.

– Не. Яцэк на зборы зьехаў, у Варшаву. Сёньня вернецца.

– Яцэк?

– Гэта мой хлопец. Ён таксама памежнік. Ты куды пайшоў? Сядай, зразы будзеш есьці!

Вестка пра Яцэка, як ад гары з плячэй, вызваліла Рыгора ад хваляваньняў і ваганьняў паміж ямачкамі і зубкамі. Цяпер ня трэба было думаць, пра што гаварыць і як слушна дзеіць. Ён паслабіўся і зь вялікім задавальненьнем зьеў зразы з тушанай капустай, так іх расхваліўшы, што Эва пачырванела. Хаваючы зьбянтэжанасьць, яна выцягнула з кішэні тэлефон і пачала нешта ў ім тыцкаць.

– Пакажы апарат? – усклікнуў Рыгор, – Дзіўна! Бадай такі ж, як у мяне! А зарадка ёсьць?

Эва прынесла зарадку, паказала разэтку, і Рыгор зь пяшчотай уключыў свой тэлефон, упершыню аж з адседкі ў музэю. Тэлефанаваць не было каму, але Рыгору падабалася вызначаць час менавіта па тэлефонаваму гадзіньніку – бэзавы экран плыўна загараўся і плыўна патухаў. За нядзелі, праведзеныя безь сілкаваньня, тэлефон ня зьбіўся і паказваў той жа час, што і вялікі насьценавы гадзіньнік над Эвінай камодай.

– Дык куды ты йдзеш? – спытала Эва, паставіўшы кіпяціцца чайнік і прысеўшы побач з Рыгорам. Роля гасьціннае гаспадыні была выкананая, і зараз яна наважылася пагутарыць.

– Я шукаю жонку! – не разважаючы, ляпнуў Рыгор першае, што трапілася на язык.

– У цябе ёсьць жонка? – тон Эвы трохі зьмяніўся, – А чаму ты яе шукаеш? яна ўцякла з дому? Ты зь ёй жорстка абыходзіўся?

– Не, ну навошта адразу прыдумляць! Жонкі пакуль што наогул няма. Вось знайду прыдатную дзяўчыну – дык адразу ажанюся!

Эва ўхвальна слухала. Яна сядзела блізка, і да яго давяваў ейны дзіўны пах: зямлі, яблыкаў і карыцы. Яна была такая харошая, маладая, пругкая, што Рыгору карцела яе чапаць, але ён трымаўся і адцягваў сябе пералікам цнотаў будучае жонкі:

– Разумееш, усё складана. Першае, яна мусіць быць вельмі разумная, вось як ты, напрыклад. Яна абавязкова мусіць знацца ў музыцы! Інакш мне будзе зь ёй сумна. Другое, яна абавязкова мусіць любіць гатаваць. Таксама як ты. Бо я шмат ем! І ня ўсё запар. Мне значна, каб гатавалася з душою. Трэцяе... – трэцяе з ходу не прыдумлялася, ён важка счакаў, а потым шматзначна мовіў: – Трэцяе, у нас мусіць быць поўная сумяшчальнасьць.

Эва кіўнула. Рыгор ня ведаў, што яшчэ дадаць, і пацікавіўся, калі яны зь Яцэкам пажэняцца. Эва вельмі сур'ёзна, нават урачыста, сказала, што яны будуць шлюбавацца ў касьцёле, і што Яцэк ужо падарыў ёй колца. Яна ўзяла з камоды і падала Рыгору разьбёную скрыначку, у якой захоўваліся ейныя скарбы: жамчужныя каралі ды тонкае залатое колца зь зялёным каменьчыкам. Рыгор ухваліў колца, памаўчаў, а потым спытаў наўгад, ці ёсьць у іх машына.

– Ёсьць, вядома. Але цяпер мы на ёй ня езьдзім – заводзіцца зь дзясятага разу, а потым глухне, – Эва жаласьліва ўздыхнула. – Яцэк кажа, што карбюратар сапсаваўся. Трэба гнаць на аўтасэрвіс. Вось вернецца са збораў дый выкліча эвакуатар.

Рыгор папрасіў Эву паказаць яму машыну, сьціпла адзначыўшы, што ён трохі знаецца ў канструкцыі рухавікоў. Зь нецярплівасьці ён устаў раней, аніж яна пагадзілася. Эва зьдзіўлена паглядзела і павяла паказваць. Ён ішоў ззаду яе і хваляваўся, бо паводле Лявона ён аніколі ў жыцьці не рамантаваў аўтамабіляў. «Але ж, калі не атрымаецца, дык я і не абяцаў паправіць, я толькі папрасіў паглядзець. Тым больш, што ровар мне ўдалося сабраць!» Мэханічна назіраючы, як спадніца Эвы калыхаецца ў тахт крокаў, але плечы заразом застаюцца нерухомыя, Рыгор думаў пра іншае. Ён перажываў і спрабаваў выспытаць сам сябе, успамінаючы, якія агрэгаты знаходзяцца пад капотам аўтамабіля ды як называецца кожны зь іх.

Маленькі чырвоны Фіят, вымыты да люстранога бляску, стаяў за мытняй, пад адкрытым небам. Рыгор абышоў яго вакол, паківаў галавой і папрасіў Эву завесьціся. Яна паслухмяна села ў кабіну і колькі разоў, з паўзамі, павярнула ключ. Стартар працаваў, але рухавік не заводзіўся. Рыгор паказаў Эве жэстам, каб яна адчыніла капот, і нахіліўся над пераплётам жалезных вантробаў. Эва выйшла і стала побач, заклапочана схіліўшы галаву.

– Так. Давай спачатку іскру зьведаем, дзе наш правадок? Ёсьць іскра! – Рыгору здавалася, што ягоныя камэнтары павінны заспакойваць. – Цяпер сьвечкі... Ведаеш, часам сьвечкі алівай залівае, праз гэта і праблемы. Але ў цябе ўсё гут, сьвечкі таксама іскрацца. Так. Дзе тут у нас паветраны фільтар? Зараз вечка зь яго здымем... Цяпер цісьнем на прывад дросэльных засланак... Ну во-ось, паскаральная помпа ня брызгаецца, а значыць бэнзін у карбюратар не цячэ! У цябе ключы ёсьць?

Рыгор зьняў шлянг з карбюратара і пару разоў націснуў на рычаг падпампоўкі бэнзіну. Струмень не зьяўляўся. «Зразумела! Альбо бэнзапомпа, альбо фільтар», – Рыгор адчуваў лёгкасьць і спакой. Успомніць, калі раней ён рабіў нешта падобнае, было немажліва, але рукі самі здымалі шлянг з бэнзапомпы, а вусны цягнуліся да яго, прадчуваючы густ. Шлянг ня прадзімаўся, і гэта значыла толькі адно – трэба мяняць бэнзафільтар. Трыюмфуючы, ён выняў яго і паказаў Эве:

– Бачыш? Не патрэбны вам аніякі эвакуатар! Трэба толькі памяняць вось гэтую рэч.

– Праўда? – Эва глядзела на яго так даверліва, што Рыгору зноў захацелася дакрануцца да ейнага пляча або валасоў, і толькі бруд на руках затрымаў яго. – Здаецца, у нас недзе валяліся такія!

Пакуль Рыгор, выцершы пальцы аб траву, курыў, Эва зьбегала ў хату і вярнулася з навюткім фільтрам. Паводле ейных слоў, мяшок зь фільтрамі і яшчэ нейкімі дэталямі быў у камплекце да «Фіяціку» пры куплі. Уставіўшы на месца фільтар, прыкруціўшы шлянгі і ўпэўнена бразнуўшы капотам, ён жэстам прапанаваў Эве сесьці за руль. Фіяцік завёўся імгненна, і Эва, радасна ўсьміхаючыся, праехала па двары павольны круг. Яна выйшла з машыны ўдзячная, зіхатлівая, і Рыгор не ўтрымаўся – узяў яе за голую руку, вышэй запясьці. Яна здрыганулася, нахмурылася, але зь ветлівасьці не адняла рукі. Усьмешка згасла, і Рыгор пасьпешна зымітаваў сяброўскі поціск.

– Цяпер мая місія скончаная, і мне пара! – як мага бадзёра сказаў ён, хаваючы рукі за сьпіну. – Ці далёка да Прагі?

– Да Прагі? Навошта табе ў Прагу?

– Ну як навошта! Усё ж сталіца, там пэўна шмат такіх дзяўчат, як ты.

– У нас сталіца ня Прага, а Варшава, – удакладніла Эва.

– Сапраўды? Ніколі ня ведаў геаграфіі… А да Варшавы далёка?

Эва сказала, што даволі далёка і махнула рукой, паказваючы кірунак. Зрабіўшы вінаваты твар, яна папрасіла прабачэньня перад ім за тое, што ня зможа падвезьці яго – ёй прыйшлося б тлумачыцца перад Яцэкам. Раптам ён заўважыць, што яна вязе чужога мужчыну? Яны вярнуліся ў хату, і Эва паклала яму ў торбу колькі бляшанак піва з халадзільніка і важкі скрутак карычневае паперы, напоўнены чымсьці пэўна смачным. Прыкусіўшы ніжнюю вусну, яна выслухала ягоныя разьвітаньні, выйшла за ім вонкі і, папраўляючы валасы, глядзела ўсьлед.

«Ну і лухта! – дзівіўся Рыгор, – Значыцца, накарміць абедам чужога мужыка – гэта слушна, а вось падвезьці да Прагі – цьфу, да Варшавы! – гэта патрабуе тлумачэньняў. Дурніца». Зрэшты, гэтыя думкі былі хутчэй вясёлыя, чымся пакрыўджаныя. Рыгор пшыкнуў ключыкам на піўной бляшанцы і зрабіў глыбокі глыток. Ён быў сыты, ён быў сапраўдны аўтасьлесар, а наперадзе яго чакала ўсё сама лепшае.

4. Як Лявон уцёк з дому

Неўзабаве яны сабраліся пажаніцца.

Лявон дайшоў да гэтае думкі пакрысе, як да лягічнага разьвязаньня свайго каханьня. Сьвядома ці не, але гэтым шляхам яго кіравала Алеся, хоць Лявон тады яшчэ не заўважаў ейнага ўплыву – яму здавалася, што ён дзеіць вольна.

Калі-нікалі ў Алесі здараліся асаблівыя настроі – ейны погляд апускаўся, цямнеў, і яна казала: я дрэнная, мяне цяжка трываць, я адзінотная. У гэтыя моманты ён абдымаў яе і шаптаў у валасы пяшчотныя словы, чуйна назіраючы на іхнае ўзьдзеяньне. Падыходзілі ня ўсе словы: часам яна дрыжала, нібы адгароджвалася ад яго, а часам наадварот – разгарналася насустрач, падымала шчасьлівы твар. Але гаварыць заўсёды аднолькавыя фразы, хай і прыдатныя, яму здавалася няварта, і Лявон напружваў фантазію, імправізаваў, вынаходзіў. Слоўны запас губляўся імкліва. Апроч таго ён заўважыў эфэкт прывыканьня – каб убачыць зьвернуты да сябе радасны твар, ён кожны раз мусіў казаць ўсё мацней, усё больш пераканаўча. Аднойчы ён абмовіўся пра шлюбнае жыцьцё, і праз гэтыя колькі слоў яна моцна прыціснулася да яго, схіліўшы галаву на плячо, і дакранулася вуснамі да ягонае шыі. Так ён намацаў сама дзейны шлях, і збочыць з гэтага шляху было ўжо немажліва. Дый навошта? Лявон марыў пра тое, як стане яшчэ бліжэй да яе, зусім блізка.

Адчуваючы, што ёй падабаецца цьвёрдасьць і настойлівасьць, ён паставіў пытаньне адкрыта. Апусьціўшы пацяплелыя вочы, яна мовіла, што хацела б дачакацца тату – выходзіць замуж безь ягонага ведама было б дрэнна, бо гэта найбліжэйшы для яе чалавек. На слове «найбліжэйшы» яна няўпэўнена зірнула на Лявона – ці не аспрэчыць? – але ён прамаўчаў, пакуль што не прэтэндуючы на сама-блізкасьць. На ўсё свой час, думаў ён дарогай дадому. Таргаваць у гэтым выпадку проста зьневажальна. Тым больш да ейнага таты ён адчуваў складаныя пачуцьці, далёкія ад рэўнасьці. У кароткіх перапынках паміж тамленьнямі Лявон спрабаваў зразумець тое, што адбываецца, і быў амаль упэўнены: няма ніякага таты. Зь іншага боку, яшчэ зусім нядаўна ён лічыў, што маці таксама не існуе, і аднак вось яна – мама. Як усё няпроста!

Лявон кідаў думаць пра складанае дый аддаваўся каханьню, успамінаючы ейны профіль, абрыс носу і вуснаў. Якая яна прыгожая, проста дзіўна! На кожную рыску ейнага твару можна глядзець бясконца, як на неба ці на агонь. Ён спыняўся і садзіўся на абочыну, падымаючы твар да месяца. Выклікаў у памяці ейны голас, і праз кожнае слова ўнутры прабягала гарачая хваля. Але і халодныя думкі не адставалі. Адкуль бярэцца прыгажосьць, і навошта яна патрэбная? Няўжо гэта ўсяго толькі прымітыўная прынада прыроды?

Калі Лявон, абдымаючы Алесю за плечы, абвясьціў пра іхнае вырашэньне маме, тая заплакала. Яна адвярнулася і прасіла дараваць сьлёзы, бо яны з радасьці. «Якая ж ты шчасьлівая, Лесенька», – мама ўзяла Алесю за руку і ўважліва разглядала ейны твар. У прастрацыі, перапоўнены каханьнем, Лявон назіраў, як Алеся, ані не зьбянтэжаная, усьміхалася маме. Мабыць, яны разумелі адна адну. І праўда – быццам ілюструючы іхнае паразуменьне, мама сказала, што трэба дачакацца вяртаньня бацькі і Міколы. І ў чарговы раз з крыўдай узгадала непрыстойныя Рыгоравы ўцёкі.

Але неўзабаве Лявон выявіў – па водгуках на некаторыя свае словы, па намёках, абмоўках і недамоўках – што насамрэч і Алеся, і мама гатовыя да вясельля, а тата і бацька – толькі фармальнасьць, даніна паваге, якую патрэбна часам выказваць. І ён, узяўшы ўладу ў свае рукі, прызначыў вясельле на суботу. Прызначэньне прагучала непераканаўча, як яму здалося, але жанчыны ўспрынялі яго сур'езна і нават з пашанай. Яны заўвіхаліся. Мама загадала Лявону дастаць з гарышча швейную машынку і засела за шлюбную сукенку. Алеся склала сьпіс страваў і занялася нарыхтоўкамі, адначасна расхажываючы навюткія туфлі, каб не мулялі ў вясельны дзень. Лявон прапанаваў Алесі дапамогу, але ў адказ яна прапанавала не перашкаджаць і заняцца сваімі справамі. І зьмякчыла адмову пацалункам.

Лявон ня ведаў, якія ў яго могуць мецца справы, і павольна сноўдаўся па саду, па хаце. Сеўшы на ложак, ён гартаў дзіцячыя кніжкі, напаўзабытыя, амаль чужыя, з абшарпанымі, распластованымі ад часу куткамі кардонавых вокладак. Расьцягваўся на сьпіне і, закінуўшы рукі за галаву, кранаў прахалодныя мэталічныя дубцы падгалоўя. Глядзеў у патрэсканую столь. За сьцяной, у мамчыным пакоі, зь перабоямі стукала швейная машынка. Каб не заснуць, скідаў ногі на падлогу і йшоў на кухню, дзе выразна цікаў стары гадзіньнік у двайной драўлянай аправе.

У чацьвер, калі ён стаяў ля кухоннага вакна, гледзячы на яблыню ў гародзе, зазваніў тэлефон. Лявон сьцепануўся. У поўнай цішыні, у перапыненьні швейнае машынкі, званок паўтарыўся. Раней тэлефон заўсёды маўчаў. Мама крыкнула яму з пакоя, каб ён узяў слухаўку, мабыць, гэта з ЗАГСа. Слухаўка была гладкая і цяжкая. «Але як яны даведаліся пра наша вясельле?» – усумніўся Лявон.

– Алё? – сказаў ён у плястмасавыя дзірачкі.

– Алё, Лявон? – гукнуў далёкі голас.

– Так, гэта я.

– Добры дзень! Гэта Пятрусь! Нарэшце я вас знайшоў!

– Добры дзень... – Лявон быў разгублены; Пятрусь здаваўся яму нейкім невыразным успамінам, кшталту дзіцячых кніжак.

– Дзе вы, Лявоне?

– У маці... Гэта мястэчка Кляновіца.

– Цудоўна! Няўжо праўда? Я так і меркаваў – вы абавязкова мусілі паспрабаваць зьведаць матэрыяльнасьць сьвету па-за межамі Менску. Я памятаю нашу гутарку! Вельмі ўзрушаюча, даражэнькі Лявоне! Вы зрабілі найвялікшае навуковае адкрыцьцё!

Лявон паціснуў плячыма: залішнія захапленьні Пятруся выклікалі ў яго непрыязнасьць. Ён хацеў запярэчыць, але Пятрусь не даваў яму адчыніць рот:

– Мне прыйшлося нямала пабегаць, каб знайсьці вас, калега: я зьвятраўся і ў міліцыю, і да лекараў з хуткай дапамогі, і да клеркаў з пашпартнага аддзелу! І толькі ў дэканаце вашага ўнівэрсытэту мне далі хоць нейкія зьвесткі. І вялікі посьпех, што ваш інстытут трапіўся мне па шляху, і я зайшоў у яго, наўгад. Вы ж не сказалі мне, дзе менавіта вучыцеся. Потым я пабываў у вас дома, так-так! – ён шчасьліва засьмяяўся і прасьпяваў: «Da ist meiner Liebsten Haus!» – Дзьверы былі адчыненая, і я трохі агледзеўся, спадзяюся, вы ня супраць? І я ўжо зусім істраціў надзею. Гэтак і зьмеркаваў, што вы выйшлі зь Менску і цемра вас паглынула. Вы ж чулі? Некаторыя містычна наладжаныя людзі лічаць, што Менск атачае вакол сама сапраўднае пекла. Ха-ха, ці смажаць ужо вас на патэльні, Лявоне, прызнайцеся? А сёньня да мяне дайшла вестка пра папраўку тэлефонных лініяў, дык я падумаў: чаму б не? Чаму не патэлефанаваць вашаму бацьку? Нумар мне таксама далі ў дэканаце. І вось нарэшце – посьпех!

Пятрусь перапыніўся, і Лявон адчыніў рот, каб нешта сказаць, але ў галаве было пуста.

– Я неўзабаве ажанюся, – паведаміў ён будзённа.

– Лявоне! – паклікала мама з пакоя, – З кім гэта ты? З ЗАГСам?

– Ага! – адгукнуўся ён.

– З кім гэта вы? – спытаў са слухаўкі Пятрусь, – Што значыць – ажанюся?

– Дзяўчыну сустрэў.

– Дзяўчыну?! – на баку Пятруся нешта дзынкнула, пэўна, ён трымаў у руках лыжку і праз захапленьне выпусьціў яе. – Лявоне, мае вушы мяне не падманулі? Вы сказалі – дзяўчыну?

– Так, – Лявон адчуў прыкрасьць, выразна ўсьведамляючы, што зараз пачнецца па-навуковаму бестактоўнае ўмяшаньне ў асабістае жыцьцё.

– Лявон, але ці вы ўпэўненыя, што ваша выбраньніца – дзяўчына насамрэч? У поўным, значыцца, сэнсе слова? Добра памятую вашае экспэраня з бабуляй... Гэтым разам вы пераканаліся? – Пятрусёў голас быў вельмі сур'ёзны, і гэта ўтрымала Лявона ад крыўды. Кепікаў ён бы не вытрываў.

– Пятрусь, я абсалютна ўпэўнены, што яна – асобіна жаноцкага полу, менавіта жаноцкага, – адказаў ён роўна. – Больш таго, тут бытуе і мая маці, яна таксама жанчына.

Пятрусь у вялікім хваляваньні пачаў выпытваць падрабязнасьці. Спачатку Лявон адказваў неахвотна, але паціху дасьледчае натхненьне Пятруся перадалася яму. Аднак гутарка доўжыўся занадта доўга, і ён баяўся, што маці зьдзівіцца, увойдзе ды будзе слухаць. Лявон не хацеў, каб яна даведалася пра ягоныя сувязі зь Пятрусём. Ён пачаў разьвітвацца, але Пятрусь не адпускаў яго, пераконваючы ў патрэбе новых пошукаў і спрабуючы зараз жа прадумаць іхную мэтадалёгію. Лявон мусіў паабяцаць Пятрусю, што ён сёньня ж прыступіць да экспэраняткаў. Пад канец акадэмік яшчэ раз выказаў захапленьне Лявонавымі здольнасьцямі і прадыктаваў свой нумар, наказаўшы тэлефанаваць удзень і ўноч і як мага больш сьпяваць.

Пасьля абеду – хоць калі строга, дык аніякага абеду не было, Лявон толькі выпіў шклянку соку – яны з мамай прасьпявалі «Зімовы шлях». Яна сядзела ў фатэле, паклаўшы на калені шыцьцё, а ён стаяў ледзь ззаду, трымаючыся рукой за сьпінку. Яны глядзелі на цагляную печку, глянцава-белую. Лявон уяўляў, што ля печы стаіць Алеся, павярнуўшы галаву да вакна, а пра што думала маці, зразумець было немажліва. Сьпяваць удваіх Лявону падабалася больш за ўсё – выходзіла вытрымана, але моцна. Бліжэй да канчатку песьні мама прасьлязілася; у апошні час яна лёгка плакала, без усякіх падстаў. Свае сьлёзы яна тлумачыла «так, проста так, Лёвутка», і ён перастаў пытацца прычыны і рабіў выгляд, што нічога не заўважае.

Пакінуўшы маму займацца выкрайкамі і вытачкамi, да якіх яна так прынадзілася, што закінула гарод, Лявон паехаў да Алесі. На жвіры ровар трэсла, шчыткі назойліва бразгаталі, але ён разганяўся хутчэй, і тады трасяніна мякчэла, а з напругі і з шуму паветру ў вушох мэханічныя гукі слабелі – заставаліся толькі імклівасьць і палі, што праплывалі міма. А зьверху яго суправаджалі вялізарныя і прыязныя аблокі – зусім як у ягоных ранейшых марах. «Як хораша! – думаў ён, – Можа, больш нічога і ня трэба? Рушыць над палямі, пад аблокамі, і прадчуваць сустрэчу. Што лепей – сама сустрэча або прадчуваньне?»

Увечары, гледзячы, як Алеся расчэсвае валасы шырокім драўляным грабянцом, а потым зьбірае іх гумовым пасікам, Лявон спрабаваў узгадаць малюнкі ў той кнізе пра мужчыну і жанчыну, што даваў яму глядзець Пятрусь. Але акрамя целаў з аголенай крывава-чырвонай мускулатурай ён анічога ня памятаў. Ягоная сьвядомасьць падвойвалася. «Жанчына ці не?» – сумняваўся ён і не разумеў, як разьвязаць гэтыя сумневы. І адначасна кахаў – да густых мурашак па сьпіне – пры выглядзе ейных паднятых рук, калі пад бледнай скурай праступалі вытанчаныя доўгія цягліцы. Яна павярнулася і спытала з жартаўлівай незадаволенасьцю – ці ён так і будзе жаніцца, з сусьлямі? Ад гэтага голасу яго абдало жарам. Яму стала цалкам зразумела, што абсьледаваць ейнае цела, як ён аднойчы абсьледаваў бабулькіна – дзея зьневажальная і блюзьнерская. Ён падумаў, што гэтаму не бываць. Дзеля навуковых пошукаў можна абраць іншую сфэру, хоць якую, трэба толькі перамкнуць увагу Пятруся.

Ужо ў поўнай цемры вяртаючыся дадому, ён пад'ехаў да крамы і спыніўся ля будкі тэлефона-аўтамата, пад слабым сьветам ліхтара на другім баку вуліцы. Дзьверы з рыпам адчыніліся, у халоднай слухаўцы адгукнуліся далёкія гудкі. Лявон з палёгкай уздыхнуў – працуе. Яму не хацелася тэлефанаваць з хаты. Ён разгарнуў аркуш з тэлефонам Пятруся і з трэцяе ці чацьвёртае спробы набраў як мае быць код горада і нумар. Той адразу падняў слухаўку, быццам сядзеў ля апарату і чакаў.

Лявон пачаў наўпрост: ён сказаў, што Петрусёва тэорыя пра канчальнасьць прасторы і часу пацярпела поўны крах, і прапанаваў яму пракамэнтаваць існаваньне матэрыі па-за межамі Менску. Але Пятрусь ня быў самалюбцам, і зьбянтэжыць яго было няпроста. Ён ужо падрыхтаваўся і адразу выдаў новую гіпотэзу – пра няпэўна шырокі круг быцьця вакол Менска, якое згасае прапарцыйна выдаленьню ад цэнтра.

– Але чаму быцьцё абавязкова мусіць згасаць або абрывацца? – нападаў Лявон. – Чаму ня выказаць здагадку пра ягоную бясконцасьць? Цалкам традыцыйная выснова.

– А як вы ў такім выпадку растлумачыце сьпеўнае празарэньне? Дарэчы, які эфэкт даюць песьні там, дзе вы цяпер?

– Эфэкт прыкладна такі ж: яснасьць думкі і радасьць жыцьця. Але нельга ж падганяць пад узьдзеяньне песень усю пабудову сусьвету, пагадзіцеся, – Лявон адчуваў, што выкрут удалы, і Пятрусь адцягнуўся ад жаночага пытаньня. У натхненьні ён працягваў: – Можа, празарэньне не паказвае нам факты, а дае толькі кірунак думаць? Яно не сьцьвярджае, што прасторы і часу няма, але паказвае кірунак, у якім іх трэба шукаць?

Пятрусь уважліва слухаў, і Лявон перайшоў ад тэорый да практыкі: ён падрабязна расказаў пра ўсе незвычайнасьці, заўважаныя па-за межамі Менску. Строга кажучы, сапраўдная незвычайнасьць была толькі адна: яны з Рыгорам дабраліся да Кляновіцы занадта хутка. Лявон пачакаў, пакуль Пятрусь зьбегае па мапу і падліча час, патрэбны на такое падарожжа. Атрымалася, што йсьці трэба было ня меней чатырох дзён, яны ж ішлі каля двух. Пятрусь трыюмфаваў:

– Бачыце! Усё ж такі парушэньні тапалёгіі ў наяўнасьці! Лявон, я зноў і зноў радуюся, што маю ўдачу працаваць з вамі. Зараз пераломны момант. Мабыць, мы стаім на парозе рэвалюцыйнага навуковага адкрыцьця!

Лявон ужо ведаў, што плынь красамоўства лепш душыць у сама пачатку, і прапанаваў працягнуць дасьледваньні заўтра ўранку, а пакуль што адпачыць і сабраць думкі. З уздыхам палёгкі ён павесіў спатнелую слухаўку на рычаг. «Чаму мяне наогул хвалюе меркаваньне гэтага Пятруся? Баюся яго расчараваць?» Але, нягледзячы на сумневы, перад існом ён з асаблівым намаганьнем абвінуўся мокрай прасьціной і стаяў ля адкрытага ў ноч вакна бадай паўгадзіны.

Ураніцу ён сказаў маме, што мусіць зьезьдзіць да бабулі, запрасіць усіх на вясельле, бо часу засталося зусім мала. Яна ўхваліла думку, але Лявону, які ўважліва пільнаваў ейную рэакцыю, у мамчыным голасе пачуліся ноткі няўпэўненасьці. «Як жа ты, гэткі хворы, паедзеш? Не, едзь, едзь! Рух – гэта жыцьцё, казаў кітайскі мудрэц. Надвор'е зноў добрае, няхай сонейка цябе прапячэ. Вяртайся да вячэры», – мама пагладзіла яго па плячы і папрасіла заехаць па шляху да Алесі, паклікаць яе прымерыць сукенку.

У гэты момант зазваніў тэлефон, і Лявон, сказаўшы маме, што сам адкажа, пайшоў на кухню. Ён ужо пачынаў злавацца на Пятруся – колькі можна надакучаць! Але гэта стаўся Адам Васілевіч, які лісьліва спытаў: ці зможа Лявон прыехаць у Менск праходзіць практыку? Ён пра ўсё дамовіўся зь Піліпам. Лявон сказаў, што зараз яму было б вельмі нязручна вяртацца ў Менск, не дазваляюць сямейныя справы. Адам Васілевіч паставіўся да адмовы лаяльна і паабяцаў патэлефанаваць пазьней, бліжэй да пачатку навучальнага года. Лявон холадна разьвітаўся, зь непрыязнасьцю ўспамінаючы штодзённыя заняткі, сядзеньне на бессэнсоўных лекцыях і дурных іспытах. «Не вярнуся туды», – падумаў ён выразна.

Тэлефон зазваніў ізноў. Лявон здрыгануўся і злосна схапіў слухаўку:

– Хто?

– Вітаю, Лявоне! Куды ты падзеўся? Гэта я, Янка! Даўно ня бачыліся! Зайшоў бы, га?

– Хто гэта? – спытала мама, уваходзячы на кухню.

– Сябры, мам. Аднакурсьнікі, – адказаў Лявон, зачыняючы далоньню мікрафон.

Тым часам Янка пачаў дэкламаваць сьвежы верш, прасякнуты, паводле ягоных слоў, настроем сымбалістаў:

Лявон пасьпяшаўся разьвітацца зь Янкам, маўляў, яго чакаюць. «Якая лухта. На тэму кухні ў яго выходзіць лепей», – думаў Лявон, мацуючы заплечнік да роварнага багажніка. Матуля выйшла на ганак і глядзела, як ён выводзіць ровар на дарогу. Ён памахаў маме рукой, зачыніў весьнічкі і грунтоўна высмаркаўся. Перад мамай і Алесяй ён стараўся не выяўляць прыкметаў застуды.

– Далёка да гэтае вёскі? – спытала Алеся, трымаючы яго за руку.

– Кілямэтраў дзесяць, вунь у той бок, – Лявон паказаў вольнай рукой на далёкую паласу таполяў, якія хавалі чыгунку. – Шкада, што я не змагу ўбачыць цябе ў сукенцы!

– Ты сапраўды хочаш убачыць? Але гэта ж толькі прымерка, табе будзе нецікава. Можа, я дачакаюся цябе, і паедзем разам?

– Не, не, едзь зараз, каб не трымаць маму з шыцьцём. А я вярнуся ўвечары.

Ён абняў яе за плечы і прыцягнуў да сябе, пагладжваючы па цяжкім валасам. Фаўст, гучна дыхаючы, падбег, гульліва тыхнуўся галавой і паспрабаваў праціснуцца паміж іхнымі нагамі. Лявон адсунуўся, патузаў яго за ўскаламачаны карак ды пайшоў да ровара. Алеся прысела на кукішкі, абхапіўшы Фаўста за пухнатую сьпіну, і глядзела, як Лявон штурхаецца ад зямлі і закідвае нагу ў сядло. Набіраючы хуткасьць, ён абарочваўся, а яна ўставала на дыбачкі і махала яму ўсьлед.

Аддаляючыся ад хутара і ад вёскі, Лявон адчуваў, як зь яго спадае напаўпразрыстая заслона, абалонка, цяжар якой ён адчуў толькі цяпер. Так ужо было колькі разоў – калі ён упершыню падняўся на дах, калі яны з Рыгорам зладзілі разгром у банку – подых свабоды, новых змогаў і адкрытасьці сьвету. Пад'язджаючы да чыгуначнае станцыі, дзе пачалася бэтонавая дарога, Лявон быў ужо даканцова шчасьлівы: здранцьвеньне і прастрацыя пакінулі яго, зьмяніліся на сьвежасьць і адвагу.

Сонца біла ў вочы, і ён, спыніўшыся на пераезьдзе праз рэйкі, прыклаў далонь брылём да вачэй, каб прачытаць назву станцыі: «Канатоп». Гэта нічога яму не сказала. Стаяла поўная цішыня, толькі наводдаль, у таполях, перарывіста сьпявала птушка. Рэйкі блішчалі стальлю, направа і налева. Перакаціўшы праз рэйкі ровар, які падскакваў і пабразгваў званком, Лявон сеў у сядло і налёг на понажы.

Бэтонавая дарога ізноў ператварылася ў грунтавую. Ланцуг пачынаў рыпець, Лявон стамляўся, а зялёным палям не было канца. Павярнуўшыся, Лявон убачыў, што ўжо далёка ад'ехаў ад Канатопу – лінія таполяў бадай згубілася ўдалечыні. «Кілямэтры чатыры-пяць», – зьмеркаваў ён і засьпяваў, каб падбадзёрыцца. Але ў нагах гуло, у горле пяршыла, і ён вельмі ўзрадаваўся, калі за чарговым паваротам зьявілася зграйка тонкіх дрэў. Лявон спыніўся і прыставіў ровар да шэрага камяля. Пагладзіў пальцамі даўгаватыя, пакрытыя бялявым пухам лісьцікі, і, пазяхаючы, прылёг.

Калі ён прачнуўся, сонца ўжо хілілася да гарызонту, сьвяціла залацістымі праменьчыкамі праз пульхную крону. Галава балела, зьвінела. «Зноў я ўсё праспаў! Прыйдзецца начаваць у бабулі». Ён змрочна павёў ровар за рогі. Неба наперадзе было глыбокае, сіняе. Павеяла слабым ветрам, гаркаватым пахам сухіх траў. Лявон зрабіў колькі глыткоў соку і пакаціў наперад – хутка, каб не сустрэць ноч у полі. «Але ж добры ровар мусіць мець фару. Рыгор паленаваўся».

Ён ехаў. Паціху паветра халаднела, і Лявон нават зашпіліў верхні гузік кашулі. Паказалася адна, другая, трэцяя зорка, а потым яны высыпалі адразу ўсё. Лявон глядзеў на вечаровае неба, але рашчыняцца ў ім перашкаджаў непакой. Ён трывожыўся, пакуль зьнячэўку ня ўбачыў, як праз ізмрок мякка праступілі сьветлыя сьцены з жоўтымі квадрацікамі вокнаў. Гэта была хата, вельмі падобная да Алесінае – бяз плота, з трохкутовым дахам, з дымніцай пасярэдзіне. Ён збавіў рух і накіраваў колы да ганку. Званок гучна дзынькаў на купінах, і Лявон, які звычайна злаваўся на гэты гук, зараз радаваўся яму, бо саромеўся стукацца ў дзьверы і спадзяваўся, што гаспадары пачуюць яго вось так, быццам незнарок.

Дзьверы адчыніліся, і на ганак выйшла чарнявая дзяўчына ў белай сукенцы. «Алеся!» – стукнула ў Лявона ў грудзёх. Пранеслася думка, што ён нейкім цудам зрабіў крук і зноў апынуўся ля ейнага хутару. Ён пад'ехаў бліжэй і спыніўся, заціснуўшы раму паміж ног.

– Ты хто? – спытала дзяўчына. Гэта была не Алеся.

– Мяне завуць Лявон. Ехаў вось да бабулі дый заехаў кудысьці ўбок.

– Незвычайнае імя. Ты з Кіева? – адказала яна глыбокім пявучым голасам, – Мяне клічуць Зарана. Хочаш напіцца?

Лявон дробна патрос галавой – яго ахапіла моцнае пачуцьцё дэжавю. Ён адмовіўся вады і ўзіраўся ў твар Зараны, схаваны ў прыцемку. Пахла далёкім дымам, а можа палыном. Аднекуль з ночных палёў данёсься ледзь чутны сьмех, абрывак песьні.

– Хто гэта? – Лявон павярнуў галаву ў цемру.

– Дыўчыны сьпяваюць.

Яны памаўчалі. Там, адкуль далятала песьня, сьвяціўся агеньчык – дыўчыны запалілі вогнішча. «Водзяць карагод. І ўсе рыхтык Алеся, – падумалася Лявону. – Але гэта проста подла! Гэта насьмешка і зьдзек!» Ён ізноў паспрабаваў разгледзець Зарану, а яна адчыніла дзьверы і мэлядычна паклікала яго:

– Хадзем! Ты галодны, напэўна? Заставайся ў мяне начаваць, заўтра ўжо да бабусі паедзеш.

Лявон пакінуў ровар ля ганку і падняўся ў хату, дзівуючыся на музычнасьць тутэйшых жыхарак. Усярэдзіне было ярка і чыста. На белых сьценах стракацелі размаляваныя талеркі, тканыя кілімкі, сухія вянкі, малюнкі марыністаў з часопісаў; на стале, на падваконьніках і на камодзе стаялі сьвежыя букеты палявых кветак і мноства дробных лялек – касьцяных, парцалянавых, шкляных.

– Вось і хлеб зараз падасьпее!

Усьміхаючыся, Зарана пасадзіла Лявона за стол з вышытым абрусам, а сама нешта рухала ў глыбіні шырокае пячы. Лявон з палёгкай адзначыў, што да Алесі яна была падобная толькі валасамі. Ейная постаць была цяжэйшая, твар больш скуласты. Лявону карцела даведацца, куды ён патрапіў, але пытацца наўпрост і выглядаць дзіваком не хацелася. Прыйшлося хітрыць: ён спытаў, ці ёсьць у яе тэлефон, і яна зь некаторай крыўдай – думаеш, тут у нас зусім цывілізацыі няма? – паказала яму на жыцьцярадасна-жоўты апарат.

– Ці можна патэлефанаваць ад цябе ў Менск? Я хуценька, толькі скажу твой нумар свайму сябру, а ён ператэлефануе.

Зарана замахала рукамі: навошта! Гаварыце, колькі хочаце. Яна ня ведала тэлефонных кодаў і прынесла важкі сіні даведнік, абціраючы поўнай далоньню пыл з вокладкі. Лявон апусьціў тоўсты том на калені, адчыніў, і сумневаў не засталося – Украіна. Ён набраў нумар Пятруся, і той зноў узяў слухаўку пасьля першага ж гудку. Зарана займалася хлебам, і Лявон напаўголасу апісаў Пятрусю сваё падарожжа. Пятрусь закрычаў: «Украіна? Выдатна!» – ды так гучна, што Зарана зьдзіўлена азірнулася.

– Лявоне! – радасна ўсклікаў Пятрусь, – Вы ведаеце, што Сільвэстраў, аўтар нашых з вамі песень – менавіта ўкраінскі кампазытар? У мяне нарадзіўся проста шыкоўны плян! Лявоне, вы мусіце знайсьці там Сільвэстрава. Чуеце? Гэты чалавек валодае ключом да таямніцаў быцьця!

– Дык як жа я знайду яго, Пятрусь? Самі памяркуйце. Калі б хоць адрас ведаць.

– Прошча-ай, сьві-іце, прошчай-ай, зе-емле... – замест адказу Пятрусь гучна, з энтузіязмам засьпяваў адну зь іхніх упадабаных песень.

– Які вясёлы ў цябе сябар! Сьпявае па тэлефону, – засьмяялася Зарана, – Што гэта ён сьпявае?

– Лявоне! Што я чую! – вохнуў Пятрусь, – У вас там жаночы голас? Гэта праўда? Дайце, дайце ж мне зь ёю пагутарыць!

Лявон, раззлаваны абсурднасьцю становішча, падаў Заране слухаўку і пачаў нэрвова хадзіць па хаце. Пятрусь нешта вяшчаў ёй, а яна рагатала, упёршы руку ў моцны бок і закідваючы галаву. Потым яны засьпявалі дуэтам «Прошчай, сьвіце», і Лявон мімаволі заслухаўся ейным нізкім, але дзіўна пяшчотным голасам.

Калі песьня была дасьпяваная, Зарана вярнула была слухаўку Лявону, але ён матнуў галавой – ня трэба. Размаўляць не хацелася. Ён выглядаў такім стомленым, што Зарана бязь лішніх пытаньняў паслала яму ў суседнім пакоі. Лявон распрануўся, склаў адзеньне на столец і апусьціўся ў ложак. Пярына прыняла яго мякка, прахалодна і глыбока. «Парушэньні тапалёгіі, – ляніва думаў ён, ласкаючыся плячом аб пухоўку. – Нелінейнасьць прасторы. Гадзіну-другую ехаць на ровары – і ты ўжо ў невядомых краях. Але хто гатовы вызначыць, ёсьць парушэньне ці не? Хто вымяраў лінейнасьць? Дзе эталён?» Ён успомніў, як у час апошняга наведваньня банку разжыўся мапай сусьвету, і яна, пэўна, ляжыць у заплечніку. Заўтра, заўтра.

5. Рыгоравы няўдачы

Рыгор бадзёра крочыў убок Варшавы, успамінаў хараство Эвы і зьдзіўляўся на ейную невытлумачальную дзіклівасьць. «Добрая дзеўка! Але гэты ейны Яцэк-Воцэк... Ну і ладна. Навошта мне тая мітусьня? Знайду іншую ляхутку, яшчэ лепей». Пад узьдзеяньнем піва і ляснога паветра ягоныя думкі пакрысе рабіліся сур'ёзныя. «А мо і сапраўды – жонку трэба шукаць? Жарты жартамі, але навошта губляць час?» І яму намалявалася сцэна недалёкае будучыні, быццам ён сядзіць у мяккім фатэле, пасмоктвае салёныя валокны сушанай рыбкі, пацягвае халоднае піва, а побач, ля пліты, у туга зацягнутым фартуху, завіхаецца Эва. Густа пахне вараным бураком, часныком, стукае па кухоннай дошцы востры ножык. Эва выпростваецца, сьмяецца яму, вільготнай рукой прыбірае з лобу залацістую пасму. Убягаюць дзьве маленькія дзяўчынкі ў ружовых сукеначках і высокіх шкарпэтках, рагочуць і караскаюцца да яго на калені. Гучыць... Хто ж гучыць? Брукнэр? Ён адчуў, як да горла падступае камяк, а вочы брыняюць гарачым. Каб адцягнуцца, Рыгор гучна засьпяваў «Der Wanderer».

Вакол цягнуліся раскошныя цёмна-зялёныя дубровы, а пад нагу раз-пораз траплялі буйныя жалуды ў шурпатых каптуркох. Часам у воддалі пачынала адлік і заціхала зязюля, праз дарогу пераляцеў чорны дзяцел. Сонца ўжо ня пекла і вісела нізка над дрэвамі. Начаваць у лесе не хацелася; Рыгор рассудзіў крыху адпачыць і зірнуць, што смачнае паклала яму ў заплечнік Эва, а потым паскорыцца і прыйсьці куды-небудзь повідну. Аблюбаваўшы адзін з бліжэйшых дубоў, што расьлі на доўгім пагорку, ён збочыў з дарогі і, перасякаючы паласу высокае травы, ледзь не наступіў на вялікі і тоўсты грыб-баравік. Ён падпарадкаваўся паляўнічаму інстынкту – нагнуўся і сарваў яго. Мажны, пругкі, ліпкаваты грыб пахнуў чароўна, і Рыгор зажмурыўся з асалоды. Але што зь ім цяпер рабіць? Ён разгублена агледзеўся і заўважыў непадалёк яшчэ два баравікі, ледзь меншыя. «Раскладу вогнішча, пасмажу! Не губляць жа дабро», – Рыгор зьняў заплечнік і расчысьціў нагой ад лісьця пляцоўку пад вогнішча.

Ён ужо нацяваў грыбы на дубец, капялюшыкі асобна, а ножкі асобна, і нахіляў галаву, унікаючы сіняватага дыму, калі ўдалечыні пачуўся гук матора. «Няўжо Эва раздумалася і хоча мяне падвезьці?» Але рухавік быў дакладна не фіятаўскі. Гук набліжаўся; Рыгор устаў, сьціскаючы гарачы шашлык. З-за павароту вылецеў невялікі джып, падымаючы за сабой каламутнае воблака пылу. Рыгор падаўся да дарогі, замахаў рукой. Джып заўважыў яго, затармазіў, спыніўся побач. Пыл павольна асядаў. За рулём сядзела іншая кабета, ня Эва – фарбаваная, з халодным тварам і цёмнымі акулярамі.

– Да горада падкінеш? – нядбала спытаў ён.

– Мы, здаецца, незнаёмыя. Чаму вы зьвяртаецеся да мяне на «ты»? – абражана мовіла кабета і зрушыла правай рукой, каб перасмыкнуць перадачу.

– Чакайце! Усё добра! Можам і на «вы», калі хочаце. Давязіце да гораду, я заплачу.

Яна грэбліва адказала, што ня мае патрэбы ў грошах. «Дурніца», – зразумеў Рыгор, і, не ўступаючы ў размовы, каб не парушыць ейную слабую, невідавочную згоду, ён зьбегаў па торбу, расчыніў дзьверцы і паклаў яго на бэжавае сядзеньне. У салёне салодка пахла парфумай. Яна нецярпліва павярнула твар, але Рыгор не сьпяшаўся садзіцца. Нагнуўшыся ў салён і дакранаючыся патыліцай мяккае столі, ён нявінна папрасіў ад'ехаць мэтраў на пяцьдзесят наперад і пачакаць яго там.

– Навошта?

– У мяне тут вогнішча, трэба яго пагасіць! Шкада, вады няма, дык прыйдзецца карыстацца ўнутранымі рэзэрвамі арганізму... Разумееце?

Яна гідліва адвярнулася ад яго і паклала далонь на рычаг. Хоць торба была поўная грошай, Рыгор не хваляваўся і ведаў, што зараз яна ўжо ня зьедзе. «З пагарды ня зьедзе, – думаў ён задаволена, заліваючы вогнішча, – Зьехаць з маёй торбай значыла б для яе прызнаць каштоўнасьць торбы, а сьледам і мой статус гаспадара каштоўнасьці». Вогнішча яшчэ дымілася ў сярэдзіне, але зямля вакол вільготна цямнела. Рыгор зашпіліўся і пайшоў да машыны. «Шкода, бач ты... А грыбы? Але ж яна можа выкінуць торбу і зьехаць!» Ён паскорыў крок і пасьпеў. Апускаючыся на сядзеньне, разгледзеў кабеціну: вольны чорны гарнітур, які зусім хаваў грудзі, худыя калені, касьцістыя рукі з чырвонымі кіпцюрамі. Яны рушылі. Шкода імчалася мякка і ціха, з кандыцыянэра веяў духмяны ветрык.

– Хочаце анэкдот? – парушыў маўчаньне Рыгор. Яна не запярэчыла. – Калісьці даўно і прастора, і час мелі па два вымярэньні. І вось аднаго разу сустрэліся яны пасьля абеду, пагаманілі-пагаманілі, а потым прастора кажа: давай хто хутчэй да тога дрэва дабяжыць? У заклад на адно вымярэньне? Ну давай! І пабеглі. Звычайна яны аднолькава бегалі, але зараз час – хлабысь! – і паваліўся, на матузок наступіў. Пакуль абтросься, туды-сюды, а прастора ўжо ля дрэва. Ну што, кажа, ягамосьці? Аддавай адно вымярэньне, каб па сумленьню. Потым адыграесься. Пабедаваў-пабедаваў час – ды куды дзенесься? Аддаў. І стала ў прасторы тры вымярэньня, а ў часу толькі адно засталося.

– Самі прыдумалі? – спытала яна холадна, ня гледзячы ў ягоны бок.

– Ага. Як вы здагадаліся?

– Прыкметна.

– Ну... – ён ня ведаў, што сказаць, і паспрабаваў пацешыць яе развагамі. – Уявіце, калі б у часе было два вымярэньня, га? І мажлівасьць накіраванага руху? Направа-налева, га?

Яна не адказвала, зрабіўшы выгляд, што засяродзілася на дарозе. Як на погляд Рыгора, дык засяроджвацца было зусім не на чым: ізноў пачаўся гладкі асфальт са спраўнымі белымі слупкамі паабапал. Ён зьдзіўляўся, чаму яна так напышліва паводзіць сябе зь ім. Можа, баіцца? Нягледзячы на худзізну, яна здалася яму прывабнай, і ён намагаўся прыдумаць новую тэму гутарыць. «Трэба расказаць, што я – аўтасьлесар. Хоць нешта ды знойдзецца ў ейнай Шкодзе, што патрабуе ўвагі спэцыяліста». Але толькі ён адкрыў рот, намасьціўшыся пачаць, як у кішэні затрымцеў і засьпяваў мэлёдыю тэлефон. Дужа зьдзіўлены, ён мітусьліва заварушыўся, выкалупваючы мабільнік з тугое джынсавае кішэні. Хто гэта?

– Алё? – мовіў ён асьцярожна, нарэшце дастаўшы мабілку.

– Здароў, Рыгору, – сказаў я.

– Здароў... Гэта хто?

– Не пазнаў? Багаты буду, – я засьмяяўся. – Гэта Піліп! Як тэлефоны папраўляць, дык ты памятаеш пра мяне, а як мне што спатрэбіцца – ужо і не пазнаеш. Куды зьнік?

– Дык я гэта... – Рыгор сутаргава цяміў, што скласьці. Сказаць пра вязьніцу і пра зваду з уладай? Ці не казаць? Пра застуду? Пра празарэньні? – Дык я тут выехаў па справы, разумееш... А ты што, наладзіў сувязь, значыцца?

– Ужо тыдзень як адрамантаваў! Чакаў цябе, чакаў, а ты кудысьці запаў. Памятаеш, што абяцаў мне?

– Памятаю, вядома. Зробім, пане Піліпу, усё зробім! – Рыгор акрыяў і загаварыў упэўнена і пераканаўча. – І прозьвішча зьменім, і ў загран выправім. Пацярпі трошкі, як толькі вярнуся – адразу да цябе.

– Глядзі, Рыгорку, я ж магу і назад усё сапсаваць, – змрочна пажартаваў я.

Рыгор запэўніваў мяне ўсё больш маляўніча – жаноцкае суседзтва яго натхняла. Годны, сталы, пачуцьцёва хрыплаваты. Я пакрысе супакоіўся і ўрэшце разьвітаўся. Рыгор з палёгкай пікнуў гузікам адбою і зірнуў на кабету. Як яе завуць, дарэчы? Трэба даведацца. Яна быццам адчула гэта – пакасілася на яго і спытала, дзе спыніць. Ён ускінуўся: за шклом і запраўды ўжо праплывалі вечаровыя прадмесьці.

– Дык недзе ля крамы... Каб павячэраць. А скажыце, вам аўтамэханік не патрэбны?

Пытаньне прагучала недарэчна, і яна адмоўна паківала галавой, нават не ўнікаючы ў сэнс. Рыгор злосна сьцяў зубы, адвярнуўся і пачаў шукаць за вакном ядомую шыльду. Было б нядрэнна даведацца, Варшава гэта ці яшчэ не, але ён падумаў, што больш рота не раскрые. Звонку мільгалі акуратныя цагляныя хаткі з асьветленымі дзе-нідзе жоўтымі акенцамі, насустрач праносіліся чыстыя рознакаляровыя аўтамабілі. У горле знаёма заказычыла, і ён пачаў перхаць. Апошнімі днямі кашаль рабіўся ўсё больш непрыемны, і ў час прыступаў невыразна балела ў глыбіні грудзяў. Пакуль ён, ашчаперыўшы сябе рукамі, кашляў, машына спынілася.

– Вось тут можаце павячэраць. Зьешце гарачага супу, –ейны голас жаласьліва памякчэў.

Рыгор коратка падзякаваў і, працягваючы кірхаць, нібы дзед, выбраўся на выкладзены шэрай брукаванкай ходнік. Ён яшчэ спадзяваўся, што яна спыніць яго і скажа пару замірэнчых слоў, ці нават... Але дзьверы бразнулі, і джып, глуха рыкнуўшы, зьехаў.

Ён стаяў перад трохпавярховай будынінай, памаляванай у вясёлыя квадраты. Брама бліжэйшага пад'езду была гасьцінна расчыненая, а над ёй вытанчанымі рукапіснымі літарамі значылася: Рэстарацыя «Сьмятана». Да гэтага часу Рыгору ніколі не даводзілася бываць у рэстарацыі, ён толькі чуў, што гэта адзначна дарагая забаўка, толькі для багацеяў. А тата расказваў яму, як аднойчы ў зухаватай маладосьці наведаў рэстарацыю і пакінуў там усю сваю месячную зарплату. «Вось жа стары хлус!» – зь цеплынёй уздыхнуў Рыгор і ўвайшоў. Насупраць уваходу зьмяшчалася барная стойка зь ярка асьветленымі шэрагамі пярэстых бутэлек, а направа сыходзілі шахматным парадкам разьбяныя столікі. Складзеныя хаткамі белыя сурвэткі, зялёныя вязаныя абажуры, мяккі і ўтульны сьвет.

Прыступ кашлю скончыўся, але Рыгор па інэрцыі кашлянуў яшчэ колькі разоў, і за стойкай яго пачулі. Зашамацела складзеная газэта, і зьявілася хостэс у строгім чорным строіку, са скураной тэчкай у руках. Невысокая, худзенькая, са сьветлымі, сабранымі ў хвосьцік валасамі і зьлёгку непрыгожым тварам, яна так спадабалася Рыгору, што ён адразу забыў пра напышліваю ўладальніцу джыпа. Хостэс прапанавала Рыгору выбраць месца па густу, і ён агледзеўся яшчэ раз і сеў на канапку ля вакна. На ейных грудзёх быў прышпілены квадратны бэджык з імём: Кацярына. Яна падала яму разгорнутую тэчку, дзе зьмяшчалася мэню з назвамі і фотаздымкамі страў, і запыталася, ці не прынесьці што-колечы адразу.

– Піва халадзенькае ёсьць у вас?

– Вядома! Якое вы хочаце?

Яна стала падрабязна пералічваць гатункі. Рыгор ня слухаў і глядзеў на ейны твар – як яна кажа. Вялікія вочы пазіралі нерухома і крыху дзіка, а кончык шырокага носа ледзь прыкметна рухаўся ў тахт з вуснамі. Ад крылаў носу апускаліся дзьве замілавальныя зморшчынкі. Вусны спыніліся, і Рыгор зразумеў, што яна ўсё расказала і чакае адказу. Ён папрасіў прынесьці сама першае па сьпісу. «Старапрамэн?» – удакладніла яна, кіўнула і пайшла. Рыгор гартаў мэню, але ні флякаў, ні зразаў, што спадабаліся яму ў Эвы, не знайшоў. Зрэшты, усе стравы былі падрабязна і апэтытна апісаныя, і праз адны толькі соўсы Рыгор пару разоў праглынуў. Часта трапляліся загадкавыя кнэдлікі, і, пакуль ён спрабаваў знайсьці іхную фатаграфію, Кацярына прынесла піва ў высокім куфлі. Яна паставіла куфаль на квадратную кардонку з напісам «Сьмятана», і, убачыўшы, што ён яшчэ вывучае мэню, наважылася сысьці.

– Каця! – паклікаў яе Рыгор, і яна паслужліва павярнулася. – Каця, чаму вы называецеся «Сьмятана»? У вас уся ежа са сьмятанай?

– Не, што вы! Гэтая назва – на чэсьць кампазытара Сьмятаны. Ведаеце такога? – проста адказала яна. – Хочаце, я вам зараз уключу ягоную музыку?

– Няўжо? – Рыгор зьдзівіўся, – Вядома, уключыце. Можа, у яго песьні ёсьць? Уключыце песьні, паслухаем разам. Але чаму менавіта ён? Назвалі б «Мэндэльсон» або «Глінка»?

– Бо Сьмятана – гэта наш гонар! Бадай усё жыцьцё ён працаваў тут, у Празе, а ведаюць яго ўва ўсім сьвеце. Ён пісаў толькі пра Чэхію, пра чэхаў і праславіў нашую культуру.

«Значыць, я ўсёткі ў Празе, а не ў Варшаве», – Рыгор канчальна заблытаўся і болей ні пра што не пытаўся, каб выпадкова ня трапіць перад ежай на яшчэ нейкія нечаканыя навіны. Ён тыцнуў пальцам у сама вялікую фатаграфію – “смажаная сьвініна з кнэдлікамі, капустай і агурочнай падліўкай”. Прасачыўшы, як Кацярына хуткай і нэрвовай хадой выдаляецца на кухню, ён адпіў піва і закурыў, адкінуўшыся на канапе. Ён спрабаваў думаць пра дзівацтвы прасторы дый новыя змогі, і што добра было б патэлефанаваць і расказаць пра ўсё Піліпу – хай ня б’е галаву пашпартамі ды йдзе ў падарожжа самастойна, але думкі няўхільна вярталіся да жаноцкае тэмы наогул і да Каці ў прыватнасьці. Зайграла музыка. Мабыць, песень не знайшлося, і Каця паставіла сымфанічнага Сьмятану. Рыгор пазнаў «Влтаву». Якая харошая дзевачка! Але з чаго менавіта складаецца ейная прыгажосьць? Твар, рукі, ногі – па асобнасьці ўсё было звычайнае. Ён хваляваўся. Закурыў яшчэ раз, зрабіў пару глыткоў. Цыгарэты паліліся імгненна, куфаль неўзабаве апусьцеў.

Неўзабаве зьявілася Каця з падносам. Яна паклала перад ім відэлец і нож, паставіла вялізарную талерку, ад якой узыходзіў пар. Рыгор запрасіў яе сесьці побач, але яна з падзякамі адмовілася, спаслаўшыся на неадкладную працу.

– Якая праца? Навошта? Нікога ж няма ўва ўсёй зале, толькі я! – Рыгор усьміхаўся, падняўшы рукі, і яна неспакойна азірнулася абапал. – Кацечка, калі ласка! Зрабі кампанію! Просьма прашу.

Сказаўшы, што зносіны з наведвальнікамі ім забароненыя, і яе могуць зволіць, яна насьцярожана села насупраць. Рыгор спытаў, дзе абяцаныя кнэдлікі, і Каця паказала яму на дзелькі распаранага белага хлеба. Проста хлеб? Рыгор быў крыху расчараваны, але ў спалучэньні з агурковым соўсам кнэдлікі прыйшліся яму да спадобы, і ён міжволі зноў успомніў тату зь ягонымі кулінарнымі вынаходзтвамі. Ён запытаўся Кацю, што цікавага можна паглядзець у Празе, і яна, быццам чакаючы гэтае пытаньне, пачала расказваць пра масты, пра саборы, пра фантаны.

– Ты пакажаш мне?

– Сёньня ўжо позна, неўзабаве сьцямнее. Лепш заўтра ўраніцу пагуляйце па горадзе. Лепш за ўсё купіце даведнік, яны ў кожнай краме прадаюцца, – ветліва адмовілася яна.

– Але аднаму ня надта цікава! Мне хочацца з табой, – дамагаўся Рыгор. – Калі ў цябе выходны?

Каця сказала, што ня зможа дапамагчы яму на’т у выходны, бо замужам. Рыгор пацікавіўся пра ейнага мужа, змрочна чакаючы, як яна замнецца, запнецца і ня здолее адказаць. Але Каця ахвотна расказала пра яго: Марцін працаваў юрыстам у турыстычнай кампаніі, захапляўся фатаграфіяй і футболам. Ён чымсьці падобны да акцёра Ўладзіміра Меншыка. У іх дзьве дачкі, Тэрэза і Крысьціна, Тэрэза ў гэтым годзе пойдзе ў каледж... Марцін кожны дзень заязджае за мной у канцы зьмены, дадала яна значна. Рыгор ужо не глядзеў на ейны твар, апусьціўшы вочы ў талерку. Яна памаўчала, потым пажадала прыемнага апэтыту і зьнікла. «Хацеў бы я паглядзець на гэтага Марціна з дачкамі, – горка думаў Рыгор. – Дапяклі ўжо гэтыя фантазіі. Вось бы яе застудзіць, адразу б зьведалі, ёсьць Марцін ці няма. Дый чорт зь ёй». Ён даеў капусту, паклаў на стол стодоляравую купюру і пайшоў.

Звонку ўжо запаліліся ліхтары, асьвятляючы нізы таполевых каронаў і першыя паверхі чысьцюткіх прыгожых дамоў. Рыгор павольна крочыў кудысьці наперад, разглядаючы шыльды над дзьвярыма ўжо зачыненых крам. Неўзабаве ён убачыў наперадзе мост, на які ўзыходзіла дарога, і набярэжную ўнізе. «Пэўна, гэта яна, Влтава», – ён перасёк вуліцу і спусьціўся схілістым брукам. За камянёвым парапэтам цямнела рахманая рака, плынь было відаць толькі па водблісках асобных струменяў. Рыгор уяўляў Влтаву значна болей шырокай – і хутчэй за ўсё, гэта быў адзін зь ейных прытокаў. Адваротны бераг узгоркам сыходзіў уверх, там быў відаць дзьвюхгаловы белы сабор з высокімі шпілямі. Рыгор збочыў пад мост.

Цагляныя сьцены зь ледзь відочнымі ў цемры графіці адбівалі гук крокаў, а наперадзе паўкругам сьвятлела выйсьце на другі бок моста. Адразу за мостам зьмяшчалася шырокае летняе кафэ з чырвоным цыратавым дахам, асьветленае рознакаляровымі гірляндамі. За адным столікам рагатала кампанія, блішчалі куфлі. Рыгор падыйшоў да стойкі і спытаў у рудавалосай бармэнкі піва на вынас.

– Якога вам?

– Хоць якога, акрамя «Старапрамэн», яго я ўжо піў сёньня.

Бармэнка, мажная і прыгожая кабета з круглявым тварам, паразумела ўсьміхнулася, дастала з халадзільніка бутэльку «Будвайзэру». Рыгор паклаў перад ёй сто даляраў. Барменка разьвяла рукамі і папрасіла яго знайсьці зьмяняць грошы ў адным з банкаў. Паказала рукой – вось туды, тамака ўноч працуе. Рыгор падзякаваў, адкаркаваў піва і пайшоў прэч, пакінуўшы банкноту.

– Гэй, малады чалавек! Калі ласка, вярніцеся! – гучна паклікала яна. – Гэта занадта шмат! Забярыце вашы грошы!

Кампанія з куфлямі абарочвалася да яго жаночымі тварамі, сьмяялася, але Рыгор на сёньня быў перапоўнены зносінамі. Ён стаміўся і хацеў адпачыць – прыняць душ, скінуць адзеньне і паляжаць на прахалоднай сьвежай бялізьне. Ён баяўся, што бармэнка пагоніцца за ім, але тая неўзабаве сьціхла, мабыць звыклая да турыставых дзівацтваў. Халаднела. Рыгор накіраваўся да жылога кварталу праваруч, з намерам знайсьці там начлег. Рака тут пашыралася і таксама сыходзіла направа, і ён працягнуў шлях па набярэжнай. Неўзабаве, абмінуўшы невялічкі паўвостраў зь нейкім арабскім помнікам, ён выйшаў да дарогі, за якой узвышалася доўгая шматпавярхоўка. Насупраць пераходу са сьветлафорам чарнела арка ў надворак дому.

Рыгор насьцярожана паглыбіўся ў чарноцьце і апынуўся на ледзь відомай унутранай тэрыторыі, зь цьмянымі платамі, дрэвамі, прыпаркаванымі машынамі ды лаўкамі. Бліжэйшы пад'езд быў зачынены на кодавы замок незнаёмай канструкцыі, але вокны першага паверху, не забраныя кратамі, безабаронна паблісквалі. Рыгор патаптаўся на месцы, узіраючыся ў зямлю: ці не валяецца пад нагамі добрая жалязяка? Але ходнік быў пусты і чысты, і ён пайшоў уздоўж сьцяны, напружваючы зрок. Лядашчыя кусьцікі, лаўкі з занадта тоўстымі, каб паламаць, брусамі, шчыльна прыгнаныя да адтулінаў люкі. «Так усю ноч можна шукаць! Што зробіш, прыйдзецца», – Рыгор дапіў апошнія глыткі піва, размахнуўся і з усяе сілы швыргануў бутэльку ў бліжэйшае вакно.

Звон разьбітага шкла прагучаў аглушальна, а потым мэлядычна пасыпаліся аскепкі. У бліжэйшай «Шкодзе» доўга і паныла загаласіла сыгналізацыя. Праз колькі сэкунд у пабітым вакне загарэлася сьвятло і пачуўся абураны віск. Сталі запальвацца бліжэйшыя вокны. Уцягнуўшы галаву ў плечы і прыгнуўшыся, Рыгор пабег прэч з асьветленае плямы. Не спатыкнуцца б у гэткай цемры! Прамінуўшы тры ці чатыры пад'езды, ён спыніўся і зьмяніў дух. Здаецца, яго ніхто не перасьледваў. «Шкода» пікнула і змоўкла, але перад разьбітым вакном зьявіліся людзі, яны махалі рукамі і ўзбуджана гаманілі. «Бутэлькай, чым жа яшчэ!» – даляцела да яго. «Вось чэрці! І адкуль тут столькі людзей?» – і Рыгор з прыкрасьцю вылаяўся.

Але сьвежы піўны хмель не даваў яму сумаваць, і ён прыдумаў новы спосаб: падыйшоў шчыльна да дому і рушыў вузкай дарожкай паміж мурам і хмызам, падняўшы руку і штурхаючы шыбы. У Менску багата было адчыненых, знойдуцца і тут! Неўзабаве ягоная здагадка пацьвердзілася: адно з вокнаў бязгучна адчынілася ўнутар і застыла напаўшляху, вабячы за сабой у загадкавую цемру кватэры. Рыгор схапіўся рукамі за гзымс, падскочыў, пашморгаў нагамі па сьцяне, падцягнуўся і зь вялікай намогай наваліўся грудзьмі на падваконьнік. І раптам забянтэжыўся – што, калі кватэра заселеная? «Дык і нічога, – зьмеркаваў адразу. – Пастараюся ціхутка, на дыбачках. Прайду наскрозь. Галоўнае – ў пад'езд патрапіць, а там ужо знайду штосьці для сябе». Ён пачаў асьцярожна пералазіць цераз падаконьнік, але закрануў рукою керамічны гаршчок зь нейкай кветкай – той паляцеў на падлогу і з грукатам раскалоўся. У глыбіні пакою ўскрыкнула жанчына, завозілася, пачуўся гук перасоўванага стольца і хуткія крокі. І не пасьпеў Рыгор падацца назад, вонкі, як яму з добрае моцы выцялі стольцам па галаве. Ён ірвануўся, штурхануўся і паваліўся ўніз, у хмызьняк. Зь цяжкасьцю стаўшы на ногі, ён пабег да бліжэйшае аркі, а ўсьлед яму шпурнулі нешта цяжкае, хруснуўшае і трэснуўшае аб асфальт.

Зьвярнуўшы за рог, ён памацаў патыліцу. Крыві не было – мусіць, па галаве патрапілі абцягнутым тканінай сядзеньнем. «Ну і дзянёк выдаўся! Суцэльная няўдача!» – ён плюнуў. Пхнуўшы мур няветлага дому, ён выйшаў з аркі і зноў апынуўся на набярэжнай. Іншых варыянтаў, акрамя як вярнуцца да летняга кафэ ды ўзяць яшчэ піва, ён ня бачыў.

Кампанія ўжо разыйшлася, і бармэнка працірала пухлявай ручкай апошнія куфлі. Яна не зьдзівілася Рыгору – па ейнае ўсьмешцы было відаць, што яна не сумнявалася ў ягоным вяртаньні. Яна дастала зь вялікае кішэні на жываце сто даляраў і падала яму:

– Забірайце! Тая бутэлька – за кошт рэстарацыі.

– Што за глупства, – махнуў ён рукой, – Дай лепш яшчэ адну. Схавай, схавай! Лічы, што я купіў піва на ўсе грошы. Дай яшчэ дзьве ды вунь тую булку з сасіскай.

– Сэндвіч? Падагрэць вам? – яна паклала сэндвіч на белую плястыкавую талерачку, паставіла ў мікрахвалевую печку і пажартавала: – Можа, вам адразу скрыню піва?

– Давай адразу дзьве скрыні, – сур'ёзна адказаў Рыгор. – А ў бляшанках няма? Каб несьці лацьвей было. Як цябе клічуць?

Яе клікалі Вераніка. Яна сыходзіла ў бакоўку і прынесла два кардонавыя пакункі, па шэсьць бляшанак у кожнай. Рыгор паклаў адзін пакунак у торбу, а да другога ўзяўся адразу, жуючы і нахвальваючы сэндвіч. Ён скоса разглядаў Вераніку, якая балбатала пра два сьвяточныя дні наперадзе і што будзе наплыў турыстаў. Чым больш ён глядзеў, тым больш яна падабалася яму: роўны твар, фарбаваныя рудыя валасы, пастрыжаныя грыўкай, поўныя мяккія вусны, моцныя загарэлыя рукі. Вераніка пазірала на гадзіньнік і часам заклапочана паварочвала галаву да дарогі. Яна паскардзілася, што ўжо пара зачыняцца, а Томаш усё ня едзе. Зноў у сваім бары сядзіць, ці што? Рыгор падахвоціўся дапамагчы ёй, і яны разам склалі стосамі крэслы, ссунулі сталы і апусьцілі над стойкай шырокую ралету.

– Вазьмі мяне з сабой, – з аптымізмам прапанаваў Рыгор і закурыў. – Неяк атрымалася, што мне пераначаваць няма дзе.

– Што ты! Я не магу! – памахваючы сумачкай, яна глядзела на дарогу. – У мяне ж ёсьць Томаш.

– Што яшчэ за Томаш?

– Гэта мой шэф, – патлумачыла Вераніка і хіхікнула: – і адначасна бойфрэнд! Мы разам жывем. Ну куды я цябе вазьму? Пашукай гатэль ці хостал, іх тут як грыбоў.

– Усё ты выдумляеш! – з прыкрасьцю сказаў Рыгор. – Няма ніякага Томаша!

– Кінь дурное. Ці стала б я цябе падманваць! Ты мне падабаесься, але што я магу зрабіць?

Дзеля даверлівасьці яна ўзяла Рыгора пад руку, і праз гэты дотык ён абмякнуў. Дрыготкім голасам ён папрасіў Вераніку дазволіць хоць праводзіць сябе. Яна не супраціўлялася – сказала, што калі Томаш застане яе са староньнім, дык сам вінаваты: ня йсьці ж ёй уночы адной. Так, пад ручку, яны і пайшлі. Яна махнула сумачкай наперад, паказваючы на дом, у якім жыве, і пачала апавядаць гісторыю сваіх пераездаў з кватэры на кватэру. Гэта быў менавіта той дом, у які Рыгор спрабаваў залезьці паўгадзіны назад, але ён ані не спалохаўся. Упоцемку не даведаюцца. Ён слухаў Вераніку напаўвуха, засяродзіўшы ўвагу на тым, каб ісьці зь ёй наша ў нагу. Аповяд пра кватэры відавочна цешыў яе, і, каб пасьпець яго выкласьці Рыгору, яна ішла ўсё павольней і павольней. Скончылася тым, што ў сама апагеі эпізоду з чарговым транспартаваньнем мэблі яны спыніліся ў арцы. Вераніка блішчала вачыма і жэстыкулявала правай рукой. Яна хацела вызваліць і левую, але Рыгор не пусьціў, прыціснуў локцем. Вераніка запнулася і зьдзіўлена зірнула, а ён нязручна абняў яе за плячо і пацягнуў да сябе. Яна ўперлася далоньню яму ў грудзі і так роспачна засіпела, што ён растуліў рукі і адступіў.

– Ты што робіш?! А калі Томаш убачыць?!

– Ціха, ціха, я ж проста пажартаваў!

Рыгор зрабіў сама нявінны выгляд, і паспрабаваў адцягнуць Вераніку анэкдотам, імправізуючы на хаду:

– Сустрэліся аднаго разу Дворжак, Чапэк і Мрожак і паспрачаліся, што лепей – музыка, літаратура або тэатр. Дворжак кажа: музыка лепей! Трыста гадоў прайшло, а Баха яшчэ слухаюць! Чапэк кажа: літаратура лепей! Паўтары тысячы гадоў мінула, а Гамэра яшчэ чытаюць! Мрожак кажа: не, хлопцы, не пра тое вы спрачаецеся, з тэатрам нішто не параўнаецца! Ён непараўнальна лепшы! Дворжак і Чапэк зьдзіўляюцца: чаму гэта тэатар лепшы? А Мрожак сьмяецца: бо ў тэатры буфэт ёсьць! І пабег ад іх, а сам рагоча. Дворжак і Чапэк за ім бягуць і крычаць: дык у кансэрваторыі таксама буфэт ёсьць! дык можна кніжку чытаць і гарбату піць зь пірожнымі! А Мрожак вушы пальцамі затхнуў, рагоча і ўцякае на весь спрыт. Так і не дагналі.

У сярэдзіне анэкдота Вераніка засьмяялася, а пачуўшы канчатак, скрывіла лоб і выдала гук, роўна падобны і да сьмеху, і да ўсхліпу. Яна залівалася, трымаючыся за ягоны рукаў, і Рыгору было вельмі прыемна. Адсьмяяўшыся, яна пачала разьвітвацца, але Рыгор пайшоў за ёй да пад'езда, а калі яна націснула код і ўвайшла ўнутар, уставіў нагу ў дзьверы, перашкодзіўшы ёй зачыніцца. Вераніка казала нешта сярдзітае, але ён спакойна тупаў за ёй лесьвіцай на трэці паверх. На пляцоўцы яна павярнулася да яго і крыкнула:

– Ідзі! Ідзі адсюль! Вось зараз Томаш зьявіцца – ён табе морду наб'е!

Вераніка пасьпешліва адчыніла свае дзьверы, высокія, мэталічныя, і, азірнуўшыся злосным тварам, падалася назад, бразнула. Бухнула рэха, пстрыкнуў замок. Рыгор, які гэтым разам не рызыкнуў нахабіцца і ўставіць нагу, наблізіўся і паглядзеў у вочка. Няясная сьветлая кропачка нічога не казала яму. Ён апусьціўся на кукішкі ля сьцяны насупраць і дастаў яшчэ адно піва. «Паглядзім-паглядзім на гэтага Томаша», – думаў ён помсьліва, прыслухоўваючыся да лесьвіцы. Томаш усё ня йшоў. Прачакаўшы дзесяць хвілін, Рыгор кінуў недакурак у апусьцелую бляшанку, той пшыкнуў. Ён падняўся і націснуў гузік званку – раптам яна прыме яго за Томаша і адчыніць? Усярэдзіне гучна зайграла ўрачыстая мэлёдыя з сымфоніі Дворжака, плыўна заціхла. Акрамя невыразнага шоргату, ніводнага гуку з кватэры не данеслася. Ён прайшоўся па рыпучаму лінолеўму. Суседзкія дзьверы таксама былі жалезныя і непрыступна адчыняліся вонкі – нагой такую ня выб'еш.

Рыгор ізноў сеў на падлогу, выцягнуў ногі. Ён невыносна стаміўся, настрой застыў нашмат ніжэй нулявой адзнакі, і нават сьпяваць не хацелася. Са смутнай тугою ён успомніў свой менскі пакой, канапу, лямпу, старонкі «Зямлі Саньнікава» са сьлядамі капусты і тытунёвымі дробкамі ў складках развароту. Пакруціўшыся на торбе, ён горка задрамаў.

Скрыпнула, бразнула – ён расплюшчыў вочы і ўбачыў, як у каламутна-шэрым ранішнім сьвятле празь дзьверы зь лесьвіцы ўсоўваецца манумэнтальны, станісты азадак, абцягнуты квяцістым халатам. Мерныя рухі азадка намякалі на працу, якую рабіў торс, і праўда: неўзабаве зьявілася чэрава, грудзі, схіленыя плечы, апушчаныя рукі ў жоўтых пальчатках, і, нарэшце, галава са зблытаным, паўсядым-паўчорным клубом валасоў на патыліцы. Прыбіральніца.

Магутныя ногі ў цьвёрдых туфлях напружыліся, цела выпрасталася, твар павярнуўся да Рыгору. З анучы капала нячыстае.

– Ты чый? – прабасіла яна, жмурачы маленькія вочкі, – Ты чаго тут?

– Дык вось ляжу, – гульліва і млява адказаў ён, пацягваючыся і падрабязна разглядаючы яе. – Як цябе клічуць?

Спрасонку ці не, але прыбіральніца яму вызначана падабалася: магутныя галёнкі фігурна напружваліся пад ваўнянымі калготамі, жывот пучыўся, але не занадта, грудзі ўпэўнена расьпіралі халат, твар губляўся ў промнях лямпы за ейнай сьпіной. Рыгор выцягнуў руку і дакрануўся да ейнае цёплае лыткі, пяшчотна сьціснуў, адчуваючы пругу плоці пад цёмнай тканінай. Але мары пра ўзаемныя пяшчоты не ажыцьцявіліся – прыбірачка паставілася да ягонага рапта як да абразы. Хвостка, з плёскатам, яна сьцебанула анучай Рыгора наўпрост па твары:

– Ат жа паскуда! Бач што ўдумаў! Ат жа бамжаціна! А ну пайшоў прэч!

Размазваючы брудную жыжку па твары, спатыкаючыся, хаваючы галаву, Рыгор кінуўся да выйсьця з пляцоўкі. Яна адступіла на крок, даючы яму праход, а потым яшчэ раз выцягла яго па сьпіне сваёй мокрай мярзотай.

6. Як Лявон туляўся

Прачнуўшыся незвычайна рана для сябе, удосьвітку, Лявон павярнуўся з боку на сьпіну, каб памеркаваць. Спружыны завішчалі, матрас мерна захістаўся. «Як яны сьпяць у гэткіх ложках? Занадта мякка, быццам у гамаку». Ён заціх, і хістаньні пакрысе сьцішыліся. Але спакойна разважыць не атрымалася – пачуўшы зык спружынаў, увайшла Зарана. Яна шырока ўсьміхалася і трымала ў руках гліняны збанок і круглую лусту хлеба.

– Вось, сьняданак табе прынесла. Паеш.

Лявон з прыкрасьцю падзякаваў яе, і, ня вытрымаўшы, заўважыў, што ні есьці, ні піць людзям зусім не абавязкова.

– Які ты калючы! – яна ані не пакрыўдзілася і пазірала хітра.

Ён агледзеўся ў пошуках адзеньня. Нагавіцы і кашуля, адпрасаваныя, акуратна віселі на сьпінцы стольца ў кутку. На сядзеньні ляжаў стос сьвежых, чыстых хустачак. «І навошта яна так намагаецца?» Лявон устаў, ледзь ня страціўшы раўнавагу праз матрас, што рэзка хістануўся. Зарана, сьціпла нахіліўшы галаву, папраўляла тоўстую касу і назірала, як ён адзяваецца.

Лявон прайшоў цераз хату на ганак. Яна не пыталася, ня ўтрымлівала. Ейная ўсьмешка казала: нікуды ты ня дзенешся, вернешся. Лявон, робячы выгляд, што не заўважае намёкаў, з сур'ёзнасьцю спытаў яе, дзе можна знайсьці Сільвэстрава. Зарана выказала здагадку, што ў Кіеве – усё ж такі гэта сталіца. Кіеў, паводле ейных слоў, ляжаў менавіта ў тым баку, скуль прыехаў Лявон. Ён зьдзівіўся, але рассудзіў, што Зарана мыліцца. Вяртацца было бязглузда. Толькі па звычцы павагаўшыся, Лявон спусьціўся прыступкамі да ровару і паклаў рукі на гумовыя дзяржальні, вільготныя і прахалодныя з расы.

– Да пабачэньня, Зарана. Дзякуй.

Яна не сказала ні слова і, пэўна, паглядала пакепліва, але Лявон не азіраўся. Ён старанна высмаркаўся і зрушыў. Пасьля ўчорашніх намогаў ногі гулі. Пятляючы і азіраючыся абапал, ён выехаў на дарогу. Удалечыні, у жоўта-зялёных травах, адкуль увечары даносілася сьпевы, цямнела пляма вогнішча. Дзе цяпер тыя ночныя дзяўчыны? Адсыпаюцца за пагоркамі? Паляцелі на месяц? Сонца падымалася над галавой. Ён налёг на понажы. Да ног пакрысе вярталіся сіла і пругкасьць.

Шляхам яму яшчэ колькі разоў трапляліся хутары, падобныя да хутара Зараны, але ніжэйшыя, з саламянымі дахамі і скруглёнымі сьценамі. Усе яны месьціліся зводдаль дарогі, і Лявон нават не скідаў хуткасьці. Ён думаў пра Алесю, пра ейную замілавальную постаць з роўнымі худзенькімі плячыма, як яна махала рукой яму ўсьлед. Яна чакае і хвалюецца... Але ён мусіць ехаць наперад. Раскрыць таямніцы сьветабудовы і вярнуцца з чыстым сумленьнем. Інакш аніколі ня будзе спакою. Рана ці позна. Лепш рана. Лявон давіў на понажы, і праз намаганьні цела сумныя думкі адступалі, зьбіваліся ў камяк. Аднаго разу ён абагнаў зграйку босых дзяўчат у падаткнутых белых сукенках і рознакаляровых хустках, якія несьлі на плячох доўгія вілы. Ён спытаў, ці далёка да Кіева, і яны разам зарагаталі ў адказ, нахіляючыся адзін да адной і хаваючы далонькамі загарэлыя твары.

Убачыўшы на гарызонце выцягнутыя, высокія дрэвы, ён здагадаўся, што гэта – кіпарысы. Здаецца, пра іх было ў адным з часопісаў. Кіпарысы стаялі ўздоўж дарогі двума доўгімі, рэдкімі шэрагамі. Дасягнуўшы першага дрэва, ён спыніўся, апусьціў ровар на траву і прайшоўся, разьмінаючы ногі. Пакратаў гладкі камель і лісьцінкі – вузкія, жорсткія, бліскучыя, падобныя да лаўровых з пакуначка з заправай.

Неба было бледна-блакітнае, яркае, вельмі высокае, без адзінага воблачка. Лявон прыслухаўся да сябе: спаць не хацелася. Галава не балела, насмарк ледзь адчуваўся. «Я бадай здаровы. Што ж гэта будзе?» – ён трывожна ўзіраўся ўва ўзгорысты гарызонт. За содні ён не прасьпяваў аніводнае песьні, але сьвет пакуль што не бурыўся, толькі настрой крыху пагоршыўся. Мабыць, Пятрусь шарлатан ці захоплены дурань. А песьні ня маюць аніякага дачыненьня ні да прасторы, ні да часу – проста яны нагэтулькі прыгожыя, што да сьлёз падабаюцца нам. Лявон наважна падняў ровар, званок бразнуў. Ён пакаціў далей, з тварам суровым і мэтлівым. Куды менавіта ён едзе і навошта, Лявон ня думаў.

Сонца паліла. Кіпарысавыя прысады абарваліся невыразным хмызам, дарога пайшла ўніз. Пагоркі скончыліся, і наперадзе, у дрыготкім марыве, праглядваўся дзіўна роўны гарызонт. Трава ссохлася і парадзела, адкрываючы сьветлую пескавую глебу. Лявон павольна рушыў пакатым схілам, часам націскаючы на понажы дзеля хуткасьці. Гарачы вецер лашчыў твар, пасьвістваў у вушох. Лявон узіраўся ў невытлумачальна роўную прастору, якая амаль ня розьнілася зь нябёсамі колерам, і раптам зразумеў, што гэта – мора.

Зьяўленьне мора было да тога нечаканае і казачнае, што ў Лявона захапіла дух. Усе змрочныя, каламутныя думкі расталі, і ён круціў понажы, пачуваючыся дзіцём, якому карціць упершыню патрапіць у цырк ці на атракцыёны. Неўзабаве ўбачылася выгнутая лінія берага і далікатныя белыя бараняты, што раўнамерна зьяўляліся і зьнікалі на вадзе. «Сапраўдныя морскія хвалі», – з захапленьнем адзначыў Лявон. Круціць понажы стала цяжэй – колы загразалі ў пяску.

Нарэшце ён сьпешыўся і павёў ровар за руль, узіраючыся ўва ўзьбярэжжа. Яно сталася населенае: ля вады ён разгледзеў постаці людзей, якія ляжалі, сядзелі, шпацырылі. З мора падзьмуў вецер, і Лявон узьняў да яго галаву. Вецер прынёс новы, незнаёмы пах, сьвежы і моцны, які лёгка праточваўся праз сусьлі. Яго хацелася набіраць поўныя грудзі і – узьлятаць.

Перад пляжам дарога плыўна загнулася налева. Лявон збочыў зь яе і пакаціў ровар да мора па мяккаму, глыбокаму пяску, які суха насыпаўся празь верх у туфлі. Ён ужо бачыў твары людзей – і ўсе яны былі жанчыны. Некаторыя ў яркіх бікіні, некаторыя ў адных тонкіх трусіках, шмат хто ў цёмных акулярах, сяя-тая з кароткімі валасамі – усіх іх яднала нешта невытлумачальнае, але несумнеўнае, што мусіла быць менавіта жаноцкім атрыбутам. Акрамя таго, Лявон цяпер даканцова зразумеў, якія цялесныя адрозьненьні паміж мужчынам і жанчынай меў на ўвазе Пятрусь. «Значыць, маё падарожжа ўжо не дарэмнае!» – з гонарам думаў Лявон. Смутны цяжар у ягоных думках пра Алесю і пра маму цяпер пакінуў яго.

Жанчыны абыякава разглядалі яго, і ён адчуў прыніжальную няёмкасьць за свой гарадзкі абутак, чорныя штаны і кашулю з доўгімі рукавамі. Лявон спыніўся, зьняў туфлі, замацаваў пад спружынай багажніка і сунуў у іх шкарпэткі. Ступаць басанож па гарачаму пяску было прыемна, і Лявон зажмурыўся, заўсьміхаўся. Каб выглядаць яшчэ больш па-пляжнаму, ён падвярнуў калашыны, расшпіліў верхні гузік кашулі і крадком агледзеўся, пільнуючы рэакцыю жанчын. Ім было ўсё роўна. У асноўным кабеты ляжалі на рушнікох, прыплюшчыўшы вочы, некаторыя стаялі, закінуўшы рукі за галаву ці ўпёршы ў бакі. У вадзе тырчалі галовы купальніц.

Мноства людзей напружвала Лявона. Ён пайшоў налева, уздоўж берагу, каб збочыць да вады крыху далей, дзе, мабыць, будзе вальней. Сапраўды, у сотні мэтраў ад дарогі жаноцкая канцэнтрацыя пачала зьніжацца і неўзабаве ўпала да такой ступені, што да берага можна было наблізіцца, не рызыкуючы закрануць нікога понажам. Дзеля пэўнасьці ён прайшоў яшчэ далей, дзе ў ваду выступала шэрая скала, і не было ані чалавека. Цяпер толькі асобныя погляды даляталі да яго, і Лявон уздыхнуў свабодна. Паклаўшы ровар на пясок, ён асьцярожна ступіў у ваду.

Слабая хваля казытліва падняла валасінкі на ягонай бледнай галёнцы, мяккі падводны пясок праточваўся паміж пальцамі. За крок ад ягоных ног мільганула маленькая шэрая рыбка, шмыгнула і зьнікла, растала ў сонечных косках. Стаяць у вадзе было прыемна, спакойна. Слухаючы віск дзяўчат, што рагаталі і пырскаліся ўдалечыні, Лявон вагаўся – ці можа выкупацца? Зьдзець кашулю, штаны, зайсьці па грудзі ў ваду? Ён падаўся назад і сеў на пясок, у тым месцы, дзе праходзіла няроўная мяжа паміж сухім, сыпкім і вільготным, ліпкім. Падняў ракавінку, шэра-рубчатую з выпуклага боку і далікатна-пэрламутравую ўнутры.

Ён разважаў пра тое, што калі рэальная прастора хоць прыкладна адпавядае ягоным уяўленьням пра сусьвет, атрыманым з часопісаў і кніг, дык гэтае мора мусіць быць Чорнае. Лявон падцягнуў да сябе заплечнік, які пакінуў на пяску шырокую паласу, і стаў намацваць сярод грашовых пачкаў сусьветную мапу, скрадзеную ў банку. Яна пляската прыстала да сьпінкі і знайшлася не адразу, але доўгія пошукі прынесьлі нечаканы сюрпрыз – забыты пакуначак апэльсінавага соку. Як даўно ён ня піў апэльсінавага соку! Лявон з асалодай адлушчыў трубачку, праткнуў ейным завостраным канцом кружочак фольгі, зрабіў глыток. Жыцьцё набыла даканцовую паўнату і насычанасьць.

Пасядзеўшы, ён расклаў мапу на пяску, знайшоў Менск і прачарціў пальцам лінію да Чорнага мора. Ці да Азоўскага? «Ну, усё роўна. Куды далей? – Лявон павёў пальцам уверх, павёў уніз. – Мо паспрабаваць у Індыю?» Ён пачаў вылічаць, колькі часу спатрэбіцца: замерыў адлегласьць паказальнікам, атрымаў чатыры дні і дадаў яшчэ адзін на хібы і блытаньні. Да Індыі, зь ейнымі сланамі, раджамі, сьвятымі, Лявона заўсёды цягнула. У часопісах пра Індыю пісалі рэдка, і гэта толькі дадавала ёй таямнічасьці і прыцягальнасьці. «Так! Можа, менавіта там трэба шукаць усе адказы? Можа, навуковы шлях – гэта толькі блуканьне ў цёмным пакоі? І адкрыцьці, якімі мы ганарымся, такія ж нязначныя, як намацаньне ўпоцемку зэдлічкаў ды кветкавых гаршкоў? Можа, ёсьць іншы шлях да кухні, роўны і сьветлы?» Думаючы так, Лявон прылёг на бок, падтрымваючы галаву далоньню, і глядзеў то на вялізарны морскі гарызонт, то на дробныя, пляскатыя хвалі ля сваіх ног.

Ён прачнуўся рыхтык перад заходам сонца, умыўся шумавой хваляй, прачысьціў нос і, раззлаваўшыся на чарговую страту часу, зноў правёў пальцам па мапе. Направа – Румынія, налева – Расея. Да мокрага пальцу ліплі маленечкія пясчынкі. Праз Расею выходзіла значна бліжэй. Пад канец ён яшчэ раз паглядзеў направа, на бадай што пусты і зацішны пляж, зь якога цягнуліся парамі-тройкамі жаночыя постаці, склаў мапу ў заплечнік, падняў ровар і рушыў.

Спрасонку ісьці пяском было няёмка, ногі загразалі, зьязджалі ўбок, але неўзабаве ён выбраўся на дарогу і, падрабязна высмаркаўшыся, пакаціў. Перад ім, уздрыгваючы на няроўнасьцях пяску і паціху падаўжаючыся, бег ягоны цень, і Лявон шкадаваў, што ня едзе тварам да сонца. Там было казачна прыгожа! Лявон абарочваўся і назіраў на чырвоны дыск, які асядаў да гарызонту і павольна цьмянеў, але руль адразу пачынаў ухіляцца, пагражаючы стратай раўнавагі і ўпадкам. Азірнуўшыся ў дзясяты раз і ледзь не заваліўшыся набок, ён рассудзіў, што рызыкаваць здароўем нельга – раптам ён паваліцца і зломіць нагу? – лацьвей дачакацца паўнавартаснага заходу, спыніцца і глядзець. Лявон засяродзіўся на дарозе, прыгнуўся да руля і намагаўся круціць понажы роўна і моцна. Ягоныя ногі прыкметна адужэлі за апошнія дні, і адпачываць хацелася ўсё радзей. Дарога шырокай дугою загіналіся направа, аддаляючыся ад мора, і патроху падымалася. Пясок ператвараўся ў глебу, камянеў. Міма мільгалі сухія хмызьнякі, праплывалі нізкія, рэдкія гаі.

Абмінаючы адзін з гаёў, Лявон пачуў наперадзе дружны сьмех. Замёршы понажамі, ён амаль бязгучна, з хвацкім шоргатам шынаў, вылецеў за паварот. Здаецца, гэтых дзяўчат ён ужо сустракаў: ільняныя сукенкі зь яркімі арнамэнтамі, чырвоныя хусткі, сярпы ў руках. Цяпер яны йшлі насустрач і, згледзеўшы Лявона, ахвотна засяродзілі свой сьмех на ім. Пераглядаліся, перагаворваліся і пырскалі. Спрабуючы захаваць вартасьць, ён ліха затармазіў і сьпешыўся.

– Добры вечар! Падкажыце, калі ласка, я яшчэ ўва Ўкраіне ці ўжо ў Расеі? – спытаў ён і адразу ж пашкадаваў: дзяўчыны спыніліся і заліліся сьмехам, нешта неразборліва кігікаючы і паказваючы на яго пальцамі. Адна зь іх, рослая, русявая, з тварам у дробным рабаціньні, ступіла да яго і тхнула пальцам у грудзі:

– А цябе як зваць, ягамосьці?

Ейная інтанацыя зьмяшчала нейкі гідкі, зьневажальны намёк, і сяброўкі проста ўзвылі з рогату. Яна нахабна глядзела наўпрост яму ў вочы і была вызначана п'яная. З абрыдай, ня кажучы больш ані слова, Лявон адвярнуўся, стаў на понаж і штурхнуўся ад зямлі. Але шыны здрадніцкі патрапілі ў пескавы струмень, і ровар застыў, ганебна і бездапаможна. Скрыгочучы зубамі на сьмех, віск і невыразныя воклічы, ён упарта цягнуў ровар і, намацаўшы нарэшце цьвёрдую глебу, зрушыў. Паціху набіраючы хуткасьць, ён уяўляў, як за сьпіной вырастаюць каменныя сьцены, горы, і непераадольна адлучаюць яго ад жудасных дзевак. Праз колькі хвіляў моцных кручэньняў і рытмоўнага дыханьня сьмех пачаў заціхаць. Лявон уздыхнуў, выпрастаўся і ўзьняў галаву.

Вакол распасьціраліся камяністыя пагоркі, парослыя лінялай траўкай, а дзе-нідзе зь зямлі выступалі невысокія даўгаватыя скалы. Цень перад ім непрапарцыйна выцягнуўся, зрабіўся карычневы, і, павярнуўшыся, ён засьпеў сонца ўжо ля самога гарызонту. Дарога йшла ўверх з добрым ухілам, і для захаваньня хуткасьці ногі па чарзе напружваліся, нібы незалежны ад Лявона мэханізм. «Калі паднімацца спрытна, дык можна апярэджваць заход і не даваць сонцу апусьціцца!» – гэтая новая дасьледчая ідэя натхніла Лявона, і ён націскаў на понажы з усіх сілаў. Неўзабаве ён наскрозь змакрэў і задыхаўся, але хітрык атрымаўся: сонца завісла над гарызонтам і больш не апускалася, толькі налівалася чырвоным і губляла дзённую яркасьць.

Патроху дарога канчальна скамянела, ехаць стала цьвёрда, дрогка, званок бязладна брэнькаў, сядло падскоквала, але Лявон сьціскаў зубы і налягаў на понажы. «Ваенна-Грузынская дарога», – прачытаў ён на самотным сінім паказальніку, і парадаваўся, што рухаецца як мае быць. Але скалы па абодвух бакох зьяўляліся ўсё часьцей, рабіліся ўсё вышэйшыя, і ўжо бадай засьцілі сонца. Трэба было выбіраць: спыніцца і назіраць заход зараз ці рызыкнуць, паднапружыцца і дасягнуць найвышэйшага пункта – перавала, які ўжо віднеўся далёка наперадзе. Тонкая стужачка дарогі ўзьнімалася на седлавіну вялізарнае гары, што магутна ўзвышалася над суседнімі, і адтуль, пэўна, адкрываўся найлепшы з усіх мажлівых відаў на захад. «Ірвану!» – наважыўся Лявон, затхнуў адну ноздру пальцам і ліха высмаркаўся на абочыну. Учапіўшыся ў руль, ён люта ўціскаў понажы ўніз, уніз, у думках дапамагаючы сабе ды ўяўляючы, як нябачная рука штурхае яго ў сьпіну, і ровар нясецца ўсё хутчэй і хутчэй. Каменьчыкі ляцелі з-пад колаў, вецер сьвістаў у вушох, пот ліў па скроням і па сьпіне, дыханьне зрабілася рэзкае і балючае. Азірацца на хаду ўжо не было сілаў, але ён адчуваў, што яшчэ пятнаццаць, дзесяць, пяць хвілін – і ён уляціць на перавал.

Але тут кола сьлізганула па нечаканаму каменю, які скаціўся са скалы на сярэдзіну дарогі, руль тузануўся, нага саскочыла з понажа, і Лявон з усяго размаху паляцеў на зямлю. Ён прызямліўся ўдала, бадай мякка – на плячо і сьцягно, і адразу скочыў на ногі, адплёўваючыся ад пылу. Але ровару не пашанцавала – руль скрывіўся, пярэдняе кола непапраўна сагнулася і шчыльна засела ў відэльцы, правы понаж адламаўся і валяўся наводдаль. Лявон адвярнуўся.

Да перавалу заставалася колькі сотняў мэтраў, але цень бліжэйшае вяршыні, абеленае сьнягамі, ужо амаль захінуў верхні пункт дарогі. Яшчэ можна было пасьпець, і Лявон пабег наперад, потым успомніў заплечнік, вярнуўся, са злосьцю сарваў яго з багажніка і, выціскаючы рэшткі сілаў, кінуўся да перавалу. Сонца зычліва дачакалася яго: калі ён з хрыпам дасягнуў змазанае мяжы сьвятла з ценем і павярнуўся, яно рыхтык закранула гарызонт. Мора засталося далёка ззаду, і астыгаючы дыск садзіўся за пагоркі; ягонае гарачыні яшчэ хапіла на тое, каб распаліць тонкую лінію аблокаў. Сонца таксама стамілася ад гонкі і цяпер раставала на вачох – Лявон толькі аддыхаўся, калі апошняя ягоная рыска ўжо згасла, пакінуўшы за сабой трывожнае зарыва.

Паветра пахаладзела. Вечаровае сьвятло імгненна згусьцілася да мутнага зьмярканьня і, не спыняючыся, усё слабела ды слабела. Зарыва сьціскалася, бляднела, саступала месца цёмна-сіняму ночнаму небу, і Лявон захоплена назіраў зьяўленьне незвычайна буйных і яркіх зорак. Вельмі скора ён задубеў і, абхапіўшы сябе за плечы, пайшоў наперад, шкадуючы пра пакінутую дома куртку. Дарога спускалася ўніз, і Лявон паскорыў крок у надзеі, што ў даліне стане цяплей.

Але неўзабаве цяпло засталося толькі пад заплечнікам на сьпіне і пад скрыжаванымі на грудзёх рукамі. Яго абступаў зімовы холад. З-за гары выплываў ледзяны месяц зь сіняватымі плямамі на целе, і ў яго сьвятле Лявон з жахам назіраў белы пар, які выходзіў зь ягонага рота. Па скуры прабягалі дрыжыкі, да сэрца падступала паніка. Угаворваючы сябе, што нічога дрэннага здарыцца ня можа, што неўміручасьць гарантаваная, ён збочыў да прыдарожнае скалы, спрабуючы разгледзець у змроку лагчынку ці пячэрку, прыдатную начаваць. Скала трапілася з усіх бакоў выпуклая, а шукаць іншую ўжо не было сілаў. Лявон абмацаў рукамі камень у пошуках рэшткаў дзённага цяпла, і сеў наўпрост на зямлю. Ссунуўшы заплечнік на грудзі, ён прываліўся сьпіной да скалы, разьлічваючы пакрысе яе ўгрэць, і заціх. Месяц выплываў усё паўней, і месяцовы цень лісьліва насоўваўся на ягоныя пыльныя туфлі.

Лявона разбудзіла песьня, звонкая і незнаёмая. Павекі моцна зьліпліся, і ён нецярпліва цёр іх пальцамі, каб хутчэй пабачыць сьпявакоў. Адчыніліся! Вакол зьзяла раніца, ледзяная, але такая ярка-сонечная, што было б ганебнай кволасьцю не пацярпець холаду яшчэ трошкі. У ста мэтрах ніжэй Лявона з-за павароту дарогі жанчыны ў нейкіх незвычайных шапках. Пакрывіўшыся зь нечаканага болю ў сярэдзіне і каленях, ён адарваўся ад наседжанага месца і, прыгнуўшыся, схаваўся за скалой. Кабеты не заўважылі яго, працягваючы набліжацца і сьпяваць. Па рытму і мэлёдыі Лявон пазнаў раньняга Шубэрта, перыяду «Прыгожае млынарыхі». Асьцярожна высунуўшыся, ён разгледзеў жанчын: чарнавалосыя, кучаравыя, убраныя ў свабодныя атласавыя сукенкі, шырокія шаравары і размаляваныя туфлі з доўгімі загнутымі насамі, яны несьлі на галовах гліняныя збаны, падтрымваючы іх адной рукой, а другой рукою рабілі на ўзроўні сьцёгнаў плыўныя рухі ў тахт сьпева.

Калі яны наблізіліся, Лявон, сьціскаючы заплечнік, перамясьціўся за скалой, каб застацца незаўважаным. «Хавайся, ці будзеш абсьмеяны! Што боль зьневажальнае? – думаў ён з тужлівай злосьцю. – І навошта цягнуць збаны на горы? Сустракаць сьвітанак? І што ў іх там?» Нясьцерпна захацелася чхнуць, і ён, заціснуўшы далоньню нос і рот, накіраваў чых унутар, дзе той выбухнуў бязгучнай і хваравітай глыбіннай бомбай. Абцершы сьлёзы, Лявон выглянуў: жанчыны мінулі перавал і спускаліся, ужо па калена на тым баку. Ён ціха выпрастаўся і пасьпяшаўся ўніз.

На яркім сонцы хутка цяплела, але Лявон пачуваўся зусім кепска. У вэртыкальным становішчы нязручна ныла сьпіна, бесьперапынна цёк цёплы струменец з носу, праз кожны крок тупа балела галава, а сьвятло рэзала вочы. Ён паспрабаваў засьпяваць пачутую толькі што песьню, матыў якой яшчэ блукаў у ягонай галаве, і гэта крыху дапамагло. Паабапал ізноў зьяўляліся дрэвы, усё больш густыя і высокія па меры спуску, трава, дробныя кветкі, стракатыя матылькі. За далёкім узгоркам зьявіўся і зьнік невялікі гастраном, даляцеў мерны кліч пеўня.

Суставы патроху расьцерліся, і хада перастала быць занадта пакутлівай. Лявон успомніў сваю старую забаўку, уяўную мапу з накрэсьленымі траекторыямі руху, і прыйшоў у захапленьне зь дзёрзкае даўжыні лініі, якую пракладаў зараз. «А колькі часу змарнавана на Менск! Лянівае таптаньне! Гады, цэлыя гады», – ён адчуваў адначасна прыкрасьць за гэтыя гады, патопленыя ў несьвядомай мінуласьці, і радасьць за гады будучыя, што ўрачыста ўзьнікалі з-за гор і гарызонтаў.

Ён нарваў апэльсінаў, што расьлі на дрэвах ля самой дарогі, і, адкусваючы ім тоўстыя горкія азадкі, выціскаў сок у закінуты рот. Гэта было ані не смачнейшым за фабрычныя пакункі, дый у прыдачу нязручна, неахайна і са сьлізкімі косткамі – але ўсё акупляла экзотыка. Дзеля акуратнасьці засыпаючы туфляй у пясок выціснутыя цельцы апэльсінаў, Лявон думаў пра Алесю – як яна там? Хвалюецца, шукае? Ці яны з мамай застылі ў час ягонае нябытнасьці, як лялькі, склаўшы на каленях рукі і ашклянеўшы вачыма? Ці яны наогул толькі галюцынацыі, застудавыя міражы? І што лепей: абдымаць за плечы і трымаць у руках рукі? Ці марыць, сумаваць і таміцца на адлегласьці? Намагаючыся параўнаць, ён задуменна йшоў далей, уніз і ўніз.

Па меры выдаленьня ад гор паветра зноў распалялася, дрэвы зьнікалі, трава ссыхала і адрывалася ад зямлі пад гарачым ветрам. Лявон разгортваў мапу і задзіраў галаву да зэніту, да сонца, ў надзеі вызначыць поўдзень з поўначчу. На мапу з шамаценьнем сыпаліся пясчынкі і заставаліся ў папяровых зморшчынах, ўжо пасьпеўшых зашкуматацца. Вецер дзьмуў пяском у твар, і Лявон спачатку хаваў рот і нос у кашулю, нацягваючы гузік на нос, а потым зьняў яе і ўкрыў усю галаву, пакінуўшы вузкую шчылінку для агляду. Але акрамя бясконцых пескавых хваляў аглядаць не было чаго, і праз колькі хвілін ён самкнуў і шчылінку. Кашуля атуліла яго роўным белым сьвятлом, сьвіст ветру сьціхнуў, подых адбіваўся ад тканіны і горача вяртаўся да вуснаў. Яму ўспомнілася, як ён некалі, яшчэ ў цётчынай кватэры, любіў засынаць – на сьпіне, нацягнуўшы на галаву прасьціну. Тут Лявон вельмі дарэчы спатыкнуўся, страціў раўнавагу і нязграбна паваліўся ў мяккі пясок. «Знак, што пара адпачыць», – ён зьняў заплечнік, перавярнуўся на сьпіну і расьцягнуўся, парухаўся, падраўняўшы пясок пад выступы цела.

Хтосьці крануў яго за плячо, і Лявон, вярнуўшыся са сну, таропка зашукаў, замацаў самкнутую шчылінку, затрос галавой. Кашуля ўпала, сонца ўдарыла па вачох. Над ім навісла постаць, загорнутая з галавы на пяты ў чорнае, выразна жаноцкая. Лявон няёмка ўскочыў, небясьпечна нахіліўся ўбок, але выстаяў. Галава хваравіта кружылася. За постацьцю чакальна спыніўся караван гарбатых вярблюдаў, па жанчыне на сьпіне. Паміж чадрой і чалмой кожнай з жанчын бліскалі бялкі. «Як ім ня горача ў чорным?» – падумаў Лявон, падхапіў заплечнік і кінуўся бегчы. Ён ня памятаў патрэбнага кірунку і бег кудысьці прэч ад жанчын і вярблюдаў. Грудзі і плечы нясьцерпна паліла, і, зірнуўшы на сябе, Лявон спалохаўся – праз сон пад сонцам скура набыла пагрозьліва чырвоны колер. Ён азірнуўся: яго не перасьледвалі, толькі глядзелі нерухома ў сьпіну, як кобры.

Прыкладна праз гадзіну, зь цяжкасьцю падняўшы каламутную галаву, ён убачыў удалечыні Акадэмію Навук, зыбкую са сьпёкі, а крыху збоку – бібліятэку. Будынкі мелі недарэчна аднолькавую вышыню, і пэўна былі безнадзейнымі міражамі. Лявон з тугою ўспомніў бібліятэчны буфэт з доўгім шэрагам сокаў на барнай паліцы і больш не ўздымаў галавы, каб не цьвяліць душу.

Ён ішоў да тога ўпарта і да тога цярпліва сьціскаў зубы, што ў нейкі момант сонца здалося і пачало апускацца.

7. Як Рыгор зьдзейсьніў рэцэдыў

Пакінуўшы негасьцінную Чэхію, Рыгор накіраваўся ў Нямеччыну. Дзе шукаць цёплы прыём, калі не на бацькаўшчыне сваіх улюбёных кампазытараў? «Зь немкамі хоць будзе пра што пагутарыць! Бэтховэн, Вагнэр, Малер... А Шубэрт! Шубэрт! Дый машыны ў іх сур'ёзныя. Мэрсэдэс! – ён пацмокаў. – А піва? Нямецкае піва мусіць хвацкае! Хоць кажуць, што лепшае ў сьвеце піва – чэскае, але я гэтага не адчуў», – помсьліва думаў Рыгор. Ён бадзёра крочыў палямі, лугамі, гаямі, з кашлем ды сьпевамі.

Колькі разоў зьвінеў тэлефон, прыемна разбаўляючы адзіноту. Першым быў спэцназавец Сяржук, які абвясьціў, што адшукаў нумар Рыгора, і на гэтай падставе запатрабаваў здавацца. Рыгор зарагатаў, сказаў спэцназаўцу грубыя і непрыемныя словы дый вымкнуўся, са злосным высілкам надавіўшы чырвоны гузік адбою. І адразу пашкадаваў: чаму не пагаварыў з жывым чалавекам? «Мала што там у мінуласьці было – усё можна паспрабаваць выправіць. Ну нічога, патэлефануе яшчэ». І праўда, неўзабаве тэлефон ізноў задрыжаў і запішчаў: нейкі дзядзька з задышкай тэлефанаваў па рэкамендацыі сяброў і прасіў паглядзець сваё аўто – праблемы з рухавіком. Рыгор учапіўся ў дзядзьку, пачаў выпытваць у яго ўсе найменшыя падрабязнасьці, не пагарджаючы нават ягонымі дылетанцкімі здагадкамі і домысламі. Хвілін празь пятнаццаць у слухаўцы пікнула, і размова перапынілася – мабыць, у суразмоўцы скончыліся на рахунку грошы.

Рыгор агледзеўся: палі, лугі, гаі, скрыжаваньне з бляшаным паказальнікам. Направа – Франкфурт, налева – Штутгарт. Не пасьпеў Рыгор сьцяміць, куды накіравацца, як тэлефон зазваніў зноўку. Гэта быў я. Я ўжо ведаў, што Рыгор ува ўцёках, і не выказваў ані патрабаваньняў, ані пагрозаў. Толькі нясьмела распытваў – як яно там, за мяжою?

– Дык нічога асаблівага, Піліпу! Тое ж трасца, што і ў нас. Бабы хоць ёсьць, але ўсё нейкія адурэлыя. Аднак частуюць нядрэнна, нічога не скажу. Флякі, зразы ўсялякія, смачна! Дый ты дарэчы сам можаш дзе хочаш пабываць, чуеш? Нафіга табе гэты пашпарт? Сядай у машыну, дый едзь – дзень у дарозе, і ты на месцы! Ты наогул у якую краіну масьціўся?

– У Італію, вядома! У Флярэнцыю асабліва, тамака мусіць шмат Ліпі.

– Ліпі?

– Ага, Піліп Ліпі, мастак гэты – ну памятаеш, ты мне альбом ягоны прынёс?

– Памятаю, здаецца... Нешта было такое.

Мы загаварылі пра мінулае, пра лазьню, пра піва, пра радасьці гародніны. Я расчуліўся, разгаварыўся і ўрэшце прызнаўся Рыгору, што авантурыст зь мяне слабы, сагнаць машыну я ня здолею, кіраваць ня ўмею, бяз пашпарту перабягаць мяжу баюся і... Я папрасіў Рыгора, каб ён пабываў у Флярэнцыі замест мяне.

– Дык з радасьцю, братачка! Я табе столькі альбомаў адтуль прывязу, што за год не пераглядзіш! – шчыра паабяцаў Рыгор. – Вось толькі ты парай, куды мне збочыць, на Франфурт ці на гэны Штугарт? Алё! Алё! Чорт.

Мой голас зьмянілі кароткія гудкі. Рыгор выялаўся і сунуў тэлефон у кішэню. Тое скрыжаваньне ён ужо мінуў, і зараз паабапал дарогі доўгімі радамі цягнуліся вінаградні са шчыльнымі нясьпелымі гронкамі. Наперадзе бачылася вёсачка, нізкія хаткі з чырвонымі дахамі. Пусты жывот смактала, і мажлівасьць падсілкавацца зьявілася вельмі дарэчы.

Ён прайшоў вёсачку бадай наскрозь, не сустрэўшы ніводнага гастранома і ніводнае асобы. Падобныя адна да другой хаткі са сьветла-шэрае цэглы за нізкімі каменнымі агароджамі, цішыня. Рыгор ужо наліваўся марадзёрнымі думкамі, але нарэшце на адной з адкрытых тэрасаў заўважыў адчыненыя дзьверы і няпэўны рух унутры.

– Гэй! Ці ёсьць хто? – ён паставіў нагу на агароджу.

Рух унутры ўвасобіўся ў ссохлую кабету сярэдніх гадоў, у карычневай сукенцы. Яна выйшла і стала, моўчкі гледзячы на Рыгора.

– У вас паесьці ня знойдзецца? Я заплачу! – спытаў ён.

– Праходзьце, – адказала яна роўна, бяз роздумаў, але і бязь ветлівасьці.

Ён прайшоў праз кветнік з бучнымі пятунямі і настуркамі і падняўся на тэрасу. Ва ўтульным цені падстрэшку стаяў плецены стол і лёгкія круглыя стольцы, на адзін зь якіх Рыгор паклаў торбу, а на другі асьцярожна сеў. Столец рыпнуў, але вытрымаў. Не прайшло і дзьвюх хвілін, як кабета зьявілася з падносам: вялікая пляскатая талерка белага хлеба і сыру, шкляны пітнік белага віна, бакал.

– Як цябе завуць? – пацікавіўся ён, складаючы бутэрброд.

– Жулі. Неўзабаве будзе суп, – адказала яна суха.

– Вось дык імя! Ты з Францыі прыехала, ці што? – яна моўчкі ўзьняла бровы, быццам ягонае пытаньне было ідыёцкае, але Рыгор не паддаваўся, працягваючы быць вясёлым і адкрытым: – Паясі са мной, га, Жулі? Аднаму кавалак у горла ня лезе!

Жулі паціснула плячыма і пайшла ў хату. Ён спытаў усьлед, ці няма піва, і яна матнула галавой. «Вось сучка!» – думаў Рыгор, але рахмана, ня злосна. Злосьць адыходзіла перад сьвежым духмяным хлебам і пругкім сырам. Спаталяючы першы голад, ён з асалодай зьеў усю талерку, задаволена ўздыхнуў і наліў сабе віна. Адзін бакал Рыгор выпіў залпам, заліў смагу, а другі цягнуў павольна, ацэньваў. Віно нагадвала густам піва, якое ўжо вытхнулася – спакойнае, бяз шумы і газаў. Нядрэнна. Падсунуўшы столец да драўляных парэнчаў, ён адкінуўся на іх і закурыў.

– Суп.

Жулі несла ў руках круглы белы збанок. Паставіла на стол, адклала вечка, паваліў пар. Рыгор нахіліўся і асьцярожна панюхаў. Пахла неяк салодка.

– Сахара не пашкадавала, здаецца? А гэта што? – ён патыкаў лыжкай у кавалак смажанай булкі, які плаваў зьверху.

– Ня хочаш – ня еш, – адрэзала Жулі і пацягнулася за збанком.

– Чакай! Я ж пажартаваў! Вось, трымай, – ён сунуў руку ў торбу, намацаў грашовы пачак і адпластаваў адну паперку, – паеш са мной, Жулі? Мне будзе прыемна.

Яна яму спадабалася – ясныя і незвычайна харошыя рысы. Хоць круглявасьць ейнага твару ўжо пачынала спрамляцца ад гадоў, а на шчоках чыталіся зморшчынкі. Вытрыманыя карыя вочы і каштанавыя валасы, якія былі абстрыжаныя ледзь вышэй плячэй і закручваліся ў кудзеркі на кончыках. Кудзеркі незгаворліва гайдануліся, і яна пайшла ў хату, сказаўшы, што прынясе рэшту. Рыгор запярэчыў, але яна ўжо зьнікла.

Суп быў цыбулёвы і ня вельмі спадабаўся Рыгору. Размоклую булку ён спачатку наогул не хацеў есьці, адсоўваючы яго лыжкай, і адважыўся на гэта толькі пад канец, калі збанок апусьцеў. Ён выпіў яшчэ адзін бакал віна, закурыў, і кветнік зь пятунямі і настуркамі прыемна паплыў вакол ягонае галавы. Нячутна зьявілася Жулі, сабрала посуд і спытала, што яшчэ прынесьці. Ён падняў галаву, пераклаў цыгарэту ў левую руку, а правай абняў яе за сьцягно.

– Прыбяры лапы! – яна грэбліва страсянула ягоную далоню, набы павука ці таракана. – Зараз паклічу мужа!

Рыгора лічыў сябе за вытрыманага чалавека, але ўсе гэтыя «хлопцы», «мужчыны» і «мужы» за час падарожжа зрабіліся ягоным балючым месцам. У вачох пацямнела зь лютасьці, і ён падскочыў. Стол здрыгануўся, сурвэткі рассыпаліся, столец паляцеў у настуркі.

– Мужа? Мужа, га? Ну дык давай, паказвай мне свайго мужа! Вядзі яго! – гыркнуў ён.

Жулі ценем віхнулася ў хату і паспрабавала зачыніць знутры дзьверы, а ён зароў і тыграм рынуўся за ёй, вырваўшы клямку і абваліўшы зашапацеўшыя жалюзі. Яна крычала, што ейны муж на службе і вось-вось вернецца, і, адыходзячы ўглыб, шпурляла ў яго лыжкі і талеркі. Ён насунуўся, нагнаў яе і схапіў за локаць. Жулі паспрабавала вырвацца, але Рыгор трымаў моцна. «Ну?! Дзе твой муж? Дзе?» – рыкаў ён. Яна выгнулася ўкусіць яго за руку, але ён сунуў пад ейны вытачаны нос свой правы кулак:

– Толькі паспрабуй куснуть! Панюхай, чым пахне! – аднекуль з глыбінь галавы ўсплыла гэтая дзіцячая, але дзейная пагроза.

Рыгор цягнуў яе па пакоях, кашляючы і патрабуючы паказаць мужа, а яна абмякла і паслухмяна пасьпявала побач, з поўнымі сьлёзаў вачыма. Дом быў добры, прасторны. У гасьцёўні – гіпсавы бюст Напалеона, абчэплены вусікамі плюшчу, піяніна і партрэт Бэрліёза ў букавай шыбе; у сонечнай ядальні – стол на дванаццаць пэрсонаў, старадаўнія крэслы, гадзіньнік са спружынай і салатавы сэрвант; у спальні – нізкі шлюбны ложак з папяровымі таршэрамі ля галоў; у дзяцёўні – двухпавярховая калыска ў выглядзе чырвонага лонданскага аўтобуса і калекцыя футбольных мячоў. У тупіку вітальні хаваўся ход у сутарэньне – стромкія, сьцёртыя падэшвамі прыступкі.

– Можа, ён у склепе нас чакае? – упарта рыкаў Рыгор, не жадаючы слухаць пра службу мужа на чыгуначнай станцыі, – Пайшлі ўніз, паглядзім! Дзе сьвятло? Уключай, кажу! Горай будзе!

Яна скарылася, кранула рукой непрыкметны ўключальнік і пачала спускацца ўніз. Рыгор, не адпускаючы ейнага заломленага локаця, тупаў ззаду. Глыбокае сутарэньне адасоблівалася ад лесьвіцы тоўстымі філёнкавымі дзьвярыма. Уздоўж мураваных сьценаў цягнуліся доўгія паліцы з пыльнымі бутэлькамі віна, бляшанкамі, збанкамі, скрынкамі. Склепавая прахалода прыемна абвеяла твар, але гнеў не астываў. Рыгор штурхнуў Жулі ўсярэдзіну, і яна мусіла прабегчы колькі крокаў, каб не зваліцца на бэтонавы пол.

– Сядзі тут, паскуда! Будзеш ведаць, як крывіць незадаволеныя рожы. Каралеўна знайшлася! Пачакай, я цябе правучу, – Рыгор успамінаў крыўды, нанесеныя яму чэскімі кабетамі, і злаваўся ўсё больш.

– Што ты хочаш ад мяне, вар'ят? Што табе трэба? Цябе чакае Бастылія! – яна ступіла да яго, сьціскаючы рукі.

– А ну стой, дзе стаіш!

Убачыўшы ў ягоных вачох сапраўдную лютасьць, яна адступіла назад і паглядала спадылба.

– Будзеш сядзець тутака, зразумела? Толькі паспрабуй выйсьці, шыю зламаю. Глядзі! Я жартаваць не люблю.

Рыгор грымнуў дзьвярыма і пайшоў наверх, дзівуючыся на сябе – што ён робіць і навошта? А зь іншага пункту, чаму б яму не рабіць тое, што прыйдзе ў галаву? Ён ужо перажываў падобнае пачуццё жахлівае свабоды – адразу пасьля першае застуды, калі пазнаў мажлівасьць беспакарана драцца ў кватэры.

Пашукаўшы па паліцах салатавага сэрванту, Рыгор знайшоў мяшок сухіх абрыкосавых костак і вялізарную бутэлю белага віна з тоўстым коркам у зеленаватым горле. Ён выцягнуў корак, і горла адказала яму кароткім сяброўскім гулам. Агладзіўшы рукою тонкі ільняны абрус, ён сеў за стол. Густ віна дзіўна падыходзіў да гаркавата-салодкіх ядзеркаў, а ўсё вакол сьвяцілася ўтульнасьцю, чысьцінёй і сьветлым дзённым спакоем. Як выдатна было б застацца тут жыць! Навошта йсьці некуды яшчэ? Вось толькі як уцюкаць у Жуліну галаву, што ніякага мужа няма? Рыгор быў упэўнены – час і чаканьне тут не дапамогуць, і ў Жулі заўсёды знойдзецца сотня гісторый, чаму ейны муж не вяртаецца. Затрымаўся на службе, неадкладна паляцеў у камандзіроўку, паехаў зь сябрамі на рыбу, выправіўся наведаць састарэлых бацькоў.

У гэты момант у вітальні рыпнулі дзьверы сутарэньня. Рыгор схапіў са стала белую вазку са стакроткамі, у два крокі выскачыў зь ядальні дый з усёй намогі шпурнуў букецік у глыбіню лесьвіцы. Пляснуўшыся аб вушак, вазка разарвалася бомбай, а разьяднаныя стакроткі яшчэ колькі сэкундаў пырхалі, асядаючы вільготнай дугою на падлогу. Дзьверы спалохана зачыніліся. Рыгор паважна вярнуўся за стол, дапіў шклянку і раптам натхнёна пляснуў па лобу: «Трэба яе застудзіць! Вось разьвязаньне! Яна адразу зразумее, што ды як мае быць на гэтым сьвеце». У хваляваньні ён падыйшоў да вакна і, пагладжваючы сэрвант, глядзеў у палісаду. На фоне кветнікаў яму маляваліся ідылічныя сцэны – зь ціхімі сямейнымі вячэрамі, са шпацырамі паўз вінаградняў, з папраўкай старых фольсквагэнаў, з добрай усьмешкай на Жуліным твары. Верная жонка, добры муж, пляны на адпачынак…

На верандзе ён знайшоў сіняе эмаляванае вядро, прыладзіў яго пад кранам у мыйцы і пусьціў халодную ваду. Але як тонка і павольна льецца! Ён чакаў, тупаючы нагой, пакуль вядро напоўніцца хоць бы па абадок. Дастаў, трохі расплюхаўшы. Спусьціўся ў сутарэньне і знайшоў Жулі на стосе кардонавых каробак з бутэлькай віна ў руках. Без аніякіх тлумачэньняў Рыгор цяжка размахнуўся і шухнуў на яе шырокую вадзяную хвалю. Яна віскнула, падхапілася і ў шаленстве швырганула ў яго віннай бутэлькай. Міма. Рыгор раўнуў і замахнуў вядром. Выйшла натуральна, і яна, рыдаючы са спалоху і крыўды, апусьцілася назад на скрынкі. Мокрая карычневая сукенка жаласьліва абляпіла ейную рабрыстую сьпіну. «Не раві! Гэта дзеля твайго ж дабра. Потым яшчэ падзякуеш мне! І ціха сядзі, ня рыпайся».

Асьцерагаючыся прыступаў агрэсіі зь ейнага боку, Рыгор заблякаваў дзьверы стольцам. Потым, дзеля справядлівасьці, выйшаў на тэрасу, мужна расставіў ногі і абліўся вадою сам. Брррррааах! Апасьля нетаропка шпацырыў па пакоях, скаланаўся і думаў – як паскорыць ейную застуду? Бо ў склепе ня надта ўжо і холадна. У засяроджанасьці Рыгор спыніўся перад бюстам Напалеона і раптам нечакана, краем сьвядомасьці, зразумеў, што знаходзіцца ўва Францыі. Гэта ня дужа зьдзівіла яго – паскораныя перамяшчэньні па прасторы ўжо зрабіліся звыклыя. Францыя дык Францыя. Вось толькі за нямецкіх кампазытараў крыўдна, так і не пабываў на іхнай бацькаўшчыне. Праскочыў Германію ў нейкі момант… Ён глянуў на ганарыстага Берлiёза і вярнуўся на веранду. «Бэрлiёз, Бізэ, Сэн-Санс – якое паскудзтва гэтыя францускія сымфаністы! Ну хіба што Франк». Ён ізноў напоўніў вядро вадой і паставіў яго ў халадзільнік.

Убачыўшы Рыгора зь вядром у руках, Жулі абняла сябе за плечы і скурчылася.

– Ты хочаш мяне забіць, га? Скажы! Ты хочаш, каб я памёрла? – яна горка заплакала. – Калі ласка, калі ласка, не аблівай мяне… Не рабі гэтага…

Ён разьбіў круглы ледзяны пляст на заінелым вядры і прыцэльна пляснуў ёй на плечы, на грудзі. Як і мінулага разу, яна ашалела і кінулася на яго з пазногцямі. Рыгор спрытна схапіў яе за руку і балюча сьцяў, жорстка працадзіўшы, што зараз адрэжа ёй вушы. Адрэжу, халера! Яна адразу абвяла, і толькі сутаргава хліпала. Рыгор засаромеўся і, каб неяк прымірыцца, расказаў сьвежы анэкдот:

– Селі аднаго разу Экзюперы з маркізам дэ Садам адзін насупраць аднаго ў аўтобусе. Едуць. Сад глядзіць у вакно, маўчыць. Экзюперы хмурыцца. Сад ветліва ўсьміхаецца. Экзюперы адварочваецца, падціскае вусны. Сад запытальна падымае брыво. Экзюперы пырхае, пагардліва жмурыцца. Нарэшце Сад пытаецца: што здарылася, даражэнькі Антуане? І тут Экзюперы раве на ўвесь аўтобус: ня сьмей думаць гэта пра майго Маленькага прынца!!!

Рыгор чакаў хоць бы ўсьмешкі, але Жулі толькі зіхацела вачыма, ненавісьніцкім шэптам заклікаючы на ягоную галаву гнеўнага мужа і грозных жандараў.

Пакуль Жулі застуджвалася, Рыгор рассудзіў не губляць часу і выправіцца паглядзець на Парыж, калі ўжо трапіў да французаў. Ён шчыльна прычыніў дзьверы ў сутарэньне, сунуўшы паміж палатном і вушаком кавалак кардону, але блякаваць іх зэдлічкам ня стаў – каб Жулі ў якім выпадку здолела выбрацца. На дарогу ён падмацаваўся рэшткамі цыбулёвага супу, знойдзенага на пліце ў рондальцы, і, выпіўшы добры бакал віна, выйшаў з хаты.

Палудзень ужо мінуў, сьпякота саступіла, і навокал расплываўся млявы спакой. Нерухомае лісьце дрэў, стомленыя мухі на сьценах дамоў, залацісты пясковы пыл на дарозе. Рыгор закінуў за сьпіну торбу і рушыў. Залацістыя аблачыны з-пад ног. Пад канец азірнуўся на хату і запомніў нумар – 17. Ён ня ведаў, у які бок трэба йсьці да Парыжу, але вяртацца і пытацца Жулі было няварта. Усё роўна дарога толькі адна, дык што дарма мітусіцца. У грудзёх крактала і папісквала, і ён закурыў. Тытунёвы дым напоўніў хрыпуткія поры, згладзіў шурпатасьці.

Вёсачка неўзабаве абарвалася, і ўздоўж дарогі пацягнуўся нізкі хмызьняк, ціхія сьветлыя палі, спадзістыя пагоркі. Цыгарэта яшчэ ня скончылася, калі насустрач Рыгору выплыў паказальнік «Парыж», з выразнай стрэлкай, накіраванай наперад па курсу, да зялёнага гарызонту. Рыгор затаптаў недакурак у зямлю, дадаў хады, і не прайшло і паўгадзіны, як ён ужо крочыў да цэнтру Парыжу шэрай каменнай набярэжнай, абыходзячы заводы, масты і складаныя транспартныя разьвязкі.

Пра Парыж Рыгор чуў няшмат: Эйфелева вежа, Луўр і Бастылія, якую быццам даўным-даўно разбурылі. Дзе іх шукаць, было незразумела. Мінакі не траплялася, а рэдкія машыны праносіліся міма, ігнаруючы ягоную паднятую руку. Дый ці трэба іх шукаць? Рыгор ня быў занадта заклапочаны аглядам славутасьцяў і наладзіўся на мінімум – невялічкі шпацыр па горадзе дый гастраном з халодным півам. Безаблічная аўтастрада ўжо стаміла яго, і пры першай мажлівасьці ён збочыў направа, апынуўшыся на ўтульным цяністым бульвары са старадаўнімі пяціпавярхоўкамі. Гастраномаў тут таксама ня бачылася, і Рыгор зьвярнуўся ў кафэ пад аранжавым тэнтам. Хмурная бармэнша нячульна прадала яму пяць бутэлек ледзянога піва, нават не зірнуўшы. Рыгор спытаў, ці слушна ён ідзе да Луўру, вунь туды, на што яна абыякава кіўнула. «Склеп па табе плача», – на дне Рыгора плесканулася злосьць, але плесканулася нямоцна.

Францускае піва ня ўразіла Рыгора густам, але дапамагло бавіць дарогу да Луўра, з даволі маркотнымі, аднастайнымі каменнымі дамамі і мутна-шэрай Сенай. Сам Луўр стаўся значна сьціплейшым за Рыгораву ўяву: двухпавярховая будыніна з чатырма калёнамі ля ўваходу і сумнымі скульптурамі ў нішах наўзбоч. «Што за трасца? Я думаў, ён будзе вялікі», – Рыгор азірнуўся абапал, шукаючы позіркам Эйфелеву вежу, але не знайшоў. З сумневам ён счакаў перад Луўрам і ўсёткі адважыўся ўвайсьці – трэба ж хоць недзе пабываць.

Бабулька-квіточніца доўга не хацела браць у яго стодаляравую купюру – угаворвала схадзіць памяняць яе на эўры. Рыгор нагінаўся перад празрыстым акенцам, усьміхаўся і на хаду прыдумляў рацыі, паводле якіх разьмен грошай быў немажлівы. Нарэшце бабуля махнула рукой і здалася, адарваўшы яму квіток ад тоўстага скрутку. Ён спытаў, ці ёсьць тутака карціны Піліпа Ліпі, і яна няпэўна кіўнула галавой у бок заляў.

На гранітнай падлозе добра адчувалася, што красоўкі гумовыя. Пругкі скрып-скрып. Рыгор адкаркаваў новую бутэльку і, разглядаючы паказальнікі, падняўся белакаменнай лесьвіцай. Сівавалосая, кучаравая бабулька-наглядальніца з высілкам устала з крэсла ля ўваходу ў залю і працягнула руку за білетам.

– Дзе ў вас Піліп Ліпі вісіць, бабуля? Я тут упершыню, пакуль што яшчэ ня звыкся, – ён азіраўся абапал.

– Ёсьць такі, ёсьць, а як жа! Італьянскі жывапіс, салён Карэ. Хадземце, я вас адвяду, – яна глядзела на яго так заклапочана і сур'ёзна, быццам гаворка йшла пра жыць ці памерці.

Яны рушылі залямі: маленькая белая бабуля, у чорнай сукенцы і шэрай футравай камізэльцы, ішла перавальваючыся і ледзь-ледзь бокам, а Рыгор, у нясьвежай сіняй суколцы і абвіслых джынсах, у воблаке піўных газаў, шыбаваў ззаду. Па сьценах цягнуліся бясконцыя біблейскія сцэны ў шырокіх пазалочаных рамах – Маткі Боскі, Немаўляты, Язэпы, магі і крыжы.

– А вось бутэльку прыбярыце, калі ласка! У нас нельга піць.

Патыліцай яна ўбачыла, ці як? Вялікім паслухмяным глытком ён дапіў рэшткі і схаваў бутэльку ў торбу. У залях было прахалодна, нават зябка, і зусім ціха. «Яна не дурніца што камізэльку надзела», – Рыгор здрыгануўся плячыма. Яны павярнулі, прайшлі яшчэ праз колькі заляў, і бабулька спынілася.

– Прошу пана! – яна паказала далоньню на вялікі патройны алтар. – Мадона зь Дзіцём.

Бабулька ўрачыста маўчала і відавочна ганарылася за карціну, за музэй, за сваю памяць, і прадчувала захапленьні Рыгора. Ён падыйшоў бліжэй і разгледзеў падрабязнасьці: Мадона з харошым, але расьцягнутым ушыркі тварам і сумным позіркам, абыякавы Немаўля, сьвятыя на каленях, зь дзіўнымі сьпіральнымі палкамі, шматлікія задуменныя анёлы.

– Зыба! – пацьвердзіў ён. – Тут уся заля гэтага Ліпі, так?

– Не, – суха адказала бабулька. – Гэта адзіны ягоны твор у нашым музэі.

І, абражаная невядома чым, пайшла прэч, напышліва выпрастаўшы сьпіну. «Сварлівая бабуля», – адзначыў Рыгор, ужо пачынаючы прывыкаць да жаночых паводзінаў. Ён разгледзеў суседнія карціны, сярод якіх былі і кампактнейшыя, але Піліп Ліпі быў сапраўды адзіным. Ён прысеў на сінюю канапку непадалёк. Павярнуўся: бабулька, не рызыкуючы пакідаць Рыгора аднаго, праходжвалася па суседняй зале. Уладкаваўшыся бокам, ён ціхутка выцягнуў новае піва, непрыемна цёплае і ўзбоўтанае, падчапіў корак ключыкам. Шума пышна хлынула на сінюю тканіну канапкі, і Рыгор таропка сунуў рыльца ў рот. Здаецца, бабуля нічога не заўважыла.

Папіваючы піва, Рыгор разважаў, што карціна ўсё ж такі завялікая. «Мэтра два ў вышыню, ня менш. Хоць, калі на таксі... Можна да даху прывязаць. А як давалачы да вуліцы? Цяжкая нябось». Алтар вісеў на двух акуратных тросіках, скінутых са столі. Рыгор наблізіўся зноў, паспрабаваў зазірнуць за раму, але яна шчыльна прылягала да сьцяны. «Халера зь ім. Усё ж я Піліпу вінавайца – вось і будзе яму падарунак. Напружуся». Ён узяўся за раму і пацягнуў – цяжкая. Адразу ж са столі тужліва і гучна запікала сыгналізацыя. З суседняе залі пачуўся пасьпешлівы тупаток, і ўбегла бабулька-наглядальніца.

– Зараз жа адыдзіце! Карціны нельга чапаць! – яна пацягнула яго за рукаў суколцы.

– Прысь, бабуля! Акыш! – ён адхіліў яе і тузануў алтар уніз, але той быў прымацаваны векавіта.

– Што ж ты творыш, лярвёнак! – загаласіла яна і павісла на ягоных руках. – Жандары! Хуліганства! Рабунак!

Рыгор адпусьціў карціну і паспрабаваў адсунуць бабульку, але яна ўчапілася намёртва, лямантуючы пра суровыя кары, што спасьцігнуць яго па прыбыцьці жандараў. Ён згроб яе за камізэльку ды з усіх сілаў страсянуў. Галава бабулі матлянулася, і яна спужалася, абвяла, пусьціла. Рыгор адштурхнуў яе, і яна пабегла прэч, галёкаючы і ўздымаючы рукі. «Ну і бабка! Баявая», – ён пацёр далоні, грунтоўна ўхапіў тоўсты багет збоку і тузануў. Хруснула. Яшчэ раз. Храбусь! Храбусь! «Што храбусь, здымайся давай!» – Рыгор падскочыў, схапіўся за верх рамы, і з усяго размаху павіс на карціне. У апошні раз хруснула – і алтар з грукатам і трэскам абрынуўся на падлогу. Рыгор выпрастаўся і атросься. Адзін кут рамы зламіўся, але папраўна: можна было яго склеіць і змацаваць ззаду лёстачкай. Ён перакуліў карціну на сьпіну, цэлым бокам рамы да сябе, і пацягнуў плазам да выйсьця. Сыгналізацыя панура пікала, зламаная рама непрыемна скрыгатала па паркеце. Ці пралезе ў дзьверы? Пралезла.

Насустрач яму выбеглі бабулькі – квіточніца і наглядальніца – квіточніца трымала ў руках вялікі чорны пісталет.

– Па нагах, па нагах яму цэлі! Толькі ў паркет не патрапі, – крычала наглядальніца.

– Стой! А ну кінь карціну! – крычала квіточніца.

Яна трэсла пісталетам. Рыгор адпусьціў карціну, і тая шумна павалілася. Ён кінуўся на квіточніцу, выцягнуўшы рукі, каб адабраць пісталет. Бах! – аглушальна разарваўся стрэл. Абедзьве бабулі завішчалі, гледзячы кудысьці за сьпіну Рыгору, а наглядальніца нават закрыла рот рукамі. Мабыць куля трапіла ў каштоўную карціну, але Рыгору да гэтага не было справы – ён ужо вырваў пісталет і, трасучы ім, лаючыся і страшна круцячы вачыма, прымусіў бабулек удваіх падняць карціну сьпераду. Сам ён акуратна ўзяў раму за зламаны бок і штурхнуў карцінай бабулек.

– Наперад, бабулі!

Яны хісталіся і галасілі, але пайшлі.

– Давай-давай! Весялей! Усё роўна на яе тут ніхто не глядзіць. А я яе сябру адвязу, у Менск. Ён вялікі фанат гэтага Ліпі! Цёзка. Можа нат сваяк які далёкі – хто ведае? А раму палатаю, не хвалюйцеся, у мяне рукі з тога месца растуць, зь якога трэба.

Але сыгналізацыя пілікала недарма. Калі яны ўжо спускаліся лесьвіцай, павярнуўшы карціну бокам, дзьверы Луўра расчыніліся, і ў хол уварваліся жандары – тры дзяўчыны ў зялёных строях, чорных чаравіках і нізкіх цыліндрычных фуражках. Звонкімі галасамі яны запатрабавалі апусьціць нарабаванае на падлогу, стаць тварам да сьцяны, а рукі закласьці за галаву. Яны цалкам сур'ёзна цэлілі ў Рыгора свае маленькія аўтаматы, і алтар прыйшлося зноў кінуць. Бабулькі трэсьлі гнеўнымі пальцамі ў Рыгора, а той скочыў і сагнуўся, схаваўшыся за белай балюстрадай, што агароджвала лесьвіцу. «Вось засада», – думаў ён зь вялікай прыкрасьцю і хмурыўся.

– Кідай зброю! – і дзяўчаты затупаталі па прыступках.

– Трымайце вырадка! – падначвалі зьбелянелыя са злосьці бабулькі.

Прыгінаючыся, Рыгор памчаўся галерэяй, што агінала хол па пэрымэтру. Жандары не адразу зразумелі ягоны хітрык, і беглі за ім усе ўтрох. Адна ляснула аўтаматам і выпусьціла па ім кароткую траскучую чаргу – тра-та-та! Пырснулі каменныя дробкі, узьляцеў сухі беліўны пыл. Бах! – стрэліў ён наўздагад, назад. Не адчуваючы ног, пераскокваючы празь дзесяць прыступак, Рыгор пранёсься процілеглай лесьвіцай, пад віск куляў перакінуўся холам і віхурай вырваўся вонкі.

– Стой! Стой!

Тра-та-та! Тра-та-та! Зайцам пятляючы вулачкамі, рысьсю пералятаючы масты, дзікім кабаном праломваючыся праз хмызы. Азірнуўся і – Бах! Бах!

– Стой! Сыходзіць, гад! Трымай яго!

Тра-та-та! Празь перакрыжы на чырвоны, цьмяным ценем праз гулкія тунэлі, спрынтарам па транспартных разьвязках. «Даўно я так ня бегаў! Сучкі, зусім мяне загнаць наважыліся!» Тра-та-та! Бах! Прасёлкавая дарога, але накшталт ня тая, якая... Як там Жулі? Лугамі, палямі, вінаграднямі – да прыстані. Хісткімі дошкамі, з разьбегу – у ваду!

– Вунь ён! Нырнуў! Бачыш? Дый вунь жа, паплыў! Вось падла!

Рыгор адьдзімаўся, адчмыхваўся і моцнымі сажэнкамі плыў да другога берага.

8. Як Лявон спасьцігаў патаемнае

Лявон прачнуўся пад мяккім бярозавым ценем, на сьвежай траве. Маленечкі вусень, выгінаючыся, апускаўся па павуцінцы на ягонае плячо. Ён ізноў зачыніў вочы, паляжаў, але сон ужо ня йшоў. Сеў, крануўшы кашуляй вусеня, і той, атрымаўшы жаданую паверхню, адразу ж папоўз кудысьці ў бок. Лявон агледзеўся. Ягоная бярозка расла на краю нізкага, невыразна-цёмнага лесу. Наўпрост перад ім стаяла трухлявая халупа, са сьценамі з крывых шэрых рэйкаў і саламянай страхой, насупраць хаціны хіліўся ўва ўсе бакі нізкі плот з гародам унутры, а яшчэ далей з-за чаротавых зарасьнікаў праглядала рака. У чароце, апусьціўшы галаву і памахваючы тонкім хвастом, стаяла задуменная падласая карова. Павеяў ветрык, і Лявона накрыла салодкім пахам кветак. Ён абярнуў галаву: зьлева, на сонечным пагорку, калыхаліся сотні рознакаляровых рамонкаў-касьмеяў, а пасярод гэтага яркага воблака стаяла, прыпадняўшы далоні над пялёсткамі, высокая жанчына ў бэзавым сары.

Ад абароту балюча апякло абпаленыя плечы і шыю, але жанчына была да тога прыгожая, што ён амаль не заўважыў болю. «Можа, яна здаецца мне высокай, бо стаіць вышэй за мяне, на ўзгорку?» Яна ішла да яго, з чырвонай кропкай паміж бровамі, з коратка абстрыжанымі сьветлымі валасамі, усьміхаючыся, ведучы пальцамі па касьмеях.

– Устань, пойдзем, я абмою цябе, – мовіла яна, набліжаючыся. – Ты ўвесь згарэў. Добра, што здолеў заснуць, сон ацаляе. Як цябе завуць?

– Лявон.

Плыўная, але пругкая хада, расслаблены рух уздоўж матэматычна дакладнае лініі – ад бярозы да зарасьляў чароту. Ён ішоў за ёй, у духмяным воблаке. Спынілася – ростам зь яго ці нават крыху вышэйшая. Зірнула ў вочы і назвала сябе: Лакшмі. Загадала распрануцца дзеля абмываньня, і Лявон паслухмяна пачаў расшпільваць гузікі. Ёй было каля трыццаці. Або каля сарака? Як пакутліва здымаць кашулю – скуру быццам паляць агнём! Разбуўшыся, ён пакратаў нагой цякучую рачную ваду.

– Не, Лявон, не сюды! Вада не дапаможа.

Лакшмі паказвала рукою пад карову. Мільгануў сумнеў – ці не галюны? Нахіліўся, стаў на калені, падпоўз, лёг. Ці замычыць? Маўчала. Пахла зямлёй, салодкім гноем, кветкамі. На каровіных локціках рудая поўсьць завіваліся ў хохлікі. Прыгаворваючы ціхія, спакойныя словы, Лакшмі гладзіла карову па вымю – сухі гук скуры па скуры. Капнула, палілося малако, цёплае, белае. Асьцярожнымі далонямі яна абмывала ягоную сьпіну. Сьверб апёкаў сьцішыўся, паленьне згладзілася, чырвоныя трэшчыны змыліся, як рыскі алоўка.

– Чаму ты чхаеш, Лявон?

Лявон стаяў перад ёй – асьвежаны, павесялелы, поўны сілаў. Ён саромеўся сваіх худых грудзяў, але яшчэ сорамней было б выявіць гэтую сарамлівасьць, паспрабаваўшы адзецца. Чаму чхаю? Хлусіць ці ўхіляцца ад адказу перад гэтай жанчынай здалося яму нявартым і зьневажальным. Незалежна скрыжаваўшы і адразу раскрыжаваўшы рукі, ён патлумачыў, што без застуды і песень бачыць сьвет як мае быць – няможна. Застуда адчыняе вочы на сапраўднае жыцьцё, а песьня асьвятляе яго сонцам. Бо безь сьвятла не відаць анічога нават у адчыненыя вочы. І ён засьпяваў «Стронгу» Шубэрта, спачатку нясьмела, а потым, убачыўшы, што яна слухае ўважліва і сур'ёзна, усё мацней і мацней. Лакшмі раптам прысела на кукішкі, адным вольным рухам, і слухала, падняўшы да яго галаву. Калі ён скончыў, сказала:

– Каб бачыць сьвет як мае быць, Лявоне, трэба трымацца дхармы. Нельга адчыніць вочы, Лявоне, калі іх няма. Дхарма – вось вочы.

Сказала ўпэўнена, нібы сказала: неба сіняе. Малако белае. Гэткім жа рухам, без намогі, устала. Праз гэтыя словы і праз гэтыя рухі ўнутры Лявона ўздрыгнула. «Паслухайце, пачакайце, Лакшмі! Дхарма? Адкуль у вас гэтае слова, адкуль у вас упэўненасьць? Навошта гэтая чырвоная кропка? Мне вельмі хочацца ведаць!» І неяк само атрымалася, што Лявон папрасіў Лакшмі дазволіць застацца зь ёй.

Лакшмі расказала Лявону, што выкананьне дхармы традыцыйна пачынаецца з брахмачар’і – строгага і аскетовага вучнёўскага жыцьця. Нязмушаным лотасам седзячы ля хатняе сьцяны – уваходзіць унутар Лявону забаранялася – яна склала яму шчыльны распарадак дня зь пералікам што рабіць. Ён, стоячы побач на нязручных каленях, варушыў вуснамі, вымаўляючы доўгі сьпіс, і намагаўся запомніць. Яна цярпліва паўтарала.

Раніца. Насіць ваду ў бочку. Узяўшы пад тынам два плястмасавых вядра, бледна-жоўтае ды сіняе, Лявон спускаўся да ракі, заходзіў па калена ў ваду, зачэрпваў. Сіняе мела застарэлую расколіну, празь якую сачыўся зьвілісты струмянец, веерам адрываючыся з абадка дна. Каб ня выцекла шмат, Лявон крочыў таропка, вёдры спружыньвалі, рытмоўна сьціскаючыся і расьціскаючыся паміж чорнымі вочапкамі – і калі крок зьбіваўся, парушаючы рытм, вада плёскала яму на калашыну. Па-за плотам стаяла высокая жалезная бочка, старая, іржавая, з дробнымі вадзянымі казюлькамі, якія любілі капашыцца ля краёў. Бочка і казюлькі выклікалі ў Лявона непрыязнасьць, але Лакшмі сказала, што перад палівам вада мусіць нагрэцца на сонцы і насыціцца Пранай. Ён паднімаў цяжкае вядро да грудзяў і перакульваў у бочку. Гулкі плёскат, ваганьне балотнага паветру з глыбіні. Потым наступнае. За дзесяць рэйсаў бочка напаўнялася, і Лявон садзіўся на зямлю, адпачываў, але нядоўга – каб не заснуць.

Раніца. Мыць карову. Карову клікалі Каньякумары, яна мела рахманы, задуменны нораў і царскае пачуцьцё ўласнае годнасьці. З вытрыманай грацыяй яна ўваходзіла ў ваду, па калена, па сама рудыя хохлікі, і Лявон паліваў ейныя нярвовыя дрыготкія бакі зь берасьцянога коўшыка. Лакшмі дала Лявону кіпарысавы грэбень, якім ён старанна расчэсваў ільсняную поўсьць, а Каньякумары ў задавальненьні нахіляла галаву. Яна ўвесь час жавала лісьце ды карэнішчы чароту і ані не саромелася часам адвесьці ўбок хвост і плюхнуць перавараны чарот у ваду. Брудную масу хутка зносіла плынь, але пырскі траплялі ёй на ногі, і Лявон з агідай мыў іх зноўку.

Раніца. Сьнедаць. Яны садзіліся ў цені хаціны, за парэпаны плястыкавы столік. На сьняданак бываў амлет, салодкая запяканка ці тварог з абавязковымі чакаляднымі цукеркамі. Аюрведа патрабавала цукеркі перад ежай, каб асьвяжыць, завільгатнець нутробу і стымуляваць утварэньне крыві. Лакшмі ела элегантава і павольна, спрытна адпраўляючы ў рот маленькія кавалачкі, але глядзела засяроджана ў талерку. Лявон карыстаўся гэтым, неўпрыкмет хаваючы цукеркі ў кішэню, а ежу пад стол, у місачку, каб потым скарміць Каньякумары. Аднойчы здарыліся апэльсіны, і Лявон з такім вялікім задавальненьнем высмакаў сок з аранжавай мякаці, што Лакшмі зьвярнула на гэта ўвагу, і апэльсіны пачалі зьяўляцца штодня.

Дзень. Паліваць расьліны. Вада ў бочцы ўжо пасьпявала прагрэцца, але чамусьці яе заўсёды заставалася значна менш за ранішнюю колькасьць. Аднойчы ён перавярнуў яе набок, агаліўшы вільготны зямлёвы круг з чарвякамі і лічынкамі, што соўгаліся ў ім. Дно бочкі месцамі праржавела наскрозь, і ён доўга і старанна заклейваў яго плястылінам. Гэта дапамагло слаба, але іншую бочку ўзяць не было дзе. Лявон набіраў ваду ў вялікую бляшаную палівачку і, адставіўшы другую руку ў бок дзеля раўнавагі, ішоў да градак. Лакшмі гадавала галоўным парадкам спэцыі: далікатныя цыбулінкі шафрану, паветраныя парасоны куміну і фенхелю, магутнае лісьце куркумы і яшчэ нейкія невядомыя далікатныя травы. Яна ўважліва назірала, каб Лявон ліў ваду нізка, асьцярожна, не размываючы каранёў, і дбайна падрэхлівала пацяжэлую глебу матыкай. Парасіўшы гарод, трэба было аднесьці рэшткі вады касьмеям, і гэта падабалася Лявону нашмат болей. Жывучыя і непатрабавальныя касьмеі не баяліся моцных бруяў, і ён, прабіраючыся празь іхныя густыя зарасьнікі, багата паліваў тонкія сьцеблы з вышыні поясу.

Дзень. Зьбіраць пялёсткі касьмеяў. Лакшмі ўпрыгожвала імі алтар Крышны, да якога яна абяцала дапусьціць Лявона пасьля года стараннае брахмачар’і. Абскубленьню пялёсткаў падлягалі ня ўсе кветкі запар, але толькі тыя, што ўжо гатаваліся нарадзіць насеньне ды ўва ўпрыгожваньнях ня мелі патрэбы. Лявон прыкмячаў састарэлыя суквецьці і асьцярожна здымаў пялёсткі, апускаючы іх у белую ільняную торбу. Спачатку ён працаваў стойма, нагнуўшыся, а потым дзеля разнастайнасьці апускаўся на зямлю, апынаючыся з кветкамі тварам да твару. Касьмеі ветліва і бясклопатна ківалі яму рознакаляровымі галоўкамі, гулі чмялямі, цвыркалі конікамі, поўзалі жучкамі-пажарнікамі.

Але Лакшмі не любіла, калі Лявон засынаў у недарэчны час. Рассоўваючы лісьце і сьцеблы, яна знаходзіла яго, тармасіла, адбірала торбу зь пялёсткамі і вяла абедаць.

Дзень. Абедаць. Асновай дзённых страваў заўсёды былі прасяная каша і таматавая падліўка. Лакшмі дадавала ў кашу то перац, то баклажаны, то бульбу, то струковую фасолю, то ўвогуле неразьбяры-што, але ўся ежа выглядала прыкладна аднолькава. Пасмоктваючы дзельку апэльсіна, Лявон спотайку назіраў, як яна есьць, а калі гэта яму надакучвала, перакладаў погляд на нябёсы па-над ракой. Неба было зусім такім жа, як над Менскам, і яму гэта падабалася. Павольныя ператварэньні аблокаў... Пераўтварэньні... Ён лавіў сябе на засынаньні і трос галавой. А аднойчы, удыхнуўшы ў чарговы раз несуцішны кветкавы водар, ён раптам зразумеў: пахнуць зусім не касьмеі, а сама Лакшмі! Не паверыўшы ў цуд адразу, ён пасьля абеду правёў колькі экспэраня па выдаленьню і набліжэньню да яе – і пераканаўся даканцова. Касьмеі жа, як высьветлілася, ня пахлі наогул.

Дзень. Перабіраць проса. Са зваротнага боку хаціны зьмяшчаўся маленечкі прыклетак з вузкімі дзьверцамі, у якім захоўваліся два мяхі просу і пустыя пыльныя слоікі. Лявон акуратна разьвязваў торбу, набіраў у рондалец проса і, прыхапіўшы старую газэту, садзіўся пад бярозай. Рассыпаючы проса невялікімі порцыямі па газэце і разроўніваючы пальцам жоўты пляст, ён выдаляў пацямнелыя макулінкі і дробныя чорныя каменьчыкі. Часам сустракаліся белыя каменьчыкі, найцяжэйшыя: занадта буйныя, грубыя пальцы не адразу ўхаплівалі іх, яны ўкатываліся ў проса, хаваліся ў масе, і прыходзілася напружваць зрок у пошуках. Лявон уяўляў сябе белым каменьчыкам, які спрабуе ўцячы ад вялізарнае галавы, але тая няўмольна цікуе яго. І горка было яму з уласнае бязьлітаснасьці. Абраныя каменьчыкі ён рупліва браў на далоню, глядзеў ласкава і адпускаў на волю – на зямлю, да братоў. Бачыце, каменьчыкі? Нічога ня здарылася дрэннага, я вярнуў вас на радзіму! Каменьчыкі махалі яму рукой, усьміхаліся, уцякалі ў травінкі, пацешна падскокваючы.

Лакшмі суха будзіла Лявона. Яна намагалася захоўваць мірны выгляд, але вочы глядзелі жорстка, нябесная сінь зьмянялася на шэры мэтал. Яна тлумачыла, ужо без спасылак да атмы і Праны, практычна: праз тваю няўважлівасьць я магу зламаць аб каменьчыкі зубы, плёмбы! Нельга спаць! Лявону рабілася сорамна, бо ейныя зубы – раўнейшая дасканаласьць! Зламаць іх – невыноснае злачынства! Хоць зь іншага боку – ці гэта ня карма? Ён не адважваўся спытаць Лакшмі пра карму ў дачыненьні да ейных зубоў, і яна адпраўляла яго на іншую працу.

Дзень. Палоць градкі. Лявон рабіў гэта з прыкрай – вышукваць дробныя пустазелькі, вырываць іх з коранем – а яны чапляюцца адчайна – кідаць на цьвёрдую дарожку, на сонца, дзе яны паціху згасалі, засыхалі… Жорсткасьць гняла яго. Абціраючы нос, ён стаяў над пустазельнымі трупікамі. Ці не ліхадзей я? Ці не ганебны парушальнік прынцыпу ахімсы?

Дзень. Капаць карэнішчы чароту для Каньякумары. Карова ўсё ж такі падабалася яму, нягледзячы на фізыялягічныя нюансы. Ведаючы, што карэнішчы салодкія, і што Каньякумары з задавальненьнем іх зьесьць – і будзе жыць, і махаць худым хвастом, і глядзець на яго вялізным вокам – ён цьвёрда высякаў іх зь зямлі лапатай. Напоўніўшы вядро бледнымі атожылкамі, ён выціраў з лобу пот і сядаў на зямлю. «Мне дык добра, бесьцялеснаму райскаму жыхару, а як ім? Лакшмі, Каньякумары – ім, небаракам, трэба есьці, падтрымваць уласнае цела ў дзеяздольнасьці і прыгажосьці». У думках ён параўноўваў, хто болей грацыёзны і жаноцкі – карова або ягоная гуру? Лакшмі перамагала, але ж трэба дадаваць папраўку на антропацэнтрызм ягонага густу, так?..

Рыпелі дзьверы, з хаціны выходзіла Лакшмі, паглядала ў ягоны бок. Лявон хуценька падымаўся на ногі, з палёгкай уздыхаючы – ух! цудам не заснуў.

Вечар. Чытаньне Махабхараты і мэдытацыя. Незадоўга перад зьмярканьнем яны садзіліся пад паветкай, адведзенай Лявону на ягоныя матрасы, і Лакшмі чытала ўрыўкі на ўласны выбар. Слухаць з Махабхараты ў Лявона выходзіла кепска. Хітраспляценьні варожасьці паміж Пандавамі ды Каўравамі на некаторы час захаплялі Лявона, але пакрысе ягоная думка, адштурхнуўшыся ад гісторыяў і прыпавесьцяў, ляцела ў далечыню, і неверагодныя высілкі патрабаваліся, каб утрымаць яе на матрасе. Пра мэдытацыю, вядома, не магло быць аніякае гаворкі. Калі пачынала цямнець, і літары рабіліся ледзь відомыя, Лакшмі адкладала кнігу і закручвалася ў лотас, жэстам запрашаючы Лявона рабіць па ейнаму прыкладу. Яна прамаўляла кароткую малітву, а потым давала тэму: веліч горных вяршыняў, або спакой горных азёраў, або сымфонія горнага захаду. Лявон правальваўся ў сон мамэнтоўна, і Лакшмі зь цяжкасьцю трывала гэтую слабасьць. Ураніцу яна рабілася ўсё больш сухая і непрыветная.

Канец надыйшоў неўзабаве. Аднойчы ўвечары, калі Лакшмі чытала ўрывак са свае ўпадабанае Бхагавад-Гіты, і пульсаваў асабліва салодкі пах, Лявон ня здолеў утрымаць улёту думкі і сама шчырым ходам заснуў. Хроп, мабыць, ці што... Наступнай раніцай яна не разбудзіла яго. Прачнуўшыся сам, непапраўна позна, Лявон пасьпяшаўся да ракі мыцца і спатыкнуўся аб свой заплечнік, які ляжаў на дарожцы. Гэты недвухсэнсоўны знак складана было не зразумець. Пасьпех сьціх. Павольна, сумна, падыйшоў ён да дзьвярэй хаціны, прычыненых як ніколі шчыльна. Падняў руку, каб пастукаць, але застыў, не наважыўся. Апусьціў.

Ніводнае праўды так і не адкрылася яму, і Лявон, пакуль крочыў да лесу і ўспамінаў бэзавае сары, яшчэ маркоціўся. Але вось паплылі міма бярозы, хвоі дый высокія травы, залёталі праз дарогу птушачкі, загойдалася сонечная павуцінка. Прэч, засмучэньне! Ён чхнуў, прачысьціў нос вымытай у Ганге хустачкай – і засьпяваў песьню.

Кітай ён распазнаў па затопленых вадою рысавых палёх і белакаменных пагадах у зарасьніках дзікіх мандарынаў. Доўгі шлях змарыў яго, хацелася памыцца чыстай вадой і прылегчы на мяккае. Ён наогул не разумеў, як трэба паводзіць сябе ў Кітаі, але, убачыўшы чарговы манастыр, гэтым разым чырвонацэглавы, занядбаў усе мажлівыя прыстойнасьці і павярнуў да брамы. Паабапал шырокае лесьвіцы выскалялі гіпсавыя пашчы карлікі-львы. Ён падняўся прыступкамі і крануў сухія драўляныя дзьверы. Медны званочак над імі хіснуўся – чанннь. Унутры быў невялікі двор, парослы нізкай травой і хмызам, а наперадзе ўзвышаўся галоўны будынак – асымэтрычны чырвоны храм з трыма квадратнымі вежамі, адной буйнейшай і дзьвюма ніжэйшымі.

На зык званочку з-за высокага ганку зьявілася дзяўчынка ў кімано. Аранжавы крамнінавы пояс, басыя ногі, густая чорная стрыжка. Яна павітала Лявона пачцівым паклонам і паважна спыталася, што яму заўгодна, і куды ён шляхуе. Лявон, пакорліва апусьціўшы галаву, папрасіў цыноўку начаваць, сухі куток і міску рысу. Спакваля разглядаў яе – раней ён ніколі ня бачыў дзяўчынак. Маленькія рукі і ногі. Далонькі і ступачкі. Пра мэту падарожжа Лявону няма чаго было сказаць, але яе цалкам задаволіў адказ, што ён вандруе ў пошуках ісьціны і нядаўна пакінуў Індыю.

– Бодхідхарма, наш вялікі настаўнік, таксама прышоў зь Індыі! Ці ведаеш ты, што Бодхідхарма мэдытаваў дзевяць гадоў, каб здабыць празарэньне?

Лявон не прыдумаў лепшага адказу, як ізноў пакорліва схіліць галаву. Яна пайшла ўздоўж выгнутага дугой мура з паўкруглымі вокнамі. Валасы ўзьляталі ў тахт нягучных крокаў. У павароту, ля глухой каменнай аркі, яна спынілася і паказала рукою. Жоўтая цыноўка на зямлі, нізкі сасновы столік з парай керамічных талерак. З кута пырхнуў матылёк-капусьнік. Дзяўчынка сказала, што ён можа спыніцца тутака, а ўнутар яму, чужынцу, нельга. Прапанавала рыс і чай, але Лявон адмовіўся. Яе клікалі Ліджуан – вытанчаная. Сказаўшы, што ёй пара займацца, яна зьнікла.

Калі ён спаў, Ліджуан вярнулася зноў і тузанула яго за рукаў:

– Ня сьпі ўдзень! Ты ведаеш, што Бодхідхарма аднойчы таксама заснуў у час мэдытацыі? Ты ведаеш, што ён потым зрабіў? Ён вырваў сабе павекі! І на тым месцы, куды яны ўпалі, вырас першы чай! Цяпер ты хочаш, каб я заварыла табе чай?

Пасьля гэткай жорсткай гісторыі Лявон не адважыўся пярэчыць дзяўчынцы. Празь дзесяць хвілінак яна зьявілася з маленькім падносам на драўляных ножках, з двума кубкамі гарбаты і двума сподачкамі рысу. Лявон сядзеў нерухома і параўноўваў пары, якія ўздымаліся ад рысу і ад гарбаты – ці адрозьніваюцца? Ліджуан строга спытала, чаму ён ня есьць і ня п'е. Ён паслухмяна пакаштаваў. Чай меў нечаканы і даволі прыемны малочны густ, але Лявон ня здолеў прымусіць сябе выпіць больш за два глыткі. Ён паставіў кубак і падсунуў да сябе глыбокую талерачку. Белыя рысынкі ляжалі хаатычна, адна на адной, белай горкай на зялёнае эмалі. Доўгія конусы палачак. «Калі яна адвернецца, я высыплю яго пад стол». Але яна не адварочвалася. Насычана-карычневыя вочы то глядзелі на Лявона, то апускаліся ў талерку. Як яна спрытна палачкамі! Ніяк ня высыплеш – заўважыць.

– Калі ты ня будзеш есьці, дак саслабееш! Цябе можна будзе перамагчы вельмі лёгка! – яна паднесла сподачак да вуснаў і згрэбла рэшткі рысу ў рот. Потым асьцярожна ўзяла свой кубак абедзьвюма рукамі. Прыжмурыўшы вочы, як з глыбокае асалоды, яна ўдыхнула чайны пар. Выкінуць зараз?! Адкрыла. Усё, не пасьпеў!

– Навошта мяне камусьці перамагаць, Ліджуан? Каму я патрэбны?

– Ворагі заўсёды знойдуцца!

– Што ты, якія ў мяне ворагі? Я нікому не перашкаджаю, жыву сабе. Грошай у мяне няма, рабаваць няма чаго, – тут ён спахапіўся, што хлусіць: грошай было яшчэ шмат.

– Цябе могуць зрабіць рабом! Ці адабраць у цябе тваю нявесту! Ці спаліць хату тваіх бацькоў! – дзяўчынка бліскала вачыма.

Лявон адчыніў рот, каб спрачацца. Але, падумаўшы, зразумеў, што яна мае рацыю – чаму б камусьці і сапраўды не спаліць хату ягонае маці? Чалавек у чорным, злавесная ўсьмешка, змрочна насоўваецца. Робіць знак прыхвасьням, тыя бягуць з каністрамі, плёскаюць бэнзінам. Падпальваюць папяросай. Полымя! Ўзьвяваецца, як сьцяг, як факел. Іскры ў ночным небе. Балькі трашчаць, абвальваюцца. Абвугленыя шкілеты, скурчыліся.

Ён здрыгануўся і недаўменна памiргаў. У сонечным промені плылі парушынкі. Ліджуан ужо сыйшла, забраўшы свой посуд. «Значыць, каб матчыну хату не спалілі, трэба есьці рыс?» – ён узяў палачку і дакрануўся ёю да сама верхняе рысынкі. Ліпне. Не, гэта абсурд, я ня буду есьці. Азіраючыся абапал, як злодзей, ён выйшаў зь нішы. Дзяўчынкі не было. Зрабіў наском ямку ў сырой зямлі пад кустом бэзу і ссыпаў туды рыс. Зараўняў. Угнаеньне кусьціку, будзе лепей расьці. Але ці не цынічна? Рыс – расьліна, бэз – расьліна. Расьліна сілкуецца расьлінай? Як брыдка ўсё ўладкована! Ён непрыязна сажмурыўся, павярнуўся назад да аркі і ўбачыў перад сабой Ліджуан. Узмахнуўшы шырокімі рукавамі, яна імкліва павярнулася вакол сябе – і раптам нешта сьцебанула яго па нагах. Страціўшы раўнавагу, Лявон паляцеў на зямлю і балюча грымнуўся на хвасьцец. Ліджуан, шырока расставіўшы басыя ступачкі і склаўшы далонь да далоні, спадылба глядзела на яго.

– Бачыш, ты зусім безабаронны! Ты млявы і няўважлівы! Тваё цела паслабленае голадам, а дух кволы праз сонную ляноту!

І, пагардліва выпрастаўшыся, яна выдалілася.

– Ліджуан! – паклікаў ён раніцай, калі яна нібы няўзнак праходзіла міма. – Можна цябе папрасіць? Кубачак рысу і кубачак чаю?

Дзяўчынка зазьзяла. Яна падскочыла да яго, і, упёршы рукі ў калені, прапішчала: значыць, кнігі кажуць праўду! У мяне атрымалася! Што ў цябе атрымалася? Старажытныя сьвятыя, якія напісалі кнігі, яны білі сваіх вучняў! І тады тыя спасьцігалі ісьціну! Падыходзілі ціхутка ззаду – і грох палкай! І наступала празарэньне! Калі ты захацеў есьці і піць, дык ты ўжо на шляху! І яна пабегла за гарбатай.

– А гэта не зажорстка – біць вучняў? – спытаў Лявон, праз колькі хвіляў прымаючы зь яе ручкаў кубак. Які гарачы.

– Падумаеш! – яна чмыхнула. – Дзеля празарэньня мусіш пацярпець! Ведаеш, калі ты станеш прасьветленым, дык зможаш лётаць!

– Лётаць?

– Уздымацца над зямлёй і завісаць!

– Навошта мне гэта?

– Напрыклад, хтосьці хоча ўдарыць цябе, а ты ўзьлятаеш!

Яны балбаталі. Лявон мучыў сябе гарбатай і нават зьеў трохі рысу. Куды ён потым дзенецца зь цела? Калі рыс есьці і есьці, дык у мяне будзе павялічвацца жывот, як у Рыгора? З балбатні ён зразумеў значнае: у дзявочых кнігах напісана, што ёсьць два шляхі – шлях мудраца ды шлях ваяра. Можна з роўным посьпехам пачынаць з кожнага, бо потым яны сыходзяцца ў адзін, а ў ягоным канцы – даканцовае празарэньне. У чым яно заключаецца, звычайнаму чалавеку зразумець няможна, патлумачыла Ліджуан. А мо я ўжо прасьветлены, га? Яна засьмяялася, зморшчыўшы носік – які ты дурны! – і няўлоўным рухам выхапіла зь ягоных пальцаў пусты кубак.

– Бачыш? Як лёгка забраць у цябе тваё! А ты кажаш, прасьветлены! А ісьціну ты спасьцігнуў? А Творца сусьвету табе зьяўляўся? Ты на’т мэдытаваць ня ўмееш, засынаеш, як маленькі хлопчык! Табе трэба з сама пачатку пачынаць! З драўлянае палкі!

Так Лявон уступіў на шлях ваяра.

Ліджуан будзіла Лявона на ўзыходзе сонца, і яны беглі роснай травой вакол храма, у шэрым сьвітальным паветры. Яна прымусіла яго зьняць туфлі і шкарпэткі, і ён з жахам глядзеў у час бегу пад ногі, на стары шурпаты асфальт, асьцерагаючыся за безабаронныя пальцы. Баяўся сарваць пазногаць. Ён падзяліўся зь ёй сваёй апаскай, на што яна адказала: у мяне ёсьць і бінт, і ёд. Лявон зьдзіўляўся: хіба не прасьцей засьцерагчыся, чым потым гаіць? Але засьцярогай яна грэбавала.

Бегаць было цяжка: ужо на другім крузе ён пачынаў задыхацца, сэрца калацілася, у грудзёх гарэла і хрыпела, сусьлі ліліся ручаём. У іхную першую прабежку ён спыніўся, рукі ў калені, і крыкнуў Ліджуан у сьпіну, што хоча адпачыць і далучыцца да яе пазьней. Яна адразу ж вярнулася, абабегла яго дый з размаху штурхнула ў зад – так, што ён узмахнуў рукамі і ледзь не паваліўся. Бяжы!

Потым яны пілі чай ля помніка Бодхідхарму, які забівае дзідаю зьмея, і пачыналі заняткі. Прыкладам, прысяданьні. Трэба было бясконца доўга прысядаць – то глыбока і не адрываючы пяткаў, то застываючы на чвэрці, то выгнуўшыся ўбок. «Хутчэй, хутчэй!» – пішчала Ліджуан, прысядаючы з выразнасьцю сэкунднае стрэлкі. Ці скокі са скакалкай. Лявон старанна падскокваў, але гумка білася аб зямлю, трапляла яму па нагах, блыталася ў пальцах. А Ліджуан магла скакаць гадзінамі, як пругкі мячык, на правай і на левай, ногі разам, ногі ўбокі. Нахілы, прысяданьні, падцягваньні, адцісканьні. Адзінае, што падабалася Лявону – гэта баі зь «мячом», драўлянай палкай, супраць высокага каштана, шматкроць абгорнутага тканінай, якая абараняла кару ад пашкоджаньняў. Сякучыя ўдары з рукі і з пляча, колючыя з усяго корпуса. «Малайчына!» – крычала Ліджуан, і яны пачыналі біцца адно з адным. Яна заўсёды перамагала, пакідаючы яму сінякі, якія паціху цямнелі. А найжахлівейшым практыкаваньнем была расьцяжка. Расстаўляючы ногі як мага шырэй, Лявон апускаўся ўсё ніжэй і ніжэй, пакуль цягліцы на ўнутраным боку сцёгнаў не пачыналі востра балець – і ў гэтым становішчы пакутліва пагойдваўся. Ліджуан падыходзіла ззаду і плыўна ціснула яму на сьпіну, не зьвяртаючы ўвагі на ягоныя скаргі і стогны.

Шлях ваяра быў няпросты, а ў кампаніі Ліджуан – бадай невыносны! Яна не выпускала мажлівасьці нечакана стукнуць Лявона – ёй падабаліся гульні, якія пераходзілі ў злосьць і ў сапраўдны боль. Яна любіла застаць яго ў задуменнасьці і пстрыкнуць па носе, скубануць, тыкнуць у рэбры і падставіць падножку. Лявон адчуваў, што дзяўчынка чакае адказу, пагоні, сяброўскае бойкі, але ўсё гэта адштурхоўвала яго. Непрыемна і чужа. Лежачы на сваёй цыноўцы, ён абмацваў ныючыя месцы на целе, моршчыўся і не любіў Ліджуан.

Праз колькі нясьцерпных дзён ён надумаўся ісьці шляхам ваяра самастойна, і аднойчы ўвечары, калі Ліджуан заснула, ціхутка сышоў з Шаоліня.

9. Як Рыгор істраціў надзею

Рыгор выпаўз на бераг непадалёк ад Статуі свабоды і застаўся ляжаць на пяску, ледзь дыхаючы і стогнучы. Столькі плаваць яму не даводзілася ніколі. Сэрца тахкала знутры так моцна, што каўнер мокрае суколцы ўздрыгваў, і пры кожным уздрозе зь ягонага кутка зрывалася кропля. Зьверху кружылі чайкі, крычалі, пікіравалі. Рыгор моршчыўся. Адляжаўшыся, ён устаў і рушыў да гораду, на хаду сьцягнуўшы торбу з плячэй і памацаўшы ўнутры. Усё размокла спрэс. Францускі багет ператварыўся ў агідную цюру, пачак цыгарэтаў – у ліпкую аладку, пакункі даляраў – у сьлізкія камякі. Ён сеў ля набярэжнага парапэту і пачаў акуратна расслойваць банкноты, раскладваючы іх вакол сябе канцэнтрычнымі коламі. Рыгор ведаў – чуў ад некага – што ў Амэрыцы бяз грошай рабіць няма чаго. Дык хай сонейка іх высушыць.

Перш за ўсё Рыгор наведаў псыхааналітыка. Місіс Сара выглядала вельмі свабодна і сучасна, яна правяла яго ў кабінэт, між іншым згадаўшы пра памер ганарару і пра сваё шматгадовае і шчаснае замужжа. Жадаеце кавы? Ці можа кукурузавы хлеб? яна пасадзіла яго на канапку, а сама ўладкавалася ў плеценым фатэле за нізкім столікам. Непрыгожы, але ветлівы твар, кароткія валасы, пафарбаваныя ў белы, худыя плечы, схованыя ў мяккі дэмакратычны пінжачок. Рыгор, умінаючы хлеб, расказаў ёй, што жыцьцё бадзягі зь некаторых часоў зрабілася яму не да спадобы, што ён хоча пасталець і завесьці сям'ю, але нічога не выходзіць. Як слушна пачаць? Сара горача падтрымала яго:

– Вельмі разумнае жаданьне, Рыгору! Ты ўжо зрабіў першы крок на шляху да самарэалізацыі, душэўнае раўнавагі і шчасьця. Раскажы мне пра сваё жыцьцё крыху падрабязьней, і мы разам знойдзем найэфэктыўнейшы шлях да посьпеху.

Рыгор раскрыў рот, але закашляўся. У грудзёх балюча хрыпела. Сара нахмурылася і пацікавілася пра мэдстрахоўку. Рыгор казаў, што кашляе зь дзяцінства, і гэта для яго не хвароба, што ён толькі-толькі прыбыў у Амэрыку, і страхоўкі ў яго пакуль няма. І што ён ужо не аднойчы спрабаваў наладзіць сур'ёзныя зносіны з жанчынамі, але яны нязьменна адпрэчвалі яго. Можа быць, у вашай краіне ў мяне ўсё атрымаецца? Сара запэўніла яго ў безумоўна-пазытыўным выніку і параіла распачаць новае жыцьцё з уладкаваньня на працу.

– Навошта? У мяне і бяз працы шмат грошай! – Рыгор выцягнуў з торбы кучу бугрыстых, няроўна высахлых купюраў, патрымаў у руцэ, аддзяліў колькі на ганарар, а астатнія сунуў назад.

– Не-не, Рыгор, гэта не падыходзіць. Зараз ты падобны да крымінальніка, які абрабаваў бэнзакалёнку. Гэта можа спадабацца толькі бяздомнай хіпоўцы. А сур’ёзным жанчынам патрэбная ўстойлівасьць і ўпэўненасьць у заўтрашнім дні. Ты ўмееш штосьці рабіць?

З наступнага дня абнадзеены Рыгор уладкаваўся працаваць у аўтасэрвіс. У аранжавым камбінэзоне і фірмовай бэйсболцы ён праходжваўся па стаянцы, напяваючы ціхія песьні, і чакаў кліентаў. Яны не зьяўляліся падоўгу. Ён пасьпяваў выкурыць паўпачку цыгарэт, падрабязьнейшым парадкам разгледзець свае новыя красоўкі, выпіць пару бляшанак піва ўпотай у прыбіральні. Ён забаўляўся тым, што раскладваў на стале шматлікія адвёрткі – спачатку па велічыні, потым па колеру дзяржальняў, потым дадаваў у гульню пасатыжы, абцугі, кусачкі і будаваў зь іх геамэтрычныя фігуры. Час цягнуўся, бавіўся, і Рыгор парою губляў адчуваньне рэальнасьці – яму раптам здавалася, што сьцены аўтасэрвісу вагаюцца, і празь іх праступаюць абрысы ягоных родных менскіх гаражоў.

Але нарэшце які адзінотны аўтамабіль збочваў з трасы і няўпэўнена спыняўся на ўезьдзе. Рыгор сьпяшаўся да шлягбаўма, падымаў яго і бег перад аўтамабілем, запрашальна паварочваючыся. Звычайна патрабавалася выправіць нейкую дробязь: замяніць перагарэлую лямпачку ў паказальніку павароту, умацаваць разгойданы нумаровы знак або вызваліць захраснуты паплавок у бачку абмывацеля. Уладальніцы аўто паводзілі сябе па-рознаму. Далікатныя брунэткі з чубкамі спалохана глядзелі вялізнымі вачыма праз ішкло, наадрэз адмаўляючыся выходзіць з машыны, мажныя фэрмэрыхі грузна выбіраліся зь пікапаў і па-гаспадарску соўгаліся па надворку, мурынкі ў спартовых гарнітурах абапіраліся падцягнутымі задкамі на бампэр і насьцярожана запальвалі цыгарылы. Сара раіла Рыгору паводзіць сябе на працы ветліва, але вытрымана, і ён, цалкам даверыўшыся ёй, маўчаў, усьміхаўся і спрытна круціў дамкрат.

На перапынку ён ішоў у бістро і заказваў абед: набор шчодра загорнутых у фольгу гамбургераў і чызбургераў, кардонавае вядзерца з бульбай-фры, круглыя курыныя кумпячкі ў карычневай крупцы і два вялікіх піва. Потым ён браў кексы ды яшчэ адно піва. Сара казала, што на абедзе ён можа паводзіць сябе вольна і нават улучацца ў нескладаныя вэрбальныя камунікацыі, калі ёсьць жаданьне. Аднак партнэраў камунікаваць не знаходзілася – бістро пуставала. Толькі зрэдку забягалі за марозівам школьніцы з шалёнымі вачыма, а па цотных чыслах у куце зьбіралася на каву зь бісквітамі кампанія немаладых палісмэнак. Рыгор пасылаў ім пяшчотныя ўсьмешкі і стараўся есьці кекс элегантава, не крышыць, але палісмэнкі так і не падаравалі яму аніводнага позірку.

Па абедзе час ішоў хутчэй. Па абедзе статут кампаніі дазваляў уключаць радыё, па якім безупынна круцілі блюзавыя рымэйкі Шубэрта, Шумана і Шастаковіча. Рыгор сядаў у аўтакрэсла, прытупваў ступакамі і з задавальненьнем падпяваў. Пад канец працоўнага дня спускаўся ў мыйку і абліваў сябе ледзяной вадою са шлянга. Потым курыў дрыготкай рукою, пакідаючы на цыгарэце шэрыя плямкі вільгаці. Ён пакуль што не рызыкаваў казаць Сары пра празарэньні, з боязі страціць ейны давер. «Трапіцца добры выпадак – скажу».

У час наступнага візыту Сара заўважыла, што Рыгору трэба купіць сабе аўтамабіль. «У крэдыт?» – спытаў ён, перачуты пра гэтую амэрыканскую традыцыю. Але на ягонае зьдзіўленьне, Сара параіла набыць ужываную машыну – бо аўтамэханік мусіць мець асаблівае аўто! Якая-небудзь старая, але адмысловая мадэль, незвычайна размаляваная. Рыгор пайшоў у задуменнасьці і колькі вечароў апасьля гэтае размовы правёў на абочыне фэдэральнае магістралі, разглядаючы машыны, якія праносіліся міма, і гартаючы глянцавыя каталёгі. Ён натхняўся абрысамі Доджаў, Плімутаў, Крайсьлераў, Шэўрале, Джэнерал Мотарсаў і з апэтытам закусваў уражаньні тоўстымі хот-догамі. Ён зьвяртаў увагу толькі на аўто мінулага стагодзьдзя, але мадэлі 90-х здаваліся яму несамавітымі, 80-х – нязграбнымі, 70-х – прыкра прастакутнымі. Больш за ўсё Рыгора натхнялі футурыстычныя 60-е, і ён, здалёк убачыўшы знаёмыя абрысы, падымаўся з травы, прыкладваў далоню брылём да лба і пільна паварочваўся ўсьлед аўто. І аднойчы, заўважыўшы ягоную цікавасьць, крэмавы зь нікелем Лінкальн Кантынэнтал замарудзіў ход і спыніўся побач з Рыгорам – велічны, як параход. Карычнева загарэлая – ці такая нарадзілася? – карэянка нахіліла гладкую галаву, зазіраючы Рыгору ў твар, і прапанавала падвезьці. Пакінуты на траве пакунак з хот-догамі прымусіў яго засумнявацца і праглынуць, але ён наважыўся. Пацягнуў лякавыя дзьверы, сеў на рыпнуўшую пад джынсамі скуру сядзеньня. І адразу зразумеў, што пошукі скончаныя.

– Прадай цялежку, сястрычка?

– Вось адразу і прадала! – яна засьмяялася, паправіла пальцам акуляры, зрушыла рычаг. Лінкальн паплыў, павольна набіраючы ход. – Гэта майго мужа лайнер, калі што. Ён даўніну любіць, надакучыў страшэнна! Вось вазьму і прадам. Якога трасца, сапраўды, га? Калі мне падабаюцца спартовыя Хонды, дык чаму я павінная сабе адмаўляць? Вось ён хіба сабе адмовіў дзеля мяне? Хоць разу, га? У цябе ў самога жонка ё? Няма? Ну і добра, гэта хоць сумленна! Хочаш жыць у сваё задавальненьне – дык жыві, хто супраць. Але іншых у гэтую справу не цягні! Вось паслухай...

Яна доўга скардзілася Рыгору на мужа, а ён уважліва ківаў, крадком пагладжваючы аздабленьне дзьвярэй. Карэянка – ці хто? – разьятрывалася, паглядала лютым чорным вокам, сварылася ў паветра – і раптам пагадзілася. Гэта відавочна быў парыў, нэрвы, але Рыгор учапіўся. Так! Сёньня! Зараз! Грошы, дакумэнты, рухавік! Паддалася. Разьвярнуўшыся на блытанай дарожнай разьвязцы, яны падплылі да аўтасэрвісу. Рыгор зьбегаў па грошы і заплаціў ёй у два разы больш за ейную лічбу, пасадзіў у таксоўку, памахаў рукой. Няўжо гэтае шчасьце – маё? І ён забыў пра ўсё, зьнік з жыцьця.

Праз тыдзень ён ізноў зьявіўся да Сары – вясёлы, памаладзелы, з водарам сьвежага бэнзіну. Яна выглянула ў вакно і вохнула:

– Які цуд, Рыгору! Гэта менавіта тое, што я мела на ўвазе, дый на’т лепей! Маеш выдатны густ. Гэтая машына падыходзіць табе ідэальна. Калі б я не была тваім псыхолягам і не была замужам, дык я б напрасілася пакатацца. Ну што? Працягнем?

І яны працягнулі. Зараз, сказала Сара, трэба шукаць хату. Яна разаслала на стале мапу і вылучыла алоўкам раёны, прыстойныя аўтамэханіку. Ён глядзеў на востры аловак, на ейныя вытанчана-выпуклыя пазногці зь пэрлямутравым лакам і чорным расьлінавым малюнкам, ўдыхаў парфуму з тонкага пляча, але дакрануцца не рызыкнуў. Зрабіўся асьцярожны. Навошта псаваць? Усё роўна не атрымаецца. Сара спытала, ці запомніў ён назвы раёнаў. Не? Запісала на аркушыку, працягнула. Пасадзіла яго на канапку, распытала пра пачуцьці, пра ўражаньньні.

– Дык якія пачуцьці, няма ніякіх асаблівых пачуцьцяў... Добра ў вас тутака, мне падабаецца! Быццам нарадзіўся ў Амэрыцы.

– Гэта толькі пачатак, Рыгору. Далей будзе яшчэ лепей! Ты падлячыўся ці яшчэ кашляеш? Здаровае цела – гэта неадымная частка шчасьця.

Ён запэўніў яе, што ўжо амаль ня кашляе. Яна прынесла яму кавы і два кавалачкі кукурузавага хлеба. І яны зноў працягнулі. Голас Сары гучаў даверліва: паралельна з пошукам хаты надыйшоў час пачынаць актыўнае прыватнае жыцьцё. Праца – гэта ня ўсё, што ёсьць у жыцьці чалавека! Па ейнаму ўрачыстаму твару было прыкметна, што яна ганарыцца гэтай сваёй думкай. Яна пусьцілася ў падрабязнасьці. Табе трэба бываць на людзях, Рыгор. Запісацца на фітнэс, па пятніцах хадзіць у ночны клюб, па выходных загараць на пляжы, глядзець усе кіна-навінкі, ежы купляць паменей, але хадзіць за ёй часьцей, а штотыднёва ладзіць вялікі шопінг. Будзь адкрыты, усьміхайся! Ня думай пра мэты, пра жаніцца. Абстрагуйся. Проста будзь такім, які ты сёньня – вясёлы, ветлівы, шчасьлівы. Шчасьлівыя людзі прыцягваюць. Рыгор пазначаў на абароце аркушыка, бледна-малінавага, падушанага.

Калі ён выйшаў ад Сары, быў пятніцкі вечар. На аркушыку значыўся ночны клюб, і Рыгор павольна паехаў змрочнымі вуліцамі, выставіўшы локаць вонкі за шкло і паварачваючы наўздагад. Учытваўся ў нэонавыя шыльды: Night Flight, Boys Toys, Gop-Stop Lounge, Purcell Chillout. Пёрсэл! Рыгор успомніў пра тату. Стоп. Сюды. Хмурачыся на ўспаміны, ён спусьціўся каменнай лесьвічкай уніз, у цокаль. Дзьверы з цынкавым аздабленьнем, калідорык з утульна скруглёнымі кутамі. Вартаўніца востра зірнула, але не перашкодзіла.

Чорныя канапкі ўздоўж сьценаў, столікі, у глыбіні – сцэна са струнным квартэтам, бліскучая люстраная куля, рознакаляровае сьвятло пражэктараў, жанчыны паслаблена танцуюць. «А сьпяваць будуць?» – спытаў ён у бармэнкі, ускараскаўшыся на высокае крэсла перад стойкай. «Вядома. Пасьля дзесяці. Зараз – фантазіі». Мажная, але твар роўны і строгі, роўны нос. Няўжо індыянка? Рыгор папрасіў піва, стэйк і пару-тройку бэйглаў. Яна рухалася павольна, поўныя грудзі ўздрыгвалі, калыхаліся. Густая і мяккая шума, белая, іскрынкі ўспыхваюць па паверхні. На суседняе крэсла падсела гнуткая дзяўчына з выбеленымі валасамі, спытала нейкі кактэйль. Рыгор злавіў ейны погляд, усьміхнуўся. Голымі рукамі папраўляючы пасмы, яна вольна назвалася: Мэры. «Патанцуем трохі? Мой хлопец прыедзе толькі пасьля адзінаццаці». Яна пацягнула яго за руку. Ён зь цяжкасьцю ўяўляў, да чога можа быць падобны танец пад фантазіі Пёрсэла, але гэта сталася лёгка і хораша: Мэры вольна гнулася ў тахт мэлёдыі, то вяла плячыма, то цягнулася даверху, то пакорліва схілялася, то падымала слаісты кактэйль і адпівала, адставіўшы нагу і падміргваючы яму. Няспраўны глыток – і кропля цякла па ейнаму падбародку, па шыі, па грудзёх, пакідаючы на скуры бліскучы сьлед. Харошая. Але трэба быць проста ветлівым. Ён прытупваў побач, дбаючы не праліць з куфля, і спрабаваў абстрагавацца.

Абстрагаваньне атрымалася, з дапамогаю Пёрсэлава смутку. Рыгор напоўніўся думкамі пра тату, затужыў, зажурбаваў. Пачуцьцё віны: навошта я зь ім гэтак па-сабачы? Ён вялікімі глыткамі дапіў куфаль і, апусьціўшы вочы, пайшоў прэч. Жаночыя целы ў стракатых строях расступаліся, адтанцоўвалі ўбок, прапускаючы яго. Ён падняўся вонкі. Ужо сьцямнела, пахла ночным асфальтам.

Сонечнай суботняй раніцай Рыгор купіў газэту, мапу і аловак, гэткі ж востры, як у Сары. Разгарнуўшы мапу на рулі, ён адразу ж праткнуў яе дзюбкай. Халера! А цікава, ці шчыльна заселеныя тутака хаты? Сара – дурніца. Навошта кудысьці ехаць і нешта шукаць? Ён ізноў вылез з машыны і задраў галаву. Цалкам прымальны хмарачос, увесь ішкляны. Пэўна агляд зьверху добры. Прадаўніца часопісаў глядзела на яго, і Рыгор ветліва памахаў ёй.

Ён прайшоў у параднае, паўз кансьержніцы, да ліфту. Націснуў сорак восьмы зь пяцідзесяці мажлівых. «А манціроўка? Эх, ня сьцяміў! Зусім істраціў навык! Добра, паглядзім». Ліфт ужо неўпрыкмет узьляцеў да вышыні, люстраныя дзьверы разьехаліся. Перад ім стаяла густа нафарбаваная кабета з высокай прычоскай, мабыць намасьцілася ехаць уніз.

– Добры дзень! Выбачайце, можа вы ведаеце – ці не здаецца тут кватэра? – ён шырока і бестурботна ўсьміхнуўся ды ступіў так, каб перагарадзіць ёй праход.

Пачуўшы зварот да сябе, яна так ганарліва ўзьняла галаву, што зрабілася амаль што вышэйшая за Рыгора, хоць спачатку ледзь даставала яму да носа. Скоса зірнуўшы і вытрымаўшы напышлівую паўзу, яна сказала «Пойдзем» і павяла яго выгнутым холам. Шпількі незалежна цокалі па гранітнае плітцы і заціхалі ў дыванох. Нейкая бясформавая, асымэтрычная сукенка.

– Вось гэты офіс я здаю ў арэнду, – яна адчыніла малочна-шкляныя дзьверы і коратка абвяла рукой. Там было сьветла і прасторна, вялізныя вокны, дахі, аблокі. – Я сама выбірала дызайн. Калі табе абавязкова тут спаць, дык можна гэта рабіць вунь на тэй канапе. Ты мэнэджэр?

Рыгор сказаў, што ён лорд Генры Пёрсэл, што яму ўсё падабаецца, і што ён хоча пажыць тут на пачатак паўгода, а потым пабачым. Вось ганарар. Ён пакапаўся і падаў ёй пачак. Пачкаў, дарэчы, засталося зусім няшмат. Яна пагардліва паглядзела на пачак, перш чым узяць, тузанула плячом і наважылася сыходзіць. Трымай ключы. На пытаньне, ці ёсьць унізе рэстарацыя, працадзіла, што замужам і шчасьлівая.

– Гэй, місіс! А ці ёсьць тутака халадзільнік?

Але яна не пашанавала яго адказам. Працокала і дакладным рухам зачыніла за сабой дзьверы. Ён кінуў торбу на канапу з карычневай скуры, агледзеўся. Перамоўны стол, глёбус, бязважкія паўпразрыстыя стольцы, бессэнсоўныя карціны на сьценах. Халадзільнік быў умураваны ў сьцяну і ўтрымліваў у сабе пітныя ёгурты ды сьцеблы салеры. Адкаркаваўшы бутэлечку, Рыгор закурыў і падыйшоў да вакна. Прыгажосьць! Агляд такі, што подых перахапляе. Вось Лявон бы парадаваўся! А ён сядзіць у сваёй вёсцы.

Фітнэс-клюб знайшоўся ў гэтым жа будынку, на першым паверсе. Адсёрбваючы ёгурт, Рыгор прайшоўся заляй: дзяўчаты ў яркіх трыко і слухаўках круцілі понажы вэлатрэнажораў, дзьве мурынкі пяліся пад штангамі, зграйка пажылых лэдзі рабіла гімнастыку перад люстэркамі. Ацэньваючы поглядам, да Рыгора пругка падбегла інструктарка са сьветлай грыўкай: «Вы ў нас упершыню? На бегавую дарожку?» Рыгор самавіта кіўнуў, паказаў пусты ёгуртавы слоік і спытаў, дзе сьметніца. Інструктарка пабегла да сьметніцы, а потым да бегавой дарожцы. Рыгор не пасьпяваў за ёй, і яна нецярпліва абарочвалася. Яе клікалі Лінда. Ён стаў на дарожку, і яна пачала тлумачыць яму кіраваньне.

– Зразумела, Рыгор? Справісься?

– Вядома, Лінда! – ён зрабіў пазытыўны твар. – Пачакай, паслухай анэкдот! Сабраліся аднойчы на Каляды індэйцы-ваяры ў правадыра, і ён пытаецца іх па чарзе: гэй, Моцная Рука, з колькіх бледнатварых ты зьняў за год скальпы? Той трасе дзідай: зь дзесяцёх. Малайчына! Гэй, Зоркае Вока, з колькіх бледнатварых ты зьняў скальпы? Той трасе лукам: з дваццацёх. Малайчына! Гэй, Каракулевая Футра, з колькіх бледнатварых ты зьняў скальпы? Той разводзіць рукамі. Эх ты! Які ж ты ваяр пасьля гэтага? Той праўдзіцца: ну якая карысьць з бледнатварых? Я з мурынаў скальпы здымаю, чорны колер больш практычны!

– Маўчы, брудны расіст! – прашыпела Лінда, злосна прыжмурыўшыся. – Каб ты ведаў, мой муж – афраамэрыканец, і ён можа папросту зрабіць футру зь цябе самога!

І ўцякла, злосна трасучы грыўкай. Хоць Рыгор і звык да слабога посьпеху сваіх анэкдотаў, гэты інцыдэнт сапсаваў яму настрой. Жаданьне займацца спортам калі і было, дык цяпер зьнікла спрэс. «Чаму яна сказала, што я менавіта брудны, а ня проста расіст, га? Мабыць, трэба зьмяніць суколку... Нашу яе ўжо невядома колькі». Ён панюхаў падпаху.

Каб узбадзёрыцца і вярнуць настрой, Рыгор даведаўся ў кансьержніцы, дзе шукаць бліжэйшы супэрмаркет і, падсілкаваўшыся рэшткамі салеры, паехаў па шопінг. Піхаючы перад сабой вялічэзны вазок, ён круціў галавой абапал і спрабаваў зразумець, дзе тут могуць прадавацца суколкі. Бясконца цягнуліся стэляжы зь нейкімі тазікамі, патэльнямі, рамкамі для фатаграфій, швабрамі, пральнымі парашкамі, канцтаварамі, часопісамі, падгузьнікамі. Рыгор збочыў углыб і доўга йшоў праз кветкавыя вазы, кружкі, цацкі, корм для сабакаў, шампуні, рушнікі. Нарэшце ў прасьвеце паміж імбрычкамі і тостарамі мільганулі чыпсы! Ён рынуўся туды ды патрапіў у рай. Сотні гатункаў! Чыпсы, крэкеры, снэкі, сухарыкі, салёная саломка, пернікі, печыва. Рыгор зграбаў пакункі ў вазок: трэба паспрабаваць усё. А наперадзе ўжо віднеліся гігантэзныя халадзільнікі зь півам! Эх, Сара, Сара, твая псыхалёгія ня вартая ні цэнту – вось яно, сапраўднае шчасьце.

Ён пракаціў поўны вазок шчасьця праз касу і расплаціўся. Усьмешлівыя прадаўніцы ў кароткіх спадніцах і паласатых гольфах дапамаглі яму раскласьці шчасьце па мяшкох і, зрабіўшы кніксэны, уручылі ўлётку.

– Прыходзь заўтра на нядзельную службу ў нашу царкву! Будзем радыя цябе бачыць!

Такія ветлівыя.

«І чаму б мне не паехаць на службу?» – разважаў Рыгор раніцай, абвінуўшыся халоднай прасьціной і гатуючы яечню. Хоць Сара нічога не казала пра гэта, Рыгор палічыў, што царква – месца ані ня горшае рамантычна сустракацца за, прыкладам, пляж. Ён перачытаў улётку, знайшоў адрас на мапе. Плюхнуў жаўтком, выцер пальцам. Да дзесяці пасьпею. Спускаючыся на ліфце, адчуў невялікую прыкрасьць, што забыўся зьмяніць суколку.

Царква выявілася прысадзістай будынінай наводшыбе, за плотам, асяроджаная ялінкамі і бярозкамі. Над уваходам вісеў вялікі строгі крыж, каля плоту паркаваліся прыхаджанкі. Ля дзьвярэй яго віталі тыя самыя прадаўніцы: праходзіце вунь туды! Рыгор перасёк хол і зь некаторай нясьмеласьцю ўвайшоў у высокую і прасторную залю. Насустрач яму ўсьміхалася элегантавая лэдзі ў белым:

– Бачу цябе ў першы раз! Сёньня выдатны дзень – Госпад прывёў у свой дом яшчэ аднаго чалавека! – выцягнула руку. – Маргарэт, кіраўніца. Хадзем, я пасаджу цябе на першы шэраг. Ты мусіш быць у цэнтры падзеяў, усё добра бачыць і чуць! Ты ня супраць, калі я сяду побач?

Яны селі ў сярэдзіне першага шэрагу, наўпрост перад эстрадай, упрыгожанай пышнымі букетамі сьвежых гвозьдзікаў. Маргарэт ветліва і ненадакучліва распытала яго пра жыцьцё, і Рыгор ахвотна адказваў, зьлёгку саромеючыся свайго піўнога подыху. Неўзабаве служба пачалася: сталая кабета ў бэзавым, з добрым тварам, выйшла да мікрафона ды громка і выразна прачытала зь Евангельля. І запрасіла на сцэну ансамбаль. Усе запляскалі. Рыгор крадком азірнуўся: заля была бадай поўная. Зіхаценьне ўсьмешак. Ансамбаль – тры кучаравыя дзяўчыны ў летніх сукенках з гітарамі – прасьпявалі колькі песень пра Ісуса. Ім пляскалі, а апошнюю песьню падпявалі ўсёй заляй, і зноў пляскалі. Потым бэзавая казальніца расказала гісторыю з жыцьця сваіх сяброў – як вера дапамагла ім выкараскацца зь невырашальных праблемаў. Пакуль пляскалі, Маргарэт зрабіла казальніцы знак на Рыгора.

– Любыя мае! – казальніца падняла руку і прамовіла, зьзяючы: – Сёньня ў нас новы госьць! Павітаем яго! Давайце памолімся Госпаду, каб ён застаўся ў нашай сям'і!

Маргарэт устала і пацягнула Рыгора на сцэну. «Чаму б і не?» Паднімаючыся на сцэну, ён павярнуўся да залі з сама радаснай усьмешкай, на якую быў здольны. Сотні жаночых вачэй глядзелі на яго. Маргарэт папрасіла яго сказаць колькі слоў пра сябе. Ён дзьмухнуў у мікрафон, выйшла гучна, засьмяяўся.

– Добры дзень, ласкавыя дзяўчыны! Мяне клічуць Рыгор. Я зусім нядаўна ў вас у Амэрыцы, але мне тут вельмі падабаецца! Я прыплыў з Францыі, а да гэтага жыў у Менску. Я працую ў аўтасэрвісе – калі трэба штосьці паправіць, дык зьвяртайцеся! Я вельмі хачу ажаніцца, завесьці сям'ю, і спадзяюся, Госпад дапаможа мне, – з залі пачуліся ахі і захопленыя перашэпты. Ён павярнуўся да Маргарэт, – Ну... Што яшчэ сказаць? Так, давайце лепей сьпяваць! Я ведаю шмат добрых песень, вам спадабаюцца. Вы падыграеце мне?

Кучаравыя гітарысткі кіўнулі. Ён засьпяваў «Der Schiffer», і яны сапраўды вельмі прыстойна падыгралі з другога куплета. Усім спадабалася, пляскалі. Рыгор увайшоў у смак і прасьпяваў яшчэ «Der Storm» і «Die Forelle». Але найвялікшы посьпех займелі «Das Wandern» і «Fischerweise». Заля ўстала і пляскала бесьперапынна, і хоць гэта выходзіла не зусім у тахт і крыху перашкаджала, але затое натхняла. Ён прасьпяваў бы ім усю «Прыгожую млынарыху», калі б не прыступ кашлю. Закрываючы рукамі рот, Рыгор адыйшоў ад мікрафону, і ягонае месца заняла бэзавая пажылая, якая распачала заключнае чытаньне зь Бібліі.

Яны з Маргарэт вярнуліся на месца. Неўзабаве па шэрагах пусьцілі адмысловы мяшочак ахвяраваць, Рыгор сунуў туды стодаляравую купюру, і хвілін празь дзесяць служба скончылася. Кабеты загаманілі, пацягнуліся да выйсьця. Маргарэт паправіла прычоску:

– Рыгор, у мяне ёсьць добрая навіна для цябе! Глядзі, – яна раскрыла папернік, прагартала колькі фотаздымкаў і дастала адзін, зь дзяўчынай, якая сьмяялася, бестурботна закінуўшы рукі за галаву. – Гэта Глэдыс, мая пляменьніца. Яна ня замужам, жыве на поўдні, у Арызоне, у горадзе Фэнікс. Хочаш, я дам табе ейны адрас?

Рыгор вядома хацеў. І наступнага дню, узяўшы пазачарговы выходны, ён заліў поўны бак бэнзіну і паехаў у Фэнікс.

Міма плылі бясконцыя пясковыя ўзгоркі, мільгалі рослыя кактусы. Стэп. Уверсе стаяла неба, наперадзе стаялі пляскатыя горы. Марыва над асфальтам, пульс падзяляльнае лініі насустрач. Пясочна-жоўты, цьмяна-зялёны і блакітны – зрок зрабіўся нагэтулькі звыклы да трох нязьменных колераў, што чорная пляма праваруч адразу зачапіла яго. Чалавек у чорным, скрыжаваўшы ногі, сьпіной да дарогі. Рыгор стаміўся зь бесьперапыннасьці і рады быў разьмясіцца. Нагою з понажа на понаж – затармазіў. Выйшаў, прытупваючы нягнуткімі нагамі. Дзяўчына ў чорнай куртцы, чорных джынсах, зь фіялетавым шалікам. Валасы жоўта-рудыя, стрыжаныя.

– Гэй, міс!

Яна маўчала, ня рухалася, і Рыгор пайшоў да яе па пяску. Крокі ўціскаліся, пакідалі ямкі. Яна стомлена ўзьняла галаву – шэрыя блізка пасаджаныя вочы, поўныя вусны, пяшчотна-тонкі нос.

– Вас падвезьці?

– Сыдзі, мужык, – ейны голас быў пакепліва-хлапечы.

– Гэй, міс, кідай дурное! Памрэш тутака бязь ежы. Ці жарты – пустыня навакол. Паехалі са мной, я еду на захад, у Фэнікс.

– Ну і дарма едзеш. Толькі час марнуеш.

– А на што мне яго яшчэ марнаваць? – Рыгор засьмяяўся.

– Шукай свой камень, – сур'ёзна мовіла яна.

– Кастанэды начыталася, ці што? У мяне адзін знаёмы быў, разам у лазьню хадзілі, дык ён таксама ўсім гэтым захапляўся. Кактусы, камянюкі, сьненьні і ўсякая гэткая лухта. Так ведаеш, чым ён скончыў? – Рыгор зрабіў вызначную паўзу.

– Чым? – спытала няўпэўнена.

– Кінуў жонку і дваіх маленькіх дзяцей.

Удалы экспромт: яна здрыганулася і глядзела ўжо спалохана. Рыгор, з выглядам відалага ратавальніка ад няшчасьцяў, падаў ёй абедзьве рукі, і яна падняла свае насустрач. Цёплыя. Падабрала ногі, напружыла сьпіну, ўстала і коратка пасьміхнулася. Рыгор не адпускаў ейныя рукі – і ў гэты момант, калі яны стаялі тварам да твару, трымаючыся за рукі, па іх раптам пабег магутны ток, дрыжыкі, захапленьне! Мацней сусьляў, мацней Шубэртаў, неверагодны белы выбух унутры: трэцяе празарэньне!

Яны раптам зьліліся і распаліся, стэп рашчыніўся, неба зьвінулася і разьвінулася. Яны раптам апынуліся на беразе мора, пад зялёным парасонам. Яна сядзела сьпіною да яго, прыклаўшы далоньку да лба, глядзела на дымок з парахода. Сонечныя акуляры. Косткі пазваночніка пад залацістаю скурай, прысталі пясчынкі. Бледны сьлед купальніка. Саламяны кошык зь віном і бісквітам. Тууууу – аддалёна гудзе добры параход. Яны раптам апынуліся на ложку, ён кашляў пад пледам, а яна сядзела ля ног і гладзіла ягонае калена, пасоўвала паднос зь мёдам і гарачым малаком. Погляд каханьня. Як прыемна кашляць, калі на цябе глядзяць, калі табе пасоўваюць. Намацваюць тваю руку пад пледам. Яны раптам апынуліся ля елкі з чырвонымі кулямі, са сьнегам, зь сінімі вечаровымі гурбамі. Дзеці запалілі бэнгальскія сьвечкі, круцяць агністыя эліпсы, васьмёркі, рагочуць. Вязаныя шапкі, шалікі. Ногі мерзнуць праз боты, трэба весела тупаць і гучна сьпяваць. Васьмёрка – бясконцая. Падарункі ў чырвонай паперы, папера пахне глянцам. Яны раптам апынуліся ў восеньскім лесе, ішлі па сухому лісьцю, а потым кінуліся бегчы. Шоргат і шолах. Да абрыва, да возера! Зьехалі па пяску ўніз, да празрыстае вады. Бярвеністы прычал. Жоўтая бярозавая выспа, цішыня. Птушкі робяць круг над дрэвамі. Трымаць за плечы. Яны раптам апынуліся на кухні, яна выцягвала высока ўверх руку з сасіскай, сабака служыў, ён шчасьліва ўсьміхаўся, абдымаў за ногі. Дымілася какава, стыў вішнёвы пірог. Яны раптам апынуліся пад дажджом, пад плашчом, сьпяшаліся пад дах, пераскоквалі праз лужыны, ляцелі струмяні і пырскі, плашч быў караценькі, суколкі ліплі, сьмяяліся адно аднаму мокрымі тварамі. Яны раптам апынуліся ў цемры, толькі вочы і зубы, толькі дотык. Яны раптам спалі, елі, ведалі, былі.

Яны раптам убачылі таго, хто ўсё гэта робіць, трымае сваёй рукою – ягоныя вочы. Ні добрыя, ні злыя – але цікаўныя, як у дзіцяці ў час забаўкі з жуком. Знаёмыя! Рыгор ужо амаль ухапіў рысы, амаль зразумеў, хто гэта – але той змазываўся, вышмыгваў убок. Але цяпер Рыгор быў моцны, а вялізарная рука памякчэла; лёс спыніўся і саслабеў. Матэрыя губляла цьвёрдасьць і шчыльнасьць, прасьвечвала чымсьці іншым, да чаго можна было дацягнуцца. Амэрыка імкліва дрыжала, прэрыі, горы, гарады ператвараліся ў пяшчаныя зморшчыны пад нагамі. Нібы праз запацелую плеўку шклярніцы, празь неба праглядаў Партызанскі праспэкт, выяўляліся вежы менскага вакзалу. «Гэй, ты! Што ты робіш! Навошта ты чмуціш нас!» – крычаў Рыгор у тыя вочы, задраўшы галаву. Ён адпусьціў рукі дзяўчыны, пацягнуўся – сарваць, згамтаць заслону! Апошняе покрыва, за якім – поўная сьвядомасьць, хай і страшэнная.

Але бяз рук, замкнёных у кола, усё пачало вяртацца. Зморшчыны рассоўваліся, выносячы ягоную шэравокую сяброўку прэч, плеўка зьлівалася зь небам, зьнікаў праспэкт, зьнікалі вежы. У гневе Рыгор рынуўся кудысьці наперад, без дарогі, пераскочыў цераз яшчэ невялікія горы, праваліўся па костачкі ў цёплую ваду, затрымаўся, тузануўся, страціў раўнавагу. Веерам разьляцеліся пырскі. Бег далей, бег, пакуль пад нагамі зноў не пасушэла. Травы, зарасьнікі маладога хмызу. Заблытаўся ў нізкіх галінах – сакура квітнее, ці што? – ірвануўся. Рассыпаліся белыя пялёсткі. Вываліўся на паляну і выдыхнуў: на фоне Фудзі з засьнежанай вяршыняй стаяў Лявон у чорным кімано, з занесеным над галавою мячом.

10. Вяртаньне

– Здурнець! Лявоне!

Меч здрыгануўся.

– Рыгор?

Меч апусьціўся.

– Жабаў палюеш? – Рыгор падыходзіў, зьзяючы тварам, забыўшы пра ўсе абразы.

– Не, я ўдасканальваю валоданьне мячом, – зь некаторай зьбянтэжанасьцю Лявон паціснуў радасную руку.

– Што?

– Я абраў шлях ваяра, – сказаў Лявон сур’ёзна і цьвёрда, чакаючы, што Рыгор пачне кпіць. – Шлях сілы і канцэнтрацыі. Я маю намер дасягнуць апошняе ісьціны, хоць на гэта можа спатрэбіцца шмат часу.

Рыгор зусім не сьмяяўся, і Лявон дадаў:

– У мяне ўжо ёсьць посьпехі. Глядзі, я магу рассячы мячом волас улёт, – ён пачаў намацваць волас на патыліцы, каб выдраць.

– А кімано дзе надыбаў?

– Дык яны тут у кожнай краме ляжаць, – Лявон паціснуў вольным плячом. – Для практыкаваньняў сама тое. А ты якім ходам тутака?

– О-о!

Рыгор летуценна ўсьміхнуўся, прадчуваючы задавальненьне падрабязным аповядам, паляпаў сябе па кішэнях і закурыў. Лакі Страйк, белы пачак з чырвоным колам. Але раптам апамятаўся, перакасіў рот, плюнуў, злосна затаптаў цыгарэту ў зямлю.

– Дрэнна, Лявоне, усё дрэнна! Апошняя ісьціна, кажаш? Вось я табе зараз яе пакажу! Пакладзітка свой меч. Ды пакладзі ты, ня бойся! Ну! Давай рукі!

– Пачакай, меч нельга гэтак проста ўзяць і пакласьці. Сьпіраль энэргіі мусіць спачатку зьвінуцца.

– Кідай, кажу. Я знайшоў трэцяе празарэньне! Давай рукі!

Добра. Лявон акуратна апусьціў меч на траву, выпрастаўся і падаў Рыгору рукі. Той моцна схапіў, пранізьліва гледзячы Лявону ў вочы. Якія паўхвіліны нічога не адбывалася. Сакура лагодна ківала суквецьцямі, ляцела ластаўка. Лявон скептычна нахіліў галаву. І тут усё пачало паціху плыць, рухацца. Хруснула.

– Глядзі, глядзі! Хоць бы на гару глядзі! Гэта ж не сапраўдная Фудзі! – Рыгор так сьціскаў далоні Лявона, што яму было балюча. – Якая на халеру Фудзі! Гэта проста Чыжоўскае сьмецішча! Бачыш?

Гара асядала, сьнег выпараўся. Ад сакуры не засталося і сьледу. Навостраны меч зрабіўся каравым кавалкам дошкі, чорнае кімано – піжамай у квадрацікі. Над пляскатаю вяршыняй сьмецішча плыўна выяўляліся засяроджаны твар, кулак, аловак. Лявон глубока задыхаў.

– Гэта што, Бог? – спытаў ён Рыгора.

– Ну... – Рыгор пільна ўзіраўся.

І тут Лявон пабялеў, і закрычаў, зьвяртаючыся туды, уверх:

– Чуеш, ты! За што ты зьдзекуеш нас! Дай нам сапраўднае жыцьцё! Ці пакінь нас у спакоі! Тое, што ты робіш – гэта проста паскудзтва!

І вырываў рукі з рук Рыгора. Але Рыгор не адпускаў:

– Стой, стой, трэба трымаць, інакш зьнікне, пачакай... Гэта ж Піліп! Глядзі, Піліп!

Карціна ў небе над звалкай выяўлялася ўсё больш дасканала: я сядзеў у рэгістратуры радзільні №2 і нешта хуценька пісаў у тоўсты карычневы сшытак. Лявона і Рыгора я не заўважаў.

– Падлюга! Ты нас чуеш?! – раўнуў Рыгор з усіх сілаў і закашляўся.

Я ня чуў. Рыгор са злосьцю разьняў рукі, і выява пачала цьмянець, рашчыняцца ў сіні. Лявон адвярнуўся, сеў на траву і панурыўся. Рыгор штурхаў нагой каменьчыкі, таптаў палынавыя кусткі, біў кулаком паветра. Нарэшце сеў побач. Вечарэла. Сонца апусьцілася за насып сьмецішча і залаціла ягоныя бокі, з цэнтра падымаўся блакітны дымок нейкага цяпельца – і сьмецішча было падобнае да вулкана, які паціху абуджаецца.

– І што далей? Што ўсё гэта значыць? – Лявон слаба варухнуўся. – Твой Піліп – гэта наш Бог, ці як? Трызна нейкая. Што ён там пісаў у сшытак?

– Ну... Ён ужо даўно мне казаў, што складае дэтэктыў. Абяцаў нават даць пачытаць, – Рыгор з надзеяй прыслухоўваўся да голасу Лявона – ён разумны, зараз падумае ды ўсё растлумачыць.

Лявон глядзеў у зямлю і млява ківаў – здавалася, што ягоную галаву калыша вецер.

– Мда... Я, вядома, заўсёды быў упэўнены ў зьневажальнасьці ўніверсуму, але такога... гэта ўжо занадта. Атрымалася, мы пэрсанажы нейкага дурнога дэтэктыўнага аповяду?

Яны маўчалі, прыгнечаныя.

– Лепей бы нам гэтага ня ведаць... І навошта ты толькі?..

– Дык сам вінаваты! Са сваімі песьнямі! Хіба дрэнна было?

– Да? А праз каго мы застудзіліся?

Яны злосна глядзелі адзін на аднаго, а потым разам адвялі вочы. Сьвет вакол зацьвярздеў, ушчыліўся, вярнуў згубленую рэчаіснасьць – са сьмецішча цягнула дымком, у траве пырхалі дробныя мятлушкі, аблокі павольна плылі да поўначы. Галава Лявона хілілася.

– Добра, пайшлі! – Рыгор трасянуў Лявона за плячо. – А тое ты зараз засьнеш.

– Куды?

– Па Піліпа, куды ж яшчэ! Разаб'ем яму пысу! Я ведаю як ісьці, праз Курасоўшчыну. Толькі трэба трымацца, хоць бы адной рукой. Інакш ён нас піша, разумееш? А калі трымаемся, дык мы яго бачым, а ён нас не.

Лявон нахмурыўся, але Рыгор ня даў яму пярэчыць, пацягнуў за руку, падняў. Трымаючыся за рукі, яны перасеклі разнатраўе, пералезьлі праз падзяляльны шчыт на кальцавой дарозе і паглыбіліся ў горад. Было ціха, толькі са сквэрыка чуўся стукат шашкаў і памяркоўны старэчы сьмех.

– Рыла расплюшчым! Мурло расьпярдолім! Мардасы расхярачым! – практыкаваўся Рыгор на розныя лады, а калі яму надакучыла, прапанаваў: – Даўно мы не сьпявалі разам, га?

І яны засьпявалі Heldenroslein.

– А калі ён усё гэта прадугледзеў? Што мы па яго пойдзем? Што, калі ён піша кожны наш крок? І пра рукі напісаў? І зараз піша? – з сумам запытваў Лявон, усхвалявана водзячы трубачкай ад соку па ніжняй вусьне. Яны зрабілі прывал ля гастранома на Ўманскай, крыху збочыўшы з курсу, і прыселі на сталёвыя парэнчы, нязручна падагнуўшы ногі.

– Не… не такі ўжо ён і разумнік! Гэта нават на вочы відаць, цяміць чалавек ці не. Ты ж таксама зь ім знаёмы быў? Ён, вядома, не суцэльны дэбіл, але мазгоў на ўсё адразу ў яго ня стане, гэта я табе гарантую. Бачыш, як ён з рукамі ўкляпаўся, –Рыгор раўнамерна хрумкаў чыпсамі і запіваў з бляшанкі. У змроку абрыс ягонага твару патанчэў, падалікатнеў, вочы і рот цямнелі таямнічымі западзінамі.

Лявон ня бачыў, ня слухаў, нудзіўся, скакаў думкамі.

– Навошта ўсе гэтыя складанасьці? Навошта застуды і празарэньні? Што робіцца з прасторай і часам? Бессэнсоўныя выпадковасьці альбо сістэма, недаступная нашаму разуменьню?

– Ну, ня ведаю, – Рыгор пшыкнуў наступнай бляшанкай, – Запытаеш яго, калі захочаш. Але па-мойму, – буль-буль, – па-мойму, калі добра разважыць, тут ня так ужо і блага! Слухай анэкдот. Спытаў аднойчы адзін мужык у Бога: навошта на небе сонца і зоркі? А Бог яму ў адказ: магу пагасіць, калі не падабаецца! Ха-ха-ха!

«Здаецца, у яго выдатны настрой! Што за чалавек? Няўжо ён нагэтулькі чэрствы, што не адчувае роспачы?.. Не, мы чужыя, чужыя», – злаваўся Лявон, але тут запаліліся ліхтары, пусьцілі залатыя праменьчыкі, і празь сьвятло паляцелі жукі. Пахі раптам зрабіліся выразьнейшыя: пахла дрэвамі, травою, асфальтам, апэльсінам, далоні пахлі стальлю. Дужа хацелася спаць.

– Ёсьць пытаньні, вядома, – сказаў Рыгор ужо сур’ёзна. – Але галоўнае ў мяне да яго пытаньне – чаму ён зь сябрамі па-сьвінску? Мы ж зь ім парыліся разам, пілі, елі, а ён ані слоўца не сказаў! – Рыгор саскочыў з парэнчаў і атросься. – Вось пачакай, мы яму зараз увесь лыч... Давай руку! Пойдзем!

У цемры яны абмінулі радзільню і адшукалі асьветленае вакно на першым паверсе. Зазірнулі на дыбачках: я схіліўся над сшыткам і грыз аловак. «Сука шчэнная», – шапнуў Рыгор. Яны адыйшлі далей, каб параіцца, і Рыгор вылаяўся: нага патрапіла ў нешта мяккае і мокрае.

– Калі гэта гной, дык я яму наогул шыю скручу! Але здаецца не сьмярдзіць... Селянін хрэнавы! Карацей, зробім так: я абагну радзільню ды ўвайду праз пад'езд. Там на дзьвярох паветраны арганец. Піліп чуе арганец, ідзе да мяне насустрач, і я яго цоп! А ты стаіш тутака, і калі бачыш, што ён пайшоў з пакою, разьбіваеш вакно, залазіш і хапаеш сшытак. Галоўнае – хутка, каб ён не пасьпеў заўважыць, што мы рукі растулілі.

– Дык чаму б нам разам праз параднае не ўвайсьці?

– Бо ён можа сшытак схаваць! Ты зараз пільнуй, куды ён яго пакладзе. Толькі не засьні, інакш усё прапала!

– Добра... А чым я вакно разаб'ю?

– Ну што ты як дзіцёнак! Цэгла знайдзі. Ці вось на, абкруці кулак, – Рыгор падаў Лявону ледзь відочную ў цемры насоўку і зьнік.

Асьцярожна ступаючы, Лявон ізноў наблізіўся да вакна і павольна разглядаў мяне. Я пачухаў галаву, пазяхнуў, пацёр бараду, паглядзеў на гадзіньнік. «Спаць масьціцца, – думаў Лявон, помсьліва звузіўшы вочы, – напрыдумляў усякае лухты і спакойны. Халодны цынізм? Ці ён проста не разумее, што робіць?» Тут Лявону прыйшло ў галаву, што яны з Рыгорам, у існасьці, зноў задумалі налёт і рабаваньне. Здаецца, паміж празарэньнямі і злачынствамі ёсьць сувязь – калі здарылася адно, дык абавязкова чакай другое! Яму чамусьці стала сьмешна, і ён усьміхнуўся, прыкрыўшы рот кулаком і апусьціўшы вочы, каб не прыцягнуць маю ўвагу занадта жывым позіркам.

«У-у!» – нечакана прасьпявала ў цемры ночная птушка, і Лявон сьцепануўся. Я таксама здрыгануўся і павярнуўся сьпіной да вакна – пэўна пачуў стук дзьвярэй і звон паветрага арганца. Я загарнуў сшытак, але нікуды яго не схаваў, устаў і выйшаў. Паняслося! Імгненна зьмеркаваўшы, што кулак можна парэзаць нават праз насоўку, Лявон падскочыў і трахнуў у шкло локцем. Глухі гул, слабы бразгат. Яшчэ раз! Яшчэ! Бах! Трэск, звон, вострыя аскепкі – зажмурыўся, сьціснуўся! Здаецца, цэлы. З шыбы тырчалі вялізныя шкляныя іклы, і Лявон колькімі ўдарамі зьбіў іх. Ухапіўся, падцягнуўся, улез. У калідоры чуліся крыкі, тупат і валтузьня, але Лявон, не зьвяртаючы ўвагі, узяў у рукі сшытак. Карычневая, шурпатая вокладка. І гэта наша жыцьцё?

У рэгістратуру з лаянкай уваліліся мы з Рыгорам: Рыгор заломваў мне руку і штурхаў перад сабой, я блытаўся ў крысах цёмна-сіняга халата і з хлюпаньнем уцягваў у нос крывяны струменец.

– Што, глумак, не чакаў? – Рыгор штурхнуў мяне на крэсла, а сам пагрозьліва наступіў красоўкай на край сядзеньня.

– Дык чаго вы, хлопцы?.. Я на вас не даносіў, клянуся! Хоць адразу фотаробаты пазнаў, але не даносіў! – пратэставаў я.

– Не мані! У дупу фотаробаты, мы зусім па іншаю справу прыйшлі. Думаеш, мы такія даўбешкі? Мы ўжо ўсё ведаем! Таму давай, раскажы нам, што за трасцу ты напісаў? Ты хоць сам перачытваў? Дэтэктыў называецца! Мы, як вахлакі, са скуры лупімся, а гэта ўсё, выяўляецца, твой аповед! Мы табе што, цацкі?

Я разявіў рот і адразу зачыніў. На маім лобе чытаўся рух думкі. Нарэшце, сьцяміўшы, што хлусіць ужо некарысна, я пасур'ёзьнеў і насупіўся.

– Я ж ня ведаў, што так зробіцца...

– Ня ведаў? Дык ты на’т ня ведаеш, дзе Францыя, а дзе Японія! Не, Лявоне, ты як думаеш, ён поўны маздан ці ўдаецца? Вось я табе зараз галаву зьнясу, дык будзеш ведаць! – Рыгор прыўзьняў са стала бабіньнік і злосна ляснуў яго на месца, быццам маючы на ўвазе, што і на галаву можа гэтак жа ляснуць. – Што будзем зь ім рабіць, Лявоне?

Лявон, не адказваючы, адгарнуў першую старонку сшытка і пачаў чытаць услых:

«Калі б Лявона спатрэбілася апісаць адным словам, дык гэтае слова – летуценьнік. Але пакуль што ніякіх абмежаваньняў на словы дый нават на старонкі няма, і можна расказаць пра яго падрабязна. У час нашага знаёмства я працаваў наладнікам на адной зь менскіх тэлефонных станцыяў, а Лявона, студэнта, даслалі да мяне на практыку...»

У Лявона блішчалі вочы – што можа быць цікавейшым за чытаньне пра самога сябе? Не ўтрымаўшыся, я ўхмыльнуўся, і гэта было абмылай – Рыгор заўважыў і трэснуў нагой па крэсьле:

– Стой, Лявоне! Не чытай, зачыні! А то зараз ізноў усё пойдзе кругам!

Лявон зь цяжкасьцю адарваўся і зачыніў сшытак. Канец.

– Ну не, ты нас больш не абвіхнеш, Піліпка. Лявон, трымай сшытак моцна! Зараз усё ў нашых руках. Давай пад’ямо чагосьці і разважым, як быць далей. У цябе бульба яшчэ засталася? – ён штурхнуў мяне і загадаў смажыць бульбу. – І бяз глупстваў! Бо аповед у нас.

Я выцер нос і панура прапанаваў ім сьпірту. Яны не захацелі. Я сказаў, што трэба перайсьці ў пакой папярэдняга агляду, там ёсьць водаправод і электраплітка. Яны моўчкі кіўнулі і пашыбавалі за мной. Я паставіў кіпяціцца ваду ў рондалі і дастаў з-пад стала сіні мяшок з бульбай. Рыгор, абапёршыся на вушак дзьвярэй, змрочна сачыў мае дзеяньні. Закасаўшы рукавы, я пачаў мыць клубні. Лявон праходжваўся па пакою, разглядаў вантробы бабіньнікаў, мацаў вокладкі дэтэктываў, а потым урачыста вымавіў: прыдумаў!

– Піліпу? – зьвярнуўся ён да мяне, і я вінавата падняў вочы. – Вымыйце рукі, сядайце за стол і пішыце. Трымайце ваш сшытак. Вось аловак. Дыктуй яму, Рыгор.

– Што дыктаваць?

– Ну, дыктуй усё, чаго б табе хацелася. Ці не разумееш? Што Піліп напіша зараз, тое і будзе. Жонку дыктуй з дачкамі, кватэру, ці як ты там хацеў.

– Хэх, – сказаў Рыгор, і ягоны гнеў лёгка зьмяніўся хітрай усьмешкай.

І яны пачалі дыктаваць.

Вярнуўшыся на бацькаўшчыну пасьля вандраваньняў, Рыгор знайшоў тату, жонку і дачок у добрым здароўі. Жонку клікалі... Яе клікалі... Добра, Рыгору, гэта потым можна дадумаць. Галоўнае, што жонка была вельмі харошая, добрая і ўмела гатаваць боршч са сьмятанай. Дачкі былі паслухмяныя, ахвотныя да музыцы, добра вучыліся, і Рыгор любіў заплятаць ім касічкі. Кожны вечар яны зьбіраліся ў зале свае новае вялізарнае кватэры, сьпявалі хорам, а жонка грала на піяніна. З Амэрыкі Рыгор прыгнаў раскошны Лінкальн Кантынэнтал, крэмавы зь нікелем, велічны, як параход, з поўным багажнікам рэдкіх дыскаў. Кожную суботу яны ехалі ўсе разам сьнедаць у Макдональдс, потым ён адвозіў сям'ю дадому, пакідаў машыну і йшоў пешшу ў лазьню.

Лявон вытрымаў выпускныя іспыты на выдатна, бліскуча абараніў дыплом і быў прыняты ў Акадэмію навук. Ён завёў сабе спартовы ровар і смартфон – і пасьля некаторых ваганьняў патэлефанаваў спачатку маме, а потым Алесі. Яны, як высьветлілася, зусім не пакрыўдзіліся на ягоныя ўцёкі і непрыстойна доўгую нябытнасьць, яны, здавалася, наогул нічога не заўважылі. І апошнія хмары разьвеяліся.

Жыцьцё ў горадзе ішло сваім ціхамірным парадкам. Рабаўнікоў банку і згонцаў інкасатарскіх аўтобусаў так і не знайшлі. Фотаробаты віселі на слупох яшчэ колькі месяцаў без усялякае карысьці, пакуль іх ня змылі цёплыя дажджы. Зрэшты, па ўскосным довадам, тыя ж рэцэдыўнікі зьдзейсьнілі крыху пазьней яшчэ адно злачынства, дзіўнае і невытлумачальнае: рабунак радзільні. Пра рабаваньне заявіў пацярпелы – электрык Піліп. Два невядомыя ўварваліся ўва ўнутраныя памяшканьні і выкралі рэгістрацыйны сшытак у карычневай вокладцы. Зь іхнае гутаркі электрык Піліп зразумеў, што загадкавыя зламысьнікі меліся зацэмэнтаваць сшытак у бляшаным тазіку і ўтапіць у Камсамольскім возеры, папярэдне напісаўшы ў ім апошні радок:

Канец