Рамэа і Джульета на Беларусі

II

Быў другі дзень сёмухі. У мястэчку Дунаеўцах, дзе быў стары і далёка вядомы касцёл, у гэты дзень штогодна адбываўся кірмаш. Многа народу — і католікаў, і праваслаўных, і яўрэяў — з'язджалася ў Дунаеўцы вёрст за дваццаць пяць ці трыццаць: адны ехалі гандляваць, другія — купіць што-небудзь з гаспадарчых спраў, трэція — паслухаць набажэнства ў знатным касцёле, але больш ехала сюды проста пабыць на людзях.

Імша ўжо даўно скончылася. Недалёка ад касцёла сярод велізарнага саду стаяў плебань ксяндза пробашча Галеўскага. Сам пробашч — высокі, сыты, з чыстым белым тварам чалавек.

Ксёндз з каменна-спакойным тварам трымаў у руках кнігу.

У пакой увайшоў Ясь і нясмела прыпыніўся каля дзвярэй. Ксёндз кінуў на яго востры позірк і прыжмурыў вочы, углядаючыся і ўспамінаючы, хто б гэта быў. Ясь пад калючым вокам ксяндза павярнуў галаву ўбок і чакаў.

— Здаецца, пан будзе сын Пранціся Ляшкевіча? — запытаўся ксёндз.

— Але, пане ксёнжа, — адказаў Ясь.

— Не схожы вы са сваім бацькам. Ваш бацька добры і шчыры католік, вы ж не ходзіце да касцёла.

— Пане ксёнжа, я прыйшоў да вашае міласці прасіць аб адной справе.

— Якая ў вас да мяне справа? Я з нехрысцем спраў не вяду.

— Уперад выслухайце мяне, а потым ужо будзеце ці сварыцца, ці злітуецеся нада мною. Пан ксёндз, мусіць, ведае, што я засылаў сватоў да лятцоўскага Хлэмкі?

Ксёндз аж падскочыў на крэсле, страціўшы на момант увесь свой спакой. Але раптам твар яго зрабіўся зноў каменным, толькі па губах лятаў злыдны посмех.

— Чаму ж пан не ажаніўся? Часу, здаецца, было досыць пасля заручын?

— Ведаеце, пане ксёнжа, што нашы бацькі ўпартыя, як быкі: уцямілі сабе, што калі рознае веры людзі, дык ім і жаніцца нелыа. Я ж не хачу мець жонкаю сабе нікога, апроч Хлэмкавае дачкі, хоць яна і праваслаўная.

— Не паганьце свайго бацькі, вы яго не варты. Чаго вы прыйшлі да мяне?

— Я прыйшоў прасіць вас пашлюбаваць мяне з Алесяю і без дазволу бацькоў.

— Без дазволу? Дый каб твой бацька, гунсваце ты, прыйшоў прасіць мяне аб гэтым, то і тады б я не адчыніў яму дзверы. Як асмеліўся ты казаць гэта?

— Пане ксёнжа, змілуйцеся... выслухайце.

Ксёндз ускочыў на ногі і, як вецер, пачаў насіцца па пакоі. Потым, прыныніўшыся супраць Яся і ўтупіўшы ў яго твар свае блішчастыя ад гневу вочы, не сваім тонкім голасам закрычаў:

— Ты забыўся, адцураўся ад нашае веры! Д'ябал звязаў цябе з дачкою недавярка, усе дзеці вашы будуць недавяркамі! Не, я не падыму руку даць благаславення нашага бога нехрысцям! Прэч адсюль, з гэтага святога месца!

— Я мысліў, ксёнжа, што найду ў цябе падтрыманне, як у служкі найвышэйшага бога, якому ўсе роўны, вера, дзеля якой усе людзі — дзеці. Вы ж мяне праганяеце ад сябе, як брудную сабаку.

Ясь павярнуўся, выйшаў з пакоя.

На пляцы кірмаш кішэў вясёлым, клапатлівым народам. Ясь ішоў, не бачачы ні людское радасці, ні светлага сонца. Тая надзея, з якою ён раніцаю спяшаўся на кірмаш і якая грэла яго сэрца да сустрэчы з ксяндзом, патухла, і перад ім стаяла зноў няведамая будучыня. Як у цяжкім сне, праціскаўся ён к Бэркавай карчме, дзе ўмовіўся сустрэцца з Алесяю, каб паведаміць яе аб перамове з ксяндзом.

На зэдліку каля стала сядзела Алеся. Як толькі Ясь увайшоў, яна ўскочыла на ногі і кінулася да яго, але так і прыпынілася, угледзеўшыся ў яго твар.

— Ну што? — без надзеі ў голасе запыталася яна.

— Што? Нічога, як я і казаў, — ледзьве вымавіў Ясь.

— Што ж рабіць, Яська мой родны?

— Пераламаць іх усіх мы пакуль што не зможам. Бацькі нашы цёмныя, розум у іх забіты, а з панствам звяжашся — нічога не будзе. Аблыталі нас вераю, установамі і трымаюць, як павукі мух у гэтай блытаніне. Я табе ўжо казаў: давай жыць разам без шлюбу.

— Ай, што ты, Ясю! Ну падумай толькі: ні твой, ні мой бацька нас не прымуць да сябе; паехаць куды далёка — добра, але за каго я буду лічыцца? Вось што, Ясь. Схадзі яшчэ да тутэйшага папа. Табе нічога, што можа вянчаць праваслаўны поп? Нічога? Ну дык добра! Хутка ідзі да яго — ён не мае такога гонару, як ксёндз. Я ж цябе яшчэ пачакаю, але спяшайся.

Ясь, здавалася, хацеў спрачацца, але, схапіўшы капялюш, барзджэй кінуўся ў бакоўкі. Царква была на другім канцы мястэчка. Народу тут было шмат менш, чымся на пляцы, і мала хто цікавіўся тым, як Ясь хутка бег да царквы. Падышоўшы к дому папа, Ясь трохі прыпыніўся, прыкмеціўшы праз адчыненыя вокны шмат гасцей там. Але справа не дазваляла доўга думаць, і ён узышоў на шырокі ганак.

— Каго табе трэба?

Ясь азірнуўся. На плеценым крэсле, разваліўшыся, сядзела тоўстая пані, мусібыць, сама пападдзя.

— У мяне ёсць пільная справа да бацюшкі.

Пападдзя грузна паднялася, аж заскрыпела падлога, падышла да аднаго з вокан і паклікала:

— Бацюшка! Да цябе прыйшлі, выйдзі сюды!

Спусціўшы некалькі хвілін, на ганак высунуўся дзябёлы бацюшка з тоўстым жыватом і чырвоным потным тварам. Усеўшыся, ён кіўнуў пальцам Ясю, падклікаючы гэтым яго да сябе.

— Адкуль ты, хлопец? — запытаўся поп Завідовіч.

— Я лятцоўскі, — адказаў Ясь.

— Лятцоўскі? Я там траха не ўсіх ведаю, цябе ж штось не прызнаю.

— Вы мяне, бацюшка, і не павінны ведаць, бо я католік, сын Пранціся Ляшкевіча.

— Сын Пранціся? Дык гэта ты сватаўся да дачкі Васіля Хлэмкі? А малайчына Васіль — так тонка адбрыў твайго бацьку!

Поп зарагатаў, і жывот яго, як мяшок сена, затросся пад яго сінім халатам. Уняўшыся, ён запытаўся:

— Чаго ж ты прыйшоў да мяне?

— Па важнай справе. Трэба было б вам аднаму сказаць.

— Не бойся! Матушка нам не пашкодзіць.

— Я хачу ўсё ж такі жаніцца на Алесі, хоць нашы бацькі нам і не дазваляюць.

— Як жа гэта вы жэніцеся без бацькоўскага дазволу?

— А так: няхай бацюшка павянчае нас таемна.

— Ды ты што, хлопча, сваю галаву на плячах носіш? Без дазволу бацькі, ды яшчэ за католіка аддам я дзяўчыну? Не, ідзі сабе дадому і не марнуй дарэмна часу.

Бацюшка ўстаў, мяркуючы ісці да сваіх гасцей.

— Бацюшка, ці ж з дабра я прыйшоў да вас? Я прашу нас абаіх зрабіць шчаслівымі!

Матушка пачала шаптаць на вуха папу.

— Ну добра! Я згодзен на тваю просьбу, хоць і бяру грэх на сваю душу. Трэба шмат прасіць бога, каб адмаліць мне гэты грэх, ад цябе таксама патрэбна належная ахвяра яму. Калі заплаціш сто рублёў, то я павянчаю вас.

— Што, сто рублёў? — умяшалася матушка. — Хлопец жэніцца без бацькавае гаспадарскае волі, дык ён табе ні жывёлы, ні гасцінцаў, ні начыння не дасць, а дасць толькі чыстымі грашыма. Лічы паўтары сотні, ды годзе!

— Праўду кажаш, матушка, але дзе ж хлопец знойдзе столькі грошай?

— Бацюшка, і сто для мяне многа, я ж яшчэ не гаспадар.

— Вось і тое ж, каб ты быў самавіты гаспадар, можа мы на менш сышліся б.

— Скіньце, бацюшка.

— Не, ні аднаго гроша, як хочаш.

— Шго ж рабіць? Прашчайце, аставайцеся здаровы. Нібы пабіты і аплёваны, Ясь сыходзіў з ганка. Поп паклікаў яго назад.

— Ну, я скідаю дзесяць рублёў. Вярніся, — сказаў ён.

— Эх, што будзе — то будзе! Я згодзен, — павесялеўшы, сказаў Ясь. — Толькі не ўсе грошы зразу.

— Э, не! Не толькі зразу, але і ўперад, да вянца.

Ясь, не кажучы ні слова, павярнуўся і са знікшай галавою накінуў папоўскі дом.

Сонца ўжо спусцілася зусім нізка. Пляц, дзе быў кірмаш, апусцеў. Алеся бачыла, што ідзе Ясь такі самы смутны, як і ад ксяндза. Сустрэўшы яго, ужо і не пыталася аб выніках перамоў з папом. Некалькі хвілін пасядзелі яны моўчкі, засмучаныя, без думак, без волі. Потым Ясь узяў яе за руку.

— Годзе нам тут сядзець, годзе чакаць дапамогі ад людзей! Кланяцца ды прасіць я больш ніколі не буду. Калі людзі абыходзяцца з намі па-воўчы, то і мы павінны так рабіць, іначай нас загрызуць. Быў я ў папа: сто рублёў вылажы, як капеечку, і ўсё зробіць. Дык калі ж за грошы яны ўсё прадаюць — і бога, і людзей, — то я здабуду гэтыя грошы. Кіну я свайго бацьку, паеду ў які-небудзь горад, зараблю грошы і адкуплюся ад бога і іх служкаў. Толькі ці будзеш ты чакаць мяне, Алеся?

— Хоць усё жыццё чакаць, абы потым быць назаўсёды з габою!

Яны ўсталі. Алеся паглядзелася ў маленькае люстэрка. Раптам пачуўся бразгат і голас за сцяною: «Дзе мой Ясь?»

Пранцісь Ляшкевіч быў не такі чалавек, каб прапусціць такое вялікае свята, не паехаўшы да касцёла. Устаўшы рана, ён быў трохі здзіўлены, што Яся ўжо не было дома. Гэта не спадабалася Пранцісю, бо ён хацеў ехаць на кірмаш і да касцёла як мае быць, з сям'ёю. Але з часу заручын у Хлэмкавых між Прапцісам і яго сынам ладу не было. Праз гэта Пранцісь, выязджаючы на кірмаш адзін, не рупіўся шукаць сына. Прастаяўшы ў касцёле доўгую знарочыстую імшу, Пранцісь доўга гасціў у сябра. Потым вырашыў завезці ладны гасцінец для пана ксяндза — бутэльку з мёдам.

— Дзень добры, пане Ляшкевіч, — прывітаўся ксёндз, — як маецца ваш сын?

— Дзякую, вы надта добры для нас, пане ксёнжа, — адказаў Пранцісь.

— Не ажанілі яшчэ сына?

— Не, пане ксёнжа, ён не хоча.

— Вось і бацька! Не ведае, што сын яго робіць. Ды ваш сын Ясь быў сягоння ў мяне і прасіў пашлюбаваць яго, і нават без вашага дазволу.

— Пашлюбаваць? Мусіць, з Хлэмкаваю дачкою?

— Мусіць, мусіць... стары дурань! Прэч з маіх вачэй, пакуль сына чалавекам не зробіш!

Каб гром трэснуў над галавою Пранціся, ён не так 6ы аглушыў яго, як гэты прыём. Не чуючы пад сабою ног, з бутэлькаю у руках вылецеў ён з ксяндзоўскага дому. Яго, старога чалавека, паважанага католіка, ксёндз выгнаў з дому! I з-за каго? З-за гэтага праклятага сына.

— Дзе мой Ясь? — накінуўся ён на Бэрку, уварваўшыся ў карчму. — Спаганіў маё імя, збэсціў увесь наш род! Мяне, мяне выгнаў ксёндз. На старасці. Цяпер кожны можа пляваць мне ў вочы, і я не пасмею падняць іх ні на каго. У, пагібелі на цябе няма.

Бачыць сына яму стала адваротна, і ён павярнуў галаву...

— А, і ты, сцерва, тут! Гэта ты адабрала ў мяне сына і маё імя і чэсць! Ты, паганая!

— Бацька, не падыходзь, не чапай яе, яна не вінавата! Ясь стаў між Алесяю і бацькам. Губы Пранціся дрыжэлі, на іх выступіла пена. З працягнутаю леваю рукою ён быццам намагаўся дастаць Алесю.

— Не чапай! — зыкнуў страшным голасам Ясь і падняў руку загарадзіць Алесю.

— Прэч! Прэч ад гэтае подлае! — хрыпеў Пранцісь. Правая рука Пранціся сударажна паднялася; ён размахнуўся ёю, і тоўстае шкло дна бутэлькі з мёдам глыбока ўрэзалася ў вісок Яся.