Разам па жыцці

Каб і далей было зразумела, што ды як, і чаму я раблю іменна так, а не гэтак, мусіць, трэба ўсё-ткі апісаць рукі Пятра Максімавіча: я іх добра разгледзеў калі зашпільваў яму сарочку. Гузікі на сарочцы былі дробненькія, бы лубін, яны выслізвалі з пальцаў; Пятро Максімавіч як мага кручэй задзіраў уверх падбародак, асцерагаючыся, каб я не дакрануўся да яго скуры. Мабыць, дотык чужых мужчынскіх рук ужо сам па сабе непрывычны, а ўдабавак Пятро Максімавіч не хацеў здацца панам, які сядзіць, бы мумія, і не варухне пальцам. А можа, і яшчэ нешта бянтэжыла Пятра Максімавіча, толькі ўчора, калі сарочку зашпільвала яму жонка, ён быў зусім абыякавы да яе рук і размаўляў без натугі.

Ад плеч рукі былі тонкія, бы чапялішнік, з тоўстымі вузламі ў локцях; левая, ніжэй локця, заканчвалася каструбаватаю, няроўнаю зросцвінаю; правая была даўжэйшая — дактары, набраўшы з нагі мышачных валокнаў, «нарасцілі» на ёй як бы два пальцы, іх можна было крыху развесці: яна вельмі нагадвала рачыную клюшню, той і розніцы, што большая ды мяккая — адзін палец цалкам з мякаці, а ў другім прамянёвая косць.

Гэтымі куцкамі Пятро Максімавіч тое-сёе мог рабіць і без чыёй-небудзь помачы. Мы селі за стол. Пятро Максімавіч папрасіў, каб я выставіў з судніка бутэльку віна, ён прывёз яе з Мінска нібыта ў аддзяку за мае старанні. Сала, каўбасу, гуркі і хлеб я парэзаў тоненькімі, аж свіцяцца, скрылькамі, расклаў не на талерках, а на драўляным самаробным кружку (ці, як у нас кажуць, на крышцы — ад слова «крышыць») — вельмі тоўстым, але не выпадкова, а для зручнасці. Скрылькі ляжалі роўненькім веерам, канцамі навісалі з кружка.

Сабе я наліў у высокі зеленаваты фужэр, а Пятру Максімавічу — у алюмініевую конаўку, салдацкую, прынесеную з вайны. Ён заціснуў конаўку куцкамі і стаў піць.

Пятро Максімавіч падчапіў скрылёк, узяў яго ў зубы і, задраўшы галаву, каўтнуў, як бусел. Можа, гэта было б і смешным, калі б бачыў у казцы, а тут нават адна думка пра смех палохала ды прыгнятала з такою адчайнасцю, як быццам вычвараў нешта непамыснае і зусім бязглуздае.

Шчокі ў Пятра Максімавіча зразу паружавелі; ён ахвотна ладзіў гаворку, і я здзівіўся не меней, чымся тады ў шпіталі, яго ўменню гаварыць натуральна і проста. Як вада, разліваючыся, затапляе ўсё большую прастору, так гаворка падагрэтых шчырасцю людзей пашырае кола тэм, часам да неверагоднасці далёкіх, не звязаных ні логікаю фактаў, ні вопытам субяседнікаў. Мабыць, чалавечая памяць дзейнічае па прынцыпу більярдных шароў: адзін шар, ударыўшыся ў кучу, разбівае яе, усе астатнія, бязладна стукаючыся, раскочваюцца ў самых розных напрамках.

Пятро Максімавіч прызнаўся мне (і тут я ўспомніў Альбуціну, зразумеў яе завіханне), што яны з Галінаю Андрэеўнаю не ўзялі на кватэру Пшоніка; ён, Пшонік, праўда, не вельмі настойліва прасіўся, затое Альбуціна ледзь не маліла, сціскаючы кулачкі і трасучы імі ў парыве расчуленасці. Пятро Максімавіч, канечне, рызыкаваў, адкрываючыся мне, бо не ведаў нашых з Пшонікам адносін. А раптам мы сябры-прыяцелі, у добрым ладзе між сабою? Дык вось, можа б, іншы і паасцерагаўся, але Пятро Максімавіч цвёрда заявіў: «Ён не спадабаўся мне». Звычайна такая прамалінейнасць бывае ці то ў людзей сумленных і ўпэўненых, ці то, наўпярок, легкадумных і самалюбівых, якія нічым не могуць надаць сабе вартасці, акрамя як жорсткім безаглядным ганьбаваннем іншага, нярэдка многа лепшага за сябе чалавека.

Пятро Максімавіч ведаў Пшоніка не толькі па «раёнцы», але і ў твар. Яны пазнаёміліся з паўгода назад. Пшонік прыходзіў у пээмка меліярацыі; браў матэрыял аб спаборніцтве дрэнажных брыгад. Начальнік, той самы важны, самаўпэўнены малады чалавек у лётчыцкай куртцы, з якім я пазнаёміўся, калі пісаў свой першы рэдакцыйны матэрыял і які здзівіў мяне гучным голасам, прыставіў да Пшоніка Пятра Максімавіча, свайго намесніка. Яны пасядзелі з Пшонікам у кабінеце, пераварушылі горы папер, папак — дзіва што: Пшонік уедлівы і скрупулёзны ў адборы фактаў, а ў іх падачы заўсёды сухавата-аднастайны. Потым паехалі на «ўазіку» да Велькага Балота: там укладвалі трубку дзве перадавыя брыгады. Было сонечна, і ганчарная трубка тоўстаю чырвонаю гадзюкаю ляжала ў зялёнай траве.

Пшонік гутарыў з прарабам, пажылым сівым чалавекам, рабочымі; запісваў у блакнот лічбы, факты, прозвішчы; твар у яго быў сур’ёзны, заклапочаны, белыя вейкі не міргалі — усё разам гаварыла: чалавек салідны, мае адказнае заданне, а ў сутнасці ўся яго натужная напышлівасць бралася ад жадання пакрасавацца, паважнічаць.

З рабочым людам у бірулькі гуляць заўсёды небяспечна, на месца паставяць як бачыш. Адна сярэдніх гадоў жанчына, высокая, дужая ў плячах, з моцным загарэлым тварам, рэзнула Пшоніку ў вочы, калі ён прычапіўся, што яна паклала ў канаўку вышчарбленую трубку: «Навучы сваю матку ў бутэльку...!»

Пятро Максімавіч расказваў і пасміхаўся нейкай невыразнай усмешкаю, а потым схмурыў бровы.

— Мы праездзілі з ім, лічы, цэлы дзень. Вярнуліся ў кантору. Я і кажу яму: «Трэба паабедаць, Віктар Якаўлевіч...» Проста так прапанаваў, ведаю ж, чалавек галодны... можа, і ўранні перахапіў толькі. І што б ты думаў, Коля? — Пятро Максімавіч глянуў на мяне, ці пільна слухаю; потым зняў з кружка скрылёк каўбасы, злавіў яго губамі. — І што б ты думаў? — паўтарыў ён, мабыць, сумняваючыся, расказваць мне або змаўчаць усё-такі, і спрабуючы ўгадаць, ці ведаю я што-небудзь.— Гэты Пшонік заяўляе мне: «Ні ў якім разе! Я буду пісаць крытычны артыкул — у вас у спаборніцтве шмат фармалізму, пустой траскатні, папер усякіх... І мала што вы потым нагаворыце на мяне ў райком». «Дзіцятка ты маё, — падумаў я тады, ледзь стрымліваючы ў сабе злосць, — за каго ты мяне прымаеш? Ды сто гадоў ты не патрэбен мне, смаркач, са сваёю абачлівасцю!» Падумаў, але Пшоніку нічога не сказаў, развітаўся і пайшоў. Я, калека, стары, бяспомачны чалавек, франтавік, буду на яго пляткарыць... — Пятро Максімавіч, мабыць, ужо захмялеў, круціў нізка апушчанаю галавою, і мне балюча было глядзець на ягоную патыліцу з сіняватаю ямачкаю і гузаком.

Гэта Пшонікава закарэлая «правільнасць» мяне заўсёды раздражняла, і калі б я ўспрымаў яе ўсур’ёз, то ў мяне ўжо даўно лопнуў бы ад абурэння той чуйны, шматпакутны і надзіва трывушчы орган, які мы называем сэрцам.

Непрыязнасць да Пшоніка з гэтага дня засела ў маім сэрцы ўчэпіста; я насіў яе, адчуваючы, што яна муляе мне, як бы качаецца цвёрдым комам ад рэбраў да рэбраў; гэта фізічнае адчуванне было невыноснае, і ком нарэшце разарваўся, бы тая граната, і я заехаў Пшоніку аплявуху. Падагрэла тое, што Пшонік пасадзіў мяне напроці і стаў правіць мой нарыс аб трактарысце, выкідваць цэлыя абзацы, сказы. Хацеў паказаць не столькі сваё ўмельства, колькі ўладу нада мною. І калі ён тлустаю рыскаю закрэсліў мой загаловак «Блакітныя ўсходы», а надпісаў свой — «Поле, як стол» — я не ўтрываў.

Мы былі ўдвух у кабінеце. Пшонік, як уджалены зняцяйкі, падхапіўся — адляцела да сцяны крэсла, — але я асадзіў яго цвёрдым і рашучым узмахам кулака.

— Толькі сунься!

Ён імгненна абмяк, пабялеў, адно левая шчака, як бінт крывёю, усё яшчэ налівалася бураковаю чырванню.

— Добра, добранька, — працадзіў ён, намякаючы на нейкую сілу, што стаіць у яго за плячыма і якую возьме ў саюзнікі, — разбярэмся...

Назаўтра рэдактар сабраў экстранную «лятучку»: «пабілі» адказнага сакратара. І хаця Пшонікава абвінавачанне заглушыў дружны рогат, не смяялася толькі Альбуціна, мне заляпілі вымову, бо я наадрэз адмовіўся вініцца перад Пшонікам. Ён сядзеў зацяты, натапыраны, і я бачыў, што гэтым яго помста не скончыцца. Дзіўна, але я не адчуваў прыгнечанасці, да якой іншым разам лёгка магла б давесці мяне вымова, я нават радаваўся нейкай тупой злараднай радасцю.

Жыццё тым часам не стаяла на месцы; кожны дзень уранні я наразаў тоненькімі скрылькамі сала і хлеб, калі варылі булён — мяса, лажыў на кружок; ставіў побач алюмініевую конаўку вады; вядро на табурэтцы заўсёды пакідаў паўнюткім — Пятро Максімавіч часта піў набгом.

Снедалі і вячэралі мы зазвычай разам. Пятро Максімавіч сам умеў сёрбаць з конаўкі булён, аднак толькі поліўку, а гушча злягалася на дне, і тады я карміў яго з лыжкі. Пятро Максімавіч чырванеў, калі абліваўся, але памалу асвойваўся; і я смела паіў яго чаем: халодную каноўку ён мог трымаць, а трохі цёплая ўжо апякала яму скуру — на куцках яна была вельмі далікатная і адчувала нават слабы дотык. Пятро Максімавіч у гэтым спярша не прызнаваўся, але я бачыў, як ён моршчыцца, калі п’е, здавалася б, астылы булён.

— Што, баліць? — спытаў я.

Ён збянтэжыўся, вочы яго нерухома глядзелі ў адну кропку, а мышцы твару нервова патузваліся.

— Пячэ, — сказаў ён з непасрэднасцю, на якую быў здольны, і я зразумеў, што мы — свае, што душы нашы ўжо не далікацяцца і не баяцца тонкага ляза ўзаемных прызнанняў. Я не ў сэнсе сваяцкага ахвяравання, а ў сэнсе радасці, якую прыносіць чалавеку шчырая прыязнасць іншага. Чаго толькі не бывае на вяку, як кажуць, і па спіне і па баку, і тады адно толькі спадзяванне на людскую чуласць дае сілу.

Я помню, як хлапчуком параніў нагу; быў адзін дома, лазіў па ліпах на гародзе, стрэхах, па частаколлі — святло дзіцячай душы заўсёды імкне ўвысь, тады як дарослай нярэдка тухне ў нізкім брудзе распусты. І вось гоцнуў з паляніцы дроў на старую табурэтку. Табурэтка крых! — і я выцяўся каленам аб востры край сасновай чуркі. Спярша болю не адчуў; лапнуў рукою за калена і праз штаны замацаў цёплую ямку. Сашмаргнуў калашыну і ўскрыкнуў: на калене ў рассечыне ўбачыў голую сінюю косць. Крыві чамусьці не было; я ледзь не самлеў; сядзеў на зямлі і плакаў.

Той парою ў нашу Малінаўку якраз праводзілі электрыку; па вуліцы гурчалі трактары, з каўшамі і без каўшоў; хадзілі, бразгаючы цяжкімі ланцугамі, электрамантажнікі, і аднаго, мабыць, спыніў каля хаты мой плач. Мог бы, канечне, мог бы не пачуць, прайсці міма, падумаўшы, мала чаго крычыць дзіця, можа, маці матузоў дала. Але, бачу, заходзіць на двор чужы дзядзька, як зараз помню: высокі, рыжы, з вялікім носам і светлымі, блакітнымі вачыма, якія пытаюць: «Што, герой, плачаш?» А я ўжо сабраўся паміраць і думаў, што ў мяне голасу няма. Маўчу. Ён нешта гаворыць, а мне вушы заклала, як ватаю, не чую. Усё-такі здагадаўся паказаць рану. Ён хуценька згроб мяне ў ахапку ды ў трактар; завезлі на Ходраў у бальніцу (цяпер яе называюць ФАП). Доктарку, цётку Аню, я ведаў: прыходзіла рабіць прышчэпкі ад адзёру. Круглатварая, з пухлымі чырвонымі вуснамі, трошкі гугнявым голасам і белымі, як бінт, валасамі; мы нават склалі пра яе прыпеўку:

На гары стаіць бальніца,

А над ёю зорачка —

Выйшла Анька із бальніцы —

Развязалась борачка...

«Борачка» — гэта ў нас тое, што і шнурок.

Цётка Аня сашчапіла маю рану маленькімі бліскучымі дужкамі, падобнымі на падкоўкі; зусім не балюча было, хоць і цяклі па назе тоненькія, бы нітка, струменьчыкі крыві; забінтавала; мяне павёз дахаты той жа «Беларус». Маці, убачыўшы мяне на руках у чужога чалавека, загаласіла...

Я часта думаю: чалавек не павінен гнаць ад сябе, з душы сваёй чуласць, а наўпярок, песціць яе, як мой былы гаспадар дзядзька Кузьма песціць птушак, і яны ляцяць да яго з усіх краёў, пазнаюць і не баяцца...

* * *

Тыдні праз два, як паехала з двара Галіна Андрэеўна, я ўжо ледзь не шкадаваў, што застаўся з Пятром Максімавічам, што звязаны, заўсёды вельмі трывалаю для мяне, вяроўкаю абяцання.

Мае апавяданні (штотыднёвік надрукаваў яшчэ адно) заўважыў той-сёй з сектара друку абкома, хаця, хто яго ведае, можа, нешта іншае, аб чым я і блізка не здагадваюся, сказала сваё апошняе слова. Але голас у трубцы, які запрашаў прыехаць у сектар друку, упамянуў іменна апавяданні ў штотыднёвіку.

Была раніца. На зямлі ляжаў снег, а на дрэвах — іней. Востра пахлі мазутам шпалы; як адуванчыкі, бялеліся на стыках рэек намарожаныя балты. Тоненька папіскваў ручкаю «дыпламат». Я думаў: няўжо павышэнне? Гэта запаветная мара, бадай, кожнага журналіста-раёншчыка — трапіць у вышэйшую рангам газету: там і часу болей, каб пасядзець над матэрыялам, і прэстыж, і, нарэшце, ганарары большыя, дый кватэру можна часам хутчэй атрымаць.

Загадчык сектара Тарасюк, маладжавы мужчына, з чорнымі, густымі, зачэсанымі назад валасамі, шырокім тварам, які ажыўлялі вялікія, па-мангольску раскосыя вочы, павітаўся са мною за руку; пачакаў, пакуль я супакоюся.

— Вы, мабыць, здагадаліся, што мы хочам прапанаваць вам павышэнне. Вызвалілася пасада карэспандэнта аддзела культуры ў абласной газеце.

— Трэба падумаць, — сказаў я, хоць шмат перадумаў дарогаю. У загадчыка сектара закраталіся ад здзіўлення чорныя бровы: мусіць, яму было непрывычна, што чалавек, якому прапанавалі павышэнне, не абрадаваўся, не падаў хапатліва ўдзячную руку і, відаць, не з-за разгубленасці або мінутнай слабасці, а свядома.

— Падумайце, — сказаў ён, кораценька бліснуўшы на мяне сваімі раскосымі вачыма; і гэты яго кароткі зычлівы пагляд — прымета сарамлівага і стрыманага чалавека, як часта думаў я, — пранік дакорам і спачуваннем у маю душу. За каго ён, мабыць, таксама вясковы хлопец, які выбіўся ў людзі, мяне палічыў?

Я хадзіў па скверы і думаў. Снег лёг пасля марозаў на цвёрдую зямлю і не раставаў: рыпаў пад нагамі, на лісці, па якім слізгала, бы па шкле, падэшва чаравікаў. На дарожках шукалі спажыву галкі, пухнатыя, шызыя, як дым; калі я набліжаўся да іх, яны ўзляталі і садзіліся на таполі, з галін сыпаўся дробненькі сіняваты пылок.

Мне было холадна: мароз ледзяною ніткаю сучыўся за каўнер паліто, калоў у пальцы левай рукі, на якую, падчас хвалявання, я не надзяваю пальчатку, трымаю ў правай руцэ.

Ці будзе яшчэ калі такая ласка? Можа, гэта, як кажуць, прабіў мой зорны час? Прапусці яго — і ты сярод тых людзей, якія лічаць сябе няўдачнікамі, а па сутнасці, людзі кволыя, бязвольныя і ў нечым нават абмежаваныя. Думаць, што ўсё жыццё фартуна будзе абмінаць цябе, неймаверна цяжка і горка. Апускаюцца рукі, душу разрывае адчай, не-не дый мільгане думка пра смерць. З-за дробязі? Не. Пісаў Случэўскі: «И капля волн полна трагедий и неизбежности полна».

Глупства! Трагедыя ў тых людзей, у якіх жыццё так ці інакш азмрочана, збеднена бязлітаснаю непазбежнасцю, і няма сілы, а часам і сэнсу яго паправіць, нават намаганняў усяго Сусвету мала, хаця ў магію Сусвету, яго тайн, што яшчэ не праясніліся да апошняй, нельга не верыць.

Ад промняў сонца снег здаваўся зіхатліва-белым, як дробненька пацёрты цукар, цені — сінімі, а лісце бурштынава-жоўтым; усе гэтыя колеры мяняліся ў маіх вачах, як і думкі ў галаве, як і сляды на дарожцы...

Я баяўся думаць пра Любу. Яна з такою надзеяй і пакорлівай дзіцячаю безагляднасцю кінулася ў загадкавае сіло мужчынскай прыязнасці, а яно ж так часта аказваецца нетрывалым і бяздушна-рацыяналістычным. Надзея, якая не спраўджаецца, падобна птушцы, што гіне ад холаду і голаду ў мароз; абедзве маглі б жыць і радаваць людзей: першая — чаканнем светлай азоранасці, другая — песнямі.

Пасля доўгага пакутлівага роздуму я зноў пастукаў у дзверы загадчыка сектара. Тарасюк стаяў каля акна, сашчапіўшы на грудзях рукі. У яго вялікіх раскосых вачах не было ранейшай дапытлівасці, у іх плавала пасляабедзенная млявасць, і шырокі твар яшчэ болей свяціўся дабрадушнасцю. Мне вельмі не хацелася засмучаць чалавека, але я сказаў:

— Прабачце, што прынёс вам столькі турбот... Я застаюся ў Рэпкавічах.

Ён чамусьці не спытаў, што мяне трымае ў тых далёкіх Рэпкавічах на ўскраіне Магілёўшчыны. Сеў за стол, хацеў падняць руку, але апусціў яе ў безнадзейнай вяласці.

— Глядзі, Бібічык, на адным месцы і валун мохам абрастае.

Я вярнуўся ў Рэпкавічы з няпэўнасцю і пустатою на душы. У акне ў зале гарэла святло. Пятро Максімавіч сядзеў на канапе, перад ім ляжала разгорнутая «раёнка»; без акуляраў, ён далёка адхіляў галаву; глянуў на мяне, але я ўпершыню не абазваўся да яго словам, адно падышоў і моўчкі начапіў яму на нос акуляры. Змрок бязвольнасці скаваў мяне ўсяго.

Шумеў за шыбамі снег, акурат нехта чвахаў сухім венікам. За перагародкаю, у глыбіні хаты, цікалі ходзікі — як водгалас нечага няздзейсненага, затуманенага часам і выкрасленага назаўсёды з душы.

А разабрацца, чаму яны зачапіліся за мяне? Няхай вунь Пшоніка бяруць, дзякуй скажа. Я засынаў недзе ўнутры, а тое, што заглушае свядомасць, было надзіва ясным, і думкі прыходзілі выразныя. Мабыць, у такой пачуццёвай раздвоенасці я і пратлуміўся ўсю ноч, бо ўранні не мог прысіліць сябе ўстаць з ложка: у целе і ў галаве не было бадзёрасці. Але чалавеку на тое і даецца воля, каб перамагаць слабасці, якімі ён абрастае, здаецца, шчодра і за якімі стаіць адмета ягонай жывой натуры.

У канцы тыдня ў горад нечакана зноў вярнулася восень — цяпло і сонца. Растаў снег. Над раскіслаю зямлёю паплылі густыя слаістыя туманы, якія цяпер часта нейкім чынам выпускаюць на сцэну, калі на ёй спявае ансамбль ці які спявак. З цяплом і сонцам да чалавека прыходзіць радасць, і я пакрысе забываў сваю паездку ў абком.

Але восеньская пагода ненадзейная, як ласка жаночага сэрца. І зноў усхапіліся шорсткія паўночныя вятры, вылізалі паветра да празрыстай, ледзяной яснасці. З неба падалі дробныя белыя крупкі, падскаквалі над зямлёю.

Дзівосаў у чалавеку колькі заўгодна; мне дзіўна было, што я, ходзячы ў лазню, ніколі і блізка не падумаў, каб запрасіць з сабою Пятра Максімавіча. І раптам мяне пранізала: «А Пятро Максімавіч?..» І я ўспомніў той жа міг і зразумеў, чаму з безнадзейным сумам глядзелі мне ўслед вочы Пятра Максімавіча, калі я з венікам пад пахаю выходзіў з двара; ён жа, Пятро Максімавіч, таксама неяк мыецца ў лазні і, як кожны мужчына, мабыць, любіць дух.

Пятро Максімавіч сядзеў перад тэлевізарам. На экране ў блакітнай мітуслівай смузе стаялі цыбатыя белыя птушкі з дзіўнаю назваю — фламінга.

— Я іду ў лазню, дык хачу і вас запрасіць, — сказаў я, палюбаваўшыся колькі хвілін на птушак. Пятро Максімавіч спавольна падняўся з крэсла, а потым нечакана замітусіўся, як хлапчук. Голас у яго быў дрыготкі і разгублены, калі ён гаварыў мне:

— Сетка вунь на цвіку вісіць, каля акна... Махровы ручнік у шафе, там і бялізна на змену. Вяхотка і мыла ў сенцах на паліцы...

Па Рэпкавічах унутрыгарадскія аўтобусы не хадзілі: горад невялікі, з канца ў канец яго певень пераляціць. І ў лазню мы пайшлі пехатою. Вецер гнаў па небе валавяную, густую каламуць, кратаў лысыя чубы таполяў, закручваўся і свістаў у падстрэшшы. Людзі на вуліцах атульвалі высокімі каўнярамі патыліцы; стоячы на месцы, не вымалі з кішэняў рукі і прытупвалі нагамі. Падцяўшы хвост, бег сярэдзінаю дарогі худы, высокі клышаногі сабака, а насустрач яму ніца ляцелі вароны; у руху і сабакі, і варон было жаданне як хутчэй убіцца куды-небудзь у заціш.

Лазня займала нізкі і даўгі мураваны будынак, пафарбаваны ў брудна-сіні колер, па якім унізе каля вокнаў, каля вентылятара і трубы-аддушыны пачварна распаўзліся рыжыя плямы, фарба лушчылася і адпадала. Вераб’і, што сядзелі на кустах бэзу, час ад часу зрываліся, хапалі яе на ляту, уяўляючы, а можа, і думаючы, што гэта матылькі.

У касу, па білеты, чаргі не было; затое ў самую лазню мы прастаялі з гадзіну, памалу пасоўваючыся да дзвярэй, з якіх адзін за адным выходзілі мужчыны — ружовыя і свежыя ў твары; на хаду дамаўляліся — што лепей: выпіць піва ці, можа, скінуцца па рублю.

Прымыльнік быў цеснаваты, вузкі, як тунель. Каля сцен стаялі высокія блакітна-зялёныя тумбачкі з пранумараванымі тазамі наверсе. Моцна пахла распараным бярозавым лісцем і мылам. На кафельнай падлозе блішчэла вада, па ёй шлёпалі босыя ногі.

У душавой на нізкіх шырокіх мармуровых лавах ляжалі і сядзелі мужчыны, з іх курэла пара, яны церліся вяхоткамі, плюхаліся, бы гусі, у вадзе. Мы з Пятром Максімавічам абдаліся пад душам; пайшлі ў парылку. Сухі гарачы дух пекануў за плечы і вушы, бы калючкаю. Бледнае худое цела Пятра Максімавіча вобміг пакрылася жоўценькімі, як проса, папурышкамі.

— Не, я ў такой гарачыні не магу, — сказаў ён; мы выйшлі з парылкі. — Рукі смыляць... — Паглядзеў на мяне як бы вінавата. — Калі не цяжка, абкруці мне іх майкаю і ручніком.

Я абматаў Пятру Максімавічу рукі.

— Во! Цяпер і я магу пацёпацца!.. — Пятро Максімавіч патузаў вузкімі, як у падлетка, неразвітым плячамі.

Венік у тазіку з гарачаю вадою разбрыняў, і лісце сочна духмяніла бярозавым гаем, травою з узлеску. Успомнілася дзяцінства і ты распластаны ў траве на баравіне, стомлены пасля ягад ці грыбоў; угары шумяць сосны і відаць, як з галіны на галіну пералятаюць маленькія, бы мухі, птушачкі.

Пятро Максімавіч улёгся на сярэднюю лаўку, і я лёгенька патрос над яго спінаю венікам; рукі ён падкурчыў пад сябе, бы чалавек, які збіраецца паспаць на зямлі. Скура спярша схапілася рэдкаю чырванню, а потым густа пабарвавела. Пятро Максімавіч круціўся-варочаўся, як уюн. З мяне сыпаўся градам пот.

— Можа, падмяніць? — раптам пачуў я за спінаю. Каля мяне стаяў Пшонік і лыбіўся, скакала між бровамі бародаўка.

— Хопіць, Коля... Дзякуй!.. — сказаў Пятро Максімавіч і скаціўся з лаўкі. На хаду павітаўся з Пшонікам.

— Дык што не хвалішся, таварыш Бібічык? — У Пшонікавых вачах зноў было тое цынічнае чаканне, што і тады, калі пытаўся ў мяне пра новую кватэру.

— Было б чым, — сказаў я спакойна і, бадай, падсвядома, бо гэты час, як гаварыў, у галаве шукала выйсця думка: «Ужо пранюхаў! Не іначай жа, маю паездку ў абком мае на ўвазе». Я, канечне, здзівіўся не таму, што Пшонік ведае, куды і чаго мяне выклікалі, а таму, з якою фальшываю дабрадзейнасцю звярнуўся ён да мяне.

— Ну як жа, як жа... — Пшонік гулка барабаніў пальцамі па днішчы пустога таза. — Думаеш, не ведаю, чаму табою абком цікавіўся?

— А тут няма ніякае тайны.

— Калі б і хацеў утаіць, то не атрымалася б! — Пшонік пакараскаўся на лаўку. — Тарасюк, загадчык сектара, сябра мой. Разам некалі пачыналі селькорамі...

«Ну і добрая ж ты цаца, калі нават уплывовы сябар не можа выцягнуць цябе», — падумаў я, уразіўшыся тым, што Пшонік ні з таго ні з сяго перайшоў на шчырасць.

— Гэта я неяк намякнуў Тарасюку пра цябе, — Пшонік правёў венікам па крывых кароткіх і тоўстых, як слупы, нагах, да самых пятак аброслых валасамі.

— Ну, дзякуй табе! — сказаў я, усміхнуўшыся: не сумняваўся, што Пшонік ніколі мне не паспрыяе, хутчэй — нашкодзіць, а па-другое, ведаў я, што ён, можа, як ніхто іншы, даўно цэліўся шмыгануць з Рэпкавіч і, здаецца, наблізіўся да мэты, афармляў дакументы на нейкую вучобу.

Пшонік адчуў маю іронію, але не хацеў яе прымаць, бо, мабыць, ўсё-такі не вынюхаў галоўнага — што я адмовіўся ад павышэння, — і хацеў, каб я прыпісваў і яму заслугу. Як ён паслужыў мне, я ведаю. Той званок з прыёмнай сакратара райкома Алёсіна быў незвычайны. Я падаў заяву на ўступленне ў партыю, і натуральна, са мною хацелі пагаварыць. Алёсін быў чалавек пажылы, з блакітнымі вачыма, высокаю сівою прычоскаю кучаравых валасоў і абаяльнай, даверлівай усмешкаю. Некалькі разоў ён званіў мне па тэлефоне, каб «пракаменціраваць» мой матэрыял, і я ведаў ягоны голас — мяккі, лірычны тэнар. Мне было прыемна і лёгка з ім размаўляць, я не адчуваў скаванасці, словы не блыталіся, самі прасіліся з языка. І тады я зайшоў у кабінет з дзіўным спакоем. Кабінет быў вялікі і светлы, усё ў ім ведала сваё месца, не кідалася надта ў вочы, была тая сціплая ўтульнасць, што ствараецца прыроджаным густам акуратыста і гаспадара.

— Як вам калектыў? — спытаў Алёсін, калі мы пагаварылі з ім пра жыццё-быццё, пра палітыку, пра тое, як у Хельсінкі праходзіць заключны этап Нарады па бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе. Я бачыў, сакратар з цікавасцю слухаў мяне. — Чалавек вы новы.

— Працуем! І журналісты ўсе неблагія.

— А якая ў вас думка наконт Пшоніка? — нечакана спытаў сакратар.

Што я мог сказаць? Маўчаў.

— Няўжо ў вас не склалася яшчэ думка?

— Склалася. І даволі хутка.

— Усё зразумела.

Я ведаў, калі гаворыш пра чалавека кепскае, то пра цябе таксама не падумаеш добра. Гэта — ісціна. Ты гаворыш праўду, перад сабою і сумленнем чысты, а ўсё адно атрымліваецца, што ябеднічаеш, тым болей на чалавека, які вышэй цябе пасадаю. Тут можна прыпісаць табе што заўгодна — і кар’ерызм, і подласць. Нават калі сябры ў мяне пытаюць пра майго нядобразычліўца, я ніколі не «качу на яго бочкі». Не магу. Ніколі не трэба мераць чалавека па чужых, пачутых думках і меркаваннях, тут заўсёды будзе месца плёткам, трэба рабіць толькі свае вывады, даражыць толькі сваімі ўражаннямі пра чалавека. Можа, у падобных выпадках нехта робіць іначай, і якраз ён будзе лічыць іншага несумленным, бо не ўяўляе, як гэта, будучы ў ладзе з начальнікам, не плявузгаць на астатніх?

І радасна мне было, што Алёсін зразумеў мяне, хаця, можа, спярша і палічыў, што яму трэба ва ўсім давярацца, у размове з ім няма забароненага, таму і спытаў пра Пшоніка.

— Вы малайчына, а ён, між іншым, столькі нагаварыў на вас...

— Што я хуліган, бабнік, п’яніца?

Алёсін — разумны чалавек! — усміхнуўся.

— Максімум шчырасці і ноль фальшы, нават у дробязі — вось, мне здаецца, дэвіз для кожнага, хто бярэ ў рукі пяро, — сказаў Алёсін і паляпаў мяне па плячы.

Мы шчыра развіталіся. Праз тыдзень мяне зацвярджалі на бюро кандыдатам у члены КПСС. Я вельмі хваляваўся, але толькі да таго моманту, пакуль зайшоў у кабінет. Алёсін першы спытаў у мяне — не пра міжнароднае становішча, не пра статутныя патрабаванні, як я чакаў, а пра майго бацьку, якога не ведаў, але з анкетных дадзеных было відаць, што ён інвалід вайны.

— Як здароўе бацькі, дарма?

Я спачатку не зразумеў сэнс гэтага «дарма», а калі зразумеў, што сакратар ужываў яго ў сэнсе — як, нічога? — здранцвеласць зразу адкацілася; і болей не вярталася.

— Старая гвардыя не здае пазіцый! — напаўсур’ёзна, напаўжартам сказаў я, і многія з членаў бюро ўсміхнуліся.

Гэта быў самы шчаслівы дзень у маім жыцці, пра які Пшоніку я не сказаў ні слова.

...Пшонік, бліскучы ад поту, задаволена пакрэхтваў.

— Дзякуй! — паўтарыў я ўжо не ўсмешліва, а са злосцю.

— Дзякаваць будзеш потым, у рэстаране, — Пшонік, падобна, і праўда прымаў мяне за прасцячка, і гэта міжволі высмыквала з маёй душы нервовую нітачку, для якой толькі іголкі не было, каб укалоць. І я залез вышэй Пшоніка на лаўку і стаў з сілаю хвастаць сябе венікам, акурат за нешта дакараючы. За што, і сам не ведаў. «Во як табе! А во так табе! З перчыкам, з гарачанькім!..» — Я асатанела махаўся венікам. Мяне штурхануў локцем тоўсты дзядзька, у якога жывот сплыў на калені, як белы мяшок мукі.

— Не давядзецца, на жаль, мне весці цябе ў рэстаран,— сказаў я Пшоніку, стоячы ў душавой пад «дожджыкам» і падстаўляючы тугім халодным струменям твар, спіну, грудзі.

— Зажаўся?

— Не пайду я ў абласную газету.

— Чаму? — Пшонік закруціў кран і лыпаў мокрымі белымі вейкамі.

— А навошта... з тваёй помаччу?

— ?!

Пшонік нахіліў да пляча, набок, галаву, як курыца, калі глядзіць у неба.

«Ну і няхай думае, што я паверыў».

Пятро Максімавіч сядзеў у прымыльніку на лаўцы — шыза-ружовы, як сунічнае мыла; вузлаватыя локці яго стаялі на каленях, але ён не мог падперціся ў шчокі; на абрубках ужо не было ні майкі, ні ручніка — сашмаргнуў сам. Пятро Максімавіч у такой зажуранай позе быў нейкі мізэрны, убогі і няшчасны. Я спачуваў яму ўсёй душою, і калі б мая воля, то побач з воінам-пераможцам, волатам, я наставіў бы помнікаў калекам — ахвярам вайны, якіх праз нейкі час зусім не стане, і каб людзі пастаянна бачылі, што з чалавекам робіць вайна. Страх уявіць сябе калекам, бяспомачным, нямоглым, мабыць, мацнейшы за страх перад сілаю, якую, згуртаваўшыся, можна і пабароць, тады як у калецтве варыянтаў няма: мой бацька без нагі, я ведаю, колькі пакут выпала на яго долю.

І дарогаю Пятро Максімавіч быў маркотны.

— Давай па піву ўдарым! — нечакана бадзёра выгукнуў ён, калі параўняліся са шкляным павільёнам, на расчыненых дзвярах якога быў намаляваны жоўтаю фарбаю вялізны пеністы куфаль.

Піва было халоднае як лёд, аж трашчалі зубы, і я не дапіў яго, прапанаваў Пятру Максімавічу, і ён, здаецца, са смакам выпіў майго паўкуфеля.

— Можа, чаго крапчэйшага хочаш? — спытаў ён.

— Не, — сказаў я нейкім безжыццёвым голасам.

Мы пайшлі дахаты. Пятро Максімавіч быў ужо надзіва вясёлы, гаманкі. Такім я, здаецца, яшчэ яго не бачыў. Забягаючы наперад, скажу, што, мабыць, арганізм яго перад наступам хваробы выставіў на барацьбу з ёю ўсе свае «штыкі».

— Ты думаеш, толькі вы, журналісты, пішаце... Я таксама, як маладзейшы быў ды галава лепш варыла, тое-сёе запісваў... У чалавека, які пакутуе, роіцца шмат думак, усякіх, а найболей сумных. Во хадзі сюды, — пазваў ён мяне за сабою ў залу. Падышоў да бліскучай цёмнай шафы. — Адчыняй ніжнюю скрынку.

Я адчыніў. У скрынцы была ўсякая драбяза: каробачкі, маткі рознакаляровага дроту, алоўкі, шкляныя патрончыкі ад валідолу, жоўтыя салдацкія гузікі, старыя аблігацыі, зашмальцаваныя паперкі...

— Бяры вунь той сіні блакноцік.

Блакноцік быў абшарпаны, адрэзаная палова школьнага сшытка; на ім стаяла дата, напісаная простым алоўкам, а пасля абведзеная шарыкаваю ручкаю: 1954—1956.

— Як не будзе чаго рабіць, чытані...

Я ўжо даўно прымеціў гэтую асаблівасць людзей, якія пішуць, — абавязкова паказваць сваё пісанне каму-небудзь, хто б мог ацаніць, пахваліць (зусім добра!), а то і надрукаваць (выдатна!). Я з радасцю, з нейкім нутраным трымценнем узяў у рукі блакноцік.

Чытаў яго ў сваім цесным пакойчыку, дзе мне добра, як лічыў, думалася, але хутка я зразумеў, што думаў я слаба, неглыбока, а галоўнае — скавана.

Думкі Пятра Максімавіча мяне ўразілі, некаторыя я перапісаў сабе ў дзённік, які вяду са студэнцкіх гадоў і ў які запісваю іншы раз выказванні вядомых пісьменнікаў, мастакоў, артыстаў.

«Калі прыходзіць думка пра смерць, становіцца шкада не сябе, а тых, з кім жыву, з кім звязаны роднаснымі сувязямі. Яны будуць перажываць, ім без мяне будзе цяжка».

«Няўжо і мяне чакае некалі бруднейшая асаблівасць некаторых людзей — радавацца чужому гору? Пакуль мяне яно да слёз, да спазмы ў горле засмучае».

«Калі ў чалавека няма вялікай, колькі-небудзь важнай мэты, ён робіць яе са звычайных, прымітыўных патрэб: яда, адзенне, пажаднасць, мускулатура...»

«Злых людзей я навучыўся абяззбройваць прызнаннем сваіх недахопаў. Нават у іх гэта выклікала спачуванне».

«У сям’і. Не каханне, толькі найвышэйшая маральнасць утрымлівае чалавека ад здрады».

«Нішто так не выяўляе мае адносіны да людзей, як фальш з іх боку».

«Навошта ён (начальнік мой) пляце лапці інтрыг? Каб нячутна ступаць у іх па душах людзей?»

«Божа мой, колькі жаданняў, таемных і адкрытых, застаецца няздзейсненых з-за гэтага калецтва!»

«Для нас праблем не існуе, пакуль мы з імі не сутыкаемся. Колькі іх у мяне?»

«Як гэта цяжка не быць усёедным, адносіцца да кожнага так, як ён заслугоўвае, часам мяняючы толькі нейкі штрышок».

«Чалавек, які тонка адчувае, патрабуе і ад іншых тонкіх адносін да сябе».

«Трэба рабіць усё, каб памяць пра нас жыла і пасля нашай смерці».

«У барацьбе паміж сумленнем і абставінамі трэба выбіраць сумленне».

«Недахопамі іншага, у якім бачыць і свае, можа абурацца толькі няшчыры чалавек».

«Ведаеце, хто перамагае? Цярплівы».

...Надвечар Пятро Максімавіч сказаў, што яму закалола ў скроні, і па спіне пагнала халодныя мурашкі. Ён сумняваўся, а я чамусьці пэўна думаў, што Пятро Максімавіч застудзіўся пасля лазні: вецер на вуліцы ды яшчэ тое злашчаснае халоднае піва. Пятро Максімавіч пасмяяўся з гэтых маіх падазрэнняў, хоць і было яму цяжка варушыцца.

Я палажыў Пятру Максімавічу на лоб руку — у далонь ударыла цяпло. Я накінуў плашч і выскачыў з хаты. Было ўжо цёмна, і сек дробны рэдкі дождж, які невядома па чыёй ласцы называюць у нас капуснічак. Вецер расхінаў крыссе майго плашча, захлістваў за спіну, як крылы ў змучанай вароны, калі яна падае на зямлю. Пад ногі мне лучыла нешта жывое, ці то шчанё, ці то бадзяжны кот. «Бедненькі!» Я ледзь не заараў носам. Ускочыў у лужыну, набраў у чаравікі вады.

Тэлефонная будка стаяла на рагу вуліц, метраў за трыста, і неўзабаве я ўжо бачыў, як цьмяна блішчаць яе мокрыя шкляныя бакі, і ўся яна здалёк падобна нечым на мядзведзя са злымі, неразумнымі вачыма. Я недарэмна, аказалася, так нядобра падумаў пра будку, бо, калі падышоў, яшчэ і нагою стукнуў у яе: на апараце не было трубкі, адно вісела абарваная расцягнутая спружына.

«У садзіку павінен быць тэлефон...»

Вокны ў дзіцячым садзе на першым паверсе яшчэ свяціліся. Але дзверы былі замкнуты. Я патузаў іх, азіраючыся назад, у цемнату, у якой недзе блізка жаласна-асуджана мяўкаў кот.

Дзверы адчыніла маладжавая жанчына, у белым халаце, з яркімі вуснамі, можа, нават падмаляванымі. «Хто яна: прыбіральшчыца, выхавацелька, музыкантша, загадчыца?» — спалохана глядзела на мяне сваімі млявымі, як соннымі, вачыма.

— Добры вечар!.. Пазваніць трэба... — гаворачы, я адчуваў, як з маіх мокрых пальцаў выслізваецца дзвярная ручка. — «Хуткую» выклікаць. — Ужо з-за дзвярэй пачуў: «У нас службовы тэлефон, малады чалавек, а не для прыватнага карыстання».

Эх, бедная ножка мая, я з сілаю грукнуў «пырам» (успомніўся футбол) чаравіка ў дзверы, як не высадзіў у іх каляровае, сонечнае шкло, за якім, здаецца, ці не мільгануў яшчэ адзін цень.

Я бег па вуліцы ў цэнтр горада, да кінатэатра, дзе стаяла некалькі тэлефонных будак, калі ў спіну мне засвяцілі фары машыны, якая, мабыць, вынырнула з-за паварота, і чорны цень мой імкліва пабег наперад, абганяючы мяне, але не пакідаючы. Мне ўжо здавалася, што гэта адна са стрэл чалавечай чэрствасці, але... машына аказалася «хуткаю дапамогаю». Спынілася, калі я махнуў рукою. Людзі ў кабіне спакойна выслухалі мой блытаны расказ і яшчэ з большым спакоем сказалі, што адвязуць у бальніцу «сардэчніка», і тады калі не самі, то іншыя прыедуць.

Я прыбег увесь мокры; на падлозе і дыване, дзе я ішоў, заблішчала вада. Пятро Максімавіч ляжаў пад коўдраю на ложку з закрытымі вачыма і, здавалася, не дыхаў. У мяне стукала ў грудзях сэрца, як падвешаная на ланцужок гіра, і я баяўся, каб яно не разарвалася, як у таго чалавека, што павезла «хуткая дапамога». Пятро Максімавіч пачуў, што я прыйшоў, адплюшчыў вочы; папрасіў вады. Я прынёс з кухні чайнік кіпячонай вады, наліў у конаўку і папаіў Пятра Максімавіча.

Па вокнах разанула святло фар, аж сыпнулі з шыб зялёныя іскры кропель: «хуткая дапамога». У сенцах загрукалі нагамі людзі. Дактары — мужчына і маладая высокая, танюткая, як былка, дзяўчына — былі незнаёмыя.

— Вострае рэспіраторнае з магчымай пнеўманіяй, — голас у доктара быў мяккі, але мне стала ворашна ад ягоных слоў і чамусьці «рэспіраторнае» хацелася паправіць на «рэспіратарнае».

Мужчына-доктар выпісаў два рэцэпты і палажыў іх на табурэтку.

— Пасцельны рэжым.

Яшчэ не абсохшы, я зноў рынуўся ў мокрую, непрыветлівую, брыдкую, бы ануча, цемнату. Гэты раз — у аптэку. Баяўся, каб не захварэць самому, бо тады невядома, як будзе. Я туліўся ў плашч, шкадуючы, што не апрануў якую-небудзь ватоўку з сянец; там яе, вопраткі, вісіць не адно бярэма.

У аптэцы я напхаў цэлую кішэню жоўценькіх і белых таблетак — у каробачках і на папяровых пласцінках пад цэлафанавымі каўпачкамі. Я бег назад дахаты, а думкі мае ўжо беглі ў заўтрашні дзень: «Схаджу на базар і куплю мёду, малака, няхай Пятро Максімавіч п’е, грэецца...»

Пятро Максімавіч блага спаў. Спярша нібыта засынаў, чулася яго роўнае неглыбокае натужнае дыханне, потым з грудзей вырываўся дрыготкі пісклявы стогн, які тут жа зрываўся ў сутаргавы кашаль; кашаль быў сухі, з самае глыбіні лёгкіх.

Я ўключыў святло, падышоў да Пятра Максімавіча.

— Можа, яшчэ аспірыну даць? — Паправіў на грудзях коўдру.

Ён хітнуў галавою, прашаптаў: «Вады...»

Я падагрэў на пліце ваду і даў Пятру Максімавічу таблетку. Пад вачыма ў яго прарэзаліся глыбокія сінія падковы, твар здаваўся незнаёмым, нейкім вострым і сухім, бы маска, якую ўвесь час карцела зняць. Так часам хочацца зняць маску з фальшывага чалавека. Фальш — таксама хвароба, душэўная толькі, не зафіксаваная ні ў адным з медыцынскіх даведнікаў.

Уранні я зварыў Пятру Максімавічу рэдзенькі булёнчык з курынага сцегнячка, які адшукаў у маразілцы ў халадзільніку. Булёнчык быў сіні, з жоўтымі, бы таблеткі, скалкамі. Конаўка пякла мне рукі, але я прымушаў Пятра Максімавіча піць. На лоб яму высыпалі вялікія кроплі поту.

Пасля неспакойнай ночы я і сам адчуваў сябе млява, зліпаліся вочы, але Пятру Максімавічу патрэбен быў мёд, і я пачаў збірацца на базар. Узяў з судніка паўлітровы слоік, капронавую сетку і выйшаў з хаты.

На дварэ стаяла цішыня. Было вільготна. За акном у палісадніку, куды я даўно не заглядваў, нерухома стаялі мёртвыя, зрудзелыя галоўкі вяргінь. Неба па краях адкрылася чыстай, белай шырокай палосаю, як бы смяялася на ўвесь свой гіганцкі мяккі рот. На станцыі бадзёра чмыхалі паравозы, ляскалі буферамі вагонаў. Мужчынскі голас хрыпла крычаў: «Левы пуць! Правы пуць!» — і рэха ляцела ў нікуды, на край зямлі — «уць-уць» — як бы маніла качанят.

І яшчэ адзін ранішні гук улавіла маё вуха, калі я выйшаў з хаты: за горадам, мусіць, у бярэзніку, што прымыкае адным краем да балота, дзе ўлетку аж чырвона ад маліны, а другім да засеянага азімінаю поля, такавалі цецерукі. Іх мармытанне, што час ад часу змянялася кароткім «чуфырканнем», было вялае, пустое, незаядлівае: пад зіму цецерукі такуюць рэдка, мала, як бы толькі напамінаючы адзін аднаму, што ў добрай сіле чакаюць вясну і на першых жа, яшчэ халодных, усыпаных мяккімі перазімавалымі журавінамі праталінах, у першых проблісках світання, атручаныя цнатлівым «коханнем» цяцерак, счэпяцца ў зацятым, салодкім баі.

Міжволі думкі мае, падхопленыя крыламі ўзбуджанай фантазіі, перанесліся да Любы: як бы ні гаварылі, але Яму і Ёй без сустрэч не абысціся, як зерню без зямлі. Было б усё проста, калі б не хварэў Пятро Максімавіч. Можа, да вечара яму палепшае: варыянты чалавечага жыцця зменлівыя, таму ніводзін з іх не выглядае прамою лініяй, гэта — ці то заломы, як у маланкі, ці плаўныя зігзагі. Яшчэ большыя заломы і зігзагі ў каханні. Яно не ідзе па адзіна-адным зададзеным кірунку, як поезд па рэйках, і я баяўся за наша з Любаю каханне, я хацеў яго захаваць чыстым, непарушным, нічым не азмрочаным.

Базар у Рэпкавічах быў невялікі: дзве нізкія стрэшкі з двума радамі доўгіх сталоў пад кожнаю. Крыху далей шырокі ўтравелы пляц, на ім у суботу і нядзелю прадаюць кароў і парасят.

Звычайна з нейкаю патаемнаю радасцю і ціхім, светлым сумам хадзіў я па базары, удыхаў знаёмыя вясковыя пахі, слухаў сакавітую гаворку дзядзькоў і цётак, глядзеў, як цягаюць зялёненькае сена з калёс спакойныя, рахманыя, акрытыя гунькаю, коні і, падобна, не вераць яны, што іх нарэшце вызвалілі ад цяжкай, знясільваючай працы.

Сёння мне было не да розглядаў, я зразу пашыўся між сталоў, кідаючы налева і направа позіркі: дзе прадаюць мёд. Нарэшце ўбачыў бабульку ў жаўтлявай, выгаралай плюшавачцы, захутаную ў тоўстую рудую хусту; перад ёю стаяў вялізны алюмініевы бітон, з яго тырчаў белы чаранок драўлянай лыжкі.

— Мёд, бабуля?

— Мядок, унучак, мядок... Сёлетні.

— Добры ён у вас, мне ад прастуды?

— Справядловы ў мяне мёд, дзетка, ні грамачка якой лішніцы... На во пасмакуй! — І, пакуль я думаў, як мне смакаваць, яна падчапіла кончыкам нажа мёду з бітона, мазнула мне на руку. Я лізнуў языком — так рабілі ўсе, хто правяраў мёд, — мёд і праўда быў салодкі, густы, пах ліпавым цветам.

— Прадаю, бо нямашака есці каму... Дачка адна, у Ленінградзе яна, дык вядро ўлетку ўзяла.

— Добра, бабуля, начэрпайце мне слоік.

Па дарозе я купіў яшчэ дзве бутэлькі малака.

Было па-ранейшаму ціха, неба зусім ачысцілася ад хмар, ясная сінь калола вочы, і мне хацелася пабыць на вуліцы. Але хіба я мог аддацца на волю гэтага жадання, калі мяне чакаў Пятро Максімавіч.

Я спарыў малака, падмяшаў мёду і даў Пятру Максімавічу абматаную марляю конаўку.

Можа, праз якую гадзіну ён паклікаў мяне і сказаў, што яму стала лягчэй глытаць, не чуецца вострых, як цвікі, штуршкоў у патыліцу.

— Сумна, — сказаў ён. — Пасля хваробы заўсёды так...

— А ў мяне спатканне, ды я не ведаю, як...

— Ну што ты!—ледзь не падхапіўся з ложка Пятро Максімавіч. — На мяне не глядзі. Я ўжо ачуняў. Дзякуй табе! Ад любой хваробы душа чалавечая вылечвае лепш за ўсякія таблеткі... Улічы гэта, ты яшчэ малады во... Дык, можа, і жаніцца ўжо надумаў? — Пятро Максімавіч хітравата прыжмурыў вочы. — Справа патрэбная, але... Мае вунь хлопцы, два малодшыя, у тых нібыта трохі пакладлівей жонкі, а ў Сцяпана... Так ужо яго пякла, так пякла, чуць што: ты такі, ты сякі, гультай, няўмека... Цярпеў! Ды другі на яго б месцы з ходу рукі развязаў бы. А Сцяпан наш прыкладу такога не меў... Нават сварак нашых з маткаю не чуў, ні папрокаў ніякіх. А што ёй, Галіне маёй, не было ў чым мяне папракаць? Ого-о-о!.. Зразу, як сышліся, мы ў вёсцы жылі, у бацькоў маіх. Я кароў калгасных пасвіў, пужку пад паху і за імі... З помаччу старых так-сяк перабіваліся, а памерлі яны... Застаўся я, як кажуць, нуль без палачкі. Які з мяне гаспадар? А трэба і сена, і дровы, і гарод... Пераехалі мы ў горад. Нялёгка нам было абжывацца, будавацца — выдзюжылі. — Вочы ў Пятра Максімавіча пасумнелі, мабыць, ён нанова перабіраў у памяці перажытыя гады.

— Мой бацька дык амаль усё можа рабіць, толькі за плугам не паспявае...

— З рукамі лягчэй, канечне... Як паедзеш, перадаваў прывітанне бацьку. А наконт жаніцьбы, то мая табе парада: абавязкова паглядзі, які ў тваёй дзяўчыны род, што за бацькі, ці правільна жывуць... Ведаеш, усякія махляры бываюць.

— А вы, мабыць, павінны ведаць яе бацьку. Начальнік вузла сувязі...

— Арцюшкевіч? Ну, канечне! Мужчына талковы. І жонку яго ведаю, у банку працуе... Адно каб гультайкаю яна не была... Яны, гэтыя Арцюхі, у дастатку жывуць.

— Ды не як быццам, не гультайка...

— Ну, глядзі! — кіўнуў падбародкам Пятро Максімавіч. — Бяжы на сваё спатканне і не думай нават пра мяне.

Як лёгка ўсё-такі з людзьмі, якія цябе разумеюць з паўслова!

Мы з Любаю ўбачыліся, як і дамаўляліся, каля Дома культуры, з якога мінулаю зімою адпраўлялі мяне на вайсковыя зборы. Яна была ў блакітнай мяккай куртцы, перацятай у поясе вузкаю дзяжкаю; на нагах чорныя бліскучыя боты з высокімі халявамі, якія шчытна абліпалі ікры («лытка» рэжа вуха грубаватасцю). Вочы ў Любы іскрыліся, і па іх як найлепей чытаўся яе настрой, трохі, мабыць, залішне бравурны, прынамсі, мне, стомленаму, знерваванаму, так здавалася.

Цямнела хутка. Галіны таполяў хісталіся, і разам з імі хісталіся зоркі на чорным небе, таго і глядзі, упадуць. З высокага коміна над кацельняю падымаўся белы, шчытны, як вата, дым: на мароз. Заўтра ўранні на траву, плот, стрэхі, мабыць, зноў ляжа іней, і калі выблісне сонца, будзе раставаць, сплываць да нізовін празрыстаю, тонкаю смугою.

— Холадна. Хадзем у наш клуб, — сказаў я неяк суха і рацыянальна, і мне самому не спадабалася.

Клубам мы называлі бакавушку пры рэдакцыі, дзе захоўвалася папера, старыя падшыўкі газет, паламаныя крэслы, стол; іншы раз хлопцы забіраюцца туды, каб спакойна пасядзець, напісаць матэрыял. Усю дарогу мяне грызла віна, што, можа, пакрыўдзіў Любу.

З акна рэдактаравага кабінета святло падала на куст бэзу: галіны голыя і белыя, як абгрызеныя зайцам. Учора была сесія райсавета, і рэдактар, мабыць, піша з яе справаздачу: пленумы, сесіі, нарады — гэта яго «хлеб». А можа, проста гартае іншыя «раёнкі», што дасылаюцца ў рэдакцыю і якія па яго просьбе акуратна падшывае чамусьці не сакратар-машыністка, а карэктар — тая маўклівая дзяўчына з меланхалічным сумам на твары, якой Альбуціна прызналася, што пасылала свае творы вядомаму пісьменніку.

Я адчыніў дзверы ў кабінет рэдактара; Люба засталася на калідоры. Рэдактар — худы, высокі, з кароткімі светлымі валасамі, зачасанымі ўверх, — стаяў пасярод кабінета: мабыць, пачуўшы стук уваходных дзвярэй, хацеў праверыць, хто прыйшоў.

— Маладое дзела! — міргнуў ён, калі паслухаў мяне. — Можаце пагрэцца, такая халадзіна...

Ён паспрыяў мне не толькі ад спагады, як паказваў, а яшчэ і па разліку: маўляў, дазволю і тады буду мець жывенькі факт з тых правінак падначаленага, якія потым вымушаюць ліслівіць і закрываць вочы на промахі ды недахопы начальніка.

Мы зайшлі з Любаю ў вузкі прадаўгаваты пакой з дзвюма глухімі сценамі. Пад нагамі суха зарыпелі масніцы. Святла не ўключалі: на акне вісела старэнькая штора, і праз яе знадворку цадзіўся морак. Я добра бачыў Любу і нават тое, як блішчаць у яе вочы.

Было ціха, адно за сцяною час ад часу кашляў рэдактар. Мы селі за стол. Я дастаў з кішэні дзве шакаладкі; мы адломвалі па маленечкім кавалку і лажылі ў рот: я — Любе, яна — мне.

Калі мы цалаваліся, нашы вусны былі салодкія, і здавалася, мы не цалуемся, а п’ём-цягнем са шклянкі вільготны тугі цёплы мёд. Я незнарок зачапіў на стале стары вазон, ён упаў, стукнуўся аб падлогу і, гліняны, разбіўся на дробныя чарапкі. На шчасце? На калідор, чуваць было, выйшаў рэдактар, потым зноў вярнуўся ў кабінет.

Наша каханне было чыстае, маладое, але ўжо спелае і салодкае, бы яблык; і цешыліся мы ім спаўна, радаваліся, хаця, у адрозненне ад яблыка, вяршыня кахання — блізкасць — і лічыцца забароненым да пары да часу плодам; хто ведае, а можа, каханне, сапраўднае, мае адзін-адзіны міг найвышэйшага шчасця, які не варта выпускаць і ў які закаханыя павінны спапяліць сябе на яго агні. Колькі загадак яшчэ ў чалавечай душы?

Маўчаннем вялікі цяжар кахання не вытрымаеш — не адбудзеш. Гэта я ведаў. І адчуваў, што Люба чакае ад мяне слоў. І я не здзівіўся, калі яна, апускаючы вейкі, спытала:

— Коля, ты мяне кахаеш?

— Канечне, кахаю... Але ці трэба пра гэта крычаць?

— Ты не крычы, а скажы шэптам, як ты мяне кахаеш?

— Вельмі моцна, на ўсё жыццё.

— Гэта агульныя словы. Якое яно, тваё каханне?

— Думаеш, я ведаю? Яно — гэта нешта невыразнае, тое, на што ніколі не губляецца надзея.

— Туманна...

— Каханне і ёсць туман, тайна, якія хаваюць ямы, перашкоды, а то і прорвы, і мы ідзём у гэтым тумане ачмурэлыя, але шчаслівыя...

Люба стрымана ўсміхнулася, нешта з маёй «філасофіі» ёй дайшло, пранікла радасцю ў сэрца, яна захвалявалася, дыханне ў яе было няроўнае, быццам туга завязаная хустка сціскала ёй горла, я адчуваў, што яна цяжэе ў маіх руках, як непрытомная; калі б мы былі дзе-небудзь у лузе на траве, сярод кветак, я апусціў бы, здаецца, яе і сам бездапаможна рухнуў бы побач, і нам цэлую вечнасць не хацелася б уставаць, абязволеным пачуццёвым дурманам, у якім бы ўсё чароўна пераплялося: і трава пад спінамі, і пах кветак, і мы самі, і неба з зямлёю...

У нейкае высокае імгненне мне нават здалося, што нас падхапіў вялізны шар і панёс у цёплае блакітнае марыва; гайдалася і кружылася ўнізе прыгожая, зялёная зямля. Гэта быў ці то сон, ці то мара-фантазія. І вось я ўявіў ужо, што шар занёс нас на Месяц, а можа, на якую другую планету — халодную, цвёрдую, зусім голую, бы камень; мне стала не па сабе: няўжо такое пяшчотнае і тонкае пачуццё, як каханне, сатрэцца і згіне ў гэтай грубай і няўтульнай змрочнасці?

...Я не магу сказаць, што гэта — было прадчуванне, але гаворка ў нас, як мы выйшлі з нашага «клуба», не ладзілася. Бывае такое: няма аб чым гаварыць, і ты маўчыш, каб не фальшывіць. І як шкада, што часам з-за боязі, нежадання фальшывіць, мы прытупляем у сабе дабрату, ласку да чалавека, асабліва жанчыны. Думкі ў мяне блыталіся, як маладая высокая стаптаная нагамі трава. Я разумеў: тую пустату, што немінуча ўтвараецца ў душы, калі з яе пачынае выветрывацца любоўны чад, можна запоўніць другім пачуццём — хвалююча непаўторным, загадкава жаданым і той жа час нейкім гарэзліва-легкадумным, прымітыўным, неглыбокім (у параўнанні з першым), якое нараджаецца, калі думаеш несці заяву на шлюб; пачуццё гэтае ва мне жыло даўно, і я вывучыў яго да тонкасцей.

Вакол месяца імгліўся празрысты, блакітнаваты вяночак — прымета, што хутка выпадзе снег, трывалы, жорсткі, на цэлую зіму. Хто б мог падумаць, што і на сэрцы нашы аж да самага лета ляжа бязлітасны снег адчужанасці, самаўпэўненай, маладой безразважнасці і падазронасці?

Мы ішлі ціхаю вулачкаю, нязвычна голаю і мёртваю без машын, дрэў, без куч цэглы і пяску. Як быццам тут і не жылі людзі. І раптам з цёмнага двара, з-за высокіх дашчаных варот выпнулася кампанія (чалавек пяць) хлопцаў; ішлі насустрач моўчкі, і калі разміналіся, адзін з іх ударыў мне кулаком у твар. У мяне бліснула ў вачах...

...Люба стаяла нада мною, тузала за рукі і плакала. Вакол ні душы. Гады! За што ўдарылі? Выпадковасць, помста ці звычайнае, бяздумнае хуліганства? Адчай і абурэнне разрывалі мне галаву і сэрца: і не толькі таму, што не даў нахабнікам здачы, а іменна таму, што не ведаў, з-за чаго паплаціўся. Люба клялася-бажылася, што яна тут ні пры чым, што ў яе не было да мяне хлопца; праўда, заляцаўся адзін час работнік банка, Хенькін, стары халасцяк, тоўсты і нецікавы мужчына. Не будзе ж ён, салідны чалавек, займацца легкадумнымі штучкамі. Дык што, можа, Пшонік падгаварыў якіх-небудзь забулдонаў: ён, каб звесці з арэны канкурэнта, можа пайсці і на такое? Толькі наўрад, на зборах ён паказаў, што і ў ім чуласць ёсць. А можа, усё-такі Люба нешта хавае ад мяне? Як жа прыкра — быць недаверлівым, хаця і прыпісваюць гэту ўласцівасць натурам глыбокім, уражлівым і назіральным, якія за знешняю прыстойнасцю могуць разгледзець тое заганнае, што людзі звычайна ўтойваюць.

Мне было сорамна, хоць, як кажуць, скрозь зямлю праваліся ці разнясі сябе пылам па ветры. Я не мог падняць спакойна вочы на Любу, ішоў побач моўчкі, і ў мяне звінела галава, акурат званы на цэркаўцы ў парку. Люба, мабыць, сур’ёзна пакрыўдзілася. Як, як я мог падумаць, што яна ў нечым вінавата? Я прасіў прабачэння, а яна маўчала, і ў гэты момант мне чамусьці стала ясна, што мы з Любаю надоўга разыдземся. Мабыць, гэта жахліва — пакутаваць невінаватаму.

* * *

Лета прыйшло з пахучаю зелянінаю, з духмяным, салодкім жытнёвым водарам-мёдам, які заплываў з поля аж сюды, у горад. У садах завязаліся маленькія апушаныя вузельчыкі яблык, а на клумбах усцяж цэнтральнай вуліцы свежаю крывяною чырванню зацвілі цюльпаны і «пчолкі». На таполях у парку і на званіцы цэркаўкі, якую вясной «падмаладзілі» белаю фарбаю, падавалі дзяркатае кэрханне грачаняты.

Жывому — жывое.

На завулку гулялі вяселле, акурат напроці нашага двара. Грымела музыка, заводзіліся песні, чуўся нястрымны смех. Людзі весяліліся. А ў мяне на душы было цяжка, я страшэнна сумаваў па Любе і шукаў прычыну, каб сустрэцца ці пазваніць ёй. Ведаючы, што пад шум ды гам я не змагу дома ні пісаць, ні чытаць, я пазней засядзеўся ў рэдакцыі, за што потым дакараў сябе і праклінаў закон подласці, якім нярэдка мы апраўдваем і сваё няўмельства ці някемлівасць і воляю якога абвяргаем заканамерную ў жыццёвай крутаверці з’яву.

Быў ясны вечар з чыстым, як маміна душа, высокім небам, густа пахла маладая сакавітая трава. Я адчыніў весніцы і скрозь рып спружын пачуў голас Пятра Максімавіча; але самога нідзе не было відаць. Можа, здалося? Я наструніўся, бо вушы былі заканапачаны трэскам ударніка, звонам гітар і круглым буханнем барабана. Пятро Максімавіч яшчэ раз гукнуў мяне. З гарода. І я падумаў, што ён за сенцамі каля кустоў парэчак, вастраваты водар якіх, казаў, аблягчае яму дыханне.

На гарод, як і ў двор, весніцы былі на спружынах, высокія, і адчыняліся яны штуршком рукі ці пляча; услед самі зачыняліся, як тыя шкляныя дзверы ў шпіталі ў Бараўлянах.

Пятра Максімавіча не было ні за сенцамі, каля сцяны якіх ляжаў грудок пазелянелай цэглы, ні каля парэчак, што раслі паўз плот і з якіх цяжка звісалі гірлянды чырвоных ягад.

Што за дзіва? Я трымаў у руках «дыпламат», браў напераменку то ў правую, то ў левую руку. Ззаду ў мяне рыпнулі дзверы маленькай, бы шпакоўня, адрынкі, у якую складвалі брыкет.

— Я тут, — голас Пятра Максімавіча.

Здаецца, зразу, а можа, і не зразу — не помню, я здагадаўся, у якую бяду трапіў Пятро Максімавіч. Я прыладзіў у развілку яблыні «дыпламат». Дзверы ў адрынцы прачыніліся шырэй: Пятро Максімавіч сядзеў на дыбках, у яго былі голыя каленкі. Ён глянуў на мяне мелькам, потым увесь час зацята глядзеў у зямлю.

Пятро Максімавіч насіў штаны на гумцы; гумка лопнула, і ён колькі часу сядзеў у адрынцы і чакаў мяне. Пайсці не мог, бо праз частакол добра відаць з вуліцы, і хто-небудзь з вясельнікаў, убачыўшы яго, падумаў бы, што чалавек здурэў ці п’яны. Я адно цяпер згледзеў на зямлі тупыя канаўкі-сляды ад каленак.

Я зацягнуў гумку ў вушкі штаноў і звязаў канцы; апярэджваючы мяне, Пятро Максімавіч спрытна паддзеў куцкамі штаны знізу, раз, другі, запіхаў за паясніцу кашулю.

Мы пайшлі ў хату моўчкі. Я забыў на яблыні «дыпламат». Вярнуўся па яго надзіва павольнаю хадою. Я думаў, што Пятро Максімавіч пойдзе да сябе ў пакой і будзе там сядзець. Але ён чакаў мяне, яго вочы гарэлі ўзрушанасцю, ён глядзеў на мяне імі шчыра, адкрыта, моргаючы, як дзіця.

— Вось да якіх казусаў даходзіць!.. І так усё жыццё... Каб таму Гітлеру і на тым свеце спакою не было! — Я бачыў, з якою балючаю, надрыўнаю дзёрзкасцю вымавіў Пятро Максімавіч гэты праклён.— Вот судзілі іх, нацысцкіх верхаводаў, у Нюрнбергу, павесілі, і ўсё. А я вазіў бы іх па месцах, дзе яны лютавалі, і паказваў... Калі ў іх хоць нешта засталося ад людзей, яны не вытрымалі б... — Пятро Максімавіч доўга маўчаў, і калі б у яго былі кулакі, я ўявіў, як бы яны сціснуліся. — І з тымі, хто сёння рыхтуе вайну, я таксама так рабіў бы... Такое жыццё харошае, э-эх!.. — Я адчуў, што праз гэтае «э-эх!» выйшла з душы шкадаванне пра тыя няздзейсненыя жаданні, пра якія Пятро Максімавіч запісаў у блакноце. — Захавайце мір — гэта апошнія словы, якія скажам мы, ветэраны, вам, сыходзячы ў магілу... — Пятро Максімавіч падышоў да акна, нейкі неўтаймоўны парыў рашучасці быў у ягонай постаці. Я ніколі не думаў, што столькі ўнутранай сілы можа выліцца ў чалавеку праз вочы, твар, крокі.

Пятро Максімавіч лёг спаць рана, але доўга не засынаў: уздыхаў, крахтаў, шалясцеў папераю, мабыць, перачытваў пісьмы ад жонкі. Яна апошнім часам піша яму часта: унучка вучыцца старанна, на адны «пяцёркі». У гэтую ноч я ўпершыню пачуў, як Пятро Максімавіч стогне — дзіка, страшна, як выюць снарады: і-у-у-у, гак! Я, прахапіўшыся, пабег да яго, затармасіў... «А! Што?.. — ачнуўся ён. Пазнаў мяне. — Стагнаў? Прабач...» Гэтае «прабач» спёрла мне дыханне, ледзь дайшоў да ложка, заваліўся на яго тварам у падушку...

Уранні, як амаль заўсёды, я прачнуўся ад тупату ног Пятра Максімавіча: чымся мацнейшы тупат, тым болей Пятро Максімавіч нечым устрывожаны.

— Можа, на рыбку адскочым, га?.. — сказаў ён мне, калі я выйшаў са свайго пакоя. Мабыць, ён хоча як хутчэй забыцца на ўчарашні казус, падумаў я, а можа, проста любіць возера, бераг, ваду...

Я таксама ўмеў і любіў лавіць рыбу; лічы, з той пары, як і помню сябе, як усвядоміў, што жыву на свеце, магу чуць і бачыць, адчуваць і разумець. Я вырас на Сажы; мой старэйшы брат быў заядлы рыбак, цяпер плавае на рыбалавецкім траўлеры ў Балтыйскім моры; ён часта браў мяне з сабою на Сож; я лавіў у траве цвыркуноў, на кветках — мух і ўсякіх мяккіх кузурак; у чэрвені ў паветра выляталі чорнымі хмарамі касцюры, гэта па-нашаму, а па-навуковаму — аўсянік (эфетэраптэра), яны жывуць усяго некалькі гадзін, адно каб спарыцца, а затым падаюць у ваду, і рыба хапае іх, аж кіпіць рака. З ручаёў я выграбаў шыцікаў — беленькіх маленькіх чарвячкоў у адмыслова склееных трубачках. Калі запас нажыўкі быў вялікі, брат даваў мне вудачку.

Праўда, ужо тады, як жыццёвая плынь адарвала і панесла мяне ад берагоў Сажа, жаданне рыбаліць прытупілася, а можа, і назусім адпала б, калі б не сны: часта і нават вельмі часта я сніў, як цягаю вудаю зубастых шыракалобых шчупакоў ды паласатых, як зебры, акунёў, заўсёды здаравенных, якіх, помніцца, у сапраўднасці ніколі не лавіў. Але як толькі выпадала апынуцца дзе-небудзь каля вады, у душы абзывалася тая даўняя, дзіцячая, хваравіта-салодкая прага да рыбнай лоўлі.

Дык вось, рыбу вудзіць я любіў і ўмеў, а таму абрадаваўся прапанове Пятра Максімавіча. Але першае, што падумалася — гэта: «А як ён будзе лавіць?» Не мог я ўявіць ніводную снасць, з якою мог бы ўправіцца чалавек без рук. Пятро Максімавіч убачыў гэту маю разгубленасць.

— Вудачкі ў мяне ёсць, пад страху падторкнуў. Жылка, кручкі, грузілы, паплаўкі запасныя і ўсё такое... у прыскрынку ў каробцы. — Голас у яго быў нейкі хапатліва-адрывісты, нервовы.

На гародзе за сенцамі, пад цэглаю, я накапаў чарвякоў; замясілі цеста, спырснулі яго алеем.

Возера было вялікае, над ім вісеў рэдкі туман; далёкі бераг ледзь угадваўся, цямнеў тонкаю рудою нітачкаю. Блізкі бераг быў пясчаны, называўся выспаю; сонечнымі днямі тут загаралі людзі, хаця дно ў возеры і глеістае, слізгае пад нагамі, як мыла, а патрывожаная вада зразу становіцца мутна-зеленаватаю, бы сыроватка. Але ўсё роўна Пшонік хадзіў сюды купацца — адно таму, што тут, на зялёненькай траўцы, каля вады, любіў загараць адзін высокі начальнік, і ў Пшоніка была магчымасць лішні раз паказацца таму на вочы, перакінуцца словам ці няўзнак паднесці запалку, стрэсці з адзення наліплыя пясчынкі... А вось, не пайдзі на грэх, прыдасца!

Пятро Максімавіч спыніўся перад белым валуном, што, як нарваны гуз, вытыркаўся з травы метраў за пяць ад вады.

Я ўзяўся наснуджваць вудкі, іх было дзве, а Пятро Максімавіч сеў на валун. Адну вудку, з большым кручком, я закінуў на чарвяка, а другую нажывіў галушкаю з цеста.

— Паменей глыбіню, а то кручок дастае дно, — параіў Пятро Максімавіч.

Паплавок — гусінае пяро — і праўда спакойна ляжаў на вадзе. Я знізаў яго бліжэй да кручка. Чырвоны канец паплаўка цяпер стаяў тырчком, паказваў у неба, у якім плыў, распластаўшыся крыжам і выцягнуўшы тонкія, як цапкі, ногі, вяла пазыбваў крыламі бусел: мабыць, выглядаў жаб.

— Клюнула!.. — Я аж схамянуўся ад пошапку Пятра Максімавіча. Паплавок нахіліўся і дробненька падрыгваў, няйначай, рыба смакавала нажыўку; потым паплавок лёг на ваду і стаў апісваць круг. Па дыханні за спінаю я адчуваў, што Пятро Максімавіч хоча сказаць: «Цягні!» — але баіцца адпудзіць рыбу.

Я тузануў на сябе вудзільна, яно сагнулася: на кручку сядзела рыбіна, валтузілася, як нешта цяжкае, нязграбнае, на глыбіні. Вудзільна ў руках дрыжала, і з вады нарэшце вырвалася рыбіна; бліснуўшы кароценькай маланкаю над галавою, паляцела мне за спіну, напяўшы жылку, шлёпнулася ў траву каля ног Пятра Максімавіча.

Рыбіна была незвычайная, залаціста-жоўтая, з рэдкімі белымі лускавінкамі; спіна вузкая, а галава лабатая, з шырокім, як шклянка, ротам. Я ўпершыню бачыў такую рыбіну і дзівіўся на яе, не беручы ў рукі. Яна ляжала спакойна, як сонная, і адно паварушвала чорным шырокім хвастом, захіляючы яго на сябе, акурат хацела ім прыкрыцца.

— Помесь, — сказаў Пятро Максімавіч, і я зразу здагадаўся, што гэта і ёсць тая рыба-цуд, пра якую шмат гавораць у Рэпкавічах і якая нібыта паходзіць ад карпа і дзікага карася.

Удалы пачатак «завёў» мяне: я ўважліва пільнаваў паплавок. Клюнула на чарвяка — імгненне! — і ёмкі акунь бушаваў у вадзе ў вядры, аж пырскі ляцелі, зіхацелі на траве, як раса, як чые-небудзь слёзы.

Пятро Максімавіч то ўскакваў з валуна, то зноў садзіўся, то падбягаў да мяне, потым адступаў на некалькі крокаў назад, каб цень не клаўся на ваду. Вочы ў яго ашклянела гарэлі густым бляскам, які хаваў у сабе і сінь радужкі, і чорныя зрэнкі, і сам Пятро Максімавіч быў падобны на нейкага казачнага чараўніка. Я, здаецца, ніколі ў жыцці не бачыў, каб чалавек нечым так захапляўся: у такія імгненні, мабыць, для яго нічога, акрамя аблюбаванага, не існуе, усё шматфарбнае і цікавае, прыгожае і брыдкае, што ёсць у свеце і што ў звычайных абставінах магло б уразіць, пралятае міма, як птушка-невідзімка, чалавек як бы выключае сябе з асяроддзя, існуе сам па сабе, як выразаная з кавуна долька.

Сонца паднялося на самую макаўку неба, ліло чыстае, яснае гарачае святло. Дробныя, бы луска, хвалькі бліскалі-калолі ў вочы. Рыба перастала кляваць: паплаўкі ціхамірна зыбаліся, як маленькія загадкавыя чоўнікі.

* * *

Гора крышыць усякія ўмоўнасці, што людзі прыдумалі, каб адчужаць сябе. У Любы нечакана памёр бацька. Наглядна я ведаў яго, а блізка пазнацца нам не выпала. Ён быў нязграбна-тоўсты, з ляніва адвіслым жыватом, цяжка дыхаў, аж сіпела ў грудзях, бы вада ў чайніку на пліце; хадзіў ён павольна, калышучы жыватом, і здавалася мне, што вочы яго глядзяць пагардліва: ці то ад раўнадушша, ці то ад пастаяннай засяроджанасці ў сабе.

Я і хвіліны не думаў пра тое, што першы саступаю. Наша каханне вытрымала праверку пакутлівай разлукаю, і цяпер яму ўжо нічога не перашкодзіць, і ніякія легкадумнасць не разаб’е яго. Я купіў чырвоных гваздзікоў і пайшоў да Любы дахаты. Мяне ўвесь час муштравала пачуццё, што гэта ненармальна — несці кветкі мёртваму. Кветкі ў мяне звычайна вяжуцца з радасцю і прыемным, гэта — сімвал шчасця, любові, поспеху, але не смерці.

Люба сядзела каля бацькавай труны ў чорным плацці і чорнай газавай касынцы з бліскучымі ніткамі; калі яна павярнула твар, я жахнуўся: ён быў белы, нейкі блакітнаваты і зусім пусты без усмешкі; пад вачыма залеглі чорныя дугі. Я дакрануўся да яе пляча і палажыў на стол каля труны кветкі, чамусьці баючыся, каб яны не скінуліся на падлогу.

Нябожчыка я не помню, мне запомніўся толькі падняты над труною вялікі жывот, акрыты белаю прасцінаю. І яшчэ, здаецца, тады я падумаў, што ў свеце паменела на аднаго ветэрана, сумленнага чалавека, а ў Любы, пяшчотнай, чыстай, даверлівай, бы кацяня, дзяўчыны, не стала бацькі...

Замест эпілога

На стары, здратаваны, брудны снег уначы лёг пушыста-мяккі, чысты, цнатлівы. Я ішоў да Любы, беражліва трымаў у руках вялікі букет белых, як гэты малады з начы снег, ружаў. Я быў у цёмна-сінім касцюме (пад паліто) і белай кашулі, пры гальштуку. На нагах на ўсе Рэпкавічы рыпелі новыя лакіраваныя туфлі.

Перад Любіным домам я спыніўся: у садзе проста на снезе сядзелі два снегіры, згіналі дзюбкамі сухія былкі крапівы. Адзін быў яркі, чырвоны, а другі — бледна-фіялетавы, дымчаты. Ад іх саміх, іх мірнага спакою веяла на ўвесь свет цішынёю.

На ганак выбегла Люба і, разгубленая, спынілася.

З таго часу прайшоў не адзін год, многа болей, чымся я ведаў Пятра Максімавіча. Жыццё, як вядома, не толькі радасці. Калі мне бывае тужліва, чамусьці заўсёды ўспамінаю Пятра Максімавіча; ён прыходзіць да мяне, як сон, як праўда з небыцця, а я хачу, каб гэта было ў сапраўднасці, і тады, я ўпэўнены, размова з ім надала б мне душэўнай трываласці, а нейкая часцінка яго маральнага вопыту засталася б у маёй душы — так заўсёды было, калі я жыў у Рэпкавічах, што на роднай мне Магілёўшчыне.

Нядаўна ў прэсе, па радыё і тэлебачанні ішло многа матэрыялаў, якія расказвалі пра ахвяры амерыканскіх атамных бамбардзіровак Хірасімы і Нагасакі. Жахлівае відовішча! Тысячы знявечаных старых, жанчын і дзяцей... Бязрадасная асуджанасць тых, хто цудам выжыў...

Кашмар!

Уражаны ім, я колькі начэй сніў адзін і той жа сон: густы, чорны ядзерны грыб і перад ім чалавек з паднятымі ўгору абрубкамі рук, і я штосілы бягу на помач гэтаму чалавеку — гнала адчуванне, што калі ён упадзе, трэба стаць на яго месца. Ні крыку, ні ляманту, ні выцця, толькі светлы нямы сілуэт на фоне чорнага ядзернага грыба.

Я прахопліваўся: у пакоі была цішыня, спала побач Люба, яе абдымала ручкаю наша дачка.