Разам па жыцці

Агульная колькасць інвалідаў

за другую сусветную вайну склала

95 мільёнаў чалавек.

З газет

Раённыя гарады на Беларусі маюць агульную адмету, каларыт. Самы свежы мазок у панараме гарадоў — новыя шасціпавярховыя дамы, якія велічна-нязвыкла, надта шыкоўна глядзяцца паўзверх нізкіх цагляных, а часцей — драўляных будынкаў, агароджаных ад вуліцы старым невысокім шчыкетнікам, паўз які расце непрыгожая, запыленая трава, кусты парэчак і стаяць у рахманай асуджанасці даступныя ўсім вішні.

Калодзежаў у горадзе не капаюць, ваду звычайна бяруць з жалезных насатых калонак; каля іх заўсёды, нават у спёку, блішчыць гразь, над якою пырхаюць белыя капусніцы з чорнаю абводкаю на крылах і бзыкаюць натрывожаныя руплівіцы пчолы.

Пры весніцах туляцца шырокія са спінкамі лавачкі, пакрамсаныя хлапчукоўскім складанчыкам. Седзячы на іх, дастаеш нагамі да тратуара, ён спрэс у трэшчынах, з якіх надта любяць прарастаць раздвоеныя вушкі клёнікаў. На старых вуліцах шмат і звычайных пясчаных сцежак — ад машын і матацыклаў іх аберагаюць укапанымі тоўстымі слупкамі.

У кожным райцэнтры ёсць некалькі сапраўдных гарадскіх вуліц, найперш цэнтральная, абавязкова з гучнаю назваю. На ёй, як правіла, вы знойдзеце будынкі партыйных і савецкіх органаў, рад магазінаў, аптэку, пошту, Дом культуры... Яна патанае ў зеляніне, асабліва шмат таполяў — у чэрвені, калі з іх злятае пух, зямля засцілаецца вохкаю беллю, на мокрых мясцінах шчытнаю, бы палатно. Гэта ўжо трэцяя на гаду белая замець: першая была ўзімку, самая ўладная — снежная, потым, калі адцвіталі сады, і вось — таполевая, яна ўсюдыісная: пушынкі прыліпаюць да адзення, валасоў, пранікаюць у аўтобусы, залятаюць у адчыненыя фортачкі, іх ловяць рукамі дзеці — так, як матылькоў.

У райцэнтры заўсёды (і часта!) сустрэнеш вясковых людзей — прыязджаюць на базар, у магазін, у розныя канторы і бальніцу. Іх зразу пазнаеш: дзядзька, факт, будзе ў кірзавых ботах, халявы якіх знарок сплюшчаны гармонікам, у цёмных картовых штанах і ў нязменным картузе на макаўцы, пад якім, калі дзядзька спыніцца прыгрэбці спацелыя валасы, блішчыць белая, незагарэлая лысіна. І ніводная вясковая цётка не паедзе ў горад з голай галавою ці ў старым адзенні. На такі выпадак беражэцца квяцістая хустка, доўгая цёмная спадніца, нярэдка ахарошаная ўнізе ружоваю ці белаю стужкаю, тоўстай вязі кофта і просценькія, без усялякіх шпілек-набоек, туфлі. У такім убранні цётка гатова хоць міністру паказацца.

Ляск, стукат, гудкі... А вясною і ўвосень ранішнюю свежую цішыню вуліц, прыглушаную лёгкім туманком і дымам, абуджае віскатня парасят — іх прывезлі яшчэ цёмначы на калёсах у доўгіх, няшчытна збітых скрынях, а з базару ўжо разносяць у душных цёмных мяшках; хапае парасятам пакуты — да іх доўга і пільна прыглядаюцца-прыцэньваюцца, цягаюць маленькіх і ружовых за ногі, мераюць пальцамі шырыню між лапатак, ці тоўсты ў камлі хвост.

У суботу ці ў нядзелю на аўтастанцыі можна ўбачыць такую сцэнку — маленькі дарожны спектакль, на які не патрэбен ні білет, ні рэклама.

Купка вясковых людзей: жанчыны і два дзядзькі. Адзін пажылы, амаль дзед, з белымі пушыстымі вусамі. Другі — маладжавы, у яго вялікія цёмныя рукі, на правай блішчыць шлюбны пярсцёнак — уражанне, быццам фалангі безыменнага пальца не стыкаюцца, між імі паветра. Гэты, маладжавы, трымае за хахол мокры ў ражку мех, у якім вішчыць-тузаецца парася. «Глядзі, — смяецца маленькая, худая, загарэлая жанчына, прыкрываючы далонню шчарбаты рот, — каб ён у аўтобусе не...» — і так глянула на ўсіх, акурат прыдумала нешта неймаверна дасціпнае.

Самавіты мужчына, у чорным касцюме, пад гальштукам — чырвоным, як і туфлі на нагах, — трымаючы за руку хлопчыка гадоў сямі, спыніўся проці людзей. Маленькая жанчынка, мабыць, няўседлівая, дападкая па натуры, тут жа сказала, звяртаючыся да хлопчыка: «Во хай і табе папка купя парасёначка... Карміць тады будзеш, а то во есці хоча, бачыш, плача...» — паказала на мокрую пляму ў ражку меха. «Дык дзе ж яго, бабка, трымаць? — усміхнуўся дабрадушна мужчына.— Хіба што на балконе».

Размова, якая цікава завязвалася, нечакана абарвалася, бы нітка, якую рэзка тузанулі, — з цьмянага меднага рупара аб’явілі: «На стаянку пададзены аўтобус Рэпкавічы — Малінаўка!» Жанчыны замітусіліся, як спуджаныя мухі, пачалі хапаць на плечы свае вісклівыя клункі, а мужчыны, дзіўна, не зварухнуліся, спакойна курылі, прыпяўшыся спінамі да сцяны аўтастанцыі.

Канец спектакля.

І калі да ўсіх гэтых зрокавых эцюдаў і гукаў дабавіць яшчэ стары парк са згубленаю ў ім цэркаўкаю, на якой тады-сяды квола, журботна дзілінькалі два званы, то акурат вымалююцца Рэпкавічы — раённы гарадок, дзе мне давялося жыць тыя першыя гады сталай працы.

Не ведаю, ці па спецыфіцы журналісцкай работы, ці па якой іншай прычыне (можа, тут ёсць пэўная заканамернасць для ўсіх?), але ў Рэпкавічах я найперш уведаў начальства. Ну, рэдактар — само сабою. Павёў ён мяне, зразу ж па прыездзе, на гутарку ў райком партыі, да сакратара па ідэалогіі Алёсіна. «Добры дзень!» — «Добры дзень!» Алёсін паклікаў па тэлефоне загадчыка аддзела прапаганды: «Знаёмцеся, калі ласка...»

Камсамольцы загадзя ведалі, што ў рэдакцыю прыязджае новы супрацоўнік, які ўжо адным тым, што малады, міжвольна станавіўся мішэнню кадравых стрэл. Калі я браўся на ўлік, загадчык аргаддзела Васіль Арэхаў звадзіў мяне, лічы, у кожны кабінет. Аказалася, што мы з ім трохі знаёмыя: я ад’язджаў на канікулы, а ён, завочнік гістфака, засяляўся ў наш пакой.

Нават пра самага радавога чалавека не станеш пісаць, не параіўшыся з кіраўніком ці парторгам. Так я, прыйшоўшы ў пээмка з першым рэдакцыйным заданнем напісаць замалёўку пра цесляра, пазнаёміўся з начальнікам — самаўпэўненым, важным маладым чалавекам у скураной лётчыцкай куртцы. У яго быў дробненькі, худы тварык і надзіва гучны голас.

Чарга расла — старшыні калгасаў, дырэктары саўгасаў і, канечне, іх намеснікі, а перад усімі, мабыць, бліжэй стаялі работнікі райсельгасупраўлення.

Гэта, калі браць па логіцы, аб’ектыўна, але з людзьмі я не вельмі ўмею сыходзіцца і, магчыма, некага недзе прапусціў ці абмінуў наўмысна, але жыццё, як кажуць, усё паставіла на сваё месца, запоўніла ўсе прабелы, як вада запаўняе без разбору мелкія і глыбокія ямкі.

Людзі простыя, але нечым адметныя, з «лысінкаю», інвалід ці п’яніца, маладая прыгажуня ці элегантны фарсун, пачынаюць западаць у вока пазней, калі першая разгубленасць, скаванасць перад новым табе светам схлынуць і ты можаш спакойна, без насцярожлівага павароту галавы аглянуцца па баках.

Першы раз я ўбачыў яе ва універмагу, у секцыі мужчынскага адзення: глянуў на твар — і адшаснуўся так, як, бывае, ад сцяны, калі натыкаешся на яе ў цемнаце. Людзі — індывідуальнасці, але знешняе падабенства размывае іх. Твар гэты быў незвычайны, як і галава, вялікі, з буйнымі, няправільнымі рысамі і з тою насцярожанасцю ў вачах, якая бывае найчасцей у людзей, што пакутуюць ад нейкай сваёй непаўнацэннасці.

Жанчына выбірала мужчынскія штаны, але не з прасцячковаю аляпаватасцю, як гэта робяць зазвычай вясковыя цёткі; у рухах не было мітусні, а спаважнасць і нават прыдзірлівасць.

Універмаг пабудавалі нядаўна, і ў салонах яшчэ пахла фарбаю, ад яе лёгка кружылася галава. Я востра гэта адчуў тады, калі сутыкнуўся нос у нос з жанчынаю: знямеў збянтэжаны і, канечне, здзіўлены, а праз колькі хвілін ужо з болем засмучаўся, што ёсць на свеце і такія жанчыны, якіх проста нельга не пашкадаваць.

Потым я ўбачыў яе зноў. А можа, мне толькі здалося, можа, уражаны ва універмагу, сасніў жанчыну, а падумаў, што ўбачыў другі раз? Сон — штука загадкавая. Ён можа выцягнуць з цёмных закуткаў памяці такі аддалены і мімалётны штрых, што будзеш адно здзіўляцца яму і тлумачыць якім-небудзь містычным паходжаннем, хаця яго праекцыя на жыццёвую з’яву часам можа многае сказаць.

У снах, як і ў сустрэчах, ёсць свая логіка, схаваная, бы тайна, і спрасаваная шматслойна ў падсвядомасці, таму і непадуладная ні нашай волі, ні нашым жаданням.

* * *

Высокае сонца сыпала на зямлю чыстае, празрыстае, як фільтраванае ўсё роўна, святло; і жнівеньскае неба таксама было нейкае непарушна-чыстае, у роўнай густой сіні, якая, здаецца, зусім нізка над галавою: падымі руку і дастанеш.

— Ну, прыемнага апетыту! — памахаў я рукою «несямейнікам» — так у нас у рэдакцыі называюць тых, хто ходзіць абедаць у рэстаран.

— А табе ўдала правесці перагаворы наконт кватэры, — павярнуўся Пшонік, адказны сакратар, і я ўбачыў на яго твары пустую, бяскрыўдную, але непрыемную ўсмешку.

Рыпнулі пад маімі нагамі маснічыны рэдакцыйнага ганка. І ганак, і сам будынак, у якім месцілася рэдакцыя, былі драўляныя, старыя. Праўда, будынак з год назад ашалявалі і пафарбавалі ў светла-руды колер, а чарапічны дах замянілі бляхаю. З яе, калі ішоў дождж, лёгенька сцякала вада і палівала клумбы. У дождж, стоячы каля акна, я любіў назіраць, як ад празрыстых халаднаватых струменьчыкаў падрыгваюць кветкі, асыпаюць ужо аджылыя, зморшчаныя пялёсткі; вада змывае іх, і яны плаваюць потым у заброснелых лужынах, як маленькія змораныя качаняткі.

Дажджу ўжо даўно не было, дарога пыльная, і за кожным крокам падымаецца воблачка, плыве понізу, а на станцыі, дзе чмыхаюць паравозы, узлятаюць густыя, шызыя клубы дыму і таксама плывуць на невялікай вышыні, паралельна зямлі.

Кватэру гэту напытаў не я, а літсупрацоўніца аддзела пісьмаў Ніна Альбуціна. І напытала не для сябе і, тым болей не для мяне, а для Пшоніка, у якога была «закахана без памяці», хаця сама наўмысна пускала чуткі, што яны проста сябруюць. Пшонік жыў на кватэры ў ваенным гарадку, туды набіралася кіламетраў пяць, а Ніна — у саміх Рэпкавічах; і сустракацца ім, праводзіць адно аднаго было нязручна, але — гэта домысел, бо самі закаханыя (назавём іх усё ж так) ніякіх прычын не выстаўлялі, людзі асцярожныя і скрытныя, яны ахуталі свае адносіны непранікальным змрокам няпэўнасці, у якім вольна луналі хіба што людскія плёткі, намёкі ды кпіны.

У мяне якраз таксама наспела нявыкрутка з кватэраю. Мой гаспадар, дзядзька Кузьма, быў маўчун, ужо за гэта я лічыў яго разумным чалавекам, хаця многія абзывалі дзіваком. У дзядзькі, і праўда, была слабінка: ён разводзіў птушак. Не ў няволі, як многія «недзівакі», не у клетках, а на гарышчы хаты і хлява, у садзе. Рабіў скрыначкі, буданчыкі, над акном наўмысна няшчытна прыбіў разьбяную ліштву, і за ёю гнездаваліся вераб’і цэлаю плоймаю, раніцаю будзілі мяне сваім цвырканнем. Зімою дзядзька вешаў пры ганку, каля фортачак, на яблынях і кустах бэзу кармушкі, якія сам называў «рэстаранамі ў пер’ях». Птушкі дзень і ноч кружылі над хатаю, свісталі і цыргыкалі, ценькалі і квірчэлі; не баяліся, садзіліся і мне на плечы, галаву, драпалі кіпцюрыкамі па шчоках.

Дзядзька птушкалюбам стаў з той пары, як памерла зусім маладою жонка; пакінула яму сына і дачку. Ён гадаваў разам дзяцей і птушак. Сын ажаніўся даўнавата, яшчэ да арміі, і жыў у сваёй кватэры. Цяпер збіралася замуж дачка, бледная, высокая, з блакітнымі касаватымі вачыма дзяўчына. І нават апошні асталоп датумкаў бы, што ўсім у адной не дужа вялікай хаце будзе цесна. Дзядзька Кузьма нічога мне пакуль не гаварыў, але я сам пачаў шукаць сабе новае прытулішча. І тады Альбуціна паказала, што яшчэ не зусім у ёй заснула велікадушнасць: «Я ведаю кватэру, асобны пакойчык, акно ў сад...» Але яна і словам не абмовілася, што гаспадары Пшоніку адмовілі, пра гэта я даведаўся пазней.

Дом — прыватны — быў недалёка ад рэдакцыі, адразу за пуцямі, у вузенькім завулку, які здаваўся яшчэ болей цесным ад таго, што на яго з двух бакоў хіліліся з гародаў вішні і слівы. На весніцах у двор зашчапкі не было, закрываліся яны тугою спружынаю. Да сянец вяла шырокая цэментавая дарожка. Я пастукаў у дзверы. Чакаў доўга. Дзверы адчыніліся зняцяйкі, і я разгубіўся: перада мною стаяла, выціраючы фартухом вялікія чырвоныя рукі, тая жанчына, што некалі ўразіла мяне ва універмагу.

— Калі ласка, праходзьце, — запрасіла яна густаватым голасам. — Сядайце во, — паказала на табурэты каля шырокага, засланага цёмным абрусам стала, і сама першая села.

Я сказаў, чаго прыйшоў.

— Ага, патрэбен нам кватарант.

Сказала іменна так — «патрэбен», і мне перш здалося, што за словам гэтым хаваецца не зусім прыстойны сэнс — спажывецкі разлік. Але далей жанчына і блізка не пыталася, якая ў мяне зарплата і колькі я магу плаціць, ці буду вадзіць сябровак і ці п’ю гарэлку. Яна і не жалілася на свой лёс, яна шчыра, без хітрасці ўсякай сказала мне, чаму ім, у іх сям’ю патрэбен «лішні чалавек».

— Жыў бы каторы з сыноў пры нас, было б усё прасцей, а так... Адзін у Крычаве, другі ў Маскве, трэці, сярэдні, забраўся ажно ў Карэлію... Служыў там, там і прыжаніўся.

Галіна Андрэеўна (так назвалася яна) глядзела на мяне з мяккай насцярожанасцю. У яе былі вочы дзіўнага колеру, не то сіняга, не то зялёнага, здаецца, такога колеру было лісце на нейкай невядомай мне экзатычнай расліне, якую бачыў у Батанічным садзе ў Мінску. Я слухаў, і ў душы маёй мацнела супярэчлівае пачуццё: здавалася б, я павінен Галіне Андрэеўне спачуваць, а мне хацелася ёю захапляцца. Перад маім зрокам яна стаяла ў німбе нейкага высокага, чыстага святла. Яна была з тых людзей, пра якіх ніколі не мяняеш думкі, бо іх адчуваеш; з імі можна нават не размаўляць, адно моўчкі сядзець побач і час ад часу бачыць рукі, вочы, чуць дыханне, якое ў нейкі момант затойваецца, і заўсёды хочацца думаць — ад перажывання. У мяне ўжо даўно спее задума напісаць апавяданне з крыху парадаксальнаю назваю «Размова моўчкі».

Гадзіна праляцела вобміг, а я не мог сказаць, што мне пара ісці. Галіна Андрэеўна, убачыўшы, як я зіркнуў на гадзіннік, што папіскваў вялікім жоўтым маятнікам на сцяне насупраць, сказала з віною ў голасе:

— Прабачце, вам, мабыць, на працу?

У мяне ўжо быў кватаранцкі вопыт, і я добра ведаў, як гэта важна, калі цябе разумеюць гаспадары.

...Раніца была цёплая. У шырокай нізовіне за пуцямі ляжаў густы, як студзень, блакітны туман; з яго тырчаў белы, бліскучы бетонны слуп, бы чаранок лыжкі. На клёне каля шпакоўні сядзеў шпак і тоненька, бы ў струк акацыі, свістаў. Па адным, як згаварыўшыся, цяжкае ад расы, падала з яблынь рудое, бы скарынкі хлеба, лісце.

Лета перайшло ў восень, а я перайшоў на новую кватэру.

Пакойчык, на радасць мне, быў невялікі: можа, і на дзіва каму, але мне лепей пішацца заўсёды ва ўтульных закутках, дзе ўсё да мяне бліжэй — сцены, вокны, кнігі, дзверы, — абціскае з усіх бакоў і быццам памагае скучваць думкі, не дае разбягацца ім, круціць у адным клубку, як у віры. Па левую руку, на шырыню сцяны, стаяў стары жалезны высокі ложак, ён упіраўся краем бліскучага біла ў цёмны патрэсканы вушак акна. У куце справа туліўся невялікі, вузкі, як школьная парта, столік, а над ім вісела самаробная кніжная паліца.

Пад акном у садзе расла яблыня, так блізка, што хоць адчыняй фортачку і зрывай з галіны тры, мабыць, забытыя гаспадарамі яблыкі: у пакойчыку стаяў духмяна-густаваты пах, які лёгенька кружыў галаву, а на душы чамусьці сеяў самоту — па вёсцы, ці што.

Чамадан свой і «архіў» — кардонную каробку з-пад пішучай машынкі — засунуў пад ложак; туды ж, не распакоўваючы, згрудзіў стопкі кніг, звязаныя шпагатам, а на паліцу паставіў адно тое, што трэба пад рукою на кожны дзень.

Увечары, калі я сеў пісаць дахаты пісьмо з новым адрасам, святло настольнай лямпы высвечвала за акном яблыню; у поўнач я добра бачыў матавыя кропелькі расы на тых трох яблыках, а на цёмных бліскучых шыбах пяшчотныя, як сняжынкі, крыльцы начных матылькоў.

Чатыры дні на тыдні ў Галіны Андрэеўны былі першыя ўрокі. І я таксама ішоў на працу к дзевяці. Галіна Андрэеўна разумела, што мне, маладому хлопцу, няёмка таптацца разам з ёй на кухні; яна ўставала раней, у сем гадзін; снедала ды ішла ў залу за стол, гартала планы, падручнікі. Я чуў яе тупое астматычнае пакэрхванне.

Тады ўжо я ішоў на кухню. У халадзільніку ў мяне ляжалі яйкі, кавалак каўбасы, масла, на якое ў Рэпкавічах ніколі не бывае нястачы, стаяла бутэлька малака ці кефіру. Нават пры самай беднай кухарскай фантазіі з гэтых прадуктаў можна скулінарыць сытнае снеданне. А хутка я ўпэўніўся, што такое самаручнае гатаванне, як і казала Галіна Андрэеўна, ашчаджае не толькі час, але і грошы, якіх у халасцякоў заўсёды не хапае ад палучкі да палучкі.

Пшонік, вітаючыся раніцаю са мною за руку, у натужнай глыбакадумнасці жмурыў вочы і кожны раз пытаўся: «Ну, як на новай кватэры?» Я бачыў, што ён хоча, каб я абураўся, а мне было добра на новай кватэры, і я хваліўся, разумеючы, што і на макулінку не хлушу. Пшонік хмыкаў і глядзеў, не мігаючы, на мяне так, быццам нешта патаемнае ведаў і хацеў пранюхаць, ці вядома яно мне.

Літаратурны штотыднёвік надрукаваў маё апавяданне — па раённых мерках (радкі, радкі, як яны ўядаюцца ў мазгі журналістаў-раёншчыкаў!) — вялікае, амаль на цэлы высокі падвал, з партрэтам, біяграфічнай даведкаю і клішыраваным загалоўкам. Я купіў у кіёску штотыднёвік. Ішоў па вуліцы. І радасць, і захапленне, і дзіўная ўзрушанасць — усё разам напаўняла маю душу, і яна мне ў гэты момант уяўлялася такой вялікай, ёмістай, бы зямны шар. Свяціла сонца. Паветра было халоднае, празрыстае, а неба аж белае, з цёмнымі, як вугаль, воблачкамі, ад кудзельнай гушчыні якіх сыходзіла на зямлю нейкая гарэзлівая засяроджанасць. Вецер зацята гарнуў па асфальце жоўтае, яшчэ свежае лісце і прыпячатваў да маіх штаноў, быццам маскіраваў мяне пад восеньскае ўбранне, зліваў у гэту мінуту з наваколлем, суладдзе якога мы ў радасці не прымячаем.

У парку на лаўцы сядзелі Пшонік і Ніна Альбуціна. Пшонік трымаў перад сабою разгорнуты свежы ружовафарбны штотыднёвік, а Ніна забаўлялася з букецікам жоўтага лісця, гладзіла яго асцярожна па самых кончыках, вострых, бы іголкі, падносіла да твару і зажмурвала вочы; хіталася, акурат спявала песню: яна любіла спяваць — сведчанне таго, што душа ў яе не драмала.

— Добры дзень! — павітаўся я.

Ніна падскочыла, пачырванела, ад чаго яе настылыя на холадзе шчокі ўзяліся дымчата-барвовымі плямамі, павіншавала мяне з дэбютам, здаецца, шчыра, без прыкрага салодзенькага фальшу, якім людзі часта прыкрываюць сваю зайздрасць. Пшонік яшчэ не паспеў, мабыць, нашаптаць ёй пра маё апавяданне, інакш яна, змагаючыся з сабою, змаўчала б, хоць таксама пісала нешта «для сябе», нават пасылала аднаму вядомаму пісьменніку свае спробы, якія той арыгінальна ацаніў — школьнымі баламі: 2, 3, 4, 5. Пра гэта мне расказала карэктар, сціплая добрая дзяўчына з вялікімі цёмнымі вачыма, пастаянны сум у якіх ці не гаварыў пра глыбокую меланхалічнасць яе натуры.

Пшонік адно глянуў на мяне паўзверх газеты, нахмурыў бровы, між якімі сядзела ладная, з кнопку, бародаўка, і зноў уталопіўся ў газету. Смехата! Чалавек жывасілам выціскае з сябе раўнадушша і да мяне, і да майго апавядання, каб я, крый бог, не падумаў, што ён зайздросціць. Дзівак, канечне. Быццам ніхто не ведае, што ён зайздроснік першай маркі; і ўсё ад сваёй журналісцкай пасрэднасці, якая, аднак, заўсёды ва ўсіх намерваецца на боскае прызнанне.

Скрозь ствалы таполяў і голыя зараснікі язміну я бачыў, як бліскалі на вуліцы аўтобусы і легкавікі. І ствалы таполяў блішчалі, як слюда, і бляск іх адбіваўся ў Пшонікавых вачах, як ні стараўся ён засланяцца газетаю.

Мы сядзелі, як чужыя; гаварылі з Нінаю пра цяжкі дзень панядзелак, калі трэба выпусціць газету за дзень, а не за два, як астатнія нумары. Яшчэ было б паўбяды, калі б у друкарні былі добрыя лінатыпісткі. Вопытная, трыццацігадовая прыгажуня Рыта Лагацкая пайшла ў дэкрэтны адпачынак (нарадзіла дачушку, і мы ўсе радаваліся, хадзілі віншаваць), а тыя дзве маладзенькія дзяўчынкі, што прыслала нам Мінскае вучылішча паліграфістаў, пакуль што больш і ахвотней усміхаліся адна адной і люстэркам, якія пастаянна насілі ў глыбокіх кішэнях халатаў, чымся дбалі пра набор. Радкі ў іх адліваліся марудна, клаліся ў латок наперакасяк; старонкі спярэшчваліся карэктарскім алоўкам нават і пасля першай праўкі.

І адно тады, як гаварыць не было пра што, Пшонік зняцяйкі секануў мяне вачыма і едкім пытаннем:

— Навошта лухтой займаешся?

Усур’ёз браць да галавы Пшонікава пытанне я не мог, бо паказаў бы, што ў ім ёсць праўда і што яно мяне закранула, а па-другое, таптаў бы і сам тое кволае, што так ці іначай вырастала з маёй душы; і таму я засмяяўся, мабыць, так, як смяецца дарослы з дзіцячае наіўнасці, якая, аднак, прыносіць асалоду і ў адказ на сябе патрабуе сур’ёзнасці.

— Для каго лухта, а для каго, можа, і сэнс нейкі мае, — сказаў я скрозь смех, у напышлівай танальнасці слоў наўмысна пакідаючы месца для іроніі з сябе.

— Ды кінь ты!.. — Пшонік пляснуў газету побач на лаўку.— Каму гэта трэба? Пра ўсё ўжо даўно напісана і перапісана. Класіку чытаць трэба, таварыш пісьменнік.

Калі б я ўлавіў у ягоным голасе хоць крышку сумнення, то яшчэ б паспрачаўся: пра самабытнасць чалавека, яго непаўторнае светабачанне, душу. Але Пшонік, адчулася зразу, сваю зацятасць безаглядна перанёс і на такую далікатную ды тонкую рэч, як літаратура, і я зразумеў, што думкі нашы разбягуцца ў процілеглыя тупікі.

Потым, праз некалькі гадоў, Пшонік, прачытаўшы ў тым жа штотыднёвіку крытычныя заўвагі па маёй аповесці, будзе сутаргава, як паралітык, бегаць па кабінетах і крычаць: «Га, што я гаварыў? Лухтою чалавек займаецца! Во глядзіце!..»

* * *

У канцы лістапада з рэдакцыі штотыднёвіка мне прыйшло пісьмо: прасілі прыехаць «для бліжэйшага знаёмства». Я доўга не думаў, ехаць або не; трэба ехаць. І я сказаў рэдактару пра свой намер, нават і блізка не падазраючы, што яму не проста будзе адпусціць мяне на адзін дзень — я адпрошваўся на пятніцу; і замінка была не ў тым, вядома, што мой «прагул» неяк пашкодзіць газеце, а ў тым, што рэдактара насцярожылі сталічныя запросіны, і ў іх яму бачылася ледзь не маё «дэзерцірства».

— Глядзі ж у мяне! — Рэдактар на развітанне шматзначна паківаў пальцам сваёй пухленькай лілаваскурай далоні, поціск якой быў слабы, як у жанчыны ці ў чалавека, які па нейкай прычыне не хоча з табою вітацца і падае руку адно дзеля прыстойнасці.

Я ішоў па вуліцы і нічога не прымячаў вакол сябе: думкамі быў ужо ў Мінску.

Галіна Андрэеўна сядзела за сталом каля акна і вязала дзіцячыя шкарпэткі. Яна паглядзела на мяне, позірк у яе быў задуменны і як быццам трывожны.

— Еду ў Мінск, — сказаў я: ведаў, Галіна Андрэеўна не застанецца абыякавая да маёй паездкі. Яна і праўда затурбавалася, але ніяк не магла падступіцца да мяне з просьбаю: мусіць, яе стрымлівала думка, што мне і са сваімі клопатамі хопіць мітусні, дык навошта яшчэ і чужыя.

— Можа, вам што-небудзь прывезці? — спытаў я, ідучы Галіне Андрэеўне на выручку, калі яна зноў — ужо каторы раз! — спынілася каля мяне. У яе вачах скакалі неспакойныя, нервовыя іскрынкі.

— А ці будзе ў вас час?

Мне не падабалася, з самага пачатку, што Галіна Андрэеўна, малодшы сын якой старэйшы за мяне на два гады, называла мяне на «вы»: мусіць, не толькі таму, што працаваў у рэдакцыі, да якой у людзей заўсёды бачыў шчырую павагу, але яшчэ і таму, што ад прыроды была інтэлігентная і далікатная, чаго не прышчэпіш чалавеку самым вытанчаным выхаваннем. Я бянтэжыўся, чырванеў, і гаворка не ладзілася, крышылася, бы сырая, непрапаленая цагліна.

— Будзе ў мяне час, не турбуйцеся, калі ласка...

Яна схадзіла ў спальню і прынесла папяровы пакунак, накрыж перавязаны белай капронавай ніткаю. Ён быў надзіва лёгкі, як ёлачная цацка, і ў ім нешта пераліўна, тоненька задзілінькала.

— Гэта дэфіцытнае лякарства. Перадайце, прашу вас, майму мужу, — сказала яна і падала мне паперку, — вось па гэтым адрасу.

Не ад цікавасці, а найперш з-за таго, каб паказаць, што адгукаюся на просьбу са шчырай ахвотаю, нераўнадушна, я разгарнуў паперку: «Бараўляны. Шпіталь інвалідаў Вялікай Айчыннай вайны, палата № 8. Рубчэню Пятру Максімавічу». А каб яшчэ болей падмацаваць у Галіны Андрэеўны думку, што паездка ў Бараўляны не стане мне вялікім клопатам, сказаў:

— Ведаю, дзе Бараўляны. Пад Мінскам, у бок Лагойска...

Мабыць, я і праўда з такою жаданай хапатлівасцю лавіў кожнае слова Галіны Андрэеўны, што назаўтра яна, праводзячы мяне за весніцы, папрасіла яшчэ, каб я — зноў-такі, «як будзе час», — купіў ёй сітнага хлеба, «таго, што з кменам».

На вакзале ў Мінску было многа людзей — заклапочаныя; мітуслівыя; надзіва спакойныя твары. Стаяў густы, высокі гул. З паўгадзіны назад шчодра, па-восеньску ўладна прашумеў дождж, і прывакзальная плошча была мокрая, у спадзінах валавяна блішчэлі лужыны, веерам, імгненна, разляталіся, калі па іх жыгалі таксі, і гэтак жа хутка зноў збіраліся ў люстэркі шэрага, халоднага колеру — над горадам віселі нізкія збэрсаныя хмары.

Перад будынкам чыгуначнага вакзала акуратна выстраіліся «Ікарусы», новенькія, чысценькія, аж зіхацяць, яны падобны нечым на фанабэрыстых галагуцкіх пеўняў; мабыць, чакаюць нейкую дэлегацыю ці экскурсію, бо за шклом на кожным аўтобусе нема крычыць надпіс: ХАТЫНЬ.

Па самой плошчы, на тратуарах, каля машын снуюць галубы; узлятаюць на дахі дамоў, а то хаваюцца ў душніках, якія нагадваюць суфлёрскія будачкі. Шкада, што з-за хмар не прабіваецца сонца, мне падабаецца, як пасля дажджу яно мядзяна палымнее ў вокнах шматпавярховых гмахаў, якіх у Рэпкавічах, на жаль, яшчэ не пабудавалі, калі не лічыць шасціпавярховых «карлікаў».

Яшчэ дарогаю спланаваў, што перш адвязу лякарства, а тады зайду ў рэдакцыю. Аўтобусы на Бараўляны, ведаў, адпраўляюцца з той пляцоўкі, што каля кас папярэдняга продажу білетаў. Пайшоў туды. Каля закратаваных акенцаў прысадзістага драўлянага будынка з белым шыферным дахам стаялі, як зазвычай, даўгія чэргі. Паўз нізкі металічны бар’ерчык тырчаць слупы з белымі чатырохкутнікамі — на іх чорнаю фарбаю напісаны маршруты. Адшукаў, прачытаў: на Бараўляны — 155. У чарзе на пасадку ўдакладніў нумар аўтобуса яшчэ раз. Чамусьці мяне заўсёды цягне некалькі разоў увервацца ў тым, што, здаецца, і так ужо не сее ніякіх сумненняў. Але ўсё роўна здараюцца прыгоды. Ад такіх дробных, як, напрыклад, у сталоўцы: выберу сабе ў меню страву, а як дойдзе чарга да раздачы, якраз апошнюю порцыю перад самым носам забяруць. Дык вось, ад такіх дробных смехатворных прыгод і да самых абуральных: раз нехта са знаёмых трапіў п’яны ў міліцыю, а назваў маё прозвішча, і мне доўга давялося выблытвацца з гісторыі, пакуль нарэшце мяне «рэабілітавалі».

Зайшоў у аўтобус; каля самых дзвярэй было вольнае сядзенне — аднамеснае, атуленае ў белы чахол. Мне б скеміць, на што гэты чахол, не, пракампасціраваў талон і гупнуўся на сядзенне; палажыў на калені «дыпламат». Задумаўся, як зазвычай у дарозе, і раптам чую: «Асвабадзіця, гражданін, служэбнае месца!» Каля мяне стаіць чырванашчокая кабета з маленькаю, як дзіцячаю, сумачкаю праз плячо і круціць на драцяным абручыку ружовыя рулончыкі білетаў. Кандуктар! І як я зразу не здагадаўся, што гэта «начальніцкае» сядзенне? Дзіўная псіхалогія ў чалавека: дай маленькую ўладу, тут жа робіць усё, каб не ўроўніваць сябе з астатнімі, хоць крэслам, але выдзеліцца.

Купіў білет — талоны, аказваецца, на гэтым маршруце не маюць сілы — і перабраўся на задняе сядзенне, дзе якраз каля акна было яшчэ вольнае месца.

На прыпынку «Камароўка» людзей падбавілася, і дзядзька з двума лазовымі кошыкамі, убіўшыся на сядзенне, прыціснуў мяне так, што я не мог паварушыць рукою. Дзядзька быў тоўсты, няголены, у ватоўцы і замасленых штанах, а кошыкі, якія ён трымаў аберуч за дужку, пахлі яблыкамі і, спрэс утыканыя саломінкамі, былі падобны на кацінае мурло.

Класічны гандляр, падумалася пра дзядзьку. Але ж стаяць за гандлярскім сталом і не такія, а інтэлігентныя з выгляду мужчыны — прасветленыя твары, негрубыя рукі, правільныя словы, чыстая кашуля, гальштук. Я не столькі гэтым людзям здзіўляўся, колькі імі абураўся: што прымушае іх прыніжацца (іначай не скажаш), стаяць, лісліва заглядваць у вочы, махаць рукамі, зазываючы на свой тавар пакупнікоў; і самае горшае тут — што не з-за ласкі яны ідуць на такое, а з-за хцівасці сваёй, якая, можа, як ні што іншае забівае ў чалавеку дабрачыннасць.

Адвярнуўся да акна, за якім імчалася з хуткасцю аўтобуса (толькі ў адваротным напрамку) восень: сухая, жорсткая трава, стаптаная капытамі кароў, аднолькава зжаўцелыя дубкі і бярозы ўскрай узаранага чорнага поля, што злучалася ўдалечы з палоскаю сіняга, дзіўна празрыстага небасхілу. Іншы раз мне, растрывожанаму ўяўленнем, хацелася паляцець на крылах туды, за празрысты, сіні далягляд, каб убачыць на свае вочы, што малюе фантазія і ці ёсць якая-небудзь у яе мяжа?

Мой позірк зняцяйкі абарваў аўтобус — адзін, другі, трэці... Тыя, што стаялі на прывакзальнай плошчы, з надпісам: ХАТЫНЬ. У вокны відаць: замежныя турысты. Дзіву даешся, калі чытаеш і чуеш, што там, за кардонам, зусім мала ведаюць пра нас, савецкіх людзей. Няўжо тыя, што прыязджаюць (во як гэтыя), не могуць разнесці па ўсім свеце праўду аб нашай краіне, яе міралюбнасці, аб яе жаданні сябраваць з усімі сумленнымі людзьмі планеты? Што ім не дае, чужы светапогляд ці раўнадушша, урэшце боязь? А можа, проста іх, відавочцаў, так мала, што іх праўдзівае слова, як тое воблачка пылу, бясследна растае над мільёнамі задурманеных прапагандысцкай хлуснёю галоў?

...Аўтобус спыніўся на заасфальтаваным пляцы, перад вышыннымі белымі, як папера, дамамі.

— Ці не падкажаце, дзе шпіталь інвалідаў вайны? — спытаў я ў жанчыны-кандуктара і акурат напомніў ёй пра абавязкі. Яна спешна, ужо ў спіны людзям, што цясніліся, выходзячы, каля дзвярэй, аб’явіла:

— Каму ў абласную бальніцу і гошпіталь — злазце!

У тых вышынных белых, як папера, дамах — падказвала шэрая пліта-шыльда з літарамі серабрыстага бляску — была абласная бальніца.

— Шпіталь, — падказаў мне дзядзька ў скураным чорным паліто і брылі, — трохі далей, ву-у-унь за ляском.

Я пакіраваў туды па шырокай пясчанай дарожцы, паўз якую цесна, бы на парадзе, стаялі сінія, белыя, чырвоныя, жоўтыя легкавушкі, і ні ў адной з іх не было людзей. Лясок аказаўся ельнікам, густым, высокім, але надзіва чыстым, як падмеценым: ні табе галінкі, ні табе сучка. Зямля ўсыпана жоўтай сухой бліскучай ігліцаю, на якой ляжаць чорныя шышкі — маленькія натапыраныя вожыкі. Столькі шышак я ніколі ў жыцці не бачыў, хоць і вырас у лесе, хадзіў па ельніках, нават па ялугах, як называюць у нас густую, непралазную чмурэчу. На дне акопаў, што захаваліся ад вайны, шышак было аж чорна, акурат выпнуў калматую спіну буры мядзведзь. Адна шышка сарвалася з яліны, стукнулася ў горбік зямлі і скацілася ў акоп, быццам гільза да гільз, той і розніцы, што — без дыму і ціха, не звякнула.

Ад усіх гэтых колераў і гукаў міжволі трывожна станавілася на сэрцы, у галаву ўпарта лезлі думкі аб мінулай вайне і яе ахвярах; пра тое, што наш неспакойны ядзерны век таксама азмрочаны халодным дыханнем злых сіл за акіянам.

Мяне заўсёды трасе ад слоў «бойка», «бой», «забіваюць». Наіўна, канечне, але мне іншы раз здаецца, што чалавека няможна забіць. Чалавек можа памерці, калі аслабнуць лёгкія, печань, сэрца, ныркі, але забіць яго няможна. Я не ўяўляю, як можна жывасілам спыніць сэрца. Хіба яно не будзе працаваць нават тады, калі чалавек увесь зранены? Яно ж заўсёды і ва ўсіх выпадках выручае чалавека. Можа, і ў наіўнасці ёсць доля сэнсу?

Я, мужчына, чалавечае дзіця, чые далёкія продкі хадзілі на мамантаў, бізонаў, ільвоў з дзідаю і каменем, за сваё жыццё яшчэ нікога не ўдарыў, не крануў пальцам, хоць не скажу, што прырода пашкадавала мне сілы: у дзяцінстве, калі была завядзёнка борацца (на выгане, у двары, проста на пяску на вуліцы), я лажыў на лапаткі старэйшых ад сябе хлопцаў. А вось біцца...

Ужо быў жаніхом, на танцы ў суседнюю Дабранку пайшлі, дык мясцовыя блазнюкі здуру намыслілі напалохаць нас, малінаўцаў, і перастрэлі з друччам у руках. Як я ляцеў, не дарогаю, праз балота, дахаты. Абадраўся, абрасяніўся, валасы растрэпаныя. Маці, убачыўшы мяне, аж крыкнула. Я расказаў ёй, не скупячыся на самыя жахлівыя словы, што здарылася. Маці глядзела на мяне з жалем і спачуваннем, а мне хацелася, каб яна яшчэ і прытуліла да сябе, як маленькага.

Я не ведаю, хто я такі, але і хлюпікам сябе назваць не магу, мабыць, мая істота не хоча прымаць бессэнсоўныя бойкі і рызыку.

Неяк было на «ваенцы»... Кідалі мы гранаты на палігоне, сапраўдныя, баявыя, РГД-5. Першае аддзяленне выйшла на агнявы рубеж, астатнія заселі ў траншэях. Скажу праўду, жудасна чуць нават сам выбух: як ад перуна заканапачвае вушы, а пыл, а дым... Нам не па сабе, нервуемся — баявая граната. Хлопцы па адным, з гранатаю ў руцэ і аўтаматам на грудзях, ідуць наперад — наступаюць. Па камандзе афіцэра-выкладчыка кідаюць гранату ў «варожы» акоп (з яго чучала тырчыць) і не лажацца на зямлю, а з крыкам «ура» бягуць у атаку; прыкрываюць прыкладам ніз жывата, згінаюцца — на галаве каска.

І раптам адтуль, з пярэдняга краю чуем: «Параніла!!!» Твары ў хлопцаў імгненна сталі белыя, у вачах застыў жах. Сумятня. Воханні. У мяне таксама халадок па спіне слізгануў. Але і тады, калі прыбег пасыльны і сказаў, што «нікога не параніла, а толькі прасекла асколкам бот», ніхто не асмеліўся выходзіць на агнявы рубеж: хто ў зямлю глядзеў, хто ў неба, адзін, моднік факультэцкі, люстэрка дастаў і ўнурыўся ў яго. Я дык — дзіва! — на зялёнага чарвячка загледзеўся: з жоўценькай галоўкаю і рудымі макулінкамі вачэй, ён грыз травінку, адмыслова выразаў сківічкамі ўзоры на ёй. Дыхнуў вецер — чарвячок упаў у траву, і тут аднекуль рашучасць у мяне з’явілася, ускочыў я на бруствер.

Афіцэр-выкладчык паглядзеў на мяне з павагаю і даў гранату. Я вырваў у ёй кальцо і, прыціскаючы сутаргавымі пальцамі вузенькі белы рычажок, пайшоў у «атаку». Назад варочаюся, бачу, хлопцы галовы паднялі з траншэй. Першы, ён усягды рызыкуе болей, чымся тыя, хто следам ідзе, хаця фартуна іншы раз усё блытае.

Гэту яловую і пачуццёвую змрочнасць вобміг рассеяла пранізліва-белая яснасць, што ўдарыла шквалам у вочы, як толькі я выбраўся з лагчыны і ўзышоў на пагорак: сонца вырвалася з-за хмар і асвяціла ствалы ялін, скрозь якія віднеліся пабудовы і голае, нейкае фіялетавае (пясок такі, ці што?) поле. На правую руку ад мяне гарэў агонь, каля яго стаялі-хадзілі мужчыны ў сініх халатах, смяяліся; кідалі ў агонь ламачча, і тады ўверх шугалі салюты чырвоных іскраў. Ад гэтае людское бесклапотнасці, ад гэтых чырвоных іскраў зразу пацяплела і мне.

Па краі, на ўзлеску стаяла шмат альтанак з круглымі, як грыбы, сталамі і доўгімі лаўкамі, пафарбаванымі ў тонкі, блакітнаваты колер, акурат нешта несур’ёзнае, дзіцячае.

Сам будынак шпіталя быў змрачнаваты на выгляд, цагляна-руды, і толькі апошні, шосты паверх і аднаскатны дах — нясцерпна белыя, і, можа, таму на антэне і на краі страхі, падшытай латочынаю для сцёку вады, я ўбачыў галубоў: іх было шмат, як і на вакзале, але сядзелі яны ціхамірна, паклаўшы на шыфер раздзьмутыя ліловыя валлякі, акурат адчувалі, разумелі, што тут іх ніхто не настрашыць і што яны ў поўнай бяспецы.

Прасценкі двух ніжніх паверхаў густою калматаю коўдраю акрываў хмель. Лісце яго, цяпер калінава-барвянае, мала рознілася ад колеру сцен. Праз вокны, з расхінутымі на бакі белымі фіранкамі, відаць былі ў палатах людзі.

Невысокую мураваную абгароду ўвенчвалі тугія пірамідкі ядлоўцу, ён быў зялёны, з блакітнымі бусінкамі ягад. Я спусціўся па сходцах, умошчаных гладкім бліскучым каменем.

У двары стаяў нізенькі, абліцаваны блакітнаю кафляю, зрубчык. У ім была вада, з яе тырчала гіганцкая, мусіць, болей метра, самаробная ракавіна, пазней я выпадкова даведаўся, што яе вылепіў інвалід, настаўнік з Магілёўшчыны. Я спыніўся каля зрубчыка. Ракавіна, здалося, шумела, як мора. Потым зразумеў, яна і праўда адзываецца на вецер. Вада ў зрубчыку была светлая, як сляза, на дне вырысоўваўся кожны каменьчык, бледна-зялёныя лісцікі, што ссыпаліся з кустоў ніцае вярбы і былі падобныя на печкуроў, якія вельмі любяць чыстую ваду і камяністае ці пясчанае дно.

Дзверы ў шпіталь былі шкляныя, і яшчэ з ганка я ўбачыў у фае бледна-ружовыя кубачкі цюльпанаў, што раслі на квадратнай клумбе, абкладзенай з усіх бакоў буйным палакіраваным сіняватым гранітам. Пах стаяў у фае не бальнічны, а чысты, свежы, і гэта мяне здзівіла не меней, чымся трохі пазнейшае: што да сцен у калідоры былі прымацаваны ёмкія дубовыя парэнчы, на якія чамусьці карцела абаперціся рукою.

Звычайна чуццё не падводзіла, а тут падвяло, як назнарок: шукаючы палату, я павярнуў не ў той бок калідора, доўгага і прамога, бы тунель. Маім цывілізаваным, спешчаным прыгажосцю і гармоніяй вачам адкрылася ўражлівае відовішча. Скрозь па калідоры сядзелі, ляжалі, хадзілі, стаялі, поўзалі людзі. Без рук, ног, вачэй, носа, вушэй; сагнутыя ў крук ці пахіленыя ўбок з такім заломам, што рука даставала падлогу; некаторых везлі на калясках, а то неслі на насілках як нежывых.

Міжволі я параўнаў іх, калек, з лесам, у якім доўга круціла, шалела бура. Спіна ў мяне зашэрхла ад халодных колікаў. Сцяты, я асцярожна, бы ў спляценні электрычных правадоў, ступаў па калідоры. Мне было няёмка і сорамна за тое, што я, малады, здаровы, апынуўся тут, сярод нямоглых, скалечаных людзей, інвалідаў: «белая варона», я, канечне ж, кідаўся ім у вочы, і ад таго іх доля, здавалася мне, станавілася яшчэ пакутлівей і бязрадасней.

Раптам нехта няўпэўнена крануўся мае рукі, нечым халодным, як ледзяшом. Я павярнуўся і перш ўбачыў чужую руку, белую, худую, з сінімі крывымі венамі, потым — самога чалавека. Не містычнага, не ўяўнага, а рэальнага чалавека. Глядзі, глядзі!.. Не адварочвайся. Перамажы сябе! Нейкі цвёрды нутраны голас дыктаваў мне сваю волю, і я адчуваў, што падпарадкоўваюся яму.

Чэрап у чалавека быў нейкі плоскі, жоўты, сухі, як струк. Замест вачэй зеўралі ружовыя глыбокія ямкі з вузялкамі-папурышкамі, падобнымі на сухія, зморшчаныя гарошыны; носа няма, а толькі дзве прадаўгаватыя дзіркі.

— Хадзі, чалавек, сядзем, раз ужо трапіўся пад руку, пагаворым, — голас быў адрывісты, нежывы, акурат вымаўляў яго не чалавечы артыкуляцыйны апарат, а халоднае нутро металічнага камп’ютэра. — Дзе тут на што сесці? Я не дачакаўся нянечкі, каб вывела... Мне знадаела ўжо быць у цёмнай магіле, ні святла, ні сонца, ні кветак, ні людзей... Нічога няма. Я хачу да людзей, я расказваю ўсім, як здзекаваліся з мяне фашысты... Мне часта даюць укол, і я доўга сплю. А я не хачу спаць, я прачынаюся і зноў за сваё... Я напісаў пра гэта ў газету.

Ногі ў мяне адзеравянелі і не гнуліся, калі я садзіўся на шырокую, мяккую, нізкую канапу побач з чалавекам.

— У баі пад Смаленскам мяне цяжка параніла, — праз сілу шаптаў мне чалавек, і холад яго рукі ўжо студзіў мне локаць. — Ляжаў беспрытомны... Наш узвод адышоў на новы рубеж. Мяне схапілі звяры-людаеды і кінулі ў хлеў... А тады ўкінулі яшчэ аднаго зраненага чырвонаармейца. Мы абодва падплывалі крывёю... Нас білі прыкладамі па руках, калі мы хацелі перавязаць адзін аднаго шматамі сваіх кашуль... Смага мучыла нас, але нам не давалі піць. На нашых вуснах тушылі недакуркі... Дзяржалі цэлыя суткі, потым прынеслі памыі і вылілі ў свіное карыта. Упусцілі вепрука... ён стаў хламкаць. І нас падцягнулі да карыта, утапілі галовы ў памыі... Памыі былі халодныя, і мне стала лягчэй. Потым вепрука выгналі, а хлеў падпалілі... Я задыхнуўся ў дыме і больш нічога не помню... — Чалавек гаварыў, і ніводная мышца не варушылася на ягоным твары, адно каля вуснаў дробненька моршчылася знявечаная, абпаленая скура. — Але я выжыў, мяне выратавалі мясцовыя людзі... Я выжыў, каб расказаць табе, а ты запомні гэта, ты... — цвёрдыя, кашчавыя пальцы сцялі мой локаць.

Мне? Пры чым тут я? Мне здавалася, што са мною размаўляе сама смерць: вылезла з глыбокай сырой магілы ці спусцілася з таямнічай вышыні і размаўляе. Што? Што за крык? Адкуль крык? Па калідоры бегла маладжавая тоўстая нянечка, каб — было відаць — напусціцца на мяне.

— Я ні пры чым. Я толькі сеў, — сказаў ёй наперад.

Яна глянула на мяне, як на дзівака, узяла на рукі чалавека і панесла, бы хлапчука.

Скалечаных людзей я бачыў і раней. На вуліцы, у аўтобусе, на вакзале, у ліфце, нават у лазні. Дый бацька мой, удзельнік Сталінградскай бітвы, таксама інвалід. Тут, сабраныя разам, яны ўражвалі не тым, чым звычайна — што ў некага не было рукі ці нагі, а нечым іншым. Тое, што за ім стаяла, выклікала ў мяне пашаноту, гордасць за іх, гэтых мужчын, самаахвярных людзей-франтавікоў.

Я забыўся, што трэба выглядаць на дзвярах нумары, і адно як натыкнуўся ў канцы калідора на словы Сямашкі, напісаныя мала не метровымі чырвонымі літарамі: «Тот, кто курит, вредит не только себе, но и окружающим!» — схамянуўся; павярнуў назад.

Насустрач ішла жанчына ў белым і вяла за руку маленькую дзяўчынку з блакітнавокаю лялькаю ў руках. Я заглядзеўся чамусьці на дзяўчынку і на ляльку, хоць падумаў, што трэба спытаць у жанчыны, дзе палата № 8. У дзяўчынкі былі вялікія блакітныя, як і ў лялькі, вочы, пухнатыя, гладзенькія шчочкі аж падрыгвалі пры кожным кроку; расчасаныя «пад дарослую» даўгія мякка-льняныя валасы спадалі ёй на грудзі двума ручаямі. Дзяўчынка была вельмі сур’ёзная і засяроджаная. Па тым, з якім раўнадушшам ішла побач з ёю жанчына, я зразумеў, што яна — не маці, хутчэй знаёмая ці сваячка; а ідуць яны, мусіць, да дзеда гэтай дзяўчынкі. Пакуль я думаў-гадаў, жанчына з дзяўчынкаю апынуліся ў мяне за спінаю. Крычаць услед ці даганяць я не стаў, пайшоў далей, ужо з большаю пільнасцю прыглядаючыся да нумароў на дзвярах.

На сценах віселі плакаты, дошкі афіцыйных аб’яў; каля міжгародніх тэлефонаў-аўтаматаў стаяла чарга.

Не ведаю, ці званіла яму Галіна Андрэеўна, што я прыеду, ці апісвала мяне, але ён зразу здагадаўся, што я шукаю яго. ён стаяў на калідоры каля дзвярэй, прыхінуўшыся спінаю да сцяны, і мяне спынілі яго вочы, яны глядзелі ва ўпор, з нейкаю зычліваю ўсмешлівасцю. І не пра тое, што чалавек бязрукі, перш падумаў я; у вока кінулася, што чалавек быў зусім лысы, як і той, якога толькі што слухаў на канапе, — жоўтая круглая галава адлюстроўвалася ў драўлянай панелі, якімі абліцаваны тут, у гэтым крыле, сцены.

— Добры дзень! Вы — Пятро Максімавіч Рубчэня? — спытаў я, усё яшчэ дзівячыся з таго, што і па сённяшні дзень застаецца для мяне загадкаю: няўжо прырода пайшла насустрач чалавеку, аблысіўшы яму нашчэнт галаву і шчокі? Твар у чалавека таксама быў чысты, голы, ані шчацінкі, як і галава, здаваўся вылепленым з бела-мучнога, бліскучага цеста. Сам чалавек не змог бы ні прычэсвацца, ні галіцца, а прасіць некага нават адзін раз у дзень, мабыць, было б не так проста.

— Я, я! — выгукнуў чалавек, акурат баючыся, што праміну яго; кіўком галавы запрасіў мяне ў палату; паказаў падбародкам, каб садзіўся на ложак, а сам сеў на крэсла і адно тады выставіў мне абрубак правай рукі, схаваны ў шырокім рукаве халата, і я здагадаўся яго паціснуць, адчуў пальцамі тонкую, бы кій, халодную косць.

Пятро Максімавіч увесь час усміхаўся, а можа, ён проста быў усмешлівы ад бляску скуры на шчоках, ілбе, маладых пранізліва-сініх вочак. Іменна «вочак», хоць і не кладзецца гэта дэталь у партрэт мужчыны, скалечанага вайною салдата, але ж і праўда: вочы ў Пятра Максімавіча зусім маленькія і сіненькія-сіненькія, быццам дзве зорачкі свежых, расяных з начы незабудак.

Я выняў з «дыпламата» пакунак і паклаў на засланую белай сурвэткаю тумбачку.

— Дзякуй! — Пятро Максімавіч дакрануўся да пакунка абрубкам рукі — пусты астатак рукава лёг на тумбачку.

Палата была прасторная, у ёй стаялі два ложкі. Кароткія белыя фіранкі на вокнах давалі сонцу волю, і яно гуляла з вадою ў графіне, з нікеляванымі шарыкамі на білах ложкаў, матавым плафонам, што аж іскрыўся, чыста вымыты, пад столлю, нарэшце з дзвярною пластыкаваю ручкаю ў форме экзатычнай кветкі.

У палаце мы былі адны, і гэта спрыяла нашай гаворцы, ва ўсякім выпадку ёй ніхто не замінаў. Тое, што Пятро Максімавіч паводзіўся вольна, спакойна, хутка зняло з мяне здранцвеласць. Я першы адкрыў яму сваю душу. Але так і не зразумеў, ці то яму і праўда было цікава ведаць пра мяне, кватаранта, супрацоўніка рэдакцыі, ці яго ўніклівасць падпадала пад звычайную логіку — ахвотна размаўляць з тым, каго аніяк не хочацца крыўдзіць і адзінаю ўдзячнасцю да якога пакуль можа стаць прыязнасць да яго.

Паспрабую перадаць словамі тое, што пачуў ад Пятра Максімавіча.

* * *

...Трава паўз дарогу была запыленая і выядала вочы сухою шэрасцю, на якой там-сям бялеліся акуратныя гурбачкі пяску. Сіне свяціла сонца, і над свежымі, адно белаватымі па краях варонкамі дрыжала паветра. Як макароніны, тырчалі з зямлі аголеныя карані. Каля чорнай, з жоўтым лісцем на вярхушцы бярозы ляжала дагары пакарабачаная кабіна паўтаратонкі з пустымі фарамі.

Гэта была дарога вайны, па якой нашы войскі пагналі назад, на захад, фашысцкіх недабіткаў і па якой ішоў цяпер адзінокі салдат з лёгкім рэчмяшком за плячыма.

Салдата звалі Пятро. Пот сцякаў па яго скронях і пакідаў на скуры на шчоках дзве цёмныя няроўныя нітачкі, якія злучаліся ў адну каля самага падбародка. Вочы, у трэшчынках маршчын, хавалі ў сваім пранізлівым блакіце тугу і боль.

Дарога была пустэльная, адно праляцела нязграбна, неяк бокам, брудная бясхвостая сарока. Калі далячынь стамляла вочы, салдат абыякава глядзеў на збітыя мысы сваіх ботаў.

Схамянуўшыся, ён убачыў сябе сярод чэзлых, невысокіх, шэрых алешын і зразу адчуў тварам свежасць, ад якой па нагах мляўка разлілася слабасць.

Пятро спыніўся, параўняўшыся са сцежкаю, што роўна адбягала ў кусты. На лбе востра прасекліся глыбокія складкі. Пятро аблізнуў запечаныя губы, збочыў на сцежку. Вочы ўважліва счытвалі з няроўнасцей мяккага чарназёму даўнішнія сляды, утаптаную сухую траву і круглыя глыбокія адбіткі конскіх капытоў, там-сям зацягнутых белаю, бы марля, павуцінаю, разлезлыя недакуркі...

«Эх, закурыць бы зараз!..» — уздыхнуў Пятро і з жалем падумаў пра пачак махоркі, які ўсунуў яму ў рэчмяшок — на развітанне — сусед па шпітальным ложку, жвавы чарнавокі грузін Зурык.

Пятро паскорыў крок, адганяючы ад сябе назойлівую думку пра курэнне. Жывым глыбокім шклом бліснуў спераду лапік вады ў абтаптанай з усіх бакоў спадзінцы. Пятро бег да яе, прагна каўтаючы вязкую сліну і моршчачыся.

На сагнутым, як лук, ствале вінтоўкі вісела саржавелая бляшанка з адагнутым верхам, і салдат на нейкі момант зачапіўся за яе непрытомным позіркам. Ён апусціўся перад крыніцаю на калені і, не здымаючы рэчмяшка, цяжка ўпаў на грудзі. Піў, схаваўшы твар у вадзе. З гімнасцёркі адвіслі медалі і пазвоньвалі ў такт глыткам. Прыпадняў галаву, каб аддыхацца, і з падбародка спачатку цурчэла, а потым капала ў крыніцу вада. Вільготна было каленям і грудзям. Салдат бачыў на дне чыстыя махры карэньчыкаў і мяккі пульсачык у рудаватым спакойным глеі. Зноў пахіліў галаву ўніз, стараючыся кранацца вады аднымі губамі, — напіналіся на шыі жылы. Зняможана адкінуўся на бок, падцягваючы да жывата калені. Выгнуўся і стаў на ногі, яго хіснула, у вачах паплылі зялёныя кругі. Ён зрабіў некалькі няўпэўненых крокаў і сеў на траву, нечакана мяккую, як вата, тут, у забалаці.

Яснеў позірк і выплывалі, выразна праяўляючыся, абрысы вольхі, сіратліва згубленай сярод іх бярозкі, густога купчастага ядлоўцу, порсткай зялёнай асакі.

Блізка ад сябе Пятро ўбачыў жоўтую чыстую кветку лотаці. Кашлатае лісце глянцава льснілася. Пяшчота зварухнула Пятрову душу, і яму стала цёпла, як ад сонца, усяму — галаве, грудзям, спіне, нагам... Ён падышоў да кветкі, доўга ўглядаўся ў яе, у кожны пялёстак, сіняватыя рысачкі на ім, у кожную цнатліва стоеную з тупым кончыкам тычынку. Потым прысеў, чуючы біццё сэрца, і дакрануўся тварам да лотаці — халаднаватыя пялёсткі мякка пагладзілі яго, як ласкавая рука. Пятро доўга нёс на агрубелай скуры гэты лёгкі, як пух, дотык. І тады, калі зноў ішоў дарогаю і яму нясцерпна хацелася курыць.

Вячэрні змрок узрадаваў салдата далёкімі рэдкімі агеньчыкамі. «Нарэшце!..» — выдыхнуў ён, думаючы, што агеньчыкі — гэта і ёсць той райцэнтр, дзе спыняюцца паязды. Хацелася пабегчы, ды хутчэй, чым ішоў, не ішлося: ногі валакліся, як чужыя.

Дарога вывела чамусьці на ўскраіну горада, на аблогу. Пятро спярша пачуў цёплы смярдзючы пах шпал, потым наткнуўся на рэйкі, папраставаў збоч іх, мяркуючы выйсці зразу да станцыі. У падэшвы няроўна ўпіраўся і хрупаў пад імі, як сухія ракавінкі, каменны друз.

Будынак станцыі, пляскаты, даўгі, прыпадаў да зямлі, як паранены ў ногі звер. Па пероне хадзіў чалавек з мятлою і падбіраў у тачку для перавозу багажу кавалкі цэглы. Каля ўвахода вісеў ліхтар і слаба асвятляў разбіты круглы гадзіннік.

У пачакальні было каля дзесятка людзей. На клунках сядзелі дзеці. Адно акенца касы свяцілася, ды каля яго нікога не было, і Пятро зразумеў, што сесці на цягнік тут мала надзеі. Але ўсё-ткі падумаў, што не лішне будзе спытаць у касіркі (ужо змеціў: пажылая сівагаловая жанчына), як дабрацца яму да Масквы. Касірка, не падымаючы галавы ад журнала, у якім поркалася кароткім хімічным алоўкам, адказала абыякавым голасам:

— Калі і будзе ваш поезд, дык толькі праз тры дні.

Пятро, хоць і наладзіўся на такі адказ, уздрыгнуў і ўнурыўся ў акно — знадворку яго шчытна засланіла цемра.

— Вы, салдат, мабыць, са шпіталя? — зноў пачуў Пятро голас касіркі.

— Так точна! — ён надзіва жвава павярнуўся.

— Ёсць распараджэнне такіх, як вы, накіроўваць у райком камсамола: вуліца Інтэрнацыянальная, 29.

Адно аддаліўшыся ад станцыі, Пятро спахапіўся, што не распытаў, як знайсці Інтэрнацыянальную вуліцу, і што не закурыў там, у пачакальні. Пайшоў наўздагад, спадзеючыся каго-небудзь тутэйшага сустрэць. Стары згорблены чалавек у чорным да калень пінжаку прашмыгнуў міма, не адказаўшы на прывітанне. Не ведала адраса і жанчына, якая несла ад калодзежа ваду і сама спынілася перад салдатам, сказала:

— Повезет вам — с полными вёдрами!..

Перасекшы яшчэ дзве вуліцы, Пятро натрапіў на маладую пару, што, гарэзуючы, наравіла даўжэй пабыць у густой цемры пад клёнам.

— Праскочыў, таварыш франтавік, — ахрыплым голасам сказаў хлопец, не зводзячы вачэй з Пятра і тулячы да сябе дзяўчыну. — Гані квартал назад і каля разбуранага дома зварочвай направа — і прама. Насупраць таполевага парку — райком.

Будынак райкома Пятро ўбачыў раней, чымся парк: свяціліся тры акны на першым паверсе, і з расчыненых напята дзвярэй коса падала на тратуар святло. Воддаль — напроці — бязважкаю глыбаю чарнела сцяна таполяў, засланяючы ўсеянае скупымі зоркамі неба.

Ён зайшоў у кабінет, піхнуўшы ад сябе дзверы, і здзівіўся, убачыўшы за сталом дзяўчыну. Ёй было гадоў дваццаць пяць, а можа, меней: шырокі твар, вузкі высокі лоб, хвалістыя густыя валасы, якія, хоць і кароткія, нізка цямнеліся на скронях.

Пятро павітаўся, пачуўшы ў адказ густаватае рускае «здравствуйте».

— Мяне паслалі да вас з чыгуначнай станцыі.

Дзяўчына пільна паглядзела на яго, і ён убачыў чырванаватыя бялкі яе дзіўных зялёна-сініх вачэй.

— Сядайце, калі ласка, расказвайце.

— Я вяртаюся са шпіталя... дамоў, ды няма во поезда... Ад правадніка я адмовіўся...

— Зразумела. Патрэбен начлег і харч... Двое-трое сутак? — Дзяўчына, не адрываючы вачэй ад яго, Пятра, нахілілася да сейфа, адчыніла маленькія квадратныя дзверцы з Т-падобнаю ручкаю і выняла стосік паперак, сціснутых насярэдзіне гумкаю. Пятро разгублена кіўнуў галавою і сеў на крэсла, абцягнутае выцертай да нітак матэрыяй. На сцяне віселі партрэты Леніна і Сталіна, палітычная карта свету і схема чыгуначных шляхоў; на падаконніку стаяў вазон альясу з адстрыжанымі цвёрдымі лістамі, утыканымі жоўтымі калючкамі.

— Вось вазьміце дакумент на харч, а з начлегам... хвілінку. — Яна зняла трубку тэлефона, набрала нумар.

— Сцяпанаўна? Гэта Дамарадава. Прыбыў чарговы, — мякка ўсміхнулася, — гаротнічак... Як бы яго там утачыць куды-небудзь. Нават калідоры, кажаш, забіты? Ага, колькі той гасцініцы... Правае крыло яшчэ не адрамантавалі?

Пятро сядзеў нерухома, як мёртвы.

— Так-с!.. — Дзяўчына паклала трубку, забарабаніла па стале пальцамі, гледзячы ў цёмнае акно. Павекі, нават прыплюшчаныя, не хавалі чырванаватых бялкоў. Пятро сцепануў плячыма, адчуўшы тугія лямкі рэчмяшка, — тонка дзынкнулі медалі.

— Вы не хвалюйцеся, — сказаў Пятро нясмела, — я пераначую на станцыі... Там свабодна, людзей нямнога. І ведаю, як знайсці.

— Вы, мабыць, даўно не елі? — спытала дзяўчына, бачачы ў цёмнай шыбе Пятроў адбітак. Пятро чамусьці густа пачырванеў, ды ў шыбу гэтага не было відаць.

— Са шпіталя я выбраўся ўчора... Мне далі паёк, ён у рэчмяшку, але... Дарогаю піў ваду, праўда...

Дзяўчына рэзка павярнула да яго твар, і ў яе расшыраных зялёна-сініх вачах ён убачыў спачуванне. Сцяўся, аж здалося: ножкі крэсла ўплішчыліся ў падлогу.

— Ужо другія суткі толькі вадою і жывіцеся, выходзіць? — сказала як не шэптам, ад якога ў Пятра пацяплелі вочы. — Вам трэба папраўляцца, а не худзець... пасля ранення, — працягвала ціха дзяўчына, перавёўшы позірк з шыбы на яго, Пятра.

— Я прывык ужо галадаць, — сказаў ён, злуючы на сябе, што ў голасе здрадліва прарываецца чуллівасць.

— Цяпер вы на маёй адказнасці, і я павінна думаць, куды вас уладзіць, каб вам было добра і зручна. — У голасе дзяўчыны паявілася цвёрдасць. Пятро адчуў яе, і яна яго закранула.

— Я не прывык на фронце да пяшчот, — сказаў ён, нервова сціснуўшы зубы.

— Калі ласка, не хвалюйцеся, — голас у дзяўчыны зноў памякчэў, — я разумею вас... разумею, што вы шмат перажылі. Вам цяжка...

Пятро ўздыхнуў і апусціў галаву.

Дзяўчына ўстала з-за стала. Яна была высокая, з крутымі плячыма. Скрыжавала рукі, і на грудзях напялася бэжавая кофта з прышпіленым да кішэні камсамольскім значком.

— У гасцініцы месц няма. Сталовая ўжо зачынена...— Дзяўчына стаяла тварам да Пятра і ледзь пахітвалася ў бакі, відаць, несвядома, ад задуменнасці. — Ёсць адно выйсце... — У голасе чулася няўпэўненасць.— І вам нічога не застаецца рабіць, як згадзіцца з маёй прапановаю. А заўтра будзе відаць...

— Што вы збіраецеся мне прапанаваць? — спытаў Пятро так, быццам яго змушалі на непрыстойны ўчынак.

— Вы пераначуеце ў маёй гаспадыні, — сказала яна адрывіста і цвёрда. — Месца знойдзецца. Наперадзе ноч, і вам няма, фактычна, куды ісці. Вы даўно без яды...

Пятро падхапіўся, бунтуючы ўсёй сваёю постаццю, ды яна асадзіла яго мяккім упартым позіркам, і ён зняможана гупнуўся на крэсла. Зноў, ужо каторы раз за дзень, падумаў пра пачак махоркі ў рэчмяшку.

— Я зараз, — яна рашуча ступіла да тэлефона, і яму было чуваць, як журчыць нумарная катушка. — Валечка! Галя турбуе цябе. Змяні мяне, калі ласка, раней... ага, трэба. Цяпер-цяпер. Ну чакаю!

...Яны ішлі ў цемнаце наводдалі. Пятро глядзеў увесь час перад сабою, акурат нешта замінала павярнуць галаву ў левы бок, з якога падладжвалася пад яго шырокія крокі Галя. Яны адчувалі сябе няёмка абое, ды скупая размова, што няўмела вязалася між імі, паслабляла гэтую няёмкасць.

— Дык вам у Беларусь... З Беларусі, значыць?

— Ага, з Беларусі!.. — узрадавана адказаў Пятро.

— А я з Тамбова, інстытут канчала там, потым настаўнічала ў вясковай школе. Цяпер вось тут...

— Ад самай вайны? — спытаў ён, упершыню з цікавасцю, і Галя адчула на душы незразумелы трывожны халадок, які прабег пужліва, як цень ад сонца, што хаваецца за рэдкім воблакам.

— З сорак трэцяга... А вы — на вайне? — І спахапілася, што, мабыць, недарэчна спытала. Змоўкла.

— З пачатку... Ды толькі год паваяваў... — глухім голасам сказаў салдат і задумаўся.

Да самай хаты ніхто з іх не асмеліўся парушыць маўчанне, бо кожны адчуваў у ім тую шматзначнасць, разгадванне якой дае ўяўленню самы шырокі прастор і смеласць. Хата была невялікая, драўляная, з чорным толевым дахам, стаяла ў густым вішанніку, як замаскіраваная, і нечым напомніла Пятру панылую восеньскую сцірту саломы. Ветрык цяпла і нейкага салодкага, трапятлівага хвалявання раптам прасачыўся яму ў душу — успомнілася вёска, бацька, маці, браты і сястра... Ён развітаўся з імі ў 41-м, пайшоў на вайну... Так дружна жылі, працавалі. Асабліва Пятро любіў жніво, яму падабалася ўкладваць на воз снапы, вазіць іх у гумно і потым куляцца ў залацістых пругкіх хвалях саломы — зашыешся з галавою, вылезеш, валасы ўсе ў асцюках і за каўняром колюцца. Але вочы гараць радасцю, і ва ўсім целе такая прыткасць, што, здаецца, заскочыў бы на неба...

Усё забрала, адкінула, счарніла выбухамі, пажарамі праклятая вайна!..

Гаспадыня, пажылога веку, сухарлявая, спакойна зіркнула на іх і шумна сербанула нешта гарачае з шэрай конаўкі, якую ашчапервала дзвюма рукамі, быццам апроч шыі, абматанай белаю хусткаю, ёй трэба грэць было яшчэ і далоні.

— Вось тут ляжаш, — паказала Галя на нізкую кушэтку зразу, як толькі ступілі на чыстую палавіну хаты. — А мы... — кіўнула на выцвілую шырму, што звісала да самае падлогі і засланяла, мабыць, спальню. — Сядай на табурэт. Давай рэчмяшок, пілотку, павешу... — Яна падышла да Пятра зусім блізка. Ён вылузнуў плечы з лямак, і яна ўзяла рэчмяшок, зняла з галавы пілотку — на лбе засталася чырвоная глыбокая палоска. — Пачакай хвілінку, я згатую вячэру. Во свежая «Правда», — яна разгарнула на стале, каля якога ён сядзеў, газету і пайшла на кухню.

Пятро чуў, як яна прыглушана перамаўлялася з гаспадыняю. Потым заказытаў у носе пах газы і куродыму, і па целе прабеглі нервовыя дрыжыкі, ды сцягнулася на твары скура.

— Калі ласка, на вячэру! — паклікала яго Галя, і голас яе быў нечаканы, як стрэл, і ён глядзеў з хвіліну няўцямліва і адлучана. Гаспадыня, што пратупала ў спальню, здалася ценем за мутным шклом.

Пятро падняўся і пайшоў следам за Галяю на кухню. Ад водару тушанай у гарнушку бульбы і салёных гуркоў у яго закружылася галава, ён кінуў кароткі позірк на стол і паспеў убачыць на патэльні акуратныя жоўтыя кружкі яечні-цалкавухі. Стаяў, чакаючы ад Галі слоў.

— Ну што, будзем вячэраць, Пятро, — сказала яна проста, з тою непасрэднасцю, з якою дзіця размаўляе з лялькаю.

Пятро не скрануўся з месца, адно вінавата плюскаў вачыма.

— Во тут сядай, — Галя паляпала далонню па табурэтцы, што стаяла побач з ёю.

Пятро сеў, і яны разгублена глянулі адно аднаму ў вочы. У Пятра не было рук...

Пакінем Пятра сам-насам з яго думкамі, у няпэўнасці, а можа, нават у адчаі, і павядзём далей расказ ад імя Галі.

...Яна ляжала за шырмаю, недалёка ад Пятра і чула, як ён дыхаў, няроўна, трывожна: то заціхаючы зусім, і тады яе працінала недарэчная думка: «Можа, памёр?», то з шумам выпускаючы з сябе паветра, і тады яна шкадавала Пятра, што ён перажывае і яму ўсё яшчэ баляць раны. Хоць Пятро і не скардзіўся ні на што, яна сама ведала па іншых параненых, якіх сустракала раней і некаторыя з якіх проста стагналі ад болю і прасілі ці спірту, ці морфію, ці якога іншага паратунку; Пятро адно скрыпнуў зубамі, калі яна, кормячы яго, незнарок тыцнулася локцем яму ў руку. «Ён мужны, гэты маладзенькі блакітнавокі салдацік», — падумала яна.

Калістратаўна, гаспадыня, ужо даўно з прыхліпам пасапвала побач на ложку, а яна, Галя, не магла заснуць. Стомленая, напаўгалодная, знерваваная, з запалёнымі ад хранічнага недасыпання вачыма, яна ляжала ўзбуджаная і чуйная да цвёрдае, застылае ў сваёй нерухомасці цішыні. Некалі маці гаварыла ёй, што сну памагае шклянка цёплага малака. Але дзе яе цяпер возьмеш? Можа, яго заменіць проста белы колер — белыя калматыя воблакі, лебедзі ці нават сланы... І яна пачала ўяўляць перад сабою іх, але ўжо праз імгненне думкі яе зварочваліся да салдата, і белыя воблакі спярша станавіліся блакітнымі, а затым на іх месцы ўсплывалі Пятровы вочы... Ці ёсць у яго хто-небудзь з родных і блізкіх? Мусіць, недзе ў беларускай вёсачцы, на Магілёўшчыне ці Віцебшчыне, жыве маці, гаруе і думае пра сына. Бацька, пэўна, ваюе, на фронце або ў партызанах. Браты і сёстры таксама не сядзяць: на вайне не адседзішся.

Бяссонніца і ўзбуджанасць хвалявалі фантазію больш і больш, і яна малявала самыя мройныя, самыя неверагодныя сцэны, чужых людзей з надзіва знаёмымі тварамі, і Галя зняцяйкі аж сцялася. Смешная, канечне, яна, бы дзяўчына тая, што кахае хлопца і потайкі, да плачу раўнуе яго. Ну і што, калі Пятро жанаты, мае жонку? Гэта ж добра, што яму ёсць да каго прытуліцца, ёсць з кім прыгалубіцца, душу адагрэць. Яму так патрэбна цяпер ласка, увага, клопат...

Сатрасаючы хату, стагналі ў небе самалёты — ляцелі, цяжкія, бы шэршні, на захад, — за шпалераю выпадала са шпароў тынкоўка і шархацела, а можа, зноў усхадзіліся мышы, якім заўчора яна паклала атруты, і яны былі сціхлі. У спальні акна не было: што там на дварэ? Дождж, што пачаў крапаць звечара, мабыць, ушчук, бо за сцяною глухая, сцярожкая цішыня.

Ужо спіць, здаецца, Пятро: змогся, бедны. Галя ўстала і, асцярожна ступаючы, прашмыгнула на кухню— піць ваду. Не асмелілася глянуць на кушэтку, дзе спаў салдат, але чула: ён не варушыцца.

Ад вады пасвяжэла ў галаве, і думкі цяпер былі ясныя і ўкладваліся адна за адною цвёрда, бы каменьчыкі ў асфальт, па якім яна бегае штодня ў райком. Схлынуў вярэдлівы, напаўсонна-тугі тлум. Галя не помніць, што перш убілася ёй у галаву: ці то рашучасць распытаць у Пятра аб ім, уверыцца, што ён нежанаты, ці думка, да неверагоднасці смелая: пакінуць Пятра ў сябе і падлячыць яго, даць акрэпнуць яму.

Гэтак жа цяжка было праясніць пачуццё, што ахапіла яе крыху спагадзя: няйнакш, сорам межаваўся з нейкаю глыбокаю радасцю, што зарадзілася яшчэ дарогаю, калі ішлі з Пятром моўчкі. Яе злякнула адчуванне, якому яна не мела жадання што-небудзь проціпаставіць, быццам наперадзе яе чакае калі не круты пералом, то абавязкова нешта важнае. Адчуванне было мімалётнае, кволае, яно хутка растала, а цяпер во зноў вярнулася з ледзяным хрусткім звонам, завалодала ёю з большаю сілаю, і з яго палону нельга было выбавіцца нават у сне. Астатак ночы прамінуў у блытаніне кашмараў і яўнасці, яна прахоплівалася праз кожныя паўгадзіны, мацала на будзільніку стрэлкі — ці спазнілася на працу.

...Ён сядзеў у паўзмроку за сталом, схіліўшыся над учарашняю «Правдой», і яна, адхінуўшы рукою шырму, перш усміхнулася яму з сарамлівай стрыманасцю.

— Добрай раніцы!

Ён падняў галаву не зразу, мусіць, думаючы, што яна ў начным адзенні; і толькі адчуўшы, што яна не імкне размінуцца, павітаўся ў адказ.

— Як ты спаў? — спытала.

— Ведаеце, вельмі добра.

Пятро і праўда быў свяжэйшы, чымся ўчора, і гэта яна ўбачыла з першага позірку.

Яна ўскіпяціла на прымусе чаю, і калі яны пілі яго, не адчувалі між сабою нацятасці і скаванасці, акурат былі ўжо даўно знаёмыя, прывыклі адно да аднаго і змірыліся з сваёю доляю. Яна студзіла чай, падносіла кубак да Пятровых губ, і ён шумна сёрбаў, стараючыся ямчэй прыладзіцца да кубка; у яго, бачыла, востры падбародак у мяккім, маладым пушку, тонкія цвёрдыя губы, ад куточкаў якіх пралеглі ўверх упартыя разоркі.

Чай хутка размарыў, расслабіў галаву, не хацелася ні аб чым думаць, хаця — востра пульсавала ў скроні — ведала: трэба пагаварыць з Пятром, нават ужо таму, каб ён не адчуваў сябе тут занядбаным і чужым. Пятро, наўпярок, яшчэ болей узбадзёрыўся ад чаю і, здаецца, быў ахвочы да слоў. З яго вачэй знікла ранейшая ліхаманкавая пранізлівасць, і цяпер у іх плаваў лёгкі нейкі прытуплены спакой. Галя бачыла гэта, і ёй не трэба было намагацца, ламаць галаву, як падступіцца да Пятра, і яна проста, без усякай замінкі спытала:

— З сям’і хто ў цябе?

Ён таксама адказаў зразу, не задумваючыся, быццам даўно чакаў ад яе такога пытання:

— Бацька, маці, сястра і два браты. Павінны быць...

У нейкае імгненне Галя ўлавіла, што ў Пятра звузіліся вочы і зморшчыўся лоб. Яна глядзела на Пятра са спачуваннем, а ён гэтым часам думаў пра жахлівае: «Што будзе, калі з родных ужо нікога няма?..» Калі іх позіркі сустрэліся, Галю не так здзівілі, як уразілі Пятровы вочы, яны сталі аддалена-чужыя, як бы перасаджаныя з другога чалавека. Яна пагладзіла яго па шчацэ, ён зварухнуўся, тузануў абрубкам правай рукі: можа, пярэчыў, а можа, хацеў прыціснуць яе далонь да шчакі і патрымаць, але спахапіўся, што не зможа, няма чым, і адно прыкусіў зубамі ніжнюю губу. Сэрца яе разрываў жаль, і ёй самой не верылася, што яна трывае, не плача. А потым, калі Пятро стаў расказваць, з яе вачэй усё-такі выкаціліся слязіны. Ён ляжаў з вінтоўкаю ў руках за грудаю цэглы ў напаўразбураным доме, калі разарваўся снарад. Шматпудовая бетонная глыба, востра адкалоўшыся ад пярочнае апоры-бэлькі, лёгка, бы гільяцінаю, адсекла яму абедзве рукі вышэй запясця. Яны так і засталіся ляжаць: адна пад ложаю вінтоўкі, другая з пальцам на спускавым кручку...

Выцершы слёзы і прычасаўшыся перад люстэркам, якое адшукала ўчора на дне чамадана, яна пабегла ў райком. Ёй там не цярпелася, і яна зноў папрасіла Валю, сяброўку, каб тая змяніла яе раней.

Пятро сядзеў у двары на калодцы і нешта чарціў на зямлі змыленым абцасам бота. Убачыўшы яе, ён абрадаваўся і ўстаў. Выйшла з сенцаў Калістратаўна, бліснула на іх вачыма.

Пакуль не было яе, Галі, Пятро, мабыць, перажываў, што замінае чужым людзям, што звязаў ім рукі: глядзі яго, кармі, дагаджай, і цяпер, калі ўбачыў яе, яму — было знаць — адлягло ад сэрца, і пэўна ж, ён думае, што, каб мог, нацягаў бы з калодзежа вады, падладзіў бы частакол, які пазелянеў і пахіліўся, прыбіў бы на дзверы ў сенцах дошку, тады, глядзі, і гаспадыня не так касілася б на сваю кватаранку, якая мала што сама жыве, дык яшчэ некага прывалакла.

— Галя, скруці мне цыгарку, — папрасіў ён зразу. Вочы ў яго былі нейкія вялыя і, здаецца, пацямнелі...

Яна выняла з сумкі газету, адарвала ражок, але няроўна, паўкругам. Кінула яго на зямлю, ён спланіраваў, бы матылёк. Палажыла газету на калодку, узяла трэску, прыціснула яе да газеты і адарвала роўненькую картачку. Пятро з цікавасцю наглядаў за ёю. Пачак з махоркаю ляжаў у Пятра ў кішэні гімнасцёркі. З нейкім незразумелым страхам, бы крала, яна дастала яго адтуль. Выгнула картачку жалабком і толькі сыпнула махоркі, як ён пстрыкнуў з пальцаў, і махорка высыпалася на зямлю. У шчокі Галі ўдарыла чырвань.

Яна пераціснула картачку пасярэдзіне, зрабіла канцік і ўжо спакойна насыпала з пачка махоркі. Пальцы ў яе па-жаночы ўвішныя і спрытныя, але круцяць цыгарку няўмела: адзін канец атрымліваецца тонкі, а другі тоўсты. Рог, дый толькі! Так-сяк яна саслініла яму самакрутку. Ён падзякаваў, узяў губамі і з такою прагаю зацягнуўся, што затрашчалі, згараючы, махорынкі.

Калі яны ішлі побачкі ў хату, свяціла сонца, і цені ад іх накладваліся адзін на адзін.

Яна з лыжкі карміла Пятра тоўчанаю бульбаю ўжо спакайней, смялей, чымся ўчора ўвечары, і ў галаве ў яе зноў пачалі карагодзіць тыя думкі, што і ўночы, яны як бы выстройваліся ў шчытны рад і першая была, бадай, самая цвёрдая і пэўная: Пятра нельга адпускаць, ён малады, але бяспомачны, яму трэба жыць, ладзіць сям’ю, а ён будзе абмінаць дзяўчат, ведаючы, што бязрукі, нікому не патрэбны. Чым больш яна разжальвалася, тым ясней адчувала, што ў яе не толькі шкадаванне да Пятра; яна баялася прызнацца, але ёй увесь час здавалася, быццам сам бог паслаў ёй гэтага скалечанага блакітнавокага хлопца; яна мела мужную натуру, яна разумела (і бачыла), што прырода паскупілася ёй красы, агрубіла ёй твар, голас. Тое, што ў ёй жыла цнатлівая, пяшчотная жаночая душа, хлопцаў, канечне, не вабіла, яны абміналі яе, і за ўсё жыццё ёй ніхто не прызначаў спаткання.

Было крыўдна і балюча. Але вайна заглушыла гэтую крыўду і гэты боль, і вось цяпер яны ўскалыхнуліся з новаю ярасцю. Разумела яна: вайна бязлітасна прарэдзіла мужчын, старых і маладых, яе равеснікаў, і яна ўжо змірылася, што застанецца адзіночкаю, будзе аддаваць сябе рабоце. Толькі брала сумненне, не адступалася, мучыла, ці можа жанчына жыць адною работаю, няхай сабе і любімаю да зацятасці? Нейкае нутраное, як у лісы, чуццё падказвала ёй: не, не можа; шчасце, сапраўднае, поўнае, салодкае, жанчына без сям’і, дзяцей, як бы ні старалася, не знойдзе. Гэта не была халодная разважлівасць дзяўчыны, якая страціла ўсякую надзею выйсці замуж і якой напляваць на ўсё, абы дабіцца мэты. Проста яна дачакалася свайго: каханне заўсёды прыходзіць неспадзявана, яго нельга запланаваць ці заказаць, як страву ў рэстаране, і пасмакаваць загадзя.

Што пакахала, яна амаль ужо не сумнявалася, іначай якая б яшчэ сіла прымусіла яе ісці на вечную сувязь з чалавекам, ад якога не будзе ёй, жанчыне, аніякае апоры і палёгкі. І ён, Пятро, вельмі хутка да яе прыгарнуўся — бачыла яна, і гэта нараджала, а расхваляваная фантазія песціла ў ёй думку, што імкненне ў іх да згоды ўзаемнае. Вось толькі адно пакуль трывожыла і сумненнем клалася на душу: ці зможа? Ці зможа, ці хопіць сэрца і духу ўсё жыццё быць яму нянькаю, хадзіць каля яго, шанаваць, аберагаць, бы тое немаўля, ні разу не папракнуць? Адказаць цяпер яна не магла, але старалася ўявіць усё тое, што выпадзе ёй на долю, ляжа на яе жаночыя плечы, адганяла сорам і страх, калі думала пра самае патаемнае ў жыцці мужа і жонкі. Як ёсць непазбежнасць у птушыным лёце, так у цнатлівым кодэксе жаночых законаў, ведала, ёсць пункт, які рана ці позна павінен быць парушаны. Нягледзячы ні на што.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

...Яна доўга ляжала нерухома, набіраючыся смеласці, і ёй увесь час здавалася, што спіць і бачыць сон — з тых прыемных і салодка-трапяткіх, што часта прыходзілі да яе перад вайною, калі яна выспявала, круглела на дзяўчыну, і ў яе паглядах на хлопцаў звычайная блазенская гарэзлівасць змянілася сарамліваю і даўкаю ўзрушанасцю. Бо ўвесь гэты час, як яна думала, Пятро не ляжаў спакойна, гарачліва дыхаў ёй у шыю недзе каля вуха, цалаваў і шаптаў, шаптаў: «Ты стала маёй жонкаю... адзіная мая... ты самая добрая ў свеце...» О, пакута боская! Якая магія ў гэтых слоў, якая сіла: на цябе абвальваецца цёплы імглісты морак, разнявольвае ўсё цела, бы той гіпноз, якім некалі ў школе чараваў барадаты, з дзяркатымі, нейкімі пустымі ў глыбіні вачыма дзядзька, і здаецца, ты не можаш напружыцца ніводнаю мышцаю, процістаяць нават рагатаму чорту, які гатовы рынуцца на цябе і бязлітасна растаптаць.

Яна прамовіла: «Пеця...» — і не магла болей анічога сказаць, але нават у адным гэтым слове, у прыдыху, з якім яно вышапталася, Пятро адчуў і маленне, і загад, і прызыў, і, урэшце, рашучасць — усё разам цяжка было імгненна ўсвядоміць і, баючыся неасцярожным, няўмелым рухам пакрыўдзіць жонку, Пятро адкінуў у знямозе галаву на падушку.

Яна павярнулася да яго ў нейкай прытомнай гарачцы... Далей пачатак і канец таго, што здзеялася, замкнуліся ў тым, што спачатку цёплымі мяккімі рукамі яна сарамліва лашчыла яму грудзі, твар, а потым, ужо гарачыя, пруткія, ён адчуў іх на сваёй шыі.

* * *

Рэдакцыя штотыднёвіка была ў старым жоўтым высокім будынку — я прачытаў гэта на шыльдзе, прыбітай на фасадзе. Аддзел прозы быў зачынены, і я пастукаў да адказнага сакратара — у масіўныя дзверы з маленькаю ручкаю. За сталом, на якім ляжаў высокі стос папер, сядзеў лысаваты чалавек, і адно я павітаўся, ён падняў на мяне вочы. Ён быў у акулярах, з рыжай барадою і вусамі а ля «Песняры». Ён глядзеў на мяне, спрабуючы адгадаць, хто я і чаго зайшоў. Я назваў сябе, і ён абрадавана, можа, нават залішне мітусліва падаў мне руку, пасадзіў на крэсла каля стала. Як пішуць журналісты, ён адразу ўзяў быка за рогі: стаў хваліць мае апавяданні, «шчыра, непасрэдна напісаны...».

— Паверце мне, — сакатаў адказны сакратар,— пакладзіцеся на мой вопыт, бо я сам таксама пішу, і ў часопісе працаваў... Чытаю амаль усё, што выходзіць на беларускай мове. Так што магу параўноўваць. Некаторыя пішуць фальшыва, хлусяць самім сабе, бо ў іх ёсць жаданне пісаць, але няма, як пісаў Талстой, «потребности внутренней, задушевной высказаться».

Я не разумею, як пра сэрца, пачуцці можна схлусіць. Няпраўду можна сказаць пра падзеі, пра факт, пра палучку, пра тое, што ў магазіне ёсць, а чаго няма, ахвотна я іду на футбол ці дзеля кампаніі, але пра сэрца... Як пра яго можна схлусіць? Яно — адно, і з ім, як гавораць, усё ясна. І таму мне не здавалася гэта «адсекава» пахвальба нечым нязвыклым ці нячыстым, я прымаў яе як заслужаную ўзнагароду за ўменне пісаць; і толькі многа пазней я зразумеў, што і пахвальба тая была завышанаю, мабыць, з педагагічных меркаванняў — падтрымаць хлопца з «раёна», і ўменне маё пісаць «шчыра, непасрэдна» было не чым іншым, як толькі першаю кволаю спробаю пяра, пасля якой ставала ўсяго: і ваганняў, і адчаю, і сумненняў, хапала і крытыкі, часам з’едлівай, незычлівай. Гэта ўжо на старасці, хоць ты і не стаў лепей пісаць, не чапаюць, не крытыкуюць, і калі не абыходзяць маўчаннем, то адно хваляць. Мабыць, узрост шануюць, а яшчэ ўсім стала ясна, чаго пісьменнік дасягнуў і што прыступка, на якую ён узабраўся, ніжэй за тую, што асядлалі славалюбы і пыхліўцы, каб яе раўніва аберагаць.

Адказны сакратар, гэты мітуслівы і, мусіць, добры чалавек, завёў мяне да галоўнага рэдактара, і тут я хачу сцвердзіць адну ісціну, якую, бывае, той-сёй і аспрэчвае: мне здаецца, што людзі, якія зрабілі табе дабро, помняцца лепей і даўжэй, чымся злыя.

Галоўны, статны, высокі мужчына з разумным позіркам шэрых вачэй на бледным, хваравітым твары, сустрэў мяне як даўняга знаёмага, і толькі яго звыклыя пытанні — хто, што, дзе і як? — сведчылі, што мы бачымся ўпершыню. Гэта, аднак, не бянтэжыла галоўнага, і ён вёў са мною размову ў такой вольнай непасрэднасці, якую можна растлумачыць хіба што высокай і чуйнай унутранай культураю, якой, мусіць, болей, чымся астатнія, усё-такі надзелены людзі творчыя.

Адно цяпер, здалёк, бачу, што яго практычныя парады — сабраць «што ёсць» ды аддаць у выдавецтва на рэцэнзію, бо чарга на выданне першых кніжак надта вялікая, — былі карысныя, слушныя, пра што на той час не хацелася нават думаць. Яно заўсёды ў жыцці так і будзе: які б чалавек разумны ні быў, якія і ад каго парады ні слухаў бы, ён абавязкова павінен перажыць усё сам, набыць свой вопыт, які, можа, і на жаль, іншаму перадаць нельга, ім не засцеражэш ад неладоў і пакут іншага, нават пры самых добрых ды шчырых намерах.

Я выйшаў з рэдакцыі акрылены. Паветра пагусцела і было сіняе, бы чарніла. Імглістаю ўтульнаю ружовасцю свяціліся ў дамах вокны. У тралейбусах і легкавушках калінавымі плямкамі «крывавелі» стопсігналы. Ад праспекта далятаў цвёрды, тупы ляск — гу*паў шматпудовы пнеўматычны молат. Пахла дымам і карбідам.

Тралейбус завёз мяне на вакзал. Я падступіўся да акенца касы. Белавалосая дзяўчына ў акулярах з вялікімі круглымі, як накрыўкі слоіка, шкельцамі, міла ўсміхнуўшыся, сказала, што на Рэпкавічы ўжо ўсе білеты прададзены. Дзіва што: на суботу і нядзелю многа людзей едзе дахаты. Клянчыць-прасіцца ў шафёра, каб ўзяў на «лішні білецік», я не ўмею, мае просьбы заўсёды такія нясмелыя, адкрытыя, што шафёру прасцей простага адказаць «не». Ведаючы сябе, я ўжо даўно не прашуся ў аўтобусы, на якія няма білетаў.

Што рабіць? Я дастаў са сподняе кішэні пінжака блакнот-алфавітку, куды запісваю адрасы і тэлефоны. Глянуў на гадзіннік: во-во стрэлкі выструняцца зверху ўніз у адну лінію. Трэба хутчэй званіць, пакуль у людзей не скончыўся рабочы дзень. Некалькі маіх аднакурснікаў размеркаваліся ў Мінск: сын дэкана, рэдактара адной з рэспубліканскіх газет, начальніка міліцыі. Хаця яны хлопцы і добрыя, неганарлівыя, надзейныя, ім, бадай, званіць не буду: навошта трывожыць?

Пару чалавек, такіх жа вясковых, як я, таксама засталіся ў сталіцы. Гэтыя, як у народзе кажуць, «узялі сваім гарбом» — здольныя, працавітыя, самаадданыя журналісты і, можа, крышачку нахабныя, ці што, можа, проста смелыя.

«Пазваню Коктышу...»

З Коктышам мы паўтара года жылі на адной кватэры. Высокі чорнагаловы, шчыры і непасрэдны, як дзіця, ён быў любімец курса, надта ўвіхаліся каля яго дзяўчаты. Яго залішнюю эмацыянальнасць і нервовасць многія подленька тлумачылі тым, што ў яго бацька алкаголік. Так гэта ці не, але я ведаю іншага хлопца, які не падабаецца мне якраз сваім закамянелым, «таўстаскурым» раўнадушшам і ўнутранай глухатою, хаця бацька яго таксама п’е.

Жы-ры-ры, жы-ры-ры... — журчыць тэлефон.

— Алё! Сельгасаддзел? Добры дзень! Можна Коктыша?

— Кто спрашивает?

— Сябар.

— Ушел уже и больше сегодня не будет.

Коктыш нядаўна атрымаў у Курасоўшчыне кватэру, але адраса я не ведаў. Ды калі б і ведаў, то наўрад ці паехаў бы: не папярэдзіўшы, заходзіць да людзей? Мала што ў іх можа быць, а тут яшчэ я са сваімі клопатамі.

На абласным радыё працаваў Санюковіч. Ён зрэдку званіў мне ў Рэпкавічы, заўсёды па нейкай патрэбе, а не проста так, каб спытаць, як жыву-маюся; часцей за ўсё ён заказваў мне нарыс пра даярку ці пастуха — «з глыбінкі».

Пазваніў яму. Трубку падняў акурат Санюковіч. У яго добра пастаўлены голас, гаварылі, ён хораша спявае, але сам я ніколі не чуў. Знешне ён занадта хамавата-грубы, але па натуры справядлівы, шчыры, дзейны, таму і веру, што ён можа спяваць.

Санюковіч мне абрадаваўся, усклікнуў: «О!» і доўга смяяўся сваёй захліпістаю ўсмешкаю, якая многім здавалася яхіднаю і адпуджвала, а мне яна такою не здавалася. Я, мабыць, нейкі «не от мира сего», бачу іншы раз у чалавеку зусім не тое, што бачаць іншыя, з-за гэтага часта пакутую і мяне лічаць некамунікабельным; я магу раструшчыць, бы арэх, усякія каноны пра чалавека, іменна каб сказаць яму нешта прыемнае, хаця тут усё адносна, бо мы ацэньваем сябе па добрых учынках, а людзі нас — па благіх.

Санюковіч пытаўся, я адказваў і як бы між іншым намякаў, што мне няма дзе начаваць. Санюковіч прапускаў мае намёкі міма вушэй, нёс лухту, называючы мяне «класікам» (зразумела, з іроніяй), і не забываў раз-пораз устаўляць, што ён яшчэ ў студэнцтве надрукаваў у насценгазеце эпіграму на маё апавяданне.

Санюковічава балбатня мне ўскорасці надакучыла, і я маўчаў, пыхцеў, як паравоз, у трубку, пакуль нарэшце Санюковіч не адчуў, што перабірае меру. Перадыхнуўшы, ён сказаў:

— Трэба нам было б сустрэцца ды пагаварыць не з наскоку, але, бачыш, еду з жонкаю і сынам да цешчы. Білеты ўжо ў кішэні. Кабанчыка намецілі калоць. Лафа, скажу табе, выгаднае дзельца... Сумку свежаніны прыпру ў Мінск. Гэта не тое, што ў гастраноме...

Санюковіч быў чалавек дужа хваткі, практычны, але і я ў душы згадзіўся з ім, бо таксама езджу «на кабана» да бацькоў у вёску; праўда, халасцяку, мне сумка не трэба, хіба што «гасцінца», як кажа маці, вазьму: трохі мяса, трохі пячонкі-лягчонкі.

Я пажадаў Санюковічу шчаслівай дарогі і палажыў трубку. З будкі не выходзіў. Цямнела хутка. З прасветлін між дамамі ўжо глядзелі на мяне зоркі, яны былі бледныя, ледзь хліпалі ў павалоцы дыму, пары і туману, якія заўсёды падымаюцца над вячэрнім горадам. Да шкляных дзвярэй тэлефоннай будкі вецер прыклеіў жоўты кляновы ліст з рудымі жыламі-баразёнкамі — быццам звонку падпірала дзверы нечая далонь, не давала мне адчыніць.

А што, калі?.. Я думаў, ці варта званіць дзяўчыне, з якою некалі сябраваў і якой нават зрабіў, як цяпер разумею, немалую паслугу. Яе звалі Света. Вучылася яна курсам ніжэй, а пазнаёміў нас мой зямляк-аднакурснік, які хадзіў да дзяўчыны, што жыла са Светаю. Аднаго дня, здаецца, на свята моладзі, ён запрасіў мяне з сабою. Света была дзяўчына вясёлая, раскаваная, і мы пацалаваліся з ёю ў першы вечар — у паўзмроку за шырмаю, куды адышліся пад чуллівую музыку танга. Мне было сорамна, а Света гаварыла, што ў пацалунках няма нічога кепскага, яны не пранікаюць пад скуру, як татуіроўка, і жанчына, памыўшыся, кожны раз новая і свежая.

Света была не толькі вясёлая і раскаваная дзяўчына, але і рацыяналістычная. Выпадкова, у затлумленай мройным чадам гутарцы я сказаў, што ў Мінску жыве сябар майго бацькі, палкоўнік міліцыі, яны разам ваявалі ў Сталінградзе. Света тут жа ўссела на мяне: «Памажы прыпісацца ў Мінску». (Дзіва, але тады, ужо студэнт-трэцякурснік, я і блізка не думаў, што пастаянная прыпіска ў Мінску многа значыць.) За гэтую паслугу Света ледзь не ахвяравала мне самую сябе: «Прыпіска — і я ўся твая», але мяне гэта яе цынічнасць раззлавала. Па-першае, мая доля ў прыпісцы не здавалася мне нечым «звыш», а толькі звычайнаю студэнцкаю выручкаю; па-другое, і гэта галоўнае, мне даволі было радасці ад самой магчымасці аказаць дзяўчыне ласку.

У адну з паездак дахаты я абрысаваў бацьку сітуацыю, шматзначна, хаця і не без іроніі, назваўшы Свету «сяброўкаю жыцця»; ён даў мне адрас і асабістае пасланне сябру-палкоўніку. Потым, пазнаёміўшыся з палкоўнікам, бяздзетным мужчынам, я звёў з ім і Свету. А далей яна ўвіхалася ўжо сама, дзівячы мяне ўменнем ладзіць з людзьмі і ўсё болей выклікаючы да сябе недавер.

Я счакаў, пакуль параўнела дыханне, і пазваніў Свеце: у першамайскай паштоўцы яна пахвалілася, што «выбіла тэлефон». Я хваляваўся, і голас мой зноў задрыжаў, як у студэнта, які адказвае па шпаргалцы, а выкладчык яго хваліць.

— О, Колька!.. Прывітанне! Ты ў Мінску? — Мілы, пяшчотны галасок быў повен радасці, як спелая ягада соку, і мне міжволі стала прыемна ад гэтае радасці. — Хвіліначку... — Яна, мабыць, некуды схадзіла; потым зноў узяла трубку, здаецца, я чуў, як ад хвалявання стукае ў яе сэрца. — Ну, расказвай, як ты там, у сваіх Рэпкавічах... Не жаніўся яшчэ?

Што было рабіць: я паўтарыў амаль усё тое, што гаварыў Санюковічу, і гэтак жа сама чакаў запросін. Света — знаць было — адчувала гэты мой неспакой, але апраўдвала сябе, мусіць, тым, што непрыстойна ўсё ж ёй, адзінокай дзяўчыне, зазываць да сябе хлопца. Я набраўся смеласці, бо цярпенне ў мяне лопнула, а выйсця не было:

— Слухай, Светка, можа б, я пад’ехаў да цябе? — У маіх вушах звінела кроў. Света не чакала ад мяне такога нахабства, думаючы, што ў мяне адна мэта. Голас яе прыкметна пацішэў, яна сказала вінавата:

— Колечка, даражэнькі, толькі не сёння... Сёння не магу. Я падрыхтавала хну, буду фарбаваць валасы. Давай сустрэнемся заўтра, а?.. — Жаданне ўбачыць мяне, здаецца, было ў яе шчырым, але, адчуваў, яна хлусіць, што сабралася фарбаваць валасы. А чаму? Ну чаму мы не гаворым з чалавекам адкрыта, прама, шчыра, а мудруем-інтрыгуем, як быццам і з высакароднаю мэтаю не ўскладняць адносіны, але ўсё атрымліваецца наўпярок. І толькі ў злосці, у гневе мы пачынаем гаварыць праўду, але ўжо, на жаль, нядобразычліва і рэзка.

— Ну, добра, — сказаў я, — можа, заўтра пазваню... — А сам сабе падумаў: «Наўрад ці пазваню...»

— Толькі не крыўдуй, калі ласка, — Света ледзь не маліла. — Я радая, што ты... Я табе многім абавязана.

А я, прызнацца, і не крыўдаваў. Кажуць, гэта страшны чалавек, які не ўмее абурацца, злаваць на іншых, акрамя, канечне, сваякоў, між якімі адносіны ўсёдаравальныя і памяркоўныя. Няўжо страшны? Калі шчыра, дык у мяне няма такіх сяброў, якім бы я мог даверыць як сабе, безаглядна адкрыць усе свае тайны, не баючыся, што яны будуць пляткарыць.

Жарты жартамі, але шанцаў пераначаваць у каго-небудзь са знаёмых у мяне ўжо не было. Дый, урэшце, што я пястун які ці Мінска не ведаю? Я з сілаю піхнуў дзверцы будкі, яны лёгка адмахнуліся і стукнулі па сцяне дома. На прыпынку стаялі два тралейбусы. Я сеў у першы і паехаў у «Паляўнічы бар», мне падабаліся ў ім умлелыя ў грыль-апараце сялянскія каўбаскі з кіслаю капустаю; у бары прадавалі яшчэ піва, але яно ў дзяцінстве мне збрыдзела. Мы тады паехалі з маці ў горад, і нам дужа захацелася піць; мы знайшлі ў шкляны адпацелы ўсярэдзіне павільёнчык, а там толькі піва, і маці купіла цэлы куфаль. Піва было горкае, нясмачнае, але сасмяглы, я выпіў ледзь не ўвесь куфаль; пасля мне было дрэнна, я доўга кволіўся.

Раней у бары завіхалася худзенькая, шустрая, як сініца, жанчына з прыветлівым тварам і нямымі вачыма, а цяпер стаяў бармен. Я ледзь не павярнуў на выхад, убачыўшы яго: перапрашаю за крутасць, але мне заўсёды не па сабе, калі за афіцыянта бачу мужчыну, здаровага, выпешчанага. Не мужчынскі гэта занятак — хоць забі! Апетытны пах каўбасак, іх тлусты бляск за гарачым шклом грыль-апарата ўсё ж утрымалі мяне ў бары, і я стаў у чаргу.

На сцяне была распята вялізная сівая шкура ваўка з пафарбаванымі жоўтымі кіпцямі; вакол яе віселі вазончыкі дробных белых кветак, якія ў народзе называюць «бабскія плёткі». Прылавак быў мокры ад піва, і меню, якое я ўзяў у рукі, таксама было мокрае.

На выгляд бармен меў гадоў трыццаць, быў апрануты ў чорны касцюм, на белай кашулі крыкліва вылучаўся чырвоны гальштук; быццам шматкі з гэтага гальштука бармен прыклеіў сабе на вусны, яны былі поўныя, чырвоныя, як у жанчыны; і ўвогуле ў далікатным, бледным твары, мяккіх, плаўных руках было шмат жаночага.

— Каўбаскі і бутэльку мінеральнай вады.

— Усё?.. — спытаў бармен, быццам я папрасіў у яго нешта зусім-зусім не тое, дзеля чаго ідуць сюды людзі, а скажам, газету ці рыбалоўных кручкоў.

— Усё, — сказаў я і высыпаў у глыбокую жоўтую талерку дробязь. Бармен уважліва паглядзеў на мяне, і гэты ягоны позірк чамусьці прымусіў мяне сцяцца: ён быў нейкі прытарна-ліслівы і нахабна-працяглы.

Недалёка ад прылаўка быў вольны столік, і я сеў за яго. Мае любімыя каўбаскі з кіслаю капустаю не лезлі ў рот, хоць і былі сакаўныя, прыемна казыталі пярцоваю гаркавінкаю кончык языка: увесь час я адчуваў на сабе позірк бармена.

Ён што, ведае мяне, гэты бармен? Ці палічыў за рэвізора? А можа, я так яго ўразіў тым, што не ўзяў піва? Цяжкае, гнятлівае пачуццё, што пачынала ўсё мацней абрыньвацца на душу, будзіла ў галаве непрыемныя думкі, і яны скакалі ў бязладным, тлумным танцы.

Ачуўшыся, я зноў паехаў на вакзал. Ён сустрэў мяне агнямі, маленькімі і вялікімі, зялёнымі і чырвонымі, блакітнымі і жоўтымі, таямнічым моракам нізкага неба. У розных накірунках ішлі людзі. Раптам адна жанчына з мяккімі чорненькімі, бы пушок рагозу, вусікамі дакранулася да майго локця: «Давай, красавец, пагадаю... Усю праўдачку раскажу. У цябе непрыятнасці, але цябе чакае харошая радасць. Хочаш, красавец, раскажу...»

Нюх яны маюць, гэтыя гадалкі, ці што? Так і ловяць тых, у каго засмучаны твар, ці дзяўчат з разбітымі сэрцамі: ведаюць нябось, што ў горы чалавек больш даверлівы. Але ў мяне здаўна жыве непрыязнасць да ўсякіх гадалак. З тым земляком, што са Светаю пазнаёміў, было раз. Прыходзіць з кіно сумны, знерваваны... Расказвае: каля паштамта прыліплі гадалкі і не то выманілі, не то ўкралі «пяцьдзесятку» — усю павышаную стыпендыю. Думаў, чаравікі за яе купіць, бярог...

«Хочаш, я табе пагадаю?» — чапляецца цяпер і да мяне маладзіца. Я сцяў пашчэнкі, нахмурыў бровы, каб паказаць сваю строгасць ды непрыступнасць, і тая адкаснулася. Я завярнуў у хлебны магазін і купіў Галіне Андрэеўне дзве буханкі сітнага хлеба; папрасіў прадаўшчыцу загарнуць іх у паперу.

На вуліцы ў кіёску купіў «Вячэрні Мінск», каб, седзячы на вакзале, пачытаць. Падняўся на другі паверх у пачакальню, сеў у куце на лаву і прабег вачыма па газеце — загалоўках, аб’явах, тэлепраграме... Адчуванне, што пад павекамі цвёрдыя каменьчыкі — хіліла на сон: стаміўся, дзень на нагах. На мяне падазрона паглядваў дзяжурны міліцыянер. Ужо скрозь дрымоту пачуў мужчынскі голас: «Каму трэба ў напрамку Рэпкавіч?» Я скеміў імгненна, падбег да мужчыны.

— Адзін? — спытаў ён.

— Адзін.

Ідучы па прыступках уніз следам за мужчынам, я бачыў, што ў яго старанна адпрасавана калашынне і да бляску начышчаныя новыя, на высокім літым абцасе чорныя туфлі. Мы падышлі да сініх «Жыгулёў». Там сядзела жанчына, а можа, дзяўчына, бо строгае, цёмнае паліто з норкавым каўнерыкам-аблямоўкаю і фетравы капялюшык з кветкаю збоку прыбаўлялі ёй гадоў.

Мужчына ўсю дарогу жартаваў з маладою жанчынаю, шырока ўсміхаўся, бліскаючы прыгожымі белымі зубамі з залатою фіксаю ў ніжнім радзе, і па ўсім было відаць, што ў жыцці ягоным усё гладка, прыстойна, нішто не азмрочвае думак і сэрца, можа, каму і на зайздрасць, мяшчан хапае. Чамусьці стала шкада мужчыну, у якога, можа, уся і мэта ў жыцці — гэтыя «Жыгулі» ды маладая жанчына ў іх.

У Рэпкавічы прыехалі позна. На вуліцах гарэлі рэдкія сонныя ліхтары, пад якімі на тратуары цьмяна адсвечвала лісце. Па вокнах легкавушкі страката бліскала святло: я фізічна адчуваў, як то шырэюць, то вузеюць у маіх вачах зрэнкі; усмешка ў мужчыны проста сляпіла, і жанчына жмурылася.

На танцпляцоўцы ў парку грымела музыка, здаецца, заглушала ўвесь свет, як рык стальнога, бяздумнага дыназаўра. Я ўжо прымеціў: у каго няма музычнага слыху і густу, той кампенсуе іх моцным гукам; таксама і ў кнігах: дзе менш думак, душы чалавека, там больш надакучлівай апісальнасці, ілюстрацыйнасці.

Галіна Андрэеўна яшчэ не спала; сустрэла мяне каля парога; яна была ў новай зялёнай сукенцы з белым каўнерыкам. Я здымаў плашч, а яна стаяла каля мяне, як маці, і чакала. Пасля сталічнай мітусні мне зразу стала лёгка, быццам з рэальнасці я трапіў у сон, адзін з тых, што помняцца з маленства. Я зусім іншымі вачыма глядзеў на Галіну Андрэеўну, і той німб высокага, чыстага святла вакол яе ззяў яшчэ ярчэй і шырэй. Яна запрасіла мяне ў залу піць чай.

Стол быў вынесены насярэдзіну, засланы жоўтым абрусам, на фоне якога добра вылучаліся маленькія блакітныя, бы сон-трава, фарфоравыя кубачкі; на талерцы ляжалі тонкія лустачкі батона. З халадзільніка Галіна Андрэеўна прынесла каўбасу і масла.

Я расказваў; Галіна Андрэеўна моўчкі ўважліва слухала мяне, галава яе была схілена, і я добра бачыў твар, болей, чымся раней, адутлаваты, ацёклы, з зеленавата-жоўтымі пухлінамі пад вачыма, якія сведчылі калі не пра хваробу нырак, то пра тое, што яна блага спала; шырокія бровы, прыпаднятыя каля пераносіцы, прыдавалі выраз незразумелага мне смутку.

— Пятро Максімавіч ужо добра сябе пачувае, можа, праз тыдзень вернецца, — сказаў я і ўбачыў, як вочы ў Галіны Андрэеўны ажывіліся, але ўсё роўна іх нельга было назваць радаснымі; і я зразумеў, што Галіну Андрэеўну нешта ўсур’ёз трывожыць.

Недзе праз тыдзень Галіна Андрэеўна расказала мне пра сваё гора. Старэйшы сын, Сцяпан, прыслаў з з Карэліі пісьмо — разводзіцца з жонкаю. Яшчэ раней я чуў, што ён жанаты на дачцэ нейкага начальніка. У водпуск прыязджаў да бацькоў рэдка, затое заўсёды з вялікімі, абцятымі жоўтаю ляйчынаю чамаданамі гасцінцаў: вэнджаныя асятры, якія аж плавіліся ад тлушчу; вяленая гарбуша, тоўстая і з сярэдзіны чырвоная, бы морква; тугія маршчыністыя палкі сервелату ў прадаўгаватых кардонных каробках, падобных на цукерачныя не толькі формаю, але і размалёўкаю.

У сямейных неладах, і я згаджаўся, была вінавата Сцяпанава жонка, Таццяна. Яна, спешчаная дачка, часта папракала Сцяпана, што ён нібыта прыйшоў, «як пан», на гатовае, абзывала яго «правінцыяй», утрыманцам, маўляў, яе бацькі зрабілі яму ўсё, і кватэру, і мэблю, і нават кар’еру. А напраўду, дык нічога б гэтага не было, калі б Сцяпан не стараўся сам, не лічыўся на станкабудаўнічым заводзе таленавітым інжынерам-даследчыкам. Вядома, нейкая грашовая помач ад Таццяніных бацькоў была, асабліва напачатку, але ж не настолькі квола стаяў на нагах і Сцяпан, каб шукаць апору ў іншых і радавацца. А што да «правінцыі», то гэтым словам Таццяна хацела абразіць ды прынізіць мужа, каб хоць неяк надаць сабе вартасці — таннай, затое ўцешнай для хваравіта-абвостранага самалюбства. Сцяпан усе дзесяць гадоў, якія жыў з Таццянаю, нічога бацькам не гаварыў і не скардзіўся; пакутаваў, цярпеў у адзіночку; нават па ягоных званках ды пісьмах ні аб чым нельга было здагадацца, аж пакуль на стол суда не легла заява на скасаванне шлюбу. Факт гэты ніяк нельга было абысці або ўтаіць, і Сцяпан напісаў бацькам пісьмо-споведзь. Самая балючая ў ім была думка пра лёс дачкі. Што яна застанецца без бацькі ці без маці: Сцяпан наважыў не ўступаць на судзе дачку жонцы, маўляў, жанчына «нізкай маральнасці не мае права выхоўваць дзіця».

Пятро Максімавіч пра пісьмо яшчэ не ведаў; калі Галіна Андрэеўна званіла яму, то не сказала: «няхай чалавек спакойна далечваецца».

Дасюль кожная сям’я ўяўлялася мне гэтакім хутарком з лагодным, бязвоблачным небам над ім, і нават тыя спрэчкі маці з бацькам, якія даводзілася некалі ў дзяцінстве чуць, здаваліся мне звычайнаю гутаркаю дарослых людзей на павышаных танах, але ж як цяпер разумею, за імі стаяла, мабыць, нешта сур’ёзнае, канфліктнае, што ўрэшце магло расхістаць сямейны падмурак. Я збіраўся жаніцца, і мне было над чым падумаць. І я думаў, для сваіх дваццаці трох, мабыць, залішне абачліва і цвяроза: гэта яна, мая Люба, добрая і ласкавая да мяне, пакуль не пажаніліся, а ў сям’і можа стаць зусім іншаю, сварліваю і злою. Чуў некалі ад мудрага малінаўскага дзеда Мацвея: жанчына, выйшаўшы замуж, мяняецца, і, на жаль, не ў лепшы бок; а калі народзіць дзіця, нахабнасць яе ўзрастае: болей дзяцей — болей нахабнасці.

Такія думкі прыходзілі да мяне рэдка, пад кепскі настрой, і я хутка на іх забываўся, бо ў Любу верыў — безаглядна, шчыра, як, мабыць, вераць усе закаханыя. Мы пазнаёміліся з ёй мінулай зімою. Я зазвычай позна, нярэдка да глыбокай ночы, заседжваўся ў рэдакцыі: пісаў матэрыялы. Трэба сказаць, што напачатку, пакуль быў запас уражанняў, назіранняў, слоў, мне пісалася лёгка; і ў форме падачы матэрыялаў, і ў поглядзе на рэчы была нейкая свежасць, гэта адзначалі ўсе на «лятучках». Але раённая газета — малацілка адмысловая, і матэрыялы праз яе праходзяць як праз трубу, без затрымак, толькі паспявай падаваць. І з цягам часу ў кожнага раённага журналіста выпрацоўваецца стэрэатып, штамп, шаблон. Маючы пару лічбаў і глянуўшы задуменным позіркам у акно, ён праз паўгадзіны выдае рэпартаж, замалёўку ці нават (былі выпадкі) рэйд. Зразумела, пра творчасць тут і гаворкі не можа быць. Чым болей ты да яе схільны, тым цяжэй. Паспрабуй знайдзі, як напісаць за месяц, скажам, пяць замалёвак пра даярку: тыя ж кароўнікі, апараты ці вёдры, сцежкі ад хаты да фермы. Адну замалёўку, дзве, тры напісаў... А далей? Кладзі перад сабою першую — і пагнаў, мяняючы прозвішчы, лічбы?

Я сядзеў позна і мучыўся: не хацелася паўтарацца. Аднойчы са мной пажартавалі. Гэта было пад Новы год. Стаяў мароз, і я чуў, як нехта шкрэбаўся на ганку, шаптаўся; потым — уводдалі — галёкаў і свістаў. Я — без увагі: ці мала хто? Сабраўся дахаты; і, выключыўшы ў калідоры святло, штурхануў ад сябе парадныя дзверы, яны не падаліся: былі запёрты звонку. Тады я дужэй налёг на іх — і мяне аглушыў выбух. Запахла дымам, у вачах доўга стаяў бляск, што вузенька, як мячом, секануў зверху ўніз праз шчыліну двухстворчатых дзвярэй. Мяне білі дрыжыкі, я абураўся: яўна, пазбродавала мясцовая «жанішота». І толькі праз многія гады Люба прызнаецца, што гэта была яе ідэя — падперці мяне, «чэрствага халасцяка», а пасля ўжо хлопцы падлажылі выбуховы пакет; у такую форму вылілася яе першая цікавасць да мяне.

А далей было так. Зноў-такі позна зазваніў тэлефон. Я падняў трубку і пачуў гучны голас... Алы Пугачовай; яе ў той час толькі-толькі «выводзіў» на арэну «Арлекіна». Нехта зноў жартаваў са мною: голас спявачкі то аддаляўся, глушэў, і тады ў трубцы нехта стрымана дыхаў, то набліжаўся — трубку падносілі да магнітафона ці прайгравальніка. Я дапытваўся, хто мяне забаўляе, не дае працаваць, але дарэмна; толькі па ціхім пахіхікванні здагадаўся — дзяўчына.

Званкі паўтараліся некалькі вечароў запар. Нарэшце тайна раскрылася: званіла мне Люба Арцюшкевіч, маладая касірка з ашчадкасы. Яна стаяла на ўліку ў нашай камсамольскай арганізацыі, і на нядаўнім «агеньчыку», які праводзіла рэдакцыя, мы сядзелі за адным столікам; і між намі нават не праслізнула зацікаўленага позірку, адно смяяліся разам з усімі. І вось цяпер — гэтыя званкі. Слова за словам, і мы дамовіліся схадзіць у кіно.

Люба была высокая, статная і побач са мною, ростам не вельмі ўдалага, глядзелася мажна, задужа «салідна»: роўны ўвышкі з жанчынаю мужчына заўсёды прайгравае. Гэта, круці ні круці, мяне бянтэжыла, і я ўвесь час міжволі цягнуўся ўгору і ледзь не на дыбачках ступаў: не ведаю, адкуль і чаму бралася ва мне гэта юнацкая непасрэднасць.

Мы сядзелі ў трэцім радзе з краю. Рукі ў Любы былі надзіва пяшчотныя і мяккія, хаця, калі верыць ёй, гультайкаю не была: умела вязаць «шапачкі-рукавічкі» і смажыць «качку, начыненую яблыкамі». Бацька Любін, афіцэр у адстаўцы, працаваў начальнікам вузла сувязі; ездзіў на ўласнай «Победе», не вельмі зграбнай з выгляду, затое, казалі, з новым «волгаўскім» маторам.

Фільм называўся «Твар анёла», і расказваў ён пра дзіцячы канцэнтрацыйны лагер у чэхаславацкім горадзе Лідзіцэ. У пажылога тоўстага дзядзькі, што сядзеў праваруч ад мяне, цяклі з вачэй слёзы, і ён раз-пораз выціраў іх кулаком. Я таксама, як і гэты дзядзька, не мог раўнадушна глядзець на змораных голадам і катаваннем дзяцей, пад тонкаю скураю якіх выразна была відаць кожная костачка...

І потым мне ўжо было не да чуллівых размоў з Любаю. А ёй, здаецца, нічога не замінала, яна ганарліва трымала сваю маленькую прыгожую, як у антылопы, галоўку ў белай вязанай шапачцы і не саромелася браць мяне пад ручку пры людзях. У яе была дзіўная, чароўная ўсмешка, якая можа быць ці то ў зусім легкадумных дзяўчат, ці то ў свавольных, па-дзіцячы адкрытых дзяўчатак. Мы ішлі ўпобачкі на ўскраіну горада, дзе жыла Люба. Бадзёра і крохка парыпваў пад нагамі снег. У небе зеленавата блішчалі-пераліваліся чыстыя густыя зоркі. За круглы і белы, як дыск, месяц зачапілася вузкая, як палоска, цёмная хмарка, і ён быў падобны на дзіцячую бразготку.

Люба жыла ў вялікім белацагляным доме-асабняку, агароджаным ад вуліцы шчытным плотам. У садзе стаялі пад снегам яблыні, кусты парэчак, падобныя на клубкі воўны. Цені на снезе былі сінія, а на сцяне веранды і на плоце — чорныя, як сажа.

Мы пастаялі з Любаю каля весніц; калі я адыходзіў, яна падала мне руку ў чырвонай вязанай рукавічцы, і я панёс з сабою цнатлівую, цёплую радасць у грудзях: і ад сустрэчы, і ад гэтай чырвонай рукавічкі.

Дарогу мне перабег чорны кот з зялёнымі, як святлафоры, вачыма, але мяне гэта ніколечкі не засмуціла, бо ў прымхі не веру. Чамусьці я быў упэўнены, што Люба — тая дзяўчына, з якою ажанюся: з ёй, думалася мне, будзе проста, цікава, прыемна, бо няма ў яе характары ні змрочнай падазронасці, ні зацятай няўступчывасці.

Неўзабаве Люба запрасіла мяне ў госці. Дзень быў ціхі. Падаў лёгкі, тонкі, як павуцінка, сняжок. Чырвонае, з зеленаватасцю па краях стаяла ў смузе сонца, і веяла ад яго не цяплом, а спакоем.

Люба пазваніла ў дзверы і тут жа адчыніла іх. Насустрач нам з бакавога пакоя выйшлі Любіна маці і старэнькая, сівая бабуля з добрымі вадзяніста-блакітнымі вачыма і тонкім, вострым падбародкам.

У Любы быў асобны пакой, які ўмяшчаў не толькі шырокі ложак, дзябёлы старамодны стол, але і цёмнае цяжкое піяніна, кніжную шафу, дзве тумбачкі, трумо, розныя пуфікі-табурэцікі і крэсла-качалку. На падлозе ляжаў зялёны варсісты палас; ярка-чырвоны, стракаты дыван засланяў усю сцяну, пры якой стаяў ложак, на астатніх вісела безліч усякіх пано, інкрустацый, чаканак, вымпелаў са значкамі. Люба прызналася, што любіць сувеніры, і тыя, хто ведае гэту яе слабінку, дорыць іх ёй, асабліва шчыруюць браты; іх у яе два, яны старэйшыя, адзін урач, другі дырэктар сярэдняй школы, даўно жывуць сваімі сем’ямі.

Мы пілі каву за цёмна-вішнёвым нізкім столікам з разьбянымі тоўстымі, як таўкачы, ножкамі; лыжачкі і падстаўкі для шклянак ядрана блішчалі пазалотаю; на падносе ў кітайскіх талерках ляжалі бутэрброды з каўбасою і буйнавата-зялёнаю, бы каноплі, ікрою. На свой смак, мы дабаўлялі ў каву каньяк, і нам было хораша, утульна і проста, можа, адно Любіна маці, звалі яе Ксенія Пятроўна, залішне мітусілася і зашмат аддавала мне ўвагі, якая, калі быць прыдзірлівым, межавалася з настойлівым жаданнем дагадзіць мне як будучаму зяцю.

Але, чымся болей мы сядзелі, тым болей змрачнела Люба: цэлы месяц мы не будзем бачыцца. Днямі я іду на вайсковыя зборы. З рэдакцыі прызвалі яшчэ Пшоніка: як-ніяк, свае людзі, і на новым месцы нам будзе весялей. У арміі я не служыў: зразу пасля школы паступіў ва універсітэт, і там на ваеннай кафедры мне прысвоілі званне лейтэнанта.

Люба правяла мяне да ганка; на расстанне мы пацалаваліся, і Люба, уткнуўшыся мне ў плячо, заплакала, што я не мог не ўспамінаць потым з цеплынёй і дабрадушнаю ўсмешкаю, бо ўсё ж у яе чуллівасці, здалося мне, было трошкі ад кіно і паказухі, чаго я не прымаў нават у рамантычных дзяўчат.

* * *

Круталобы жоўты «пазік» завёс нас, «партызан» (так кадравыя ваенныя лагодна называюць тых, каго прызываюць на зборы) у ціхае мястэчка; дамкі невялікія, акуратныя, і здаецца, у іх жывуць толькі сціплыя, добразычлівыя людзі. Рэдка дзе ўбачыш гараж; нямнога магазінаў. Пахла вастраватым сялянскім дымком. У адным двары скубла з капы сена чорная каза з фіялетавымі доўгімі рагамі, самыя кончыкі якіх былі жоўтыя, як свечкі.

Вайсковая часць была абнесена бетоннаю загародаю. Дрэвы стаялі аснежаныя, на ніжніх вузлаватых галінах сядзелі задуменныя, фарсістыя галкі, сонна лыпалі белымі вачыма. Мы ішлі па шырокай чыстай дарожцы да казармы, цёмна-рудой, быццам адлітай з медзі. На першым паверсе нас пераадзелі ў ваенную форму; ложкі былі на другім, мы з Пшонікам выбралі суседнія.

З раніцы нам чыталі лекцыі; пасля абеду вывозілі на палігон на тактычныя заняткі. Лекцыі былі нудныя, нецікавыя, пра вядомае па вучобе на кафедры; а стрэльбы ўсіх весялілі яшчэ і таму, што на прасторы, у вольнай непасрэднасці людзі заўсёды адчуваюць сябе лепш. Было і непрыемнае. Аднаго старшыню калгаса акурат у страі хапіў эпілептычны прыпадак. Ён немачна закрычаў і паваліўся на снег; твар у яго стаў сіні, з рота паперла пена. Усе разгубіліся, не ведалі, што рабіць. Пшонік першы спахапіўся, кінуўся на назіральны пункт і прынёс у сваёй шапцы вады. І хаця яна была тут не патрэбна, усё роўна Пшонік заслужыў пахвалу.

У першую выхадную нядзелю я забраўся ў бібліятэку: яна займала пры клубе часці два пакоі на другім паверсе. Там былі кнігі, болей ваенна-патрыятычныя, і я здзівіўся, калі ўбачыў серыю «ЖЗЛ» — цэлую даўжэзную паліцу сіваватых кніг з белымі факельчыкамі на спінках. Я выбраў жыццяпіс Бальзака, гэты пісьменнік імпанаваў мне яшчэ са студэнцтва, калі ўпершыню прачытаў яго «Озорные рассказы».

Цяпер на вольны час я меў занятак — чытаць; Пшонік адшукаў у мястэчку нейкага нібыта сваяка і кожны вечар прападае ў яго. Хлопцы расказваюць дасціпныя гісторыі, смяюцца, гарэзнічаюць. Нехта напіхаў Пшоніку ў сакваяж пустых бутэлек. Пшонік вярнуўся позна, падняў крык: «З мяне здзекаваюцца!» — і высыпаў бутэлькі на ложак суседа — інжынера з пээмка, якога ўсе дражнілі «Па рублю». Той, доўга не думаючы, хапіў бутэльку і агрэў Пшоніка па карку: быў не вінаваты. Пшонік заляпіў аплявуху ў адказ; вочы ў яго былі разгубленыя: рушыўся пясчаны замак ягонага аўтарытэту, за які ўвесь час дрыжаў бы асінавы ліст, і які з такою натугаю пнуўся будаваць высокім. Колькі цяпер Пшоніку перажыванняў! Як таму футбалісту, які не забіў мяч з пенальці ў важным матчы.

Зрэшты, перажыванняў хапала і мне. Радасна і той жа час страшна было думаць, што закахаўся. Праўду пісаў Купрын: слабае каханне разлука тушыць, моцнае распальвае з большаю сілаю. Я, каб пераканацца, ці па-сапраўднаму кахаю, прымушаў сябе знайсці ў Любе нешта такое, што сапсавала б мне настрой, засмуціла, але, як ні дзіўна, чымся болей я прыпісваў ёй заган, тым болей мацнелі пачуцці да яе. Я не спаў уночы; у шырокія вокны свяціў месяц, і ў яго блакітным святле я запісваў у блакнот думкі, якія бушавалі ў галаве яшчэ і ад таго, што ў кнізе Цвейга пра Бальзака было напісана шмат пра каханне і жанчын. Дзіўны, канечне, быў Бальзак да жанчын: яму заўсёды падабаліся тыя жанчыны, якія пераўзыходзілі яго вопытнасцю і ўзростам і дазвалялі яму глядзець на іх знізу ўверх. Адсюль выраз «бальзакаўскае каханне» — калі ён многа маладзейшы за яе. У мяне, на жаль ці на шчасце, каханне было звычайнае, яно жыло і трапятала ў душы ўпартым, рашучым, гарачым матыльком. Я баяўся, што гэты матылёк вырвецца і абпаліць крыльцы ў полымі якой-небудзь жыццёвай нягоды.

* * *

Пятро Максімавіч прыехаў у суботу надвечар. За вокнамі сіпеў вецер. Пад дахам за сенцамі стукала каса, а можа, яшчэ там нешта звінючае вісела. Галіна Андрэеўна не магла схаваць радаснай усмешкі, выйшла насустрач мужу.

— Як даехаў?

— Хо, такая маладайка праводзіла на аўтобус! — сказаў вясёлым голасам Пятро Максімавіч. — Ружовашчокая, з яснымі вачыма пампушачка... Аж нянечкай нязвыкла яе называць.

Потым яны доўга, да позняй ночы, сядзелі ў зале на канапе і ўголас гадалі, што будзе з сынам, Сцяпанам. Святла не ўключалі: ім, як і мне ў пакой, свяціў месяц. Яго мяккае, малочнае святло веяла спакоем, але на душы ў мяне было неспакойна, не давалі заснуць словы, якія Пятро Максімавіч сказаў жонцы: «Слязамі не паможаш. Слёзы — вада, калі галаве бяда. Лепей думаць, як жыць».

Уранні я зайшоў на кухню. Гаспадары сядзелі за сталом. Снедалі. У нос мне шыбанулі густыя змешаныя пахі: мабыць, Галіна Андрэеўна ўстала зусім рана, а можа, і зусім не лажылася спаць, нагатавала яды і цяпер карміла мужа. Твары ў абаіх былі невясёлыя, зрэзаныя вострымі маршчынамі. Я адчуў сябе ніякавата.

— Частуйцеся, Коля, апельсінамі, — сказала Галіна Андрэеўна.

На стале ў вялікай зялёнай паліванай місе горкаю блішчалі буйныя аранжавыя апельсіны, акурат маленькія тугія сонцы; на кожным прыклеены чорны ромбік, на якім лацінкаю напісана: МАРОКА. Апельсіны былі з далёкай Афрыкі, да якой змалку чамусьці адчуваў прыязнасць і цікавасць. Пра што ў жыцці мы толькі не марым. Дзівакі!

Пятро Максімавіч і Галіна Андрэеўна не хаваліся і нічога не ўтойвалі ад мяне. Званіў заўчора Сцяпан: з жонкаю развёўся і дачку (самае дзіва) прысудзілі яму, і было б яшчэ большае дзіва, калі б пакінулі яе пры маці-істэрычцы, якая здзекавалася не толькі з мужа, але і з малой, «за тое, што яна ад Сцяпана»: біла яе, нават выганяла на балкон; суседзі гэта пасведчылі. Як і многае іншае ў сямейным жыцці, я не разумеў, адкуль у жанчыны такая жорсткасць. Можна злаваць, крычаць, ірваць на сабе валасы, дамагаючыся ісціны, справядлівасці, але пры чым і навошта тут жорсткасць; можна апраўдваць адну жорсткасць, гэта — жорсткасць у праўдзе.

Дзяўчынка, дарэчы, Люба, сёлета пайшла ў першы клас: за ёй патрэбна вока, яе трэба сустракаць са школы, карміць, мыць фартушкі, вучыць з ёй урокі. Сцяпану аднаму, які з рання да вечара на заводзе, вядома, не выкруціцца. Хацелі спярша Любу прывезці сюды, да дзеда і бабулі; але нядобра будзе, падумалі, збіваць з тропу дзяўчынку, у якой толькі-толькі школьная сцяжынка пачалася. Пагадзіліся так: Галіна Андрэеўна пасля першай чвэрці падасць заяву на звальненне і паедзе на нейкі час гадаваць унучку. Лёгка сказаць — паедзе.

У акно я бачыў, як у небе пад воблакамі кружылі маленькія, бы ластаўкі, вароны, а яшчэ вышэй чарціў прамую, бы дрот, лінію белы самалёцік — яна, здавалася, злучала зямлю з нечым такім недасяжна-высокім і чыстым, што можа быць адно там, дзе няма людзей. А дзе іх няма? Існуюць гіпотэзы, што ў Сусвеце мы не адны, і ўсім трэба мірыцца, бо ўсім нам свеціць адно сонца. Хто б ні засціў яго — загінуць усе.

— Можа б, вы, Коля, паглядзелі пакуль за Пятром Максімавічам? — спытала нарэшце Галіна Андрэеўна, а мне стала сорамна: не мог сам наперад здагадацца. Дурань, вечна гэта стрыманасць падводзіць!

— Пра што гаворка! — сказаў я, злуючы на сябе.— Не хвалюйцеся...

Я не крывіў душою, мне і праўда не было страшна заставацца з Пятром Максімавічам: не такі ўжо ён бяспомачны.

...У першую нядзелю зімы Галіна Андрэеўна выбралася ў далёкую дарогу. Яна была ў рудым, з пясцовым каўняром, паліто, на галаве пуховая хустка, на якую мякка садзіліся лёгкія сняжынкі, гарэлі ў промнях ранішняга сонца ружовымі іскрынкамі. Мы з Пятром Максімавічам праводзілі яе да чыгуначнай станцыі; я нёс напакаваную сумку. Чакалі поезда нядоўга, ён прыйшоў як гарачы ўздыблены конь: і праўда, на такую далёкую дарогу патрэбна сілішча не абы-якая. Я пакінуў іх адных. Галіна Андрэеўна глянула на мяне з нейкай даверлівай самотаю.

Вярнуўшыся, я хацеў ісці ў рэдакцыю, мяне чакаў недапісаны нарыс, але ўтрымала дзіўнае пачуццё, якога раней не ведаў: нібыта я ўцякаю ад нейкай святой справы ці, прынамсі, адлучаю сябе ад таго, з чым абыякава размінуцца ніяк нельга.

За перагародкаю тупаў па хаце Пятро Максімавіч: людзі без рук моцна тупаюць нагамі; уздыхаў і кашляў... хай даруе! — неяк вымушана, каб толькі паказаць, мне, што ён заклапочаны. Я адчыніў фортачку: у твар патыхнула мятнай, цвярозлівай свежасцю, якую прынеслі пылінкі інею, што зрываў вецер з галін яблыні. Пастукаў, неяк нясмела зайшоў у пакой Пятро Максімавіч.

— Ну, абжыўся ў нас? — спытаў ён з усмешкаю на вуснах і ў вачах.

— Такіх ціхіх кватэр мала дзе знойдзеш! — сказаў я, і ён заўсміхаўся шырэй, вальней, з дзіцячаю непасрэднасцю гледзячы мне ў вочы і як бы спрабуючы нанова разгадаць мяне: мабыць, напаследак яны з Галінаю Андрэеўнаю абменьваліся ўражаннямі, думкамі, ці можна на мяне спадзявацца.

— Можа, вам што памагчы, дык — калі ласка? — спытаў я і ўбачыў, як з твару і вачэй Пятра Максімавіча імгненна знікла хваравіта застылая нерашучасць. Ён сеў за стол, глянуў у акно ў сад, прыжмурыўся.

— Без тваёй помачы я не чалавек, а палена дроў, — сказаў ён жорсткую ісціну, а засмяяўся звыкла і будзённа, бы ў адказ на які-небудзь пусценькі жарт. І толькі мне было не да смешачак, у мяне валасы дыбком сталі, заварушыліся. Вострае спачуванне абудзілася ў маёй душы, і я замяўся, думаючы, што адказаць, але так і не знайшоў слова: у такіх выпадках звычайна выручае жарт; але каб жартаваць нават з сябрам, край важна ведаць мяжу нахабства, якое можна дазволіць з ім, а тут... Я маўчаў, хаця мімікаю твару, вачыма, якіх не хаваў, рукамі паказваў, што гатовы на любую помач. — І ўсё гэта вайна, праклятая вайна!.. Што яна зрабіла са мною і з тысячамі такіх, як я... Быў жа ў шпіталі, бачыў...

— Ды ў мяне бацька без нагі... Сталінградзец!

— А, ага... Ну во! Што табе гаварыць, сам бачыў усё. У першыя гады пасля вайны я не мог адкараскацца ад сноў, яны душылі мяне за горла, за грудзі, я выў, стагнаў... так, як выюць, калі ляцяць, снарады... Думаў, што Галіна мая мяне кіне... дурны, падумае. Аж не. Устане, сядзе каля мяне і суцяшае... Цяпер жонкі так мужыкоў не глядзяць. У іх, кажуць, асабістае жыццё. Якое ліха асабістае, калі ты замуж ішла? Я вот часта думаю, цяперашняя жанчына не няньчылася б са мною і дня, кінула б. Яй-богу, кінула б. Яны цяпер харошых, здаровых мужчын кідаюць, не ладзяць з імі. Бачыце, характарамі не сышліся. Дзіва што — не сышліся: аднакавых жа людзей няма, хоць трэсні. І суды патураюць ім... А тут трэба строга, і з іх, гэтых легкадумных жанчын, пытаць: «Вы чаму рушыце сям’ю? Хто вам даў права? Яна — не толькі ваша воля». Пень вунь як паточаны чарвякамі ды жукамі, а стаіць... А то чуць што, якая трэшчынка — на развод. Безадказнасць! Канечне, цяпер лёгка жыць, дзяцей гадаваць, дзяржава клапоціцца... Паспрабавала б каторая пасля вайны мужыка адкінуць... Жыццё — як тая луста хлеба, намазаная з двух бакоў: з аднаго мёд, з другога гарчыца, так і жуеш горкае і салодкае разам, а то лізнеш з аднаго боку, тады з другога... І мы не святыя, і ў нас з Галінаю ўсякага было. Ну, але ж пасварымся, папсіхуем і тут жа памірымся... Заўсёды яна першая адтайвала... І было ёй чым і магла б сагразіць мне, але падыдзе пасля сваркі, абніме, пацалуе мне во сюды ў лысую макушку: «Што табе, Пеця, падаць?» Уткнуся ёй у рукі, слязамі іх памыю і далей жыць...

Я ўбачыў, як у Пятра Максімавіча вільготна заблішчалі вочы, ён адвёў іх да акна, ад чаго бляск у іх яшчэ болей пагусцеў. Я не ведаў, што мне рабіць у гэтую мінуту, напэўна, трэба даць Пятру Максімавічу супакоіцца, а потым я буду лавіць яго кожнае жаданне, сачыць за кожным крокам, каб ён нідзе ні ў чым не высільваўся...

* * *

Яго быў розум, а мае — рукі: ён гаварыў мне, што яму трэба, дзе што ляжыць, і я рабіў. Я ўпершыню адкрываў сабе, што ўсё ў гэтым доме, так ці іначай, прыстасавана «на руку» Пятру Максімавічу. Выключальнікі на сценах — не проста кнопкі ці невялікія дзюбікі, а шырокія пластмасавыя планкі, якіх адно краніся, і яны шчоўкаюць; у рэпрадуктары «Сож» замест колца ўманціравана крыжавінка — як прапелер, здаецца, яна зрушыцца ад камара.