Сцэнарый не для кіно

«Страказа, — падумаў Ігар, — ну ці ж не страказа? Усю раніцу загарала, хіхікала, а выйшла на пляцоўку — нібы мяшкі з бульбай дагэтуль цягала. I гэта настаўніца, якая праводзіць закаханым позіркам галоўнага ге­роя. Такім позіркам толькі мужчын на Плас Пігаль у Парыжы праводзіць. А сказаў слова — адразу ў слёзы. Адна аддушына — Яршоў, галоўны ге­рой. Тэты хлопец далёка пойдзе. Сіла волі вялізная. У любых абставінах можа сканцэнтравацца. Хаця не просты, ox, які не просты! Але, відаць, ужо і ён выдыхаецца. Паходка вялая, выраз твару, як у асуджанага на галеру. Зрэшты, нічога дзіўнага. У каторы раз праганяюць адзін і той жа эпізод, а радасці ад зробленага няма».

«Так далей не пойдзе, — вырашыў Ігар. Акрамя расходу, стужкі мы нічога не даб’ёмся. Трэба яшчэ раз усё добра абдумаць».

Ён угледзеўся ў апатычную фігуру Яршова, і раптам яму здалося, што ён пачынае разумець, чаму не атрымліваецца кульмінацыйны эпізод.

— Стоп, стоп! — пляснуў ён у далоні.

Усе недаўменна паглядзелі на яго, але ніхто нічога не сказаў, толькі два ці тры чалавекі вялай паходкай падаліся да ручая.

Ігар адклікаў убок аператара і Яршова. Як растлумачыць, чаго ён ад іх хоча, калі думка, што хвіліну назад нарадзілася ў яго, была яшчэ блытанай, невыразнай?

— Ты калі-небудзь жыў у вёсцы? — спытаўся ён у Яршова.

— Жыць не жыў, але ездзіў на бульбу з інстытутам колькі раз.

— Ты, мусіць, хочаш яго ў вёску перасяліць, вясковага жыцця адведаць? — са з’едлівай усмешкай спытаўся аператар.

— Я хачу, каб ён разумеў свайго героя. I ты таксама, — адказаў Irap. — У кожнай сацыяльнай групы свае законы, свая псіхалогія. Праблема актуальная: гарадскі жыхар ірвецца ў вёску, а прыехаўшы, не мо­жа там ужыцца. Чаму? Я пытаю: «Чаму?» Чаму мы цяпер, калі гаворым пра народ, неапраўдана звужваем гэтае ёмістае паняцце, зводзім яго да аднаго класа? Чаму ў нас лічаць, што «народ» жыве выключна ў вёсках, а да шматлікага насельніцтва гарадоў не мае ніякага дачынення? Чаму мы ў канцы дваццатага стагоддзя, вывучыўшы гістмат і дыямат, ва ўсіх гаворках, дыскусіях аб адлюстраванні сельскага жыцця ў кіно і ў літаратуры выглядаем падобнымі да народнікаў, бо ўбіваем у галовы тых, хто нас чытае і слухае, што толькі сярод вяскоўцаў захоўваюцца маральныя нормы, традыцыі, што пакінулі нам продкі? Адкуль гэты крэн? I хто, нарэшце, у нас носьбіт перадавой маралі? Мы ж гэтымі тэорыямі зневажаем інтэлігенцыю, наспее час, і будучыня нам адпомсціць. — Ён змоўк, потым рэзка павярнуўся да Яршова, — Вось ты, напрыклад, разумеет, ча­му твой герой зламаўся?

— Слабак быў, — паціснуў плячыма Яршоў.

— Баба памагла, — скрозь зубы прамовіў аператар, які ляжаў на зямлі і пакусваў травінку.

— Баба была ў горадзе, — хмура сказаў Ігар. — У вёсцы ў яго прыгод няма.

— Слабак усюды слабак, — паўтарыў Яршоў.

— Э не, ён не слабак, — задумліва пакруціў галавой Ігар. — Ён наогул не слабак. Адважыцца ўсё кінуць і паехаць у вёску — на гэта не кож­ны здольны. I зламаўся ён не ад самой барацьбы, а таму, што не быў да яе падрыхтаваны. — Ігар адчуваў, што ён на верным шляху, і, спрабуючы знайсці больш дакладныя словы, разважаў далей: — Ён, гарадскі жыхар, стварыў сабе ідэал вёскі, як вяскоўцы шукаюць сабе ідэал у горадзе. Толькі яны ўцякаюць ад неўладкаванага быту ў пошуках матэрыяльнага камфорту, а ён уцёк ад уладкаванага быту ў пошуках душэўнага камфорту. А цяпер уявіце, як ён выглядае ў вачах вяскоўцаў. Уяві сабе, — Irap кіўнуў аператару, — што ты, чалавек мастацтва, сёння здымаеш фільм на вачах усёй вёскі, а назаўтра прыходзіш да старшыні і сур’ёзна заяўляеш, што табе ўсё абрыдла і ты хацеў бы тут застацца. Што табе скажа той жа старшыня?

— 3 глузду з’ехаў, — не задумваючыся, адказаў аператар, выплюнуў травінку і сеў.

— Во-во, з глузду з’ехаў. А ці не гэтак жа выглядае наш герой? Яго псіхалогіі, яго намаганняў ніхто не разумее. Яны ўсё жыццё працуюць без выхадных, без летніх адпачынкаў і мараць пра адно — як лепш уладкаваць сваіх дзяцей у горадзе. Яны гадуюць гэтых свіней, кароў, рачкуюць на сваіх сотках дзеля чаго? Каб даць дзецям грошы на кааператыў, каб дапамагчы ім звіць утульныя гняздзечкі ў горадзе. Яны жывуць гэтымі марамі! I раптам гэты чалавек, добраахвотньг ізгой, які з пагардай глядзіць на ўсе іх імкненні. Ды яны яго не проста не разумеюць, ён для іх — чужаніца. Ён пасяляе ў іх душах сумненне. Ён, равеснік іхніх дарослых дзяцей, нібы насмешка над іх ідэаламі. Жывы прыклад няўдалага гарадскога лесу. Чаму ён тут? Дзеля чаго? Але пра яго мінулае ім нічога не вядома...

— А як бы хацелася ведаць! — іранічна ўставіў аператар.

— Чакайце, чакайце! — усклікнуў Яршоў. — Гэткае чужароднае це­ла, невядома для чаго яно тут з’явілася.

— Так-так, — згадзіўся Ігар,— чужароднае цела. А калгас не з моцных. Парадку няма, дысцыпліны таксама. Бухгалтар дом на калгасныя сродкі пабудаваў — у АБКСМ ананімкі пасыпаліся.

— А можа, ён камісар Мегрэ? — хітравата прыжмурыў вочы апера­тар.— Во было б цікава! I як гэта мы раней да гэтага не дадумаліся?!

Але Ігар так зірнуў на яго, што той адразу асекся.

— I ўсё ж такі ён змагаўся, — разважаў далей Ігар. — Змагаўся, каб не страціць веру ў сябе. Толькі нашто яму гэтая барацьба, калі ён прыехаў у калгас у пошуках спакою?! Спакою! — спатыкнуўся на гэтым слове Ігар. — Вось у чым сакрэт! Герой наш — ідэаліст, які, выхоўваючы іншых, выхоўваецца сам.

3 выглядам пераможцы Ігар паглядзеў на аператара. Ці зразумеў той яго думку, якую яму нарэшце ўдалося ясна аформіць?

— Ну-у-у! — з захапленнем працягнуў аператар. — Ды ты ў нас другі Феербах! Толькі да мяне твая філасофія, ты ўжо даруй, усё роўна не даходзіць.

— Ведаеш, якая самая сумніцельная прыкмета вялікага розуму? Вялікая галава, — нарэшце адыграўся Ігар, намякаючы на непрапарцыянальна вялікую галаву ў аператара. — Дык вось, — гаварыў ён далей, ужо звяртаючыся да Яршова, — няхай ён яшчэ жыве старымі ідэямі, няхай яшчэ ад іх не адмаўляецца, але безупынная барацьба ўжо адбілася на яго абліччы. Гэта ўжо не той раскіслы ад сямейных непаладак чалавек, які прыехаў у вёску. Так, ён страціў на нейкі час адчуванне радасці, але твар яго суровы, рукі моцныя, паходка цвёрдая. Нягледзячы ні на што, яго не назавеш банкрутам. I таму жыццесцвярджальны матыў будзе цяпер сугучны яго абліччу.

— Слава разумнай галаве нашага рэжысёра! — ускочыўшы з зямлі, зароў аператар.

— Усё зразумеў, — па-сяброўску паляпаў Ігара па плячы Яршоў, і яны, не спяшаючыся, пайшлі да здымачнай пляцоўкі, на хаду ўдакладняючы некаторыя дэталі.

— Ігар Сяргеевіч! — падбегла да рэжысёра задыханая Наташа і ўмольна заглянула яму ў твар. — Калі хутка скончым, махнём на рэчку? Усе так змарыліся...

— Паглядзім. — Ігар не ведаў, што адказаць. Вячэрнее купанне не ўваходзіла ў яго планы. Аднак, зірнуўшы на сваіх людзей, якія сонна сноўдаліся па пляцоўцы і рабілі выгляд, быццам не слухаюць, што ён адкажа Наташы, Ігар зразумеў: без вячэрняга купання не абысціся. — До­бра, паедзем, — згадзіўся ён.

— Паедзем! — гучна пераказала згоду рэжысёра ўзрадаваная На­таша.

I адразу ўсе, нібы на другім дыханні, кінуліся па сваіх месцах. I зноў звыкла застракатала камера, разлілося па траве ліловае святло «юпітэраў».

Вось галоўны герой ідзе па густой сакавітай траве, гаспадар, пераможца, бо ён здолеў перамагчы самога сябе, сваю слабасць, не замкнуўся на сваіх нягодах. У яго душы няма болей крыўды ні на былую жонку, ні на людзей. Так, ён стаміўся, бо ўвесь год абараняў справядлівасць, спрабаваў разварушыць людзей, каб не спажыўцамі адчувалі сябе на сваёй зямлі, а стваральнікамі, гаспадарамі. I гэта прыемная стома. I ён разумев, што толькі такое жыццё, жыццё не для ўласнай карысці дазваляе ў любых абставінах высока трымаць галаву і смела рушыць наперад. Бо ўсё яшчэ будзе, усё наперадзе.

Нарэшце ўсе з палёгкай уздыхаюць: здымкі скончаны, цяжкі рабочы дзень — таксама. Irap, задаволены, спускаецца да адхону, на якім толькі што сядзеў яго галоўны герой.

Пакуль ідуць зборы да ад’езду, можна, нарэшце, і адпачыць. Цікава, што зараз робіць Галіна? Нервуецца, відаць, страшэнна. А ён яшчэ згадзіўся паехаць на рэчку, але і адмовіцца было нельга. Наперадзе месяц, работы. Сілу ў людзей трэба берагчы. А Галіне ён потым усё растлумачыць. Яна зразумее. Зразумее і паверыць, што інакш ён не мог зрабіць. Навошта было забараняць ёй выходзіць з нумара? Але ніхто ж не меркаваў, што так атрымаецца. Проста не хацеў, каб яна трапляла на вочы адміністрацыі. Потым тлумач, што да чаго. Хоць, вядома, да іх, кіношнікаў, ставяцца паблажліва. Але ўсё роўна прыкра. За Галіну. I што за парадкі? Абавязкова ўсім быць жанатымі? 3 яго, даруйце, хапіла і адна­го разу.

Ігар успомніў, як перад ад’ездам у экспедыцыю выпадкова сустрэў сваю першую жонку. Ля кінатэатра «Кастрычнік».

Яны не бачыліся амаль два гады. Ён з цікавасцю агледзеў яе. Апранута ва ўсё «фірмовае». Зграбная, яркая, прыкметная. Каб не гэтая пячатка самазадаволенасці на яе твары.

— Вось дык сустрэча! — Вочы яе акругліліся. — Не чакала.

Яна сказала гэта такім тонам, быццам ён знарок сцярог яе.

— Я таксама. — Ён гаварыў стрымана.

— Як маешся?

«Бяздарнае пытанне, — падумаў ён,— хоць інтарэс яе яўна не пусты».

— Як бачыш, нармальна.

— Ажаніўся?

— Пасля цябе?

Яна задаволена ўсміхнулася, прыняўшы яго рэпліку за камплімент.

— Пойдзем пасядзім?

«Гэтага яшчэ не хапала!» Яго ўразіла яе самаўпэўненасць, і ўсё ж такі ён спытаў:

— Куды?

Яна паказала рукой на бар.

«Яе прыроджанай здольнасці і нахабству перахопліваць усюды і ва ўсім ініцыятыву можна толькі пазайздросціць, — зазначыў ён, назіраючы, як натуральна яна трымаецца. — Сябры, якія і не сварыліся».

Яны i пажаніліся па яе ініцыятыве. Іх пазнаёміў яго прыяцель. Яна працавала прадаўшчыцай у абутковым магазіне, а Ігару тэрмінова спатрэбіліся чаравікі. Так, Ігар горка ўсміхнуўся, у тых чаравіках яму давялося прайсці доўгі шлях.

Праз некалькі месяцаў пасля вяселля яна звольнілася з магазіна і ўладкавалася адміністратарам у гасцініцу. Ігар жа хацеў, каб яна насту­пала ў інстытут, але яна катэгарычна адмовілася. Пакрыўджана сказала:

— Табе патрэбна жонка ці энцыклапедыя?

Ён не знайшоўся, што адказаць. Урэшце, вырашыў ён, ці так ужо трэба, каб у жанчыны была адукацыя.

Гэта быў цяжкі час у ягоным жыцці. На студыі да яго ўсё прыглядаліся, самастойна здымаць карціну не даручалі, і ён то працаваў другім рэжысёрам, то здымаў хроніку. Жылі на адну зарплату. Грошай не ха­пала, а жонка ўсё нешта купляла і купляла. 3 жахам ён даведаўся, што яны доўгі час жывуць у доўг.

— Але ж ты калі-небудзь атрымаеш карціну, — супакоіла яна му­жа.— А жонка рэжысёра павінна добра апранацца.

«Жонка рэжысёра...» Ён быў абураны. Ці не занадта хутка яна забылася, адкуль родам?

Пра тое, што яна здраджвае, ён, як гэта звычайна бывае, даведаўся апошні. Вырваўся на некалькі дзён дамоў, але яе не застаў і зайшоў да сябра. Сядзелі, гутарылі, як раптам сябрава жонка сказала:

— Ігар, мы не хацелі б умешвацца, але твая жонка... яе паводзіны не месцяцца ні ў якія рамкі. Яна, відаць, думае, што жыве ў Галівудзе.

Ён усё зразумеў. I калі вярнуўся дамоў, пакідаў усе яе рэчы ў чамадан і сказаў: «Усё! Выбірайся!» Потым развод, размен кватэры, які цягнуўся так доўга, што калі яна сказала, што, каб добра размяняцца, патрабуецца даплата, ён адразу даў ёй грошы. I ўжо калі пераехаў, даведаўся, што палова даплаты дасталася ёй.

I вось ён сядзіць з ёю ў бары. Афіцыянт прынёс меню. Яна разгарнула яго на апошняй старонцы, пачала чытаць назвы він.

«Прафесійна», — міжвольна ўсміхнуўся ён.

— Што будзем піць? — спыталася яна.

«Ну не, галубачка, піць я з табою не буду»,— падумаў ён, а ўголас сказаў:

— Чай ці каву.

— Ты што, наогул не п’еш?

— Наогул, — адрэзаў ён.

— Дзіўна.— Яна ўважліва паглядзела на яго. — Мне здавалася...

Ён перапыніў:

— Табе толькі здавалася.

— Ты змяніўся. Але павінна табе сказаць, не ў лепшы бок. Стаў нейкі грубы.

«Цікава, — ён ледзь стрымліваў сябе,— я перад ёю павінен на дыбачках выдыгаць?»

Падышоў афіцыянт.

— Два жульены і каву, — сказала яна.

«Ага, пачынае да мяне прыстасоўвацца». Ён, як урач за хворым, назіраў за ёю, аналізаваў кожнае яе слова і кожны рух.

Яна паклала на стол рукі — на пальцы брыльянтавы пярсцёнак.

«Відаць, нядрэнна мець багатага мужа», — падумаў ён.

Яна заўважыла яго позірк.

— Прыгожы, праўда? Муж на вяселле падарыў... — Яна ўзняла руку і паварушыла пальцам, — Ведаеш, аб чым я часам шкадую? — памаўчаўшы, спытала яна. — Я шкадую, што ў нас не засталося дзіцяці.

— Не засталося дзіцяці?! — перапытаў ён. — Па-твойму, дзіця — гэта сувенір, што пакідаюць на ўспамін пра сябе?

— Які ж ты злапомны! — Яна пакрыўджана надзьмула губы.— Але я сапраўды аб гэтым шкадую.

«Шкадуеш аб страчаных аліментах», — удакладніў ён.

— Бачыла твой фільм. Увогуле не спадабаўся. Надуманы, прэтэнцыёзны. Ты быццам задаўся мэтай расчуліць да слёз гледача. I аператар у цябе нейкі затарможаны.

Ігар зморшчыўся. Усё, што яна казала, было настолькі бязглузда, наіўна, што ён не мог уцяміць, як здолеў пражыць з гэтай жанчынай амаль тры гады.

Афіцыянт прынёс на падносе невялікія гаршчочкі з жульенам.

— I ведаеш, пра што я падумала? Гэтая жанчына ў фільме — твой ідэал.

Ад нечаканасці Ігар папярхнуўся.

— Так-так, менавіта такая жанчына патрэбна табе за жонку. Знешне ты яе адмаўляеш, але калі па Фрэйду прааналізаваць цябе, то выявіцца, што ў тваёй падсвядомасці жыве менавіта такі ідэал.

«О божа! Яна ўжо гаворыць пра Фрэйда!»

— Прызнайся, — не тоячы іроніі, спытаўся ён, — твой апошні палюбоўнік — псіхааналітык?

Яна перастала есці.

— Як ты можаш! Ты заўжды ставіўся да мяне з пагардай!

Ну ўсё. Ён і так занадта доўга стрымліваўся. Ігар выняў кашалёк, паклаў на стол пяць рублёў.

— Табе хопіць, каб разлічыцца?

На нейкае імгненне яна застыла, трымаючы відэлец у руцэ.

— Ігар, я не разумею...

— Пачытай Фрэйда, ён табе ўсё растлумачыць.

Ён устаў і хутка рушыў да выхаду.

...Ігар міжволі перасмыкнуў плячыма. Што і казаць, успамінаць пра першую жонку было не вельмі прыемна. Ён намацаў у кішэні цыгарэты, узяў адну, закурыў.

Пасля таго, як развёўся, вырашыў, што ніколі больш не ажэніцца. I раптам Галіна... Шчырая, упартая, прыгожая. У ёй быў нейкі ўнутраны стрыжань, тое, чаго не хапала яму самому. Але ўсё роўна жаніцца ён баяўся. Баяўся быту, абавязкаў, дробных клопатаў, што былі звязаны са шлюбам. Баяўся, што і яна не вытрывае перападаў у ягоным характары. Ён павінен належаць кіно, а яна — яму. Тады ўсё будзе ў парадку. Але яго вабіць да яе, таму што яна — гэта яна і растварыцца ў ім ніколі не зможа. I што рабіць? Калі ён з ёю не ажэніцца, наўрад ці яна застанецца з ім. Гэ­та ён добра разумее. Але што дарэмна ламаць галаву, час пакажа. Irap кінуў цыгарэту ў ручай і падаўся да здымачнай групы.

11

Галіна ляжала на ложку і невідушчымі вачыма глядзела на столь. Вокны былі па-ранейшаму заштораны, і ў пакоі было душнавата і змрочна. Па столі, па сценах слізгалі яркія сонечныя палоскі, адбіткі доўгага летняга дня, з сумятні якога яна гэтак недарэчна аказалася выкінутай.

I навошта было прыязджаць? Везці сумку ежы і грошы? Хіба ў яе ня­ма спраў, хіба ў яе не творчая работа? I абяцаў жа, што доўга не затрымаецца! А сам... Нябось, загарае дзе-небудзь са сваімі акцёрамі! Не, усё можна зразумець, дараваць, калі ведаеш, што ў чалавека ёсць пачуццё адказнасці. А ў яго? Hi пра што не дбае, нічым не даражыць. I яна яму патрэбна толькі дзеля таго, каб загойваць яго душэўныя раны.

...Пасля ўдачы на фестывалі Ігар вырашыў, што цяпер сцэнарыі паплывуць да яго, як рыба — касяком. А ён будзе сядзець з вудаю на беразе, нядбайна закідваць яе ў ваду, вылоўліваць рыбку і крытычна ацэньваць — падыходзіць яна яму ці не. Але сцэнарыяў не было. Ніякіх. Спа­чатку, месяц-другі, ён не турбаваўся. На студыі бываў рэдка, потым пачаў хадзіць часцей і часцей, званіў камусьці па тэлефоне, падоўгу нешта высвятляў, над кімсьці смяяўся, камусьці спачуваў, кагосьці падбадзёрваў.

Ёй нічога не казаў. Але яна заўважыла, што ў яго не ўсё ў парадку, па яго тоне, раздражнёнасці, па яго доўгіх адлучках, дзелавых сустрэчах. Аднойчы вярнуўся ўсхваляваны і з парога абвясціў, што знайшоў надзвычайны сцэнарый. Расказаў яго змест, меркаваў, якога ўзяць аператара, якіх запрасіць акцёраў. Яго прыўзнятага настрою хапіла на два тыдні. А потым пазваніў ёй днём у рэдакцыю і нейкім гулліва-бесклапотным то­нам, ці быў п’яны, ці хаваў свой сапраўдны настрой, сказаў, што сцэна­рый перахапілі і што сёння яны не сустрэнуцца, бо яму трэба кагосьці пабачыць. I ўсё. Знік, нібы скрозь зямлю праваліўся.

Ігара не было чатыры дні. На пяты Галіна абзваніла ўсіх яго сяброў і, не ведаючы, што рабіць далей, пайшла да Лeci.

Леся была дома адна, і яе выгляд Галіну ўразіў. Твар ў Лесі быў блек­лы, нездаровы, валасы прылізаны. Шэрая самавязаная сукенка ўвесь час расхіналася, і з-пад яе было відаць брудную кашулю. Але яшчэ больш уразіла Галіну кватэра. У вялікім пакоі з адной сцяны былі садраны амаль усе шпалеры.

— Вы што, збіраецеся рабіць рамонт? — спыталася Галіна.

— Рамонт! — хмыкнула Леся і даверліва сказала: — Гэта я сама паздзірала.

— Навошта? — здзівілася Галіна.

— Разумееш, вяртаюся неяк з камандзіроўкі...

— Ты ўжо працуеш?

— Ды не, часова ўладкавалася. Дык вось, вяртаюся дамоў, нікога ня­ма, а на крэсле ляжыць вязаная кофтачка. Дык я гэтую кофтачку распусціла, потым шпалеры садрала і брыгаду выклікала.

Галіна адчула, як ад жаху па целе пабеглі мурашкі.

— Нічога, падлячылі, — вяла сказала Леся. — Месяц пракачалася. За­раз зноў не працую.

— А Кастусь? — спыталася Галіна.

— Што Кастусь?! У бальніцу кожны дзень бегаў, прабачэння прасіў. Зараз з адным тыпам сцэнарый піша. Слухай, рубель не пазычыш, а то хлеба няма на што купіць, — папрасіла Леся.

Галіна дастала кашалёк і пакорліва працягнула тры рублі.

— А я зараз зусім не п’ю, — сказала Леся. — Кастусь не дазваляе. Дарэчы, пайду пагляджу, можа, у яго што-небудзь ёсць.

— Не трэба, — сказала Галіна. — Лепей чаю.

Леся паставіла на пліту чайнік.

— Леся, ты не ведаеш, дзе Ігар? — спыталася Галіна.

— Учора быў тут, а ўранку пайшоў, быццам бы дамоў.

— Я званіла, ніхто не падыходзіць.

— Мусіць, адключыў. Гэтым мужыкам усім лячыцца трэба. Справы той, сцэнарый перахапілі. Асмаловіча работа. А ён, бач, ганарысты! Да на­чальства не пайшоў, з Асмаловічам пачаў адносіны высвятляць, ледзь раз­нялі. Сабе ж горш зрабіў. Ты яго зараз не чапай, — параіла Леся. — Супакоіцца, сам пазвоніць. Мужыкі, яны любяць быць на кані. А ён, нябось, ужо і павыхваляўся?

— Павыхваляўся,— уздыхнула Галіна.

— Ну вось, усе яны аднолькавыя, нібы тыя дзеці, — па-мацярынску сказала Леся. — А мой з усім кіраўніцтвам палаяўся. Нехта на яго ананімку напісаў, што ён у час здымак п’е, і яго з карціны знялі. Звяругі! Ён жа тады ні кроплі ў рот не браў, хварэў, з тэмпературай на работу хадзіў, радаваўся, што працаваць пачаў. Парторг зайшоў, паглядзеў на яго, а твар у Кастуся аж гарэў увесь, вядома, чалавек хворы. I што? Знялі. Нават разбірацца не сталі.

— Няўжо ніхто не заступіўся? — здзівілася Галіна.

— А каму трэба? Звяжашся — сам у няміласць трапіш.

— Што праўда, то праўда, — згадзілася Галіна.

— Пайду я ўсё ж гляну, мабыць, у майго што-небудзь засталося,— усхамянулася Леся.

— Не трэба, — Галіна паспрабавала яе ўтрымаць, але Леся пайшла ў пакой і праз колькі хвілін вярнулася з пачатай бутэлькай віна.

— Вось так, нальём па чарачцы, ён і не заўважыць, — прымаўляла яна, разліваючы віно.

— Не, Леся, я не буду, мне яшчэ працаваць трэба, — сказала Галіна і паднялася.

— Як сабе хочаш, — безуважна прамовіла Леся. — Заходзь часцей. A Ігара не шукай, сам паявіцца.

Але Галіна Лесі не паслухалася і ў той жа дзень паехала да Ігара. Ён быў дома, і калі яна ўбачыла яго апухлы, палінялы твар, у ёй закіпела такая злосць, што яна з усёй сілы дала яму поўху. А ён балюча схапіў яе за плечы і, як кацянё, шпурнуў на тахту..

— Зусім ашалела! — прашыпеў ён і паказаў на дзверы. — Усё, можаш ісці. Канец камедыі, канец каханню.

Галіна паволі паднялася. Яна глядзела на яго панылую фігуру, на злыя насцярожаныя вочы і калацілася ад ярасці. I гэтага чалавека, гэтага алкаголіка яна кахала! Праз яго не спала тры начы, шукала па ўсяму гораду, сапсавала сабе ўсе нервы! I ён яе яшчэ выганяе! Дрыжачымі рукамі намацала ў сумцы ключы, шпурнула яму ў твар і кінулася за дзверы.

Яна бегла па вуліцы і нічога не бачыла перад сабой. Ногі правальваліся ў раскіслы снег, ляцелі ва ўсе бакі пырскі, здзіўленыя прахожыя саступалі з дарогі. I толькі ля тэлефона-аўтамата затрымалася, адубелымі рукамі — пальчаткі пакінула ў яго — набрала нумар Алены Русаковіч і, калі тая адказала, расплакалася.

Пазней, калі яна трохі супакоілася, яны сядзелі з Аленай на кухні, пілі чай і абмяркоўвалі гэтую гісторыю.

— Далі хлопчыку па галаве, — з’едліва казала Алена, — сцэнарый адабралі. I гэта цяпер мужчына называецца! Яго абышлі — і ён за бутэльку! Чаму мы з табой сваё гора віном не заліваем? Думаеш, у яго гэта першы зрыў? Пры табе — першы. I заўваж, так будзе і далей. Сёння — сцэнарый перахапілі, заўтра — творчы спад, паслязаўтра — не тую катэгорыю за фільм атрымаў. А акрамя няўдач яшчэ і святы будуць. I ведаеш, дзе ён скончыць са сваёй чулай псіхікай? У горшым выпадку — пад плотам, а ў лепшым — у прывілеяванай лячэбніцы.

Галіна слухала, апусціўшы галаву, і маўчала.

— I не надумай яму дараваць! — суровым тонам казала Алена. — Ты і так занадта чуллівая. Паглядзі, на каго падобная стала! Твар жоўты, пад вачыма сінякі. I гэта ўсяго за паўгода!

— Зіма, сонейка мала, — няўпэўнена адказала Галіна.

— Зіма, — перадражніла Алена. — Ты калі свае матэрыялы пішаш? Па начах?

— Бывае, — кіўнула Галіна.

— Дык чаго ж ты хочаш? Разрывацца паміж ім, работай, домам і яшчэ добра выглядаць?! I заўваж, усё гэта дарэмна. Бо ён тваіх намаганняў не ацэніць, а сінякі пад вачыма заўважыць. I калі сустрэне прыгожанькую дзяўчынку, хай пустышку, але свежанькую ды з паўднёвым загарам, гала­ву дам на адсячэнне — пабяжыць за ёю. — Алена ўстала, прайшлася па кухні і пераканаўча сказала: — Мужчыны любяць жанчын у квецені і робяць усё, каб тыя хутчэй завялі.

— Але чаму, чаму? — спыталася Галіна.

— Акуль я ведаю? — Алена падліла ў шклянкі чаю і зноў села. — Таму што так усё жыццё ідзе, пачынаючы з матрыярхату. Жанчына нясе ў сабе станоўчы, устойлівы пачатак. Паглядзі, нават у мове ўсе асноўныя, фундаментальныя паняцці — жаночага роду. Зямля, радзіма, любоў, вернасць. А алкагалізм, дарэчы, мужчынскага. — Яна задумалася. — Вось ты жывеш толькі ім, забылася пра сябе. За некалькі месяцаў спазнала ўсю кіношную кухню. А ён? Ці многа ён ведае пра цябе? Цікавіцца тваёй работай?

— Часам ён мне вельмі дапамагае, — запярэчыла Галіна. — Разумееш, ён можа зрабіць усяго адну заўвагу — і ўсё адразу праясняецца. Ён — мас­так, і чуццё ў яго беспамылковае. I потым, з ім робішся багацейшай. Ён жа пра ўсё на свеце ведае, ва ўсім разбіраецца: у жывапісе, музыцы, літаратуры.

— Пра ўсё на свеце ведае! Мастак! — перадражніла Алена. — Варэння пакладзі сабе. Цукар для мазгоў карысны — прачышчае. Калі ён мастак, ча­му ж цябе не адчувае?

— Можа, і адчувае, — нахмурылася Галіна. — Толькі ён слабы, а хоча здавацца моцным. I яшчэ самалюбства...

— Во-во, ты ўжо шукаеш яму апраўданні, — усміхнулася Алена. — Ну што ты яго ідэалізуеш? Паглядзі на яго збоку, паглядзі маімі вачыма! Самаўзвышэнне і эгаізм! Я разумею, табе зараз цяжка. Але ты яго не пераробіш. Гэта спецыфіка характару, якая ідзе ад спецыфікі работы. Вялізнай работы мозгу, вялізнага напружання. I хоць да такога стану яны прызвычайваюцца, але знаходзідца ў ім пастаянна, дзень пры дні, з году ў год, немагчыма. Звар’яцееш. Патрэбна разрадка. I яны разраджаюцца. Хто як: п’юць, гуляюць. Але ізноў не як усе, а нібы падключаныя да высокага напружання. Максімалізм ва ўсім: у побыце, рабоце, каханні і нянавісці. Сярэдзіны не бывае. Гэта цікава... Да нейкага моманту. А далей што? Ці ёсць у цябе ўпэўненасць, што ўсё гэта вытрымаеш, што, выкупаўшыся ў гэтым бурным вадаёме, не апынешся аднойчы на беразе, спустошаная і нікому больш не патрэбная? Кінь яго, кінь цяпер! Інакш, паўтараю, напакутуешся.

Калі Галіна вярнулася дамоў, бацькі ўжо спалі. Яна запаліла ў пакоі святло і доўга разглядала сябе ў люстэрку. Так, Алена мае рацыю. Трэба заняцца сабою: пайсці ў цырульню, да касметолага. Спярша свае справы і толькі потым — яго. Яго? А ці будзе ён наогул пасля ўсяго, што здарылася? I няўжо яна яму даравала?

Назаўтра ён патэлефанаваў у рэдакцыю.

— Прабач, — сказаў ён, — я быў вінаваты.

Яна паклала трубку. Рука па-здрадніцку дрыжала. Ён патэлефанаваў зноў.

— Ты забыла ў мяне свае пальчаткі.

— Пакінь іх сабе на ўспамін. — I яна зноў паклала трубку.

Ён патэлефанаваў у трэці раз:

— Сустрэнемся пасля работы.

...Яны стаялі побач, блізкія і чужыя, і вельмі адзінокія. Маўчалі, чакалі, але першага кроку ніхто не рабіў. Уздыхнуўшы, ён дастае з кішэні яе пальчаткі.

«Які ўпарты твар! — кідаецца ёй у вочы. — Але ў вачах мальба».

Ён падае пальчаткі. Яна павольна нацягвае іх. Ну вось і ўсё. Бела-шэры ўзор стракаціць перад вачыма. Зараз ён пойдзе... Яна марудна паварочваецца, але раптоўны парыў кідае яе да яго.

— Галіна, Галіна, — узрадавана шэпча ён, тулячы яе да сябе, а з яе вачэй павольна, адна за адной, коцяцца слёзы.

Гэтая сварка ўскалыхнула яго, але апатыя не праходзіла. Цэлымі днямі ён ляжаў на тахце, шмат чытаў, амаль не выходзіў з дому, не падыходзіў да тэлефона. Яна бачыла, што ён пакутуе, пакутавала сама, але дапамагчы нічым не магла.

Яе аптымізм здаваўся яму няшчырым, ад пустых падбадзёрванняў ён толькі злаваў, ды і сама яна адчувала, што ўсе яе словы былі вымучаныя, легкаважныя.

— Пасля добрай карціны ад цябе чакаюць яшчэ лепшай, — з прыкрасцю казаў ён. — А я змогся. I ведаю, што ні на што ўжо больш не варты.

Гэта гучала як прысуд. Абвінавачаны і суддзя зліліся ў адной асобе. На яе вачах чалавек гінуў, а яна нічога не магла зрабіць і баялася аднаго, каб ён зноў не запіў. Бо колькі ўжо бачыла алкаголікаў сярод акцёраў, якіх ніхто не здымаў, колькі счарсцвелых душ сустрэла сярод рэжысёраў і аператараў, якія па некалькі гадоў сядзелі без працы, перабіваючыся выпадковымі заробкамі. I што за бязлітасны свет, дзе не кожны талент знаходзіць сабе выйсце, дзе ўсё звязана паміж сабою і нішто ні ад чаго не залежыць! Вытворчасць, дзе нельга запланаваць удачу і дзе ўсё вісіць на валаску. Цікавы сцэнарый, які можа загубіць дрэнны рэжысёр, таленавіты рэжысёр, які не можа праявіць сябе, маючы на руках дрэнны сцэнарый. Працаваць дзеля грошай ці дзеля таго, каб працаваць? I апускацца, наперад ведаючы, што з тваёй працы нічога добрага не атрымаецца?

Уласны вопыт і інтуіцыя ёй падказвалі, што, калі ў чалавека творчы спад ці дэпрэсія, яму неабходна змяніць абстаноўку. Нездарма ж мастакі мінулага столькі падарожнічалі. Але Ігар пра адпачынак і слухаць не хацеў. I тады яна патэлефанавала ў Вільню Уладасу. Уладас, разважлівы, спакойны, нібы выключэнне з усёй кіношнай браціі, што-небудзь прыдумае, дапаможа.

I сапраўды, праз некалькі дзён Ігар сказаў, што званіў Уладас, відаць, нешта здарылася, бо той прасіў, каб ён прыехаў.

Ігар вярнуўся праз тыдзень, прывёз ёй падарунак — бурштынавыя завушніцы. Настрой у яго быў прыўзняты, бадзёры. Вочы па-добраму ззялі, а твар, здалося, пакруглеў.

— Але ж цябе там і адкармілі! — здзівілася Галіна.

— Калі ты навучышся гатаваць, як Уладасава жонка, дык я адразу з табою ажанюся.

— Калі ты будзеш паводзіць сябе, як Уладас, дык я магу кінуць рабо­ту і скончыць дзеля цябе кулінарны тэхнікум, — парыравала Галіна.

Пасля вячэры, калі яна прыбірала са стала, Ігар раптам сказаў:

— Але ты і хітруга.

Потым падышоў да яе, абняў і сур’ёзна прамовіў:

— Ведаеш, жыццё доўгае, усякае можа здарыцца. Але дзе б я ні быў, у якіх адносінах мы б ні былі, памятай: ты заўсёды можаш разлічваць на мяне.

«...Вось і разлічвай, — падумала Галіна. — Людзі ўжо вяртаюцца з ра­боты, а яна ўсё чакае. Ведаў жа, што выхаднога не будзе, але знарок не сказаў! Эгаіст! Карыстаецца ёю, як мэбляй. Хоча — паставіць у адзін кут, хоча — перасуне ў другі. Не, трэба з гэтым канчаць! Грошы і ежу прывезла, сваю місію выканала! Бывай, любоў мая!»

12

Гэта ўжо не іронія лесу, а нешта горшае, думаў Ігар, назіраючы, як два шафёры корпаюцца пад капотам. Засесці на дарозе за пяцьдзесят кіламетраў ад горада...

Змораныя і галодныя акцёры наламалі сушняку, распалілі вогнішча і цяпер смажылі сала з хлебам. Ад зямлі ўзнімалася цёплая пара і шараватым мроівам слалася над скошаным лугам, змешвалася з дымам ад вогнішча. Ружавата-блакітнымі палосамі раскідаўся па небе захад. Узняўся свежы ветрык і прыгнаў з-за лесу невялічкія аблокі, якія то рассоўваліся, то зноў збіваліся разам, утвараючы вычварныя фігуры. I ад гэтага неба здавалася фантастычна размаляваным.

— Якое неба! Вы толькі паглядзіце, якое неба! Сапраўдная колерамузыка!— захаплялася Наташа. Яна першы раз працавала на карціне і ўсе непрыемнасці лічыла за цікавыя прыгоды.

— Ігар Сяргеевіч! Здыміце неба! Вось пабачыце, такога больш не бу­дзе! — не сунімалася яна.

— Зусім ачмурэла дзяўчына! — абурыўся аператар-пастаноўшчык.— Засталося пяць цыгарэт, а ёй — неба здымай. Зараз пойдзеш на шашу цыгарэты страляць.

Наташа, пакрыўджаная, адышла ўбок.

У кожнага свае праблемы, падумаў Ігар.

— А ты чаго мардуешся? — накінуўся на яго аператар. — Лаві машыну, гані ў горад!

Але Ігар толькі пакруціў галавой. Вядома, частка групы магла паехаць і на адным аўтобусе, але, каб быць салідарнымі, усе вырашылі застацца. Ён адышоў ад аўтобуса і прысеў на броўку.

Што будзе з гэтым фільмам, калі яго ўбачыць кіраўніцтва студыі? Ці прымуць яго версію, ці будзе скандал? Тым больш, што канчатковы варыянт сцэнарыя ён не ўзгадніў з галоўным рэдактарам. Знарок утаіў, што ў чацвёрты раз перапісалі сцэнарый, бо адчуваў, што не атрымае падтрымкі і будзе вымушаны здымаць фільм пра кінакалгас. А ён хацеў паказаць тое, што засталося ад некалі здаровага сялянства — затузаных вяскоўцаў, якія нават да жывёл і да зямлі ставяцца як чужакі.

Гэтая задума зарадзілася ў яго некалькі гадоў таму, калі ён выпадкова стаў сведкам таго, як на ферме сапсаваўся даільны апарат, а механік валяўся недзе п’яны, і ўвесь статак нядоеных кароў роў ад болю, пакуль даяркі шукалі па ўсяму сялу якога мужыка, які б адрамантаваў гэты апарат. А Ігару тады хацелася раўці разам з тымі каровамі.

I зараз, калі пабыў тут, пакруціўся сярод вяскоўцаў, яшчэ больш упэўніўся ў слушнасці сваёй думкі. Неяк сядзелі са старшынёй на ганку сельсавета, палілі цыгарэту за цыгарэтай, размаўляючы пра цяжкасці вясковага жыцця. Высока ў небе ззяла праменнае сонейка, сляпіла вочы. Весела шчабяталі на дрэвах ластаўкі. Горда ўзняўшы галаву, прагульваўся па пыльнай дарозе карычневы певень. У траве, пад плотам, кудахталі куры. Мірнае, вальготнае сялянскае жыццё, а старшыня ўсё скардзіўся і скардзіўся.

— Няма ў людзей сумлення, — асуджальна казаў ён.— Толькі пра ся­бе, пра сваю скаціну і дбаюць. У мінулым годзе патравілі ўсе пасевы. I што я толькі не рабіў! I сам бычкоў тых лавіў, і штрафы браў, і на сходзе рашэнне прымалі. I што? Як кармілася тая жывёла з калгасных палёў, так і корміцца. Разбэсціўся народ. Працаваць няма з кім. Моладзь паўцякала, старыя яшчэ робяць, але колькі іх засталося, тых старых? Ды і на сучасную моладзь спадзявацца нельга — несумленна да працы ставіцца. Во, бачылі ў нас дзве фермы? Адна — на цэнтральнай сядзібе, новая, мадэрнізаваная, а другая — старая, на беразе возера.

— Так, бачыў, — сказаў Ігар, згадаўшы цудоўнае возера з гладкай ціхай вадой, у якую, нібы ў люстэрка, глядзеліся ніцыя вербы. Метрах у двустах ад яго тулілася пачарнелая, абымшэлая ад даўнасці, спарахнелая ферма, да якой нават у пякучы летні дзень без гумавых ботаў немагчыма было падысці, бо двор быў забруджаны гноем. I ў дадатак да ўсяго — цяжкі, смярдзючы пах, які разносіўся па наваколлю. Успомніўшы гэты пах, Ігар міжволі скрывіў вусны і перасмыкнуў плячыма. Вар’яты! Такое возера загубіць! Hi сабе, ні людзям. I як душа не баліць?

Але старшыня зразумеў яго жэст па-свойму.

— Вы, пэўна, думаеце, што там каровы недагледжаныя, і памыляецеся. Бо там каровы здаравейшыя і малака ў паўтара раза больш даюць. А ведаеце чаму? — старшыня запытальна паглядзеў на Ігара. — Даяркі ўсе старыя, спрактыкаваныя, ведаюць, як з жывёлай абыходзіцца трэба. Каро­ва,— ён павучальна паківаў пальцам, — гэта тая ж жанчына. I хваробы ў яе жаноцкія: то мастыт, то саскі трэскаюцца. I характар таксама жаночы — любіць, калі яе песцяць. 3 каровай і пагаварыць іншы раз трэба, і настрой яе зразумець. Можа, хварэць пачынае. А маладыя ўсё бягом, з крыкам, лаянкай, а то і пугаю кароў хвошчуць. Колькі разоў казаў: «Не псуйце каровам настрой! Вас бы гэтаю пугаю!» А яны смяюцца: «Які ў кароў на­строй? Жывёла, нічога не разумее». Нібы і не ў вёсцы выхоўваліся. Мая матка, тая інакш як з ласкальнай мянушкай да каровы не звярталася. Цяжка працаваць стала, цяжка.

— Гэта добра, што вы моладзь вучыце, пра настрой у кароў дбаеце, — з’едліва сказаў Ігар, — адно незразумела: чаму ж вы такое возера загубілі? Ужо добры адстойнік вы маглі б пабудаваць ці хоць апаражняць яго своечасова. Мы гэтую ферму з гадзіну здымалі, потым ніхто есці не мог. А як жа ў вас там старыя ўсё жыццё працуюць? Дзіва што моладзь будзе ўцякаць з вёскі. Жыць на беразе возера і не мець магчымасці ні пакупацца, ні рыбу павудзіць. Вы не крыўдуйце, але я лічу, што за такія справы судзіць трэба. Бо невядома яшчэ, што мае большую каштоўнасць: малако ці возе­ра? Ды я на вашым месцы гэту ферму зруйнаваў бы, а замест яе пабудаваў невялічкі рыбзавод. Умомант разбагацеў бы.

— Так,— хмура згадзіўся старшыня, — з возерам і сапраўды бяда. I ферму зруйнаваць даўно трэба, і ўсіх старых з хутароў перасяліць, і ўсё трэба, трэба, трэба, а я тут з вамі языком малачу, —Ён зірнуў на гадзіннік, суха развітаўся і пайшоў да сябе ў кантору.

«Уцёк ад крытыкі», — усміхнуўся Ігар.

Скардзіўся не толькі старшыня, скардзіліся і калгаснікі. Яны нібы знайшлі ў асобе Ігара вышэйшую ўладу і ішлі да яго са сваімі бедамі, і кожны раз прапаноўвалі што-небудзь зняць.

— А вы да нас завітайце, у нашу вёску,— зычным голасам казала рос­лая жанчына з агрубелымі, моцнымі рукамі, — на наша кармасховішча паглядзіце! Здыміце, як праз дах дождж лье, як кароў гніллю кормім!

— А вы б над кожнай каровай парасон паставілі б, і праблемы з дахам не было б, — пажартаваў Ігар.

— Вясной прыязджайце, калі шчупак ідзе, — апіраючыся на кій, прашамкаў бяззубым ротам маленькі дзядок. — Здыміце, як раённыя начальнікі па рыбах са стрэльбаў паляць.

— Гэта не да мяне трэба звяртацца,— развёў рукамі Ігар, — а да пракурора.

— Дык і пракурор з імі, — сумнымі вачыма паглядзеў на Ігара дзядок.

Скардзіліся калгаснікі і на побыт: магазін толькі на цэнтральнай сядзібе, бальніца — у раённым цэнтры, а калі захварэеш, асабліва восенню ці зімой, дык лепей адразу ж памерці, каб не мучыцца, бо з-за дарог у бальніцу тую ўсё роўна не трапіш. Вунь Яўхім тры дні гарэлкай ад страўніка лячыўся, і калі б у бальніцу яго не павезлі, дык жыў бы і жыў. А ў той час мароз на двары стаяў трыццаць градусаў, ён па дарозе запаленне лёгкіх атрымаў і памёр.

Ну а як магутны, нібы волат, ляснічы дзядзька Сымон сам сабе зуб ірваў, Ігар бачыў уласнымі вачыма. Узлез на табурэтку, прывязаў тоўстую нітку адным канцом да зуба, а другім да крука і саскочыў на падлогу. По­тым выпіў шклянку гарэлкі і пайшоў працаваць.

Цікавы гэты дзядзька Сымон. У калгасе сапраўдны гаспадар ён, бо ў яго руках лес, а лес — гэта і будаўнічы матэрыял, і дровы. Хоча — дасць дазвол на высечку, а хоча — не дасць. Усё залежыць ад таго, у якіх ты з ім адносінах. Кажуць, і хабарам дзядзька Сымон не грэбуе. Але калі іншыя вяскоўцы разлічваюцца паміж сабой гарэлкай, дзядзька Сымон аддае перавагу грашам. У яго тры дачкі, і кожнай ён па машыне справіў. Зараз малодшай на кааператыў збірае. Гаспадарка ў дзядзькі Сымона добрая: і свіней, і карову, і каня трымае. Неяк частаваў вэнджаным салам. Смачнае! Але што самае смачнае ў дзядзькі Сымона, дык гэта гарэлка. П’ецца, нібы вада, і галава пасля не баліць.

— Вы, пэўна, дзядзька Сымон, сакрэт нейкі ведаеце? — спытаўся ад­нойчы Ігар.

Дзядзька Сымон задаволена зарагатаў.

— Я, братка, гарэлку нават у канцлагеры гнаў. I таксама была добрая.

У вайну трапіў дзядзька Сымон да немцаў у палон, два гады ў канц­лагеры на мяжы з Францыяй сядзеў, потым на радзіму вярнуўся. Але як яго рэпрэсіі мінулі, пра гэта дзядзька Сымон ніколі не кажа. Можа, такса­ма адкупіўся гарэлкай.

Багата цікавага тут у вёсцы і багата чаго, праз што душа баліць. Бо жыццё гэтых людзей у поўным сэнсе слова і жыццём нельга назваць. Рабы на ўласнай зямлі, што бачаць яны акрамя гарэлкі і знясільваючай працы? I ці іх у гэтым віна? Калі дзяржава забылася пра вёску, ці мае яна права хоць што-небудзь патрабаваць ад гэтых людзей?!

«Галіну б сюды, — думаў Irap. — Хай напісала б некалькі нарысаў. Не пра культуру і ўраджаі, а пра лёсы людскія. Напісала б пра васьмідзесяцігадовую старую, у якой пасярод зімы скончыліся дровы, і яна паліла печ шпалерамі, пакуль суседзі не забралі яе да сябе. Ці пра дэбільных дзяцей — пладоў бацькоўскай любові ў п’яным запале. Хаця не, Галіне прапаноўваць пісаць пра гэта нельга. Напіша добра, па-жаночаму, так, што ў чытача з вушэй слёзы пацякуць, але потым чакай непрыемнасцей. Яшчэ хто-небудзь з высокіх кіраўнікоў на яе апалчыцца. Хай працуе ў сваім аддзеле культуры. Так і мне і ёй спакайней».

Ігар намацаў у кішэні апошнюю цыгарэту, закурыў. Шафёры ўсё яшчэ корпаліся ў маторы. Колькі ж яны будуць тут марнавацца? Ён устаў і падаўся да шафёраў.

13

Эгаістка, пакутніца! Подзвіг зрабіла — на багажнай лаўцы праехала! Ён працуе суткамі, а ты? Прамову рэпеціруеш. Калі любіш — цярпі. Любоў — гэта цярпенне. Цярпенне і спачуванне. Здольнасць адчуваць другога. Другога, а не сябе.

Галіна хадзіла з кута ў кут і пры кожным шолаху аўтамабіля кідалася на балкон. Галава расколвалася.

«Нешта здарылася, нешта здарылася,— без канца паўтарала яна.— Дванаццатая гадзіна, а іх усё няма. Але чаму я сяджу, чаму не званю ў міліцыю? Недзе падзеліся два аўтобусы. Два аўтобусы з людзьмі. Трэба ўсё кінуць, імчацца на дапамогу. Але куды? Куды?»

Галіна знясілена апусцілася ў крэсла, абхапіла галаву рукамі і запла­кала.

Ігар сядзеў на пярэднім сядзенні побач з Наташай і сачыў, як за вокнамі праносіцца цемра. Нервовае напружанне, у якім ён знаходзіўся ўвесь дзень, адступіла, і ўсё цела нібы запаланіў бяздумны вакуум. Карцела толькі аднаго: хутчэй дабрацца да пасцелі, упасці і заснуць. I нікога не бачыць. Тым больш Галіну.

Ён заплюшчыў вочы, паспрабаваў адключыцца, але не змог. Мозг, як нявыключаны магнітафон, працягваў працаваць, пракручваючы будучую сварку з Галінай.

— Гэй, ты спіш? — Ігар нахіліўся да Наташы, якая нарэшце стамілася і цяпер драмала. — Ведаеш, мяне ў гасцініцы жанчына чакае, — даверліва паведаміў ён.

— Ведаю, — кіўнула ў адказ галавой сонная Наташа.— Усе ведаюць. А што?

— Яна не дачакаецца, яна не даруе.

— Даруе. Усе жанчыны даруюць.

— Не, я вінаваты. Я больш вінаваты, чым ты сабе ўяўляеш. — Ён змоўк. — Наташа, я стаміўся. Я вельмі стаміўся. У мяне няма сіл яшчэ нешта тлумачыць... Я пайду да хлопцаў. А ты падыміся да яе і скажы: «Выбачайце, ён спіць. Ён вельмі стаміўся».

— Не, так няможна! — запярэчыла Наташа. — Тады яна вам сапраўды не даруе. Ніколі не даруе. Вы лепш вазьміце букет чырвоных ружаў... Не! Вы вазьміце ўсяго адну ружу, моўчкі працягніце ёй, а тады пагасіце святло... I вы будзеце стаяць сярод ночы, і яна будзе слухаць, што ёй шэпча чырвоная ружа.

— Прыгожа гаворыш, — задумаўся Ігар, — Можа, і сапраўды яно так і лепш. Але дзе я знайду ўначы чырвоную ружу?

— Як дзе? — шчыра здзівілася Наташа.— На клумбе перад гасцініцай. Іх там вельмі багата. Ды вы не хвалюйцеся, Ігар Сяргеевіч, — мякка сказала яна. — Мы вам усе паможам.

Галіна выцерла слёзы. Здаецца, нейкі шум? Яна выбегла на балкон. Слава богу! Прыехалі! Цэлыя і здаровыя! Але чаму ніхто не ідзе ў гасцініцу? Тоўпяцца... Зусім звар’яцелі! Ходзяць кругамі па клумбе... А гэта яшчэ што? Міліцыя пад’ехала... У яе перахапіла дыханне. Так і ведала, трапілі ў аварыю... Ігар з міліцыянерам стаіць на ганку гасцініцы. Нешта тлумачыць, размахвае рукамі. Усе ідуць у гасцініцу. Можа, спусціцца?

Галіна вярнулася ў пакой, нерашуча спынілася, прыслухоўваючыся да крокаў у калідоры. Раптам дзверы адчыніліся, Ігар з пахмурым выглядам наблізіўся да яе.

— У цябе грошы ёсць?

— Ёсць, — здзіўлена паглядзела на яго Галіна.

— Колькі?

— Пяцьдзесят рублёў.

— Давай сюды.

Нічога не разумеючы, Галіна дастала з сумкі пяцьдзесят рублёў, працягнула іх Ігару.

— А нашто? — спыталася, калі ён ужо быў у дзвярах.

— Штраф заплаціць, — злосна кінуў ён, — за ружу! —I, нядобра бліснуўшы вачыма, дадаў: — Я гэтую малую з яе рамантыкай заўтра ж у Мінск адпраўлю!

«Здаецца, усе звар’яцелі, — падумала Галіна. — Якая ружа? Які штраф? Якая малая?»

Яна разгублена паціснула плячыма і села ў крэсла чакаць Ігара.

...Тэлефонны званок раптам вярнуў Галіну да рэчаіснасці. Яна ашалела страсянула галавой, падышла да стала, зняла трубку.

— Слухаю.

Але ў трубцы было маўчанне, потым раздаліся кароткія гудкі. Галіна некалькі хвілін пастаяла ля тэлефона, чакаючы паўторнага званка, але ананімны абанент больш не званіў. Чаму? Ці памыліўся нумарам, ці не чакаў пачуць яе голас? А можа, гэта быў Ігар? Сярожа, напэўна, ужо паведаміў, што яна тут. Шкада, што з ёй не захацелі размаўляць. Мабыць, гэты званок што-небудзь праясніў бы. I чаму людзям не хапае шчырасці? Адзін нешта тоіць пра сябе, другі пра гэта і не здагадваецца. У выніку — канфлікт, сапсаваныя адносіны. Багата яна б зараз дала, каб даведацца, што ў Ігара на душы.

Галіна сумна паглядзела на тэлефон, потым узяла фотакарткі, пачала складаць іх у канверт. Думкі зноў вярнуліся да мужа.

...Пасля гэтых здымак у Ігара пачаліся непрыемнасці на кінастудыі. Галоўнага рэдактара ледзь удар не хапіў, калі ён убачыў кадр, дзе даяркі ў цяжкіх гумавых ботах прабіраліся пасля дажджу да кароўніка праз разлітую метраў на сто гнаявую жыжку.

— Дзе вы гэта здымалі? — зароў ён.

— На натуры, — агрызнуўся Ігар.

Потым на мастацкім савеце яго абвінавацілі ў тым, што ён вырашыў паказаць у адной карціне ўсе асобныя недахопы, якія яшчэ ёсць у некаторых калгасах, што ў калгаснікаў пустыя, забітыя твары, а дзеці падобны на сірот, якія ніколі не ведалі матчынай ласкі. Урэшце адзін з прысутных падвёў вынік і сказаў, што ў сцэнарыі была зусім іншая ідэя. I замест таго, каб прапагандаваць цяжкае, але высакароднае жыццё сялян, ён паказаў непраглядную цемру, умовы працы, якія нельга назваць чалавечымі.

— Што і каму вы хочаце даказаць, калі паказваеце буйным планам распухлыя рукі даярак? — казаў прамоўца. — Ваш фільм — ідэалагічная дыверсія.

Потым паступіла прапанова ці перазняць некаторыя сцэны, ці «пакласці» фільм на паліцу, а рэжысёру аб’явіць вымову. Ігар пераздымаць што-небудзь адмовіўся. У выніку фільм на экраны не выйшаў, а творчая група не атрымала пастановачныя.

Ігар спачатку трымаўся, хадзіў героем, казаў, што павязе фільм у Маскву, а потым запіў. I гэта быў кашмар, які доўжыўся некалькі месяцаў. I нічога няможна было зрабіць. Галіна разумела, што ён сам павінен выйсці з гэтага стану, і, як магла, падтрымлівала яго. Пасварыўшыся з-за Ігара з бацькамі, пераехала да яго. Яна не падлагоджвалася пад яго настрой, прос­та жыла разам з ім, жыла яго болем, гатавала, прыбірала. У яе хапіла вытрымкі і розуму не грызці яго ўвесь час, не дакучаць натацыямі. I ён ацаніў гэта. Самае дзіўнае, што ўсе гэтыя нягоды толькі зблізілі іх, і ўзімку яны пажаніліся. Жылі без грошай, на адну яе зарплату, і весела рагаталі, калі Ігар вырашыў зарабляць на жыццё набойкамі. I нават зараз той год здаец­ца ў іх жыцці самым шчаслівым. Вядома, гэта было не бязвоблачнае шчасце. Былі і крыўды, і сваркі. Але было і нешта іншае, нейкая ўнутраная патрэбнасць, якая надзейна звязвала іх.

I нечакана ўсё абарвалася. Ці, можа, не так ужо і нечакана? Ці разрыў наспяваў ужо даўно, а яна не хацела гэтага заўважаць? I калі ў яе душы нарадзілася стомленасць, што перарасла ў пачуццё палёгкі, з якім яна ў апошні раз бегла па лесвіцы, поўная нянавісці да таго, каго зусім нядаўна так кахала?

Што здарылася? 3 ім? 3 ёю? Цяпер? Даўно? I не гэтая ж п’янка выклікала ў ёй пачуццё непрымірымасці, паслужыла прычынай іх разрыву?

Хоць дзверы ix дома i не зачыняліся, але такія зборышчы бывалі вельмі рэдка. Не, справа не ў гэтым. Справа ў ёй самой. Чаго яна чакала і ў чым расчаравалася?

Галіна ўспомніла, як тлумачыла сяброўцы, чаму пайшла ад мужа.

— Разумеет, мне ўсё абрыдла! Чалавек, якому аддаеш сябе без астатку, увесь час плюе табе ў душу. Колькі можна жыць толькі ім, яго клопатамі, яго інтарэсамі, жыць і нічога не атрымліваць узамен?

Нічога не атрымліваць узамен... А што, уласна кажучы, яна хацела атрымаць? Каханне ж не рынак, дзе кожны можа патаргавацца, перш чым заключыць здзелку: пачуцці на пачуцці, пачуцці на грошы, пачуцці на ўдзячнасць. I ці не тут хаваюцца вытокі яе стомленасці, яе расчаравання? Спачатку растварыцца ў каханым чалавеку, прынесці сябе ў ахвяру, адчуваючы пры гэтым бязмежнае шчасце, а потым патрабаваць удзячнасці?! Але за што? За свае каханне? За сваю бескарыслівасць? За тое, што несвядома ішло з глыбіні душы і што цяпер цвяроза пераацэньваецца? I вось у душы прачынаецца рыначная гандлярка, і замест ахвярнага алтара з’яўляецца вага з гіркамі, і пачынаецца халодны падлік: туды-сюды, туды-сюды. Ар­гументы, аргументы... Хісткія спачатку, яны нябачна набіраюць вагу і сыплюцца самі па сабе, як каменні з гары, завальваючы ўсё, што было добрага, жыццесцвярджальнага. I ўсё ж нішто не забываецца. Памяць падманлівая і наравістая. Яна, як мора ў час шторму, іграе, нібы каменьчыкамі, успамінамі. Усё раней ці пазней усплывае на паверхню. Часцей тады, калі паправіць ужо нічога немагчыма. Вядома, мінулае не вяртаецца. Але ёсць сённяшні дзень, і ёсць будучае. I нехта павінен паклікаць другога туды. Вось толькі хто?

Божа! Як змрочна ў гэтым пакоі! I калі нарэшце скончыцца гэтая жахлівая зіма?! Галіна шчоўкнула выключальнікам. Ружовае святло разлілося па пакоі. Ніколі яшчэ не адчувала такой раздвоенасці: кахаць чалавека і ўсё ж выкрэсліваць яго з свайго жыцця. А потым што? Бязрадаснае і бязмэтнае існаванне, якім яно было гэтыя шэсць месяцаў? А можа, усё было б інакш, калі б у іх нарадзілася дзіця?

Галіна задумалася, села ў фатэль, утаропілася ў столь.

Якія слушныя думкі прыходзяць у галаву, калі ты адна! Як усё цудоўна разумееш, аналізуеш, ацэньваеш! I якой бездапаможнай робішся пры сутыкненні з рэчаіснасцю. Думаеш адно, гаворыш другое, робіш трэцяе і ніяк не можаш прымірыцца сама з сабой, а яшчэ замахваешся на другога чалавека. Не, усё не так, усё няправільна!

Яна рашуча паднялася, прынесла з кладоўкі прасавальную дошку, уключыла прас. Трэба прывесці да ладу Ігаравы кашулі.

Можа, маці і мае рацыю, можа, з творчымі людзьмі добра толькі ў кампаніях. Можа, з кім іншым і яе жыццё склалася б інакш. Яна ўзяла ў шафе скамечаныя кашулі. Можа, ёсць сотні мужчын больш разумных, прыгожых, высакародных. Але ёй патрэбен ён, толькі ён, з яго няроўным характарам, з яго творчымі спадамі і ўздымамі, з яго дабратой, рэзкасцю, з яго неардынарнасцю. Галіна адпрасавала адну кашулю, павесіла яе на крэсла, узяла другую. I пакуль у яе ёсць хоць адзін толькі шанц, яна будзе змагацца. Трэцяя кашуля, чацвёртая, пятая... Можа, ён вернецца і ўсё зразумее, і яе маленькае паражэнне абернецца вялікай перамогай! Сёмая, восьмая... А калі не? Калі яна яму ўсё ж не патрэбна і ў яго душы даўно ўсё перагарэла? Дзевятая, дзесятая... Ну што ж, ва ўсякім выпадку яна развітаецца з ім з чыстым сумленнем.

Галіна выключыла прас, склала дошку, зноў паставіла пласцінку Джо Дасэна і, стаміўшыся, прылегла на тахту.

Яна ляжала, прыжмурыўшы вочы, прыслухоўвалася да прыемнага, праніклівага голасу Дасэна і здзіўлена думала, што яшчэ нешта памятае з французскай мовы.

«Салют! Гэта зноў я. Салют! Ну як ты тут? — перакладала яна знаёмыя словы, — Звары мне кубачак добрай кавы, мне столькі ёсць пра што рас­казаць».

Яна слухала песню і добра ўяўляла сабе адзінокага, стомленага мужчыну, які пасля доўгіх вандраванняў па морах нарэшце вяртаецца да каханай жанчыны. Яна слухала яго споведзь, і ёй здавалася, што ён гаворыць менавіта тыя простыя словы, якія павінен быў сказаць ёй Ігар, але так і не сказаў.

I калі песня скончылася, яна паставіла яе зноў, узмацніла гук, каб лепей разбіраць словы, і не адразу зразумела, што нехта за яе спіной таксама папрасіў кавы.