Сэрца сваё не падманеш...

Уладзімір ГАЎРЫЛОВІЧ

СЭРЦА СВАЁ НЕ ПАДМАНЕШ...

Раман

У 2007 годзе выйшаў з друку мой раман «Забранае шчасце». Падзеі ў творы разгортваюцца ў 30-я гады мінулага стагоддзя, на Палессі, ля знакамітага Князь-возера. Людзі тут жылі вякамі са свае працы, здабываючы кавалак хлеба. Былі і заможныя, але чаго гэта ім каштавала! Бацька галоўнага героя рамана — маладога палешука Рыгора Расевіча — стары хутаранец Іван Расевіч і сам шмат працаваў на зямлі, і сына выхоўваў працалюбівым.

Для Рыгора Расевіча пачынаюцца першыя жыццёвыя выпрабаванні: закахаўся ў дзяўчыну з беднай сям’і — Верку Арцёмаву, якая адказала яму ўзаемнасцю, але бацька катэгарычна забараніў сыну браць яе замуж. Хлопца хуценька ажанілі на дачцэ хутаранца-багацея, Ядзі, дзяўчыне хоць і добрай, але ж Рыгор яе не любіў. А неўзабаве пачалася масавая калектывізацыя, раскулачванне. Грамадскія катаклізмы прынеслі гора яшчэ адной маладой пары — сястры Рыгора Ганьцы і яе каханаму Ігнату Адамчыку — старэйшаму сыну нябеднага хутаранца Сцяпана Адамчыка, кума Івана Расевіча.

І тут адбываецца трагедыя для людзей, якія жывуць у пераломны момант: новыя ўлады вырашаюць раскулачыць Расевічаў, як і многія іншыя хутаранскія сем’і. Хто змірыўся — адправіўся ў Сібір, а хто, як сыны багатых хутаранцаў Лейбаў ці Аскеркаў, не скарыліся ўладам і вырашылі помсціць ім.

На вачах Рыгора ў час раскулачвання накладвае на сябе рукі яго жонка, якая толькі што нарадзіла кволую дачку, а ён, паранены міліцыянерамі, аказваецца ў бальніцы. Праўда, хутка ўцякае з-пад варты і вяртаецца ў родныя мясціны. Іразумее: ён цяпер тут чужы. Сям ’ю вывезлі, хату перавезлі і ў ёй зрабілі сельсавет, а любая Верка, якая чакае ад яго дзіця, знайшла сабе мужа, таго самага Ігната, Рыгоравага сябра. Хлопец адкрывае дзіўную рэч: у сябра і Веркі каханне нарадзілася, так бы мовіць, з бяды. Але як выратаваліся ад раскулачвання Адамчыкі? Яны схітравалі, каб іх не вывезлі ў свет: усё нажытае дабро аддалі ў арцель.

Уцекача шукаюць, а ён вымушаны хавацца. Дачакаўшыся нараджэння сына, Рыгор разумее, што яго дзіця будзе гадаваць ягоны сябра як уласнае і, прайшоўшы праз неймаверныя выпрабаванні, Расевіч вырашае здацца. Зразумеўшы, што так як раней жыць цяпер немагчыма, а каб хацеў, то не дадуць старшыня арцелі Гаўрыльчык — «бабнік, п ’яніца і гультай», не дасць і старшыня сельсавета Мірончык, які, магчыма, чалавек і не благі, але сляпы выканаўца загадаў, што паступаюць зверху ды зацыклены на ідэалагічных нормах, не дасць малады міліцыянер Андрэй Коршак, які двойчы ўпусціў яго, хутаранца, не дазволіць нягоднік-начальнік міліцыі Калатовіч, для якога жыццёлюдзей нічога не варта...

Верка, паверыўшы абяцанню старшыні сельсавета Іллі Мірончыка, што яе пляменніка-сірату Васілька (яго маці Зіна, Верчына сястра, трагічна гіне ў пажары, толькі што па-сапраўднаму пакахаўшы і стаўшы законнай жонкай Мірончыка, а бацька — кулак і бандыт Лейба, якога Зіна перад сваёй смерцю, абараняючы сваю годнасць, засекла) пакінуць у яе сям ’і, расказвае, дзе хаваецца яе былы каханы. Даведаўшыся пра ўсё, Рыгор Расевіч развітаецца з роднымі мясцінамі, адно просіць свайго сябра Ігната аддана любіць Верку, яе і яго сына ды пакідае малому напамінак пра сябе, бацьку, — золата.

У новым рамане «Сэрца сваё не падманеш...» (часопісны варыянт), чытач даведаецца, як склалася далейшае жыццё герояў «Забранага шчасця», а таксама пазнаёміцца з новымі персанажамі. Твор прасторава па-ранейшаму звязаны з турава-жыткавіцкім Палессем і падзейна — са складанымі перадваеннымі гадамі і пачаткам Вялікай Айчыннай вайны.

Аўтар

Пакланіся дарозе

Частка першая

1

Застаўшыся адна, Верка прыдзірліва агледзела жывот. Знакавая акругласць ужо выдзялялася. Памылкі не было: яна насіла пад сэрцам дзіця. І як не заўважыла раней ніякіх перамен у сабе, не адчула, што зноў стане маці?

Гэта яе збянтэжыла. Нават спалохала. Разгубленая, яна доўга стаяла ля акна. На вуліцы хлюпала вясна, і яе сыравата-вербны сакавіцкі водар прабіваўся ў пакой цераз расколатую шыбку. Вецер, днём хлёсткі і шумлівы, цяпер, калі добра ўцямнелася, то зусім сціхаў, то зноў станавіўся рэзкі.

Жанчына раптам адчула моцны пах гаркавата-едкага дыму. Сюды, на край гарадскога пасёлка, дзе не было больш жылых дамоў, відаць, яго прыгнала аднекуль здалёк. Верка адступіла ад акна і зазірнула ў грубку. Даўно згарэлі бярозавыя дровы, аднак прагрэлася грубка зусім слаба. Падумала, што да раніцы вецер выганіць з пакоя апошняе цяпло, і вырашыла не закладаць юшку, разгарнула качаргой попел, знайшла яшчэ зыркія вугельчыкі і хуценька паклала на іх некалькі паленцаў.

Цяпер, седзячы перад грубкай на ўслончыку, яна назірала, як, награваючыся, шыпелі сыраватыя дровы, выпускаючы бялёсую вільгаць, а потым, калі крыху падсохлі, дружна браліся яркім полымем. Пачула, як у коміне зашумеў вецер, парушаючы анямелую цішыню, якая сёння Верку асабліва прыгнятала.

Пакой быў невялікі: грубка, стол, дзве табурэткі, услончык, лава з вядром пры ўваходзе, самаробны ўмывальнік, ды два рыпучыя, на спружынах, ложкі. Ля сцяны, далей ад грубкі, на адным з іх спала Ганна Аліфяровіч, а яна, Верка, размясцілася бліжэй да дзвярэй.

Суседка па курсах Верцы падабалася: гаваркая, вясёлая і кампанейская. Яны добра паладзілі, нават пасябравалі. І калі б зараз дзяўчына была тут, ёй, Верцы Адамчык, не так было б адзінока. Тая ўмела суцешыць, урэшце, заспяваць бадзёрую песню, і тады гэты слотны вечар, які так марудна пераходзіў у ноч, хутчэй скончыўся б.

Калі Верка прыехала на раённыя курсы трактарыстаў і ўбачыла Ганну, адразу ж успомніла, што зусім нядаўна, яшчэ ў мінулым снежні, сустракала яе. А было гэта так.

Ігнат, Верчын муж, цяпер быў калгасным брыгадзірам. Аднойчы, вярнуўшыся дадому з ранішняга нарада, ён расказаў, як Міколу Чэркаса, іхняга старшыню, у райвыканкаме папрасілі завезці нейкія паперы ў суседні калгас «Сталінец». Адмовіцца той не змог, хаця з-за гэтага трэба было рабіць немалы круг: напярэдадні поўнасцю замяло балотную грэблю, якая звязвала Пуханцы з дарогай на Бечын, што праходзіла непадалёку ад Князь-возера.

У прыазёрную вёску Чэркас дабраўся, калі пачало змяркацца, але пуханцоўскага старшыню ў канторы ўжо не застаў. Аказалася, Прохар Купрацэвіч быў у клубе, дзе мясцовыя камсамольцы рыхтавалі канцэрт. Намёрзлы на марозе, зуб на зуб не трапляў, Чэркас перадаў таму паперы і заспяшаўся дадому. Аднак гаспадар яго не адпусціў: сказаў жонцы, якая загадвала хатайчытальняй пры клубе, каб напаіла Чэркаса гарачай гарбатай на зёлках, а заадно паставіла на стол выпіць і закусіць. А потым Купрацэвіч угаварыў яго заначаваць: «Паспееш, Мікола, дадому, месца хопіць, хата ў мяне вялікая. А пакуль падзівішся, што тут мае артысты прыдумалі!..»

Менавіта тады, як казаў Ігнат, Чэркасу дужа спадабаліся бойкія, смешныя сцэнкі пра калгаснае жыццё, якія паказвалі ў клубе мясцовыя хлопцы і дзяўчаты. Прызнаўся на нарадзе, што вельмі рагатаў, ледзьве не надарваў жывот. Ад’язджаючы раніцай, Чэркас папрасіў Прохара Купрацэвіча, каб прыслаў сваіх артыстаў і ў «2-ю пяцігодку». Той паабяцаў, і абяцанне сваё стрымаў: якраз перад Новым годам, 30 снежня 1938 года, на некалькіх вазах агітбрыгада з прыазёрнай вёскі дабралася ў Бечын.

Калі пачаўся канцэрт, Верка адразу вылучыла яе, Ганну, сярод астатніх артыстак — высокая, хударлявая, дужа прыгожая дзяўчына з рыжымі густымі валасамі на сцэне адчувала сябе раскавана. Ды як жа хораша яна спявала: голас нібы вясенні ручаёк, тонкі, але напорысты, кранаў за душу. Верка так расчулілася ад яе спеваў, што Ігнату нават прыйшлося суцяшаць жонку. Не змагла на людзях растлумачыць мужу, чаму ўвесь вечар такая лёгкая на слёзы. А ўсё проста: Верка згадала, як у рэдкія хвіліны шчасця гэтак спявала і яе маці-нябожчыца. І Верцы цяжка было супакоіцца нават тады, калі шквальны рогат захапіў усю прастору клуба: пуханцоўскія дзяўчаты, пераапранутыя ў п’яных мужчын, за гарэлку прадавалі мех калгасных буракоў, а пільны міліцыянер, яго ролю выконвала таксама Ганна, іх арыштаваў...

І цяпер — трэба ж такому здарыцца — лёс звёў Верку і Ганну: вучацца на трактарыстак, два месяцы разам жывуць у гэтым невялікім пакойчыку пры МТС.

Часта пасля вучобы Ганна хадзіла адведаць далёкіх родзічаў. Сёння чамусьці больш звычайнага забавілася. Праўда, Верцы часам здавалася, што Ганна нешта ўтойвае, не дагаворвае, вырашыла: у яе тут з’явіўся кавалер. Але Ганна пра тое — ні-ні. А калі і так, разважала цяпер Верка, назіраючы, як у грубцы ўзгараецца полымя, дык чаму здзіўляцца: заседзелася ў дзеўках. Згадала, як Ганна прызналася надоечы, што па-добраму зайздросціць Верцы, якая ўжо двух дзетак гадуе.

Калі вечарамі заставаліся адны, Верка не аднойчы казала дзяўчыне: «Замуж, Г анначка, табе пара. І куды вочы падзелі твае пуханцоўскія хлопцы? Ты ж такая ладная: і прыгажуня, і сціплая, і акуратная, і гаспадарлівая, усё пры табе...» Ганна толькі сумна ўсміхалася, нібыта гэта не яе тычылася, а потым у адказ зацягвала частушку пра сваю незамужнюю, а таму шчаслівую і бесклапотную, бо «нябітую» долю. Такіх частушак яна ведала шмат.

Як ніколі Верцы Адамчык хацелася, каб Ганначка прыйшла хутчэй, а яна падзялілася б з ёй сваім незразумелым хваляваннем, каб гэты сыры, нудны позні вечар нарэшце-такі скончыўся, пазбавіў яе адзіноты і жудаснай цішыні, якой вельмі цяпер баялася. І што ж так затрымала дзяўчыну ў горадзе?

На душы ў Веркі было неспакойна, нават трывожна. Яна адышла ад грубкі, зноў доўга стаяла ля акна і няўцямна назірала, як ад парываў ветру гойдаўся адзіны на ўсю вуліцу ліхтар, кідаючы свае мільгатлівыя позіркі на шэрыя драўляныя будынкі машынна-трактарнай станцыі.

Аднапавярховая кантора МТС была збоку, у засені высокіх таполяў, і святло ліхтара сюды не трапляла. Зусім цёмна звычайна было і ля прыбудовы, якая прыляпілася збоку. Яе склалі са звезеных з блізкіх хутароў хат, гаспадароў якіх раскулачылі і саслалі невядома ў які свет. Тут, у прыбудове, ад дарогі, зрабілі вялікі клас, дзе і праходзілі курсы трактарыстаў, ды адгарадзілі месца для вартаўніка. Часова яго перавялі ў гараж, а гэты вузенькі пакой аддалі пад жытло жанчынам-курсанткам. А з адваротнага боку, за глухой сцяной, дзе свой асобны ўваход, — размясціўся сапраўдны інтэрнат з трох прасторных пакояў: там жылі прыезджыя курсанты-мужчыны.

Адразу за раскіданымі будынкамі МТС пачынаўся густы сасновы бор, і ў яго ўваходзіла, а потым хавалася нешырокая лясная дарога. Куды яна вяла, Верка не ведала. Але, разважыла, калі туды ехалі ці кіраваліся пешшу, значыць, недалёка павінна быць нейкая вёска. Так скрозь жывуць людзі. І нават цяпер, нягледзячы на позні час, мінаючы склады і гараж МТС, яны ўсё некуды спяшаліся. Адсюль, збоку, яна не магла разгледзець іх твараў, толькі са спіны бачыла мужчын і маладзіц, якія хутка знікалі ў цёмнай і хмурнай ночы.

Верка так засяродзілася ў сваіх думках, што раптам ад нечаканасці спалохалася: за некалькі крокаў ад акна прамільгнула, як ёй падалося, вельмі знаёмая постаць мужчыны. Ён быў высокі, шыракаплечы, у кароткім чорным кажушку, шэрай шапцы-вушанцы і ў валёнках. Верку здзівіла, што чалавек час ад часу азіраўся, ішоў крадучыся, баючыся, што яго нехта ўбачыць.

Нібы пачуўшы яе думкі, мужчына раптам азірнуўся, паглядзеў у акенца, і, мабыць, заўважыўшы ў ім яе, нечакана спыніўся. Верцы падалося, што ён уважліва разглядае яе.

Верка спалохана адступілася ад акна і як прыліпла да атынкаванай сцяны, сэрца яе трывожна затрапяталася: так, яна недзе бачыла яго! Ёй, здаецца, знаёмы твар. Толькі ж дзе? Хто ён такі? Чаму ў гэты мокры вечар ходзіць тут, на ўскрайку пасёлка пад вокнамі інтэрната? За кім цікуе? За ёй?..

Калі ж праз хвіліну асмелілася і зноў наблізілася да акна, глянула ў яго, дык убачыла, што мужчына адразу ж за складамі машынна-трактарнай станцыі, нібы ад каго ўцякаючы, хутка збочыў, павярнуў у лес. Відавочна, ён быў не стары, бо даволі шпарка рухаўся па вадзяністым снезе.

І раптам Верка ажно спалатнела: постаццю і тварам гэты чалавек нагадаў ёй хутаранца Аскерчыка, што некалі не даваў праходу дзяўчатам на танцах ды штовечар з-за іх біўся з бечынскімі хлопцамі. Дык гэта ж бандыт!

Хаця, можа, і памылілася: шмат часу прайшло, забралі тых бандытаў, што хаваліся ля Князь-возера, арыштавалі і асудзілі, яго — таксама.

Аднак хваляванне не сыходзіла. Верка зноў села перад грубкай, распусціла касу і, каб трохі супакоіцца, пачала расчэсваць грэбнем густыя валасы. Паленцы ярка гарэлі, і ёй успомнілася напаўзабытае...

2

Верка думала пра Ігната. Прывыкла да яго ўвагі, цеплыні. І розум падказваў: так, кахала яго. І не каму-небудзь, а толькі яму ўдзячная: іншы б на яго месцы ці заплюшчыў бы вочы на ўсё, што з ёй здарылася, ці прыняў яе такой, як ёсць, да ўсяго грубую? Ды хто б так глядзеў, як родны бацька, яе Ваньку? Сынок вунь як падрос, восьмы гадок ужо.

Праўда, цяпер ад людзей не схаваеш: хлопчык іх мала падобны на Адамчыкаў. І хоць сёй-той здагадваўся (людзі ж нічога не забываюць!), што, мабыць, Расевічава там семя, але ж, на шчасце, Ванька ўзяў многа матчынага: чарнявы, такі ж мілавідны, як і яна, Верка. Відаць таму, дзякаваць богу, нават самыя заядлыя бечынскія пляткаркі не чапалі іх сям’ю. Хоць Верка здагадвалася чаму: паважалі яе Ігната, каторы год працуе брыгадзірам, з людзьмі стараецца жыць па-добраму, да ўсіх ставіцца па-чалавечы, не крыўдзіць нікога.

Жоўтая лямпачка патухла — нанач адключалі ў гарадскім пасёлку святло. У пакоі аднак не стала цёмна: ад грубкі ішло мяккае і цёплае святло, Верка паварочала качаргой паленцы, і яны сталі гарэць яшчэ больш ярка. А на памяць супраць яе волі наплыў даўні Ігнатаў аповед...

Як нарадзіўся першынец, ён, Ігнат, сказаў ёй, што ведае: сына яна нарадзіла не ад яго, а ад Рыгора. І ведае, што Расевіч, якога шукаюць улады, прыходзіў на хутар, каб развітацца з ёй. Ён кахаў яе, і не хацеў ёй няшчасця. А перад тым, як здацца Мірончыку і гарадскому міліцыянеру, Рыгор прасіў яго, Ігната, свайго сябра, толькі аб адным: сына зберагчы, глядзець як свайго і любіць яе, Верку, за іх дваіх. І ён, Ігнат, абяцаў свайму лепшаму сябру, што так і будзе.

Пражылі столькі гадкоў, Ігнат ні разу яе не ўпікнуў за былое. Ён кахаў яе, аддана і шчыра. Верка не магла за гэтае ціхае і новае каханне не аддзячыць Ігнату, вельмі хацела, каб муж быў шчаслівым бацькам. А таму хутка дачакаўся ён і ўласнай дачкі. Немаўлятка, падобнае і на яе, і на Ігната, назвалі Нінкай.

Але цяпер, седзячы перад грубкай у гэтым чужым для яе пакоі, чамусьці засумнявалася: ці ўзрадуецца муж, што зноў носіць пад сэрцам дзіця? Асабліва цяпер, калі ў жыцці ўсё так няпроста, і людзі, і яны ледзь не галадаюць, аддаючы ўсё, што толькі можна дзяржаве, калі між людзьмі няма асаблівага ладу.

Калі б яна раней ведала, што цяжарная, то яшчэ пазаўчора, як сустрэліся, сказала б пра гэта мужу. Ігнат якраз прыязджаў па калгасных справах у райцэнтр. Спачатку ён адведаў у бальніцы старшыню калгаса Міколу Чэр­каса, а потым ужо на паўгадзінкі заскочыў да яе, жонкі. Прывёз ёй гасцінцы. Сяго-таго свякруха сабрала нявестцы, атрымаўся велікаваты хатулёк. Ігнат прызнаўся: бацька дужа незадаволены. Бачыш, нявестка падалася вучыцца ў горад, кінула на яго, мужчыну, дзяцей.

Ігнатавы бацькі па-ранейшаму жылі на хутары. Іх малодшыя сыны з’ехалі ў Мазыр, пасля вучобы там уладкаваліся на працу. Таму клопат пра старых Адамчыкаў, так сталася, поўнасцю лажыўся на старэйшага Ігната. Ігнат хацеў, каб бацькі перабраліся да іх з Веркай. Яму, камсамольцу, паўсюль калолі вочы, што бацькі, хоць і лічацца калгаснікамі, але жывуць, нібы аднаасобнікі, на хутары. Толькі бацька нікога не слухаў і пераязджаць у Бечын не збіраўся. Упарты стары трымаўся свайго: «Тут спрадвеку жылі мае бацькі, і я памру ў сваёй хаце!»

Верка, прызнацца, пасля доўгага расстання была рада пабачыць свайго чалавека. Засумавала па сям’і за нудныя зімнія месяцы ў Міткавічах. Таму засыпала Ігната пытаннямі пра Ваньку і Нінку. Больш хвалявалася яна пра дачушку: хваравітая, прастуда да малой чапляецца. Ёй толькі што споўнілася чатыры годзікі. І Верка шчасліва смяялася, разглядаючы яе малюнак на абрыўку старой раённай газеты. Дзеці, адчувала, вельмі сумавалі па ёй, маці. А муж дык, здаецца, з’еў бы вачыма.

Заўважыла, што Ігнат памужнеў, стаў больш прыгожым, упэўненым у сабе. І ён нечакана прызнаўся: «Як жа пахарашэла ты, мая Верка!» Ад такіх яго слоў у яе закружылася галава. У гэтыя хвіліны хацелася ўсё кінуць і вярнуцца ў Бечын. Але ж розум падказваў іншае: трэба-такі перацярпець, курсы трактарыстаў закончацца, хутка іспыты.

Нечакана ёй згадаўся той позні асенні надвячорак, калі Ігнат вярнуўся з праўлення маўклівы і насцярожаны. На яе роспыты неахвотна сказаў: што яго, брыгадзіра, хочуць зрабіць намеснікам старшыні калгаса. Верабей, сакратар парткама сельсавета, намякнуў пра гэта: хто ж як не ты, Адамчык? Думай, добра думай! Ты камсамолец і ўсю сітуацыю ў краіне разумееш! Тады Ігнат адмовіўся наадрэз: маўляў, ёсць у калгасе іншыя вартыя з партыйцаў. А ён будзе і далей сумленна працаваць у брыгадзе, там таксама клопатаў хапае. Ды і сям’я ў яго. Удваіх з жонкай працуюць, дзяцей на каго пакінеш? А тут яшчэ Верку як камсамольскую актывістку пасылаюць на курсы трактарыстаў. Ды ў яго да ўсяго яшчэ абавязкаў і як члену праўлення прыбавілася, бо старшыня Чэркас хварэе на сухоты і каторы тыдзень ляжыць у бальніцы. А ў гаспадарцы работы, асабліва па вясне, шмат. І так ён, Адамчык, са сваімі брыгаднымі клопатамі ледзьве спраўляецца...

Увесь вечар тады Верка і Ігнат перагаварылі, што і як цяпер будзе. Яна раіла яму не спяшацца, але і не адгаворвала, разумела: трэба, каб такое важнае рашэнне, найперш прыняў ён сам. А яна, калі спатрэбіцца, падтрымае. І калі зараз Ігнат сумняваецца, ці быць яму намеснікам, дык няхай лепей адмовіцца. Ды і дома яму сапраўды аднаму будзе вельмі няпроста справіцца з дзецьмі без яе, Веркі. Зразумела, Агапка, свякруха, дапаможа. Галоўнае, каб толькі Нінка не захварэла зноў — з пачаткам зімы, у снежні, дачка моцна кашляла, у яе доўга не спадала тэмпература, думалі, што запаленне. Ігнат нават прыводзіў фельчарку, але ўсё абышлося.

Тады, як дачцэ палепшала, яны леглі спаць позна. Нягледзячы на тлумны дзень, тая снежаньская ноч сталася для іх абодвух асабліва салодкай...

Вось яна, гэтая ночка, і прынесла ёй гэтакі падаруначак. І што цяпер будзе? Ну скончацца гэтыя курсы трактарыстаў. Але ж хто скажа: як яна вынасіць гэтае дзіця? Нінку, праўда, зусім лёгка нарадзіла, хоць і працавала да апошняга. Невядома ж яшчэ, ці зможа яна з-за гэтай цяжарнасці сесці за руль трактара.

Але, нягледзячы ні на якія хваляванні, нейкае ўнутранае пачуццё ёй падказвала, што ўсё будзе добра: на самым вільчыку лета ў іх з Ігнатам народзіцца здаровае дзіця...

3

— Ну, сяброўка, не спіш яшчэ? — у пакой уляцела расчырванелая Ганна. — Там такое творыцца...

— Га, Ганначка? — адхінулася ад грубкі Верка. Яна вельмі здзівілася, улавіўшы, што ад дзяўчыны пахне такім самым, гаркавата-ўстойлівым дымам, які гадзіну таму, было, праз расколатую шыбу ўцадзіўся ў гэты пакойчык.

— Вой-вой... Пажар на суседняй вуліцы. Жудасна як. Так страшна, калі гарыць дом... — Ганна скінула з плеч сваё старое, з шыняля пераніцаванае бясколернае паліто, і павесіла на цвік ля парога, дадала:

— Старшыня райвыканкама згарэў... Увесь горад, мабыць, збегся на пажарышча. Затушылі. Але Мірончыка знайшлі нежывога...

— Як жа гэта? — спалохалася Верка. — А жонку? Жонку выратавалі? Ён жа ажаніўся ў горадзе, ведаю...

— Ды не, адзін, кажуць, апошнім часам жыў, тая верціхвостка кінула яго і з’ехала. Нібыта ў сталіцы сабе маладзейшага знайшла, а не такога кульгавага калеку, як Мірончык. — Ганна прытулілася да грубкі, грэла рукі. — Помню я яго добра. Прыязджаў да нас, неблагі ўвогуле чалавек быў...

— Але, неблагі, — засяроджаная, прамовіла ў адказ Верка і раптам, нечакана для сяброўкі, заплакала. Перад яе вачыма, нібы жывая, паўстала нябожчыца-сястра, успомнілася яе кароткае жыццё з былым старшынёй сельсавета.

— Што ты, Верка, хіба ж паправіш? Не плач, дурніца... — Ганначка, угледзеўшы слёзы на яе твары, абняла сяброўку, спытала:

— Пачакай... Ты ж, мабыць, яго лепт ведала, ён жа ваш, бечынскі? Ой, Верка, як яго вынеслі з хаты, такі жах апанаваў: абгарэў, небарака, не пазнаць...

— Так. З нашых. Бечынскі... — Верцы і без таго было горасна ад цяжкіх успамінаў, а тут яшчэ адзін напамін аб горкім мінулым прынесла Ганна. Але Верка саўладала з сабой, выцерла нечаканыя слёзы і прапанавала:

— Давай будзем піць кампот з дзічак. Я ў грубку паставіла, нацягнулі дзічкі ўжо...

— Ой, добра! Ты, Верка — проста золата! На вуліцы такая слота, пачатак сакавіка, а, ведаеш, зіма не хоча здавацца. Ды вясна адбярэ сваё... — усміхнулася Г анна. Яна накіравалася да парога, дзе на цвіку на сцяне побач з паліто павесіла сваю сумку.

— У мяне тут сухарыкі ёсцека. Цётка пякла дзецям, простыя, на вадзе, але, ведаеш, смачныя. Як бы там ні было, у горадзе ім лепш жывецца — муж у леспрамгасе паёк атрымлівае, муку і грошы. Давай свой кампот... — дзяўчына ўзрадавалася, ёй вельмі хацелася сагрэцца. — Ды лямпу запалі, а то сядзім у цемрадзі...

Верка намацала на стале запалку, і падпаліла газоўку.

Яна наліла з чыгунка ў конаўкі жаўтавата-карычневы духмяны настой, які быў яшчэ цёплы і вельмі смачна пах грушамі, і прынесла да стала, дзе Ганна выкладвала свае гасцінцы.

— Ведаеш, некалі Мірончык быў мужам маёй сястры... — Верка, прысела на край табурэткі, і, зрабіўшы глыток пахучага настою, ціха прамовіла, нібы сабе: — Божа, ён жа знайшоў такую ж смерць, як і яна... Пахавалі яе... Згарэла ў Мірончыкавай хаце, пакуль ён быў у турме.

— Бяда якая, людцы! Чуй, аге ж... А я, здаецца, чула пра гэта, і ў нас, у Пуханцах, пра тое людзі казалі. Толькі як жа так? І за што ж Мірончыка арыштавалі? — здзіўленню сяброўкі не было межаў.

— Міліцыя думала, што ён, старшыня сельсавета, таксама дапамагаў тым праклятым бандытам. Ну ці яшчэ там што, я ж усяго не ведаю. І Васілька, Зінчынага сына, у нас пасля забралі. Як сына кулака. Я думала, памру ад гора, валасы на сабе рвала. І Мірончык мяне падмануў тады. Так, ён мяне хітра ўгаварыў. — Верка ўсхліпнула, слёзы навярнуліся на вочы, згадаўшы, яна, а не хто-небудзь, выдала Мірончыку Рыгора Расевіча, свайго каханага.

— Не плач, родненькая... — Ганна таксама ледзьве не плакала. — Ну, што ты? Супакойся, дзяўчыначка мая.

— Як жа тут супакоішся? Адзіная ў мяне была сястра, старэйшая. Дагэтуль, як згадаю, сэрца баліць. Хутка Мірончык у райцэнтр перабраўся, у вялікае начальства выбіўся. Чуткі пайшлі: тут нейкую саломіну сабе знайшоў, ажаніўся... Ды шчасця, відаць, зноў не прыдбаў. Я ж яго, ведаеш, як ненавідзела? Ой, як я яго ненавідзела! Грэх узяла на душу — пракляла нават! Хаця ж, жыццё працягвалася. Усё забывалася. Сынок у мяне быў, затым дачушка нарадзілася. Трэба было жыць далей. І жыла... — Верка глядзела ў покуць, нібы ўбачыла там нешта важнае і выцірала слёзы, што выплывалі і выплывалі з вачэй.

— Страх які... А здавалася, добры бальшавік, да людзей з павагай. Казалі, што самога Леніна ведаў... — уздыхнула Ганна.

— Ага, кажуць, сустракаўся. І нябожчыца згадвала пра тое. Любіла яна яго, крэпка любіла, і во што з той любові выйшла нялюдскае, — пацвердзіла, крыху супакойваючыся, Верка.

— Ой, што я табе скажу. Толькі пакуль нікому... Чуеш, сяброўка, гэты пажар няпросты. Звесці яго хацелі. І во — такі ж звялі... — ціха прашаптала Ганна.

— Няўжо? — Верку ажно скаланула ад яшчэ адной страшнай навіны.

— Ігар Пятроўскі, важак наш камсамольскі, я табе не гаварыла, саромелася, ну, трохі праводзіць мяне, шапнуў, што не проста падпалілі, а перад гэтым забілі яго. Нехта разлічыўся з Мірончыкам, некаму ён дарогу перайшоў.

— Калі б я не ведала, што Лейба, былы муж сястры загінуў, то гэты мог бы... — уголас падумала Верка. — Аднак такога не можа быць, бо Лейбу апазналі, яго, абпаленага, закапалі за бечынскімі могліцамі — нават крыжа не паставілі.

І нечакана згадала пра мужчыну, якога бачыла са спіны ля МТС гадзіны паўтары таму: ён жа здаўся ёй такім знаёмым. Верка здагадалася, хто яшчэ мог так ненавідзець Мірончыка. Яна была ў гэтым пераканана: гэта мог быць толькі адзін чалавек — Зміцер Аскерка. Яго бацька прапаў, брат-міліцыянер таксама недзе знік, а апісваў дабро на іх хутары сам Мірончык. Але ж Зміцера арыштавалі і, як казаў Ігнат, далі ці то дзесяць, ці то пятнаццаць гадоў лагераў. А можа, яна памыляецца? Не, гэта, відаць, нехта другі, пераконвала сябе Верка, а потым зноў пагаджалася, што той чала­век — вылюдак Аскерка.

Апоўначы грубка нарэшце выгарала, і абедзве леглі спаць. Ад пачутага Верка доўга не магла заснуць — перад вачыма паўставалі падзеі і вобразы перажытага сем гадоў таму.

Старалася пра ўсё забыць, а тут, бачыш — нейкі начны вандроўнік ды такая некачаная смерць Мірончыка напомнілі ёй пра Рыгора Расевіча, пра яе першае каханне і разварушылі старыя перажыванні. З галавы не выходзіла адно: магло, магло ўсё быць іначай з тым, каго першым прыняла як мужчыну і хто засціў ёй сваім каханнем увесь свет. Ды сілком адарвалі ад яе каханага, назаўсёды разбурыўшы іх шчасце. Не вернеш. Нічога не вернеш. Толькі засталося шкадаванне. Так, яго, Рыгора, ёй дагэтуль было шкада. Ці жывы хоць, ці здаровы? А можа, ужо і няма яго на свеце? Хай бы толькі жыў, а ёй жа ад яго нічога не трэба, толькі б ведаць, што жывы!

Праз хвіліну думала ўжо іначай: дурніца, якая ж табе ўжо розніца? Няма і няма. Ты ж — мужава жонка і не павінна думаць пра тое, нязбыўнае. Успамінаючы Рыгора, яна ж у думках нібы здраджвае сённяшняму яе шчасцю, Ігнату. Няварта былое варушыць! Быццам згарэла, быццам сухавеем прайшло, на ніцыя лозы апала, быццам вясенняй паводкай сплыло ў Князь-возера.

Згадаўшы зноў пра дзіця, якое зарадзілася ў ёй, у думках нават накрычала на сябе: «От чаго табе не хапае? Усё ж як у людзей. І дзетак з Ігнатам гадуюць, і жытло ёсць: перавезлі ў Бечын з яе хутара старую бацькаву хату, перарабілі трохі ды прыбудавалі з новага дрэва яшчэ трохсценак, абладзіліся, жывуць. Не надта каб сытна, але жывуць. Дык якога ж ражна табе яшчэ трэба? Чаму тое, згубленае, дагэтуль, як стрэмку носіш у сэрцы? Трымайся, дурніца, мужа! Любая баба пазайздросціць. І ты ж не адкідаеш яго любоў, прыхінаешся да свайго чалавека, як да яго, роднага і блізкага...»

4

Была субота. Сакратару парт’ячэйкі калгаса «2-я пяцігодка» Антону Вераб’ю нядужылася. Малання, жонка, абцірала яго першаком, настоеным на толькі ёй вядомых зёлках, а калі тэмпература на нейкі час спала, паставіла яму банькі.

У гэты час яго і застаў дома Ігнат Адамчык, які вяртаўся дадому пасля нарада і спецыяльна зайшоў да Вераб’ёў.

— Праходзь, Ігнатка... — па-добраму сустрэла Ігната ў сенцах распаўнелая рабаціністая Малання.

Па ўсім было відаць, гаспадыня толькі што ўправілася па гаспадарцы і рыхтавалася карміць свайго хворага мужа.

— Мо шчэ й не снедаў, галубок? Без Веркі з дзецьмі аднаму, мабыць, цяжка. То мы будзем хутка снедаць.

— Не хвалюйцеся, цётка Малання, я не галодны, дзякуй. А Сцяпанавіч ці дома? — не чакаў такога цёплага прыёму Вераб’іхі Адамчык, нават разгубіўся.

— Ды на печы. Прыхварэў, ліха нейкае прыхапіла. Во, ратую, небараку.

Яна пусціла Адамчыка ў хату.

— Дык, чуеш, Ігнатка, не слухаецца, стары дурань, усё сварыцца са мной. Ледзьве на печы сёння ўтрымала, каб адляжаўся.

— Цыц, баба! Лішняе балбочаш... — з кухні пачуўся хрыплы мужчынскі голас, і жанчына, хуценька паставіўшы жбанок на стол, знікла ў святліцы.

Вераб’ю ішоў шосты дзясятак. Нарадзіўся ён тут, у Бечыне. У пяць гадоў застаўшыся сіратой, гадаваўся ў далёкай радні ў Грабаўцах. Адтуль яго забралі ў царскае войска, дзе сышоўся з бальшавікамі і пасля рэвалюцыі толькі аднойчы прыязджаў у Бечын. Тады ж упадабаў Маланню, таксама сірату, пасватаўся да яе і павёз у Гомель, дзе ён працаваў звычайным рабочым на буйным заводзе. Аднойчы яго, партыйнага актывіста, выклікалі ў абкам партыі і прапанавалі вярнуцца ў вёску, каб дапамагчы пралетарскаму сялянству будаваць новае жыццё. А тут яшчэ і Малання часта заводзіла гаворку пра тое, чаму ж ім не вярнуцца ў Бечын, дзе іх карані, і Верабей пагадзіўся змяніць гарадское жыццё, да якога так цяжка прызвычайваўся, на вясковае. Ды і хацелася забыцца на тое страшнае, што здарылася з імі ў Гомелі: Малання двойчы цяжарыла, аднак першае дзіця нарадзілася мёртвым, другое таксама выцягнулі абцугамі... Пасля таго Малання ўжо не магла зацяжарыць, урачы заявілі, што быць ім бяздзетнымі. Верабей вярнуўся ў свае родныя мясціны, дзе неўзабаве бечынцы стварылі свой калгас.

Пачуўшы гаворку жонкі і калгаснага брыгадзіра, Верабей злез з печы на ўслончык, паціху ўсунуў ногі ў валёнкі. Хоць у хаце было напалена, нават душна, накінуў паверх зрэбнай кашулі кажушок, і пайшоў насустрач госцю, падаў яму руку:

— Ну, здароў быў...

Брыгадзір паціснуў яе, сказаў:

— Антон Сцяпанавіч, кепска вам, бачу. То, можа, я дарэмно турбую. І без вас тое праўленне правядзём, калі хварэеце.

— Праўленне? Якога ражна сёння, у суботу? Чаму так спешна? — здзівіўся і адразу ажывіўся Верабей, нават з твару змяніўся — на ім запульсавалі ледзь заўважныя чырвоныя пражылкі.

— Дык тут такое дзела. Распарадзіўся сам Чэркас. Уранку званіў рахункаводу, каб усіх абвясцілі. Яшчэ зацёмна ў раённую бальніцу паехаў Адам Гаўрыловіч. Прывязе дадому апоўдні старшыню. Нібыта, выпісалі... — паведаміў Ігнат.

— Во як? Выходзіць, на папраўку наш Мікола пайшоў, — узрадавана адказаў сакратар парт’ячэйкі. — А то я, грэшным дзелам, падумаў, што і сеяцца без галавы будзем. Дык кажаш, апоўдні ў канторы?

— Так, Антон Сцяпанавіч. Прыйдзеце? Ці адляжыцеся?

— Прыдумаў... Я ж мушу, павінен быць, абавязкова...

— Ну, то я пайду. Дзеці адны ж у хаце. Па абедзе матку бацька падвязе ў Бечын, і я таксама пабягу на праўленне. — Ігнат устаў, толькі хацеў насунуць на галаву шапку, як гаспадар раптам спыніў яго.

— Вось што, Ігнат. Прабач, што па бацьку не згадваю, бо малады яшчэ. Хаця, ужо маеш права, каб так цябе і я зваў — Ігнат Сцяпанавіч... Дык вось. Даўно, браце, да цябе прыглядаюся. Добры ты хлопец, старанны. Невыпадкова ў брыгадзіры рэкамендаваў. Не падвёў. Хоць напорысты часам, але разум­ны. Работы ніякай не баішся. Людзі цябе паважаюць. Слухаюць. Бацька твой таксама не гультаяваў жыццё. Праўда, неяк збоку ўсё, асобна ад людзей, і як быццам з недаверам да савецкай улады. Вось жа які ўпарты, паглядзі ты на Сцяпана: дагэтуль з хутара не хоча нікуды ехаць!

— Ды яно так, занадта ўпёрты мой бацька: памру тут, і не кажы! — з сумам адказаў Адамчык.

— Ну, на ўсё свой прыйдзе час. Усе памром, тады, калі трэба будзе. Але, думаю, ён сам прыме правільнае рашэнне, і перабярэцца-такі ў Бечын. За вёскай, ведаеш жа, ты ж камсамолец, вялікая будучыня. А хутарское ўсё адпадзе.

— Цяпер бацька трохі прыціх, не агрызаецца, як раней. Маці за яго ўзялася. У яго ж адзін аргумент: а што калі сыны вернуцца, дзе прыткнуцца? Думаю, можа, за лета і пераедуць, пасля перавязём хату. Хаця і ў нас усім месца хопіць, хата ў нас з Веркай вялікая. Ад старых нам трэба падмога, дзя­цей дапамогуць гадаваць, і мы іх не кінем, разам будзе лепей. Браты, ясна, падаліся ў навуку, сюды наўрад ці вернуцца, а мы заўсёды, так сказаць, падсобім, — церабіў нецярпліва вушанку Ігнат.

— Так, так, хлопча... І Верка твая — хоць сірата, але стрыжань сапраўдны мае. Мужчынскі, скажу, стрыжань. Адвучыцца, першай трактарысткай у нас будзе. І трактар Нікіценка нам абяцаў. Праўда, тут табе асабіста, можа, і не пашанцавала з яе жаданнем: забудзеш пра жонку на ўсю вясну і, лічы, восень. Механізацыя, брат, тэхніка — тут такая рэч.

— Ды я што, я разумею, але ж хіба яе пераробіш, такая яна рашучая...

— Малайчына, не спалохалася новага. Працы не баіцца. Так што сям’я ў цябе добрая, трывалая, карацей, наша савецкая сям’я. І табе, скажу, трэба не стаяць на месцы, не адставаць ад жонкі, так сказаць, — Верабей лагодна ўсміхнуўся, уважліва паглядзеў на Ігната.

— Дык і я ж раблю, як магу. Як усе людзі, — усё больш здзіўляўся Ігнат, не здагадваючыся, куды скіроўвае сакратар парт’ячэйкі.

— Я ж і кажу — стараешся, павагу ў людзей маеш. Таму ў партыйнага кіраўніцтва ёсць думка, так сказаць, каб даверыць табе большую справу.

— Антон Сцяпанавіч, вы зноў пра тое ж, пра што восенню казалі? Не, — заківаў галавой Ігнат, быццам па той справе рашэнне прынята раз і беспаваротна.

— Не гарачыся. Не буду хаваць ад цябе, Ігнат Сцяпанавіч, час, канешне, нялёгкі. Поскудзі сярод людзей яшчэ шмат. І тых, хто нам шкодзіць новую дзяржаву, новае жыццё будаваць. Таму партыя робіць стаўку на правераных людзей. На тых, за кім народ пойдзе, каму давярае. Дык вось. Я ўсё ж не прыняў твае довады і рэкамендаваў цябе днямі на бюро райкама партыі. Ты, як мне бачыцца, гатовы кіраўнік. А нам трэба з рук вон намеснік старшыні калгаса. Чэркасу трэба добры памочнік.

— Дык у мяне ж толькі два класы, які з мяне... — расчырванеўся Ігнат.

— Не перабівай, малойча, старэйшага, а слухай. Падвучышся, у Мазыр, у вобласць паедзеш, у Чэркаса што падгледзіш. Ён хоць і чужы ў Бечыне, але людзі яго прынялі. Толькі вось хворы ён. Не схаваю: кепская тая хвароба.

— Дык падлячылі ж, здэцца, вяртаецца.

— Ну, можа, і мінецца. Але ж справу трэба рабіць. Таму днямі паедзем у раён. Спачатку да нашага Іллі Мірончыка зойдзем, ён цябе добра ведае. Падтрымае. А потым у райкам, да першага сакратара Нікіценкі. Як усё будзе добра, будзем цябе рэкамендаваць і ў партыю.

Не развітваючыся, ён павярнуўся і пайшоў да печы. А Ігнат, успацелы ад такой нечаканай гаворкі з сакратаром парт’ячэйкі, не ведаў, што яму цяпер рабіць. Выскачыўшы з душнай хаты Вераб’я на сонца, а яно, яркае, сакавіцкае, аж асляпіла вочы, падумаў: не, усё ж трэба адмаўляцца, што б яму там ні гаварылі. Не трэба брацца за тое, што не яго, не можа ён падвесці людзей. Гэта была яго пазіцыя, і адмаўляцца ад яе не будзе.

Дома, як аказалася, з самага рання гаспадарыла маці. Яна выпаліла ў печы, накарміла блінамі ўнукаў. У напаленай печы нагрэла чыгун вады, і каля прыпечка ў драўлянай балейцы вымыла спачатку ўнука, а потым і маленькую Нінку, і цяпер дзеці пасопвалі на печы. Агапка тым часам не заспакоілася: у цёплай вадзе перамыла ўсю брудную дзіцячую вопратку і сарочкі сына.

Калі Ігнат увайшоў у хату, удыхнуў прыемны пах свежавымытай падлогі, пабачыў развешаную перад прыпечкам чыстую бялізну, ён з удзячнасцю падумаў пра маці. Яна ў яго, нібы святая з іконы. Добрая да Веркі, прыняла яе як дачку, хаця ж ведала, якое гора звяло пад адным дахам гэтую сірату-гаротніцу і яе сына. І Ваньку палюбіла так, як сваё дзіця, роднае, можа, песціла свавольніка нават больш, чым родную ўнучку, маленькую Ніначку.

Сын, канешне, вельмі паважаў маці, але ж даў ёй даўно зразумець: яго сям’я — яго клопат. За падтрымку дзякуй, за клопат бацькоўскі, а ў астатнім, мы, маладыя, неяк самі разбяромся. І ад таго ў бацькоўскім доме, і тут, у хаце, якую Ігнат збудаваў разам з жонкай, не было сварак, сем’і жылі дружна, але кожная сваім розумам. Старыя і праўда ніколі не лезлі са сваім, хаця заўсёды адгукаліся, калі трэба было падтрымаць дзяцей і ўнукаў.

Ігнат разуўся, ціха паклаў валёнкі перад печчу, каб крыху прасохлі. Не хацеў будзіць старую, нацягалася з раніцы і дома, і ў сына нарабілася. Зазірнуўшы на печ, дзе соладка спалі яго дзеці, з застылай усмешкай на твары падаўся ў чыстую палову. Да праўлення было яшчэ гадзіны дзве, каб адпачыць трохі самаму. Хаця заплюшчыць вочы так і не ўдалося: з галавы не выходзіла сказанае Вераб’ём.

Цяпер Ігнат ужо вагаўся, не ведаючы, ці правільна зробіць, калі адмовіцца. А людзі ж, мабыць, усё ж спадзяюцца на яго, брыгадзіра лепшай брыгады? Ці мае права ён настойваць на сваім? Ці справяцца ў такі адказны час яны з Веркай з сямейнымі справамі, калі ён стане намеснікам старшыні? Гэта ж такі клопат. Ды і ў жонкі будзе нямала клопату, калі сядзе за трактар.

5

Напрадвесні, калі зіма пачала адступаць, мала ў каго з бечынцаў на стале, акрамя поснай бульбы, кіслай капусты, зрэдку цыбуліны з бураком, быў крышанчык сала ды гладыш кісляку. Яшчэ не ўсе вяскоўцы маглі прыдбаць жыўнасць у свой хлеў: з-за безграшоўя цяжка было купіць нават цялушку. З калга­са нічога не атрымлівалі, мала чые дзеці ведалі смак малака, амаль у кожнай хаце была нішчымніца. Людзі чакалі вясны, калі пойдзе першае зяленіва: за шчасце будзе маладая крапіва, а потым шчаўе ды бацвінне.

У такую для большасці калгаснікаў гарачую пару на здзіўленне ціха праходзілі калгасныя сходы: на іх, не бачачы палёгкі, людзі больш адмоўчваліся, чым што гаварылі, нібыта стаіліся ў сабе. Таму таксама была прычына, ведалі, асабліва крыклівыя за непрадуманае слова пацярпелі ўжо: зніклі з вёскі Тарас, Мірон, Хведар, Ілля, і нават звестак пра іх ніякіх няма, нібыта і не было такіх людзей у Бечыне і навакольных вёсках.

Хаця людзі і маўчалі на тых сходах, але шмат каго брала за душу, вярэдзіла: чаму ж так выйшла? Ці такога яны чакалі ад народнай улады? Чаму плён іхняй калектыўнай працы большай часткай адыходзіць дзяржаве, а не ім, што працуюць, не пакладаючы рук, ад цямна да цямна? Якая карысць з тых змен, калі іх дзеці дагэтуль галадаюць? Ці змянілася хоць што да лепшага ў іх жыцці, калі, напрыклад, тое ж Князь-возера раптам перайначылі ў Чырвонае і гэта чамусьці назвалі найвялікшай заваёвай новага жыцця? Каму ж ад таго, каб хто сказаў, была палёгка?

Адказу на гэтыя пытанні ў паляшуцкіх хатах не маглі знайсці, яго про­ста не было. І цяпер усё часцей і часцей бечынцы згадвалі працалюбівага хутаранца Расевіча і яго сям’ю. Жылі ж тыя людзі побач, гадавалі, як і ўсе, дзяцей, ураблялі сваю зямельку, рвалі жылы, каб зрабіць сваё ж жыццё больш заможным, прыклад іншым, як жыць і працаваць, паказвалі, нікому не шкодзілі, а што атрымалі? Тое ж, што і некалькі дзясяткаў іншых сем’яў хутаранцаў, якіх новая ўлада таксама палічыла за ворагаў, ды выслала са сваіх родных мясцін у далёкую чужую зямлю, якую між сабою палешукі ахрысцілі дзіўным словам Сібер. Гэтай Сіберы, куды вывозілі хутаранцаў, якія не ўступалі ў калгас, і тых калгаснікаў, што абураліся новым жыццём, баяліся ўсе.

А ім жа, былым хутаранцам-гаспадарам, яшчэ нядаўна многія зайздросцілі: у іх ёсць свой хлеб і да хлеба. Ды, аказалася, што і пазайздросціць раптам не стала каму: усе роўныя, усе бядуюць. А абяцанае ўладай усеагульнае шчаслівае жыццё пакуль не наступала, хоць па-ранейшаму партыйныя агітатары на сходах пераконвалі калгаснікаў у гэтым. Паслухаць агітатараў, дык нібыта і сонца сёння ўжо вышэй, чым учора. Толькі словы словамі, а ява явай: жылі людзі кепска без сваёй зямлі, без сваёй гаспадаркі, без працы на ёй.

6

Праўленне калгаса «2-я пяцігодка» павінна было пачацца апоўдні, але пачалося са спазненнем больш чым на гадзіну, калі людзі не на жарт зашумелі, што, маўляў, так і да вечара давядзецца прасядзець тут у бесталковіцы, да кан­торы пад’ехаў воз. А неўзабаве на парозе з’явіўся старшыня Мікола Чэркас, прывітаўся:

— Добры дзень, таварышы. Прабачце, у райвыканкаме затрымалі, ды да Бечына, канешне, няблізкі свет...

Невысокі, каржакаваты, ён расшпіліў кажушок, паправіў на жываце яшчэ армейскі кіцель, які так і не змяніў за некалькі гадоў працы ў «2-й пяцігодцы», потым павітаўся за руку з усімі мужчынамі, і, пракашляўшыся ў насоўку, заняў сваё месца за сталом. Побач селі старшыня сельсавета Іван Салавейчык і сакратар парт’ячэйкі Антон Верабей.

— І вам здароўечка, Мікола Хведаравіч! Добра, што дадому вас урачы пусцілі... — зашумелі жанчыны, усміхаючыся свайму кіраўніку.

Верабей сядзеў у расшпіленым кажушку, не распранаўся, бо па целе дагэтуль бегалі дрыжыкі-мурашкі, хоць і адчуваў ён сябе крыху лепей, прастуда адступала, але прытуліўся да цёплай грубкі, леваруч ад стала і акна, у якое кідала смелыя позіркі задзірыстае, амаль вясенняе сонца.

Сакратара парт’ячэйкі не на жарт спалохаў выгляд Чэркаса: высахлы, пажаўцелы твар, запалыя вочы, раней васільковыя, цяпер яны падаліся яму бясколернымі, і рукі халодныя, як лёд. Падумаў: блага табе, Мікола, не далітакі рады хваробе ўрачы. Аднак тут жа перавёў думкі на іншае: нешта ж важнае мае сказаць старшыня, калі так, з дарогі, адразу на праўленне.

— Таварышы актыў! Члены праўлення, прысутныя члены партыі, сельвыканкама! — Чэркас стараўся не выдаваць сваёй хваравітасці, але адчувалася, як цяжка яму было гаварыць. — Не збіраўся турбаваць вас сёння, бо праўленне мы рашылі правесці пазней, каб падрабязна пагутарыць пра арганізацыю сяўбы. Аднак непрадбачаныя, нават жудасныя фактары прымусілі ўсіх вас сабраць сёння...

— А што ж такое страшнае ў нас адбылося, Хведаравіч? — пачуліся галасы з задніх радоў. — Не дай бог, вайна...

— Сплюньце, дурныя. Гэта ж такое ляпнуць! — зашыпелі наперадзе.

— Цішэй, таварышы, і праўда, паслухаем давайце... — сказаў сваё слова і старшыня сельвыканкама Іван Салавейчык.

Чэркас, адчувалася, падбіраў словы, каб сказаць нешта важнае, але ў яго не атрымлівалася, іх чамусьці не хапала. І ён зноў закашляўся ў хусцінку, калі адняў яе ад рота, ад Вераб’я не схавалася, што там засталіся кроплі крыві. І ён усё зразумеў: Чэркасу заставалася мала, яго, мабыць, адпусцілі дадому паміраць. «Эх, як адчуваў, недарэмна пачаў размову з Адамчыкам. І ці ўжо не сёння прыйшоў час паставіць пытанне аб намесніку?»

— Таварышы, партыйную сям’ю раёна і Палескай вобласці напаткала вялікая страта... — Чэркас зноў закашляўся, але ненадоўга. — Сярод сапраўдных партыйцаў, верных справе Леніна—Сталіна, няма больш самага адданага яго члена, нашага земляка, таварыша Іллі Сідаравіча Мірончыка...

— А божачкі! Як няма? Ён жа надоечы заязджаў у Бечын, жывы-здаровы... — спалохана войкнула чырванашчокая Прося Асіпенка.

— Як жа гэта так, людцы мае?.. — пляснула рукамі ад здзіўлення і Тэкля Мірановіч.

Усе ж маўчалі, ашаломленыя такой навіной.

— Так, таварышы, няма нашага былога старшыні сельсавета. Пяць апошніх гадоў таварыш Мірончык верай і праўдай служыў раёну на пасадзе старшыні райвыканкама. Але ўчора нашы ворагі перапынілі яго жыццё, — нібы выціскаў з сябе хворы старшыня калгаса. — Ілля Мірончык загінуў у няроўнай барацьбе з нашым класавым ворагам.

— Кажы прама, Мікола, не хадзі вакол, свае мы, — настояў Верабей, дакрануўшыся да халоднай рукі Чэркаса і тут жа, як апёкся, адняў яе.

— Нейкія злыдні ўчора падпалілі дом, у якім жыў старшыня райвыканкама. Ён згарэў, памёр страшнай, жудаснай смерцю. Следства ўстанавіла: перад пажарам яго забілі.

— А як жа гэта? — завойкалі жанкі.

— Куды ж міліцыя глядзела?

— Цішэй, цішэй, праўленне ўсё ж... Вы бачыце, як таварышу Чэркасу цяжка, паслухаем яго, не перабівайце, — зноў не вытрымаў старшыня сель­савета. Салавейчык, дачакаўшыся цішыні, уважліва паглядзеў на Чэркаса і спытаўся:

— Дык, можа, затрымалі ўжо вылюдкаў?

— Скажу прама: падазрэнне адразу пала на высланых бечынскіх кулакоў, якіх, як вы ведаеце, асудзілі і вывезлі з рэспублікі. Толькі тыя, па звестках міліцыі, уцяклі з Котласа і недзе стаіліся. Сярод іх, магчыма, быў і вядомы вам Зміцер Аскерка...

Старшыня калгаса зноў перавёў дыханне, наліў і выпіў паўшклянкі вады, і пасля прадоўжыў.

— Як вы ведаеце, Ілля Мірончык займаў прынцыповую і бескампрамісную пазіцыю да ворагаў народа. Не выключана, што менавіта гэтыя вылюдкі, якіх нехта прыгрэў у нашым прыгранічным раёне, альбо нейкім чынам яны пераходзяць нашу дзяржаўную мяжу з буржуазнай Польшчы, нелегальна, так сказаць, тут падрываюць наш савецкі ўклад жыцця, і зноў, напаскудзіўшы, туды ўцякаюць...

— Бандзюкі зноў з’явіліся, людцы! Ніяк зладу няма з гадзюкамі. Пажылі трохі ціха, а глядзі ж ты, вяртаюцца, шкодзяць, — зноў азвалася спалоханая Прося Асіпенка.

— Іллю як шкода... — зашумела праўленне.

— Але, добры быў чалавек. Мала такіх. Няшчасны... — заплакала Тэкля Мірановіч. — І такая смерць. Божачкі, яго ж маладзіца, тваёй Веркі, Ігнат, сястра, Зінка, таксама ж згарэла. Тыя ж падлюкі, ясна, звялі кабету. А смерць, атрымліваецца, адна на дваіх выйшла. Як ні круці — адна. Вось, які лёс... — цяжка ўздыхнула Тэкля Мірановіч і ці то са страхам, ці то са спачуваннем у вачах паглядзела на Ігната Адамчыка.

Той сядзеў з краю, амаль ля парога, апусціўшы галаву. Страшная, нялюдская смерць Іллі яго ашаламіла.

— Дык вось, таварышы, што вам скажу. Давайце добрым словам успомнім нашага старшыню райвыканкама. Прашу ўсіх устаць, хвіліна маўчання, так сказаць... — нарэшце ўставіў сваё слова ў агульны гармідар Чэркас.

Напружаная цішыня павісла ў памяшканні, людзі застылі ў скрусе, хаця кожны думаў пра сваё.

— Сядайце, таварышы... На пасяджэнні райкама партыі і райвыканкама прынята рашэнне пахаваць таварыша Мірончыка на яго радзіме, у вёсцы Бечын. У нас, значыць. Таму заўтра, апоўдні, кіраўніцтва вобласці і раёна, прадстаўнікі працоўных калектываў і ўстаноў Мыткавіцкага раёна развітаюцца з нашым паплечнікам на бечынскіх могілках. — Чэркас усё ж перасіліў кашаль, і цяпер гаварыў роўна, без надрыву. — На нас ускладзена поўная адказнасць за падрыхтоўку і арганізацыю пахавання таварыша Мірончыка. Праўленню калгаса, сельвыканкаму і парт’ячэйцы даручана зрабіць усё, каб годна правесці сапраўднага камуніста. Ну і ў калгасным клубе, як водзіцца, памянуць, так сказаць, па журботнай традыцыі, вернага бальшавіка-ленінца і сумленнага чалавека.

Нечаканая смерць Мірончыка, які столькі гадоў жыў і працаваў разам з землякамі, сённяшнім вечарам з’яднала калгаснікаў. Хаця, калі кепская навіна распаўзлася надвячоркам па вёсках сельсавета, у некаторых хатах ёй нават абрадаваліся — не кожнаму пры жыцці ўсё ж дагадзіў нябожчык.

7

Могілкі ў Бечыне раней былі наводшыбе. А цяпер, калі з хутароў у вёску масава перасялілі людзей, адразу за імі за некалькі гадоў выраслі цэлыя вуліцы, якія кіраваліся ў розныя бакі, так што могілкі апынуліся якраз у цэнтры вёскі. Насупраць, цераз шлях, размяшчаўся калгасны свіран, а крыху далей, за прылескам, увосень збудавалі прасторную канюшню.

У нядзелю з самага ранку па наказе з сельсавета тут, ля могілак, ужо таўкліся людзі. То былі і бечынцы, і былыя хутаранцы, якіх ссялілі ў невялікую новую вёску, што з’явілася адсюль у пяці кіламетрах — Бечынскую Рудню, былі і з Хвойнішчаў, і нават з далёкіх Грабаўцаў.

Людзі прыбывалі на санях і на калёсах, здароўкаліся яшчэ з маладжавым, але агрузлым і патаўсцелым старшынёй сельсавета Іванам Салавейчыкам. Ён тут сёння распараджаўся, кіраваў, каб ля спешна абгароджанага новымі жэрдкамі ўвахода на могілкі, быў парадак. Галоўнае, ніякага гужавога транспарту, і каб сані і калёсы вяскоўцы ставілі леваруч ад могілак, а тут, ля ўвахода — барані божа! — павінна быць пуста. Як вырашылі ўчора на праўленні, тут стануць машыны, што прыедуць з райцэнтра і вобласці, а таксама месца для гужавога транспарту — з іншых калгасаў і сельсаветаў раёна. Г асцям, як гаворыцца, усё лепшае.

Як толькі развіднелася, калгасныя цесляры ўжо абладжвалі цэнтральны ўваход на могілкі: навесілі новыя вароты і веснічкі. Штакетніку на большае, ды і цвікоў, як на тое, не аказалася. Калгасная кузня даўно не працавала, бо стары каваль быў слабы і не мог зімой працаваць з-за хваробы, а замяніць яго не было каму. Таму вырашылі: адсюль, ад уезда ў вёску, толькі памяняць старыя, згніўшыя жэрдкі на свежыя.

Актывістаў-камсамольцаў Салавейчык выправіў высекчы густое кустоўе на пляцы, што краем прымыкаў да самай дарогі. Там пакуль не было магіл. Тут, ля шляху, амаль скраю могілак, некалі пахавалі маці старшыні райвы­канкама. Побач з яе асеўшай магілай, якую падправілі, падсыпаўшы жоўтага пяску, і было вырашана падрыхтаваць апошняе прыстанішча для яе сына.

Праўда, каб пляц быў больш шырокі, на тры пралёты прыгарадзілі яшчэ жэрдак, тым самым пашырылі ў правы бок самі могілкі, папярэдне зрэзаўшы маладыя бярозы і алешыны, ды вычысціўшы ўвесь хмызняк.

Салавейчык задаволена пахаджваў уздоўж новай агароджы і пахвальваў у думках Ігната Адамчыка. Яму ж, старшыні сельсавета, лічы, нічога тут і рабіць асабліва не прыйшлося. Ігнат ні свет ні зара падняў сваіх брыгадных, і яны аднавілі агароджу з цэнтральнай часткі могілак. А другая брыгада расчышчала на вольнай пляцоўцы мокры снег і капала яму. З жоўтага, яшчэ прамерзлага пяску акуратна насыпалі на паўметра ў вышыню і метры на два ў даўжыню прадаўгаваты бурт, на які спецыяльна прывезлі дзве акуратна абгабляваныя шырокія дошкі-дваццаткі. Сюды якраз і меркавалася паставіць труну з целам. А збоку, між двух дубкоў, якія раслі амаль побач, каля магілы Мірончыкавай маці, мужчыны нацягнулі дрот: тут павінны размясціць прывезеныя з горада гірлянды і вянкі. Чэркас загадзя папярэдзіў, што іх будзе шмат, у райцэнтры, дзе з самай раніцы арганізуюць развітанне, іх загрузяць у асобную машыну, бо не ўсе жадаючыя змогуць паехаць на пахаванне ў Бечын.

Зрабіўшы асноўную работу, мужыкі з недалёкага адсюль бору прывезлі лапкі ельніку, густа выслалі расчышчаную пляцоўку. Іх спатрэбілася нямала, вазы чатыры, каб прыхаваць крыху размокшыя лапікі чорнай вадзяністай зямлі, разбітай людскімі нагамі і набрынялы ад падталай вады снег.

Калі напачатку а дзясятай гадзіны сюды дапяўся сакратар парт’ячэйкі Антон Верабей, які асабіста арганізоўваў жалобны стол у клубе, заспакоены Салавейчык паведаміў:

— Ну, як маглі, Сцяпанавіч. Здаецца, паспяваем. Тэлефануйце ў райкам. Хай выязджаюць...

8

Такога пахавання ні бечынцы, ні жыхары навакольных вёсак яшчэ не бачылі. Члены праўлення калгаса загадзя расставілі людзей у некалькі радоў уздоўж новых пралётаў з жэрдак, яшчэ добрая сотня засталася стаяць звонку могілак, таму што на расчышчанай пляцоўцы ўсе не памясціліся. Салавейчык позна зразумеў сваю памылку, трэба было б яшчэ на пралёт-другі пашырыць могілкі, і цяпер хваляваўся, што атрымае з-за гэтага наганяй ад першага сакратара райкама партыі. А Нікіценка і так яго чамусьці не заўважаў. Салавейчык адчуваў жудасны, быццам жывёльны страх перад былым старшым следчым раённай міліцыі, які вельмі хутка прасунуўся па кар’ернай лесвіцы, паспеў пакруціцца нават у Мазыры сакратаром абкама партыі, а год таму вярнуўся ў раён, туды, дзе і пачынаў.

Але браў да сэрца сельсаветчык дарэмна. Нікіценка, які раней астатніх дабраўся ў Бечын, агледзеў усё і быў задаволены. Магчыма, упершыню пахваліў Салавейчыка, актыў і праўленне калгаса. Людзі акружылі першага сакратара, толькі і паспелі перакінуцца словамі пра будучую сяўбу, як якраз апоўдні, насупраць расчыненых варотцаў могілак натруджана спыніліся тры грузавыя аўтамабілі. К гэтаму часу ўздоўж могілак ужо месца вольнага не было ад вазоў і калёс, на якіх прыехалі невядомыя бечынцам людзі.

Вяскоўцы дзіваваліся, як аднекуль ззаду, з накрытых шэрым брызентам машын, выскачылі сталыя мужчыны і зусім маладыя хлопцы. Іх было чалавек дзесяць, у руках яны неслі музычныя інструменты, якія зіхацелі, аж сляпілі на яркім сакавіцкім сонцы. Яны хуценька выстраіліся наперадзе прыехаўшых аўтамабіляў, якраз насупраць расчыненых новых варотцаў. Затым з’явіліся людзі ў ваеннай форме і са зброяй у руках: з абодвух бакоў акружылі расчышчаны шырокі праход на могліцы.

Сярод бечынцаў пайшла пагалоска: гэта ж пагранічнікі, з Міткавіч. Раён іх прымежны, зусім побач — тэрыторыя Польшчы. Праўда, тут, у гэтым глухім куце, да дзяржаўнай мяжы з палякамі было далекавата, і многія вяскоўцы бачылі савецкіх пагранічнікаў упершыню.

Тым часам двое спрытных маладых пагранічнікаў апусцілі борт палутаркі і жвава заскочылі на прыцэп. Там стаяла закрытая дамавіна, абабітая ярка-чырвонай тканінай. Пагранічнікі акуратна паднялі яе і, зрабіўшы два крокі, перадалі на рукі чацвярым міліцыянерам, якія стаялі на зямлі. Акуратна трымаючы труну, тыя ціха панеслі яе да могілак. Калі двое пагранічнікаў апынуліся на зямлі, у іх руках усе заўважылі металічны надмагільны знак. Яго зверху ўпрыгожвала вялікая чырвоная зорка, а ў шырокім квадратным шкельцы, уманціраваным у рамку фота, з якога нібыта ўсміхаўся сваім земля­кам Ілля Мірончык.

І ў тое ж імгненне, спалохаўшы многіх, грымнуў пахавальны марш. Нечакана загаласілі жанчыны. У вёсцы ўсчалі страшэнны брэх сабакі. І з векавых дубоў, якіх на старых могілках было шмат, спалохана ўзвіліся ўвысь чорныя вароны.

Калі дамавіна стала на сваё месца на жоўты пясочак, паўсотні вянкоў і гірлянд укруг свежавыкапанай магілы акружылі яе, а паперадзе, побач з магілай маці нябожчыка, аціхла ганаровая варта, жалобны мітынг адкрыў першы сакратар райкама партыі.

— Дарагія таварышы! Мы аддаём роднай зямлі нашага паплечніка, сапраўднага бальшавіка, вопытнага арганізатара калгаснага руху, выдатнага гаспадарніка, старшыню райвыканкама Іллю Свірыдавіча Мірончыка, — хвалюючыся, спачатку ціха, а потым роўным, цвёрдым голасам прамовіў успацелы Андрэй Нікіценка. — Гэта быў незвычайны чалавек, які вельмі добра разумеў сваё месца і час, імкнуўся ўсё зрабіць дзеля таго, каб наша жыццё станавілася лепшым і смела крочыла наперад. Наш раён за апошнія гады, калі Ілля Свірыдавіч Мірончык працаваў кіраўніком райвыканкама, дасягнуў небывалых да гэтага вышынь. Я не буду пералічваць лічбы ўраджаяў, але яны выраслі непараўнальна з мінулымі гадамі. Гэта так. І жыць стала лепш, як сказаў таварыш Сталін, жыць стала весялей. Нябожчык быў смелым, адданым прадстаўніком нашай партыі, разумеў простых людзей і ўсё імкнуўся рабіць па справядлівасці.

Але, дарагія таварышы, мы не змаглі зберагчы нашага паплечніка. Класавыя ворагі прыклалі шмат намаганняў, каб адабраць жыццё ў вернага сына нашай партыі, падабралі момант і забілі Іллю Свірыдавіча. Толькі ж іх крывая дарожка нядоўга будзе віцца! Мы ведаем, хто гэта зрабіў! Следства пакуль ідзе, але мы клянёмся, што вінаватыя адкажуць за яго смерць у поўнай меры. Спі спакойна, наш баявы таварыш. Ведай: пачатая табой справа будзе прадоўжана, а тваё імя застанецца назаўсёды ў нашых сэрцах...

Кабеты ўвесь час плакалі, перашэптваючыся, шкадуючы, якую жудасную смерць сустрэў нябожчык. Ля зачыненай дамавіны пра Мірончыка сказаў слова і загадчык сельгасаддзела абкама партыі Іваноўскі, а потым ад імя землякоў выступілі па чарзе Верабей і Салавейчык. Чэркаса на пахаванні не было: яму зноў стала кепска, на кватэры страціў прытомнасць, і ледзь жывога старшыню калгаса па распараджэнні Нікіценкі зноў павезлі ў раённую бальніцу.

Калі тройчы прагрымелі ў неба выстралы, зямля прыняла дамавіну з абпаленым целам гаротніка, у жалобнай скрусе на бечынскіх могілках сцяўся яшчэ адзін даволі малады чалавек, які вельмі добра ведаў загінуўшага. Так сталася, ён апошнім часам нават пасябраваў з ім. Толькі ж ніхто не ведаў, што звязвала перспектыўнага следчага, старшага лейтэнанта міліцыі Коршака і былога старшыню Бечынскага сельсавета, якому потым вобласць даверыла ўзначаліць цэлы раён.

Андрэю Коршаку было сапраўды шкада свайго старэйшага калегу, які, нягледзячы на ўсе яго юнацкія пралікі, па-добраму клапаціўся пра зусім чужога яму хлопца. Ён добра памятаў, як той у свой час не выдаў яго ненавіснаму начальніку міліцыі, калі з перабітым пераноссем, упусціўшы кулака Рыгора Расевіча, поўзаў у гурбе снегу, заходзячыся ад болю, на падворку ягонай цёткі Арлухі ў Грабаўцах. І тут як ні круці, Мірончык меў поўнае права здаць яго злыдню Калатовічу: менавіта ён, сяржант Коршак, апраставалосіўся, дазволіў збегчы ворагу народа, а той, з-за свайго калецтва, нічога ж зрабіць не мог! Коршак і зараз быў перакананы: усё тады залежала ад яго, міліцыянера, а ён вярнуўся да кульгавага Мірончыка з пабітым носам. Якая ганьба яму!

Праўда, ён не ведаў, не здагадваўся нават, што будучы старшыня райвы­канкама ўвогуле тады не хацеў ніякай пагалоскі, бо баяўся за лёс сына сваёй загінуўшай жонкі Зіны, за малога Васілька, які ўсё роўна потым згубіўся на бязмежных прасторах краіны. Не ведаў і таго, што Мірончык, калі стаў кіраваць раёнам, акуратна, каб не нашкодзіць сабе, шукаў хлопчыка, якога раней усынавіў, а потым вымушаны быў адмовіцца ад гэтага ўсынаўлення. Толькі ўсё было дарэмна — слядоў Васілька не знаходзіў. Не ведаў Коршак і яшчэ аднаго: чаму менавіта Ілля Мірончык рэкамендаваў яго ў партыю, дапамог яму і ягонай маладой жонцы атрымаць пакой у інтэрнаце. А таксама — чаму хадайнічаў, каб яго накіравалі на вучобу, а пасля паставілі следчым якраз у той час, калі Калатовіч, звёўшы ў раёне не адну сотню сумленных людзей, нечакана перабраўся на высокую міліцэйскую пасаду ў сталіцу.

Вось чаму следчаму балюча сёння было развітвацца з тым, хто ў любой сітуацыі заставаўся, як яму здавалася, найперш, чалавекам. Як праўда і тое, што Коршак у такі няпросты для краіны час імкнуўся быць падобным да свай­го старэйшага таварыша.

9

— Канешне, Ігнат Сцяпанавіч, мы доўга прыглядаліся да цябе, так сказаць, вывучалі... — першы сакратар райкама партыі Андрэй Нікіценка, седзячы за сваім рабочым сталом, з цікавасцю разглядаў крыху сарамлівага трыццацігадовага мужчыну.

Былы следчы Нікіценка быў моцным псіхолагам, таму адчуў: у час здавалася б шчырай размовы Адамчык думае аб нечым сваім, нібы і не здагадваецца, дзеля чаго яго сюды запрасілі. «Што ж цябе так гняце, хлопча?»

Ён адагнаў гэтыя думкі, усміхнуўся, падумаў: што ж, не памыляецца Верабей, гэты хлопец — не дурань, з галавой на плячах.

— Я тут, браце, пазаўчора быў у МТС. Мабыць, ведаеш, што вобласць рэкамендавала вучыць трактарнай справе і жанчын. Дык падзівіўся: аказваецца і твая жонка, Вера Адамчык, таксама на гэтых курсах. І «Сталінца-60», лічы, ужо на лапаткі паклала. Лепшы курсант, сказалі мне... — Нікіценка падобраму ўсміхнуўся.

— Ага, Верка мая такая... гарачая. Нават не здагадваўся, што так тэхніку палюбіць, — адгукнуўся Ігнат.

— Адвучыцца хутка. Дык, думаю, заслужыла сваім стараннем: перададзім «2-й пяцігодцы», вашаму калгасу, як аднаму з самых аддаленых у раёне, новую мадыфікацыю трактара, 65-ю. Нам адзін такі, дарэчы, выдзелілі, — паведаміў Нікіценка.

— Нечакана, канешне. Але, мабыць, яна заслужыла. Ды і калгасу, што там казаць, трэба трактар. З МТС да нас дабіраліся пазней астатніх, пакуль усім дапамогуць, дык мы і самі абраблялі сяк-так зямлю, а нам жа раней трэба. Неяк не клеілася ў нас з імі, — шчыра прызнаўся Адамчык. І дадаў: — А што да жонкі, вось што кепска: цяпер дома яе не пабачыш. А ў нас жа дзеткі. Двое. Ім маці патрэбна.

— Нічога, справіцеся, дзела маладое. На ўсё знойдзеце час. Пакуль яна вучыцца, бацькі, ведаю, табе памагаюць. Хаця ж колькі гаварыў і Салавейчыку, і Вераб’ю, каб думалі галавой. Як мацяркам, што працуюць, рукі развязаць: дзіцячыя яслі ў Бечыне трэба адкрыць. У вас усё для гэтага ёсць. Выгода ж якая! Тады жанкі не будуць пра дзяцей перажываць на працы — пад доглядам малых пакінуць. І, думаю, гэтую справу табе, браце, трэба будзе таксама браць у свае рукі.

— Як гэта, мне? Я ж брыгадзір толькі... — здзівіўся Ігнат.

— Ну, пачнём з таго, што з заўтрашняга дня ты будзеш намеснікам старшыні калгаса, — Нікіценка глядзеў яму прама ў вочы, вывучаў: не спалохаецца?

— Але ж... — замяў у руках шапку-вушанку Ігнат ад хвалявання.

— Вось так, браце. Райкам партыі рэкамендуе цябе, як актыўнага камсамольца, які паказаў ужо сваю работу, уменне ладзіць з людзьмі, неблагія вынікі па тваёй брыгадзе, у мяне тут і лічбы прыведзены, ды і маладосць — таксама твой козыр, што немалаважна. Быць табе намеснікам... — Нікіценка падышоў да Ігната і моцна папляскаў яго па плячы.

— Пачакайце, але ж я... У мяне і адукацыі мала, і ўвогуле, я ж беспартыйны, у нас, што тут казаць, лепшыя, дастойныя бальшавікі ёсць, — узрушана прамовіў Адамчык і ўстаў, пакінуўшы шапку на стуле. — Гэта ж, Андрэй Мікалаевіч, не брыгадай кіраваць, а фактычна ўсім калгасам, бо, як разумею, Чэркас доўга будзе хварэць.

— Ты сядзі, сядзі, — зноў дакрануўся да яго пляча Нікіценка, сеў насупраць. — Пра Міколу, вось што табе, браце, скажу. Мы хацелі яго цяпер вызваліць. Ведаеш, яго адвезлі да бацькоў у Хвойнішчы.

— Во ж як? А я збіраўся да яго сёння ў бальніцу, — разгубіўся Ігнат.

— Урачы бяссільныя. Позна. Стары бальшавік, прайшоў усю грамадзянскую. Ёсць у нас, так сказаць, маральныя прынцыпы. Не можам яго вось так узяць і сказаць: сыходзь. Усё жыццё, здароўе чалавек аддаў народу. І калгас ваш пасля п’яніцы Гаўрыльчыка, хаця пра нябожчыка нельга казаць кепска, падняў з каленяў, ва ўсякім выпадку, стараўся дзеля людзей.

— Гэта так. Наш старшыня — справядлівы і чэсны, і каб не гэта хвароба... — пагадзіўся Ігнат.

— Таму нейкі час ты будзеш і за яго, і за сябе. Адсеецеся, тут і жонка твая добры памочнік, пасля накіруем цябе на курсы старшынёўскія, а то і ў Мазыр ці ў Мінск пашлём. Падкуём, значыць, тэарэтычна. Ну, а там, як пакажаш сябе, кандыдатам у партыйныя рады міласці просім. — Нікіценка гаварыў нягучна, добразычліва, і Ігнат адчуў, што гэты чалавек спадзяецца на яго, верыць, што робіць правільна.

— Андрэй Мікалаевіч, а калі падвяду, калі не спраўлюся? — не супакойваўся Адамчык, яго лоб нават узмакрэў.

— А не маеш права так нават думаць! Што, думаеш, мяне вучылі кіраваць? А як жа? Ведаеш добра: звычайным следчым быў. Пасля партыйная работа. Нічога страшнага. Толькі час, тваё жаданне нешта змяніць да лепшага і старанная, да ўпартасці, праца, уменне слухаць людзей — вось аснова ўсіх навук. А ты ж з цягавітага, гаспадарскага роду, наколькі ведаю. Нябожчык Мірончык цябе таксама вельмі паважаў. Мы з ім неяк гутарылі. Ды і рэкамендацыю на цябе пакінуў у партыю. І брат твой Мікола ўжо настаўнічае, а Хведар, кажуць, у органы міліцыі збіраецца таксама — добрыя ж вы хлопцы, савецкія.

— Вы і пра іх усё ведаеце? — здзівіўся Ігнат.

— Я павінен ведаць аб усім, што робіцца ў раёне. І больш таго, пра моладзь, якая нас заменіць, нашу справу. Гэта мой партыйны абавязак. Таму, не хвалюйся, і да заўтра, Ігнат Сцяпанавіч, — Нікіценка моцна паціснуў яму руку.

10

У вучэбным класе МТС ішлі падагульняючыя заняткі, калі Ігнат выклікаў Верку. За два тыдні, што яны не бачыліся, столькі здарылася падзей, што Ігнату хацелася як мага хутчэй расказаць ёй пра іх. Але калі яна без кажушка выскачыла ў доўгі, халодны калідор — толькі ў канцы яго была грубка, якая не магла абагрэць усю плошчу, ён, замест таго, каб пацалаваць жонку, сказаў, напаўсур’ёзна, напаўжартам:

— Вы што, Верка Адамчык, захварэць уздумалі? Марш па кажух!

— Вось ты які, ну, чакай! — жонка, знарочыста неадабральна бліснуўшы вачыма, знікла ў вучэбным класе, а праз хвіліну выпырхнула адтуль, на хаду завязваючы квяцістую хустку. Тую самую, якую мінулай восенню ён купіў ёй на раённым кірмашы.

— Ну, цяпер, іншая справа, — Ігнат абняў Верку і моцна пацалаваў.

— Мядзведзь бечынскі, як дзеці? — толькі і паспела прашаптаць яна, і нібыта крыху пакрыўджана адступілася ад мужа. — Аж дыханне збіў...

— А што — дзеці? Растуць, як ім і трэба. Я ж цябе так кахаю, род­ная, — Ігнат шчасліва ўсміхнуўся і з такім жа імпэтам зноў абняў жонку і пацалаваў.

— Задушыш, паразіт, не адну, дваіх... задушыш... — Верка адвяла моцныя рукі, і, шчасліва ўсміхаючыся, зірнула ў яго пасвятлелыя вочы.

Той на хвіліну застыў на месцы, потым амаль закрычаў:

— Ты... Няўжо? Няўжо, Верка, гэта праўда? У нас будзе сын?

— Ды праўда ўжо, жывот вунь хутка не схаваеш, — усміхнулася яна, паказаўшы мужу, што таксама вельмі радая.

— Я самы шчаслівы сёння чалавек, Верка! Вось ты якая! Дзякуй табе за такі падарунак. Лепшага мне і не трэба. А калі... калі дзіця народзіцца?

— Аге ж, не помніш. Не помніш тую ноч, калі Нінцы лепей стала, забыўся? Як усё будзе добра, то ў канцы лета. Так што не хвалюйся, брыгадзір, трактарыстка Адамчык вясной будзе працаваць, як трэба!

— Ну, паспрабуй толькі кепска! Ды і брыгадзір я — апошні дзень...

— Што здарылася? Як гэта — апошні дзень? — разгубілася Верка, насцярожылася, пільна паглядзела на мужа.

— Ды ты не пра тое падумала, дурненькая. Я ж толькі што з райкама партыі... — пачаў Ігнат, і ўбачыў, што Верка ўжо не на жарт спалохалася, нават абаперлася аб падаконнік. — Там, як кажуць, на іншую пасаду сасваталі.

— Заўтра вечарам у арцелі сход. Нікіценка будзе прапаноўваць мяне намеснікам старшыні калгаса. Чэркас жа, ведаеш.

— Няўжо ты згадзіўся, Ігнатка? — яшчэ больш спалохалася жонка. — Гэта ж якая адказнасць, га? Брыгада — пяцьдзясят чалавек, а тут — уся арцель. А ці справішся, Ігнат? А як цяпер дзеці? Я ж на гэты трактар узаб’юся, дык з рання да ночы, і ты ў калгасе. Бедныя нашы дзеці.

— Нічога, справімся, — ціха, але цвёрда прамовіў Ігнат. — Дый я ж толькі намеснік, а Чэркас, можа, паправіцца, і мне будзе лягчэй. Ён жа вопытны, яму вучыцца, як мне, не трэба...

Верка цяпер сама абняла мужа, прашаптала яму на вуха:

— Памажы табе Бог!

— Верка, ты ж камсамолка! Кінь...

— Ніхто мне не даказаў, што Бога няма. І ён нікому не шкодзіць, дурненькі ты мой. — засмяялася яна шчыра і радасна.

— Добра, але больш не згадвай, — Ігнат пяшчотна пацалаваў жонку, сумна сказаў. — Але ж і гэта не ўсе навіны...

— Ведаю: Мірончыка забілі, у вёсцы пахавалі... Страшная смерць. Такая ж, як і маёй сястрычкі. Зінка яго забрала. Сніла яе надоечы, ведаеш. За тое, што Васілька не збярог. Божа, дзе ж ты цяпер, хлопчык мой дарагі?.. — яна раптам заплакала, паклала галаву на плячо мужа.

А мужчына не ведаў, што і сказаць. Унутры ўсё сціснулася: згарэў Ілля, як і яго жонка Зіна — абое нялюдскую смерць прынялі. І ўспомніліся словы загадчыцы фермы Тэклі Мірановіч, якія ён тады, на праўленні, узрушаны смерцю Мірончыка, яго забойствам, нібы і не пачуў. А Тэкля таксама ж нагадала пра Зінку, і пра смерці іх з Іллёй аднолькавыя, нібыта гэта знак нейкі.

Доўга не ведаў, што сказаць, але раптам успомніў:

— Што ж ты, даражэнькая, не хвалішся, што дадому прыедзеш на «Сталінцы-65»!

— Ды няпраўда гэта, прыдумляеш! Хто табе сказаў такое? — Верка не магла даць веры пачутаму.

— Кажу, значыць, ведаю. А сказаў той, хто ведае, — Ігнат прыціснуў яе да сябе і моцна-моцна пацалаваў.

— Як я цябе люблю, — прашаптала яна ў адказ.

Вясна трывог

Частка другая

1

Зацяжную, снежную і ветраную зіму каторы тыдзень змываў надакучлівы і журботны дождж. Вечарам, звычайна, ён рабіў перапынак, і мокрая зямля патроху шэрхла, пакрывалася хрусткай ледзяной скарынкай, а бліжэй да ночы ўжо браўся сапраўдны мароз. Голае жытнёвае поле, якое ледзьве трывала гэтыя перамены надвор’я, удзень чакала цяпла, каб напоўніцца жыццёвай сілай, ды дарэмна — сонца на небе было, але слаба грэла.

Скончыўся сакавік, але час ад часу Палессе засыпала дробным сыпучым бісерам снегу, які праз дзень-другі раставаў пад такім жа сыпкім дажджом. Зіма галалёдзіла і нібыта здзекавалася з палешкоў, якія як ніколі чакалі ратавальніцу-вясну: з першым зялёным калівам цыбулі-зімкі, шчаўя можна акрыяць, дацягнуць да лета.

За першы тыдзень красавіка не толькі нізкія, забалочаныя мясціны, сенажаці, але і высокія лясныя прагаліны, палі і паплавы пакрыліся рудой вадою, якой не было куды сысці. І нават Князь-возера, якое без згоды людзей улады перайменавалі ў Чырвонае і якое палешукі па-ранейшаму звалі як заўсёды, выйшла з берагоў, запоўніўшы сырым і пенным багаццем некалькі вёрст вакол.

Начныя красавіцкія ярасна-калючыя замаразкі затрымлівалі тут, у палескай нізіне, завейніцу, якой даўно пара была сысці, саступіць месца цяплу.

І хоць гэта крыху заспакойвала бечынцаў, ім вельмі надакучыў працяглы, сцюдзёністы, бесперапынны дождж, які штодня заліваў разоры, прагалы, нізіны, ператварыўшы Палессе ў суцэльнае мора. Было такое ўражанне, быццам нехта пракляў гэтую зямлю: такой макрэчы і ў Бечыне, і ў вёсках, што былі вакол Князь-возера, не памяталі нават старажылы.

Па вясне ў палешукоў быў яшчэ адзін клопат: не захварэць. Вада ў калодзежах, асабліва ў нізкіх месцах, псавалася вельмі хутка, станавілася жоўтай, ад яе патыхала балотам. Цяпер надоўга адпачывалі без працы калодзежныя жураўлі: вада ў студнях была ўпоравень з паверхняй зямлі і яе проста набіралі вядром.

Калодзежная вада была вялікім клопатам і вясковай фельчаркі — прыезджай незамужняй жанчыны, Ганны Фядоравай, якая абыходзіла кожны двор, аглядала студні і строга забараняла вяскоўцам піць сырую ваду. Ды не толькі людзям, а нават і жывёле.

Не ведала фельчарка, што да вялікай вады тут прызвычаіліся даўно, і без яе парад у кожнай бечынскай хаце гаспадыні ў вялізных чыгунах кіпяцілі ваду, дабаўлялі туды сухія дзічкі ці зёлкі, а потым давалі яе піць.

У такую красавіцкую пару, пакуль не распусціліся дрэвы, палешукоў так­сама ратавалі кляновік і бярозавік: у кожнай гаспадарцы яго стараліся нарыхтаваць не меней, як дзесяціпудовую бочку, каб можна было піць усё лета. Сок захоўвалі звычайна ў істопках, пілі яго пастаянна, бо лічылася, што нічога лепш як ён не наталяе смагу, асабліва калі добра прыпраўлены дзічкамі.

Так, па сутнасці, паўтаралася кожную вясну, а калі паводка сыходзіла, спадаў узровень вады і ў калодзежах. Тады мужчыны вычэрпвалі яе, вычышчалі калодзежнае дно, калі трэба было, падкопвалі глыбей, і зноў у кожнай студні вада станавілася чыстай, празрыстай, як шкло.

2

Калі надвячоркам крыху распагодзілася, Сцяпан Адамчык прыехаў на калёсах забраць дадому жонку, а старая Агапка з абеду бавілася з унукамі, ён не пазнаў сына: зусім асунуўся хлопец, пачарнеў ад клопатаў.

Арцель, ці як цяпер сталі называць яе — калгас «2-я пяцігодка», безнадзейна не выконваў паказчыкі вывазу на палі арганічных угнаенняў, а раён кожны дзень патрабаваў новыя рапарты і лічбы, якіх у Бечыне ніяк не маглі выканаць. Зверху ж націскалі: нягледзячы на дажджы выводзіць на працу людзей. Начальства папракала маладога намесніка старшыні калгаса, які фактычна выконваў яго абавязкі, што ён не можа ў складаных умовах арганізаваць працу так, як трэба, а гэта, лічы, сабатаж дзяржаўнай справы.

Ігнат Адамчык моўчкі зносіў усе папрокі, і ў халодную непагадзь, шкадуючы членаў арцелі і коней, адмяняў работы.

— Кінь, хлопча, дурное думаць. Вось пабачыш, яшчэ трохі — і будзе спякота, — казаў яму бацька. — Памятаю, даўно было такое ж ліха, мо пры цары яшчэ. Вады — процьма, нават у хаты ўвайшла. Цяпер жа куды менш. Не ўгледзіш, сынку, як знікне яна, сыдзе ў зямлю, быццам яе і не было. І пасеемся ў час. Скажу і так: няблага для нашага пясочку, калі шмат вады, багаты год будзе. На шчасце тваё. Не хвалюйся так, сыне...

— А за Воўчым Логам, як думаеш, тата, што будзе з жытам?

— Быў заўчора. Не вымакла пакуль. Калі супыніцца непагадзь, нічога кепскага не здарыцца.

Сказаўшы гэта, стары Адамчык раптам цяжка ўздыхнуў і перавёў гаворку на іншае.

— А Верка калі дахаты прыедзе?

— На тым тыдні, мабыць.

— Пасыльнага за ёй пашлеш? Ці як — на ентым агрыгаце прыедзе?

— Сама павінна на трактары прыехаць... — усміхнуўся Ігнат, успомніўшы пра жонку.

— Вось жа, бач, дажыўся стары Адамчык: нявестка, якая павінна дзяцей нараджаць, гаспадарку весці, за мужам... — стары пачаў бурчаць, але сын перабіў яго.

— Перагаворана ўжо. Усё мяняецца, зразумей. Вось ты супраць арцелі ўвесь час, галота, кажаш, працаваць не хоча. А, глядзі, так, цяжка, але ж выжываем, не горш за іншых у раёне. Нават лепей, чым у Пуханцах, Хвойнішчах тых жа жывём. Сяго-таго ў плечы штурхаем — так, але ж робяць людзі. І на працадзень нямнога, а ўсё ж больш за суседзяў атрымліваем. Капейчына ў калгасе невялікая, але ёсць. Ну, цяжка, канешне, але ж па справядлівасці. А цяпер, калі такая тэхніка ў нашых руках, то, вядома ж, лягчэй будзе. Абяцаюць і электрычнасць хутка нам правесці. Можа, і да восені будзе. Ці ж гэта кепска, скажы?

— Ну, мо і так, твая праўда. Але ж, баюся, каб зноў з голаду не пухлі, як узімку трыццаць чацвёртага. Помніш, як людзі з Украіны да нас прыходзілі? Жанчыну мы як накармілі, так і засталася на лаўцы мёртвай сядзець... — не здаваўся бацька.

— Тата, годзе ўжо тое ўспамінаць. Мінулася ж. Во, зіму амаль перажылі, і жывёла грамадская не галадала, хапіла кармоў, а вясна на парозе, ды і 39-ы год ужо, а ты — што пяць гадоў назад было... Галоўнае, адсеяцца цяпер як след. Ды каб з ураджаем добрым быць...

— Галоўнае, сынок, жыць па-людску, есці каб было што тваім дзецям. Каб не мы з маці, то. А ў калгасе многія твае арцельцы, асабліва шматдзетныя, не надта разгавеюцца, ці табе не ведаць, нават бульбіне лішняй рады.

— Мы іх падтрымаем, абавязкова падтрымаем, на тое ж і калектыўная гаспадарка ў нас. Праўленне падтрымае.

— Глядзі, сын, на цябе многія спадзяюцца. Але... — нібы хацеў аб нечым папярэдзіць бацька, уважліва зазірнуў Ігнату ў вочы: — Ёсцека і тыя, што не з дабром глядзяць... Нікуды не падзеліся, чуеш, сыне, злыдні. Нікуды. Стаіліся, чакаюць. Думаюць, мо што вернецца, вайной хто пойдзе...

— Пра што ты, тата? — здзівіўся сын.

— Забыў ужо? Вунь Мірончыка толькі ж пахавалі. Якая ўлада ў яго была! Раённая, але і яго прыбралі...

— Ну, і што?

— Кумекай, галава: ты цяпер таксама ўлада. Пажар, смерць Іллі — не просто так, а Зміцера Аксерчыка, не іначай, работа. Ці іншых, такіх... Іх вельмі моцна пакрыўдзілі. Тут яны недзе, бандзюкі, на прыкорме ў кагосьці. Калі ўцяклі з Расіі, з Сіберы, няма ў іх іншай дарогі, як вакол Бечына кругляць. Кажуць, у Польшчу збягаюць, калі тут нашкодзяць. Веры таму не бяры: тут яны недзе. Нешта яны чуюць. Каб і праўда якой вайны не было. І табе, кажу, не трэба сляпым быць, да людзей прыглядацца ды прыкмячаць сёе-тое. — стары Адамчык прамовіў апошнія словы зусім ціха, каб не пачула жонка.

Хударлявая Агапка тым часам няспешна падышла да калёс, лоўка ўселася ззаду на мяккае сена, якое раней падрыхтаваў муж. І, паглядзеўшы на мужчын, сказала крыху ўтомлена:

— Едзем мо, Сцяпанка. Дома яшчэ не палена. А ты, сыне, ідзі да дзяцей. Нінка дужа без маткі нудзіцца...

Старыя паехалі, а Ігнат яшчэ доўга стаяў на падворку і глядзеў ім услед. Словы бацькі яго ўзрушылі: бандыты недзе побач, і ён гэта ведае.

Вось і не вер старому хутаранцу, згадваў-такі яго добрым словам сын ужо раніцай. Якраз заружовілася неба, вецер разагнаў па ім бухматыя хмары, і адразу залаціста-чырвонае сонца рашуча абрушыла сваё запозненае цяпло на зямлю. Наваколле ўвачавідкі прагравалася, глеба парыла, хутка выдаляючы з сябе лішнюю вільгаць. Прыйшло ратаванне ад залевы, вясна нібы абвалілася на зямлю, і гэта дужа ўзрадавала бечынцаў.

Яны, як мурашы, шчыравалі з рання і да змяркання на канюшні і ферме, вывозячы адтуль на палеткі гной.

У гэтую запозненую вясну вяскоўцы, як ніколі, спяшаліся: зямля ўвачавідкі падсыхала, глядзіш, неўзабаве трэба будзе сеяць.

У адзін з такіх дзён Верка прыгнала ў Бечын трактар. Калгаснікі якраз былі на палетку за вёскай, на якім збіраліся пасеяць проса, як пачулі дзіўны шум-трэск з боку Бечынскай Рудні. Спачатку ён быў ледзьве ўлоўны, а потым усё нарастаў і нарастаў. І першая — што гэта такое, здагадалася Аўдзейчыкава Нюрка.

— Бабы, то ж, мабыць, трактарыстачка наша едзе, — сказала яна, і, абапершыся на вілы, якімі раскідвала гной, прыслухалася.

Сяброўка Веркі даўно была замужам за Аўдзейчыкам. Яшчэ некалькі гадоў таму хто мог бы сказаць, што п’яніца і абібок Мікола Аўдзейчык у яе руках стане чалавекам?! Ён цяпер працаваў конюхам, шкадаваў сваю Нюрку, і яны разам гадавалі траіх дзетак.

Рудавалосы, а ад працы і сённяшняга залішняга цяпла чырванашчокі, ён, Нюрчын муж, якраз прывёз з канюшні гной, скідаў яго ў кучкі, а жанчыны ішлі следам і раскідалі па баках.

— Дальбог, яна едзе, не хлушу, людцы! — Нюрка адставіла вілы ўбок. — Верка, а хто ж! Цяпер, бабы, зажывём!

Як толькі трактар выехаў з лесу, Верка ўбачыла людзей, якія стаялі на полі і глядзелі туды, адкуль яна ехала. Наблізілася, скіравала на поле, да іх, сваіх землякоў, якіх даўно не бачыла. А калі пад’ехала, спыніла свой новенькі «Сталінец-65», якога ў раёне яшчэ не было ў нікога...

Здаецца, не паспела яна павітацца з тымі, хто быў тут, а ўжо на палетак збегліся і старыя, і малыя. Хто вохкаў, хто божкаў, хто баяўся. Асабліва дзіўна паводзілі сябе дзве старыя кабеты Грыпіна і Матруна, якія ўслед за дзятвой прыдыбалі з вёскі. Яны баяліся нават наблізіцца да трактара, называлі яго нячыстай сілай, чым вельмі смяшылі трактарыстку. А яна абдымалася з жанкамі, цікавілася ўсім, што адбывалася тут, без яе, за такую доўгую зіму.

Некаторыя з бояззю і недаверам абыходзілі стальную машыну, баяліся дакрануцца да яе, дзівіліся, адкуль бярэцца сіла, каб араць зямлю. А калі Верка запусціла рухавік, каб паказаць новы трактар у працы, на вачах ва ўсіх адрэгулявала стальны плуг, і, пусціўшы шлейф дыму, рызыкнула прайсці першую баразну, вяскоўцы ўцякалі з поля хто куды. Не баяліся толькі дзеці. А трактар ішоў наперад, пакідаючы пасля сябе акуратную свежую баразну.

— Ета нейкае дзіва... — вохкаў Аўдзейчык, які бег разам з дзецьмі за трактарам і пытаў: — Верка, чаму так нясправядліва? Мая кабыла Лысуха прорву сена з’ядае, а твой конь не просіць і есці.

— Так, Мікола, трактар сена нават і нюхаць не хоча, — шчасліва смяялася Верка, першая арцельная трактарыстка.

Калі яна зрабіла круг, вярнулася назад, да дарогі, заглушыла трактар, то ўбачыла, як людзі краналі рукамі ўзараную зямлю, і здзіўляліся: «Гэтага не можа быць! Туды і сюды Адамчыкава як вецер абярнулася, а які кавалак зямлі ўзарала!»

Але ж Верчыны думкі зараз былі пра іншае. Яна ўглядалася, калі ж на полі з’явіцца новае калгаснае начальства. Толькі ж ні яго, ні нават партыйнага кіраўніка Вераб’я, ні старшыні сельсавета Салавейчыка чамусьці не было, хоць ведалі, што яна сёння павінна прыехаць: ніхто не мог сказаць, куды яны падзеліся.

Каля трактарысткі круцілася Нюрка, яна шчабятала і шчабятала ёй пра сваё, жаночае. Ды ад Нюркі не схавалася, што схаваць жанчынам цяжка, і тут жа шапнула Верцы на вуха:

— Бачу, падабрэла ты, сяброўка, на гарадскіх харчах. Ці тут нешта іншае, прызнавайся!

— Ага, ад цябе схаваеш, дужа ж пільная аднак! — чамусьці пачырванела, і тым пацвердзіла здагадкі Аўдзейчыкавай Нюркі Верка. — Ігната бачыла? Не ведаеш, як мае там?

— Ды ўсё добра, не хвалюйся. Агапка ж, ажно зайздрошчу табе, святая свякруха, дзеці за ёй, як у Бога за пазухай! Нінку бачыла — падрасла, вялікая зусім. На цябе падобная, усе кропелькі пабрала, Ігнатаву пароду ты зноў пераборала, — адказала весела сяброўка.

— А твае як? Мікола не крыўдзіць? — пацікавілася Верка, угледзеўшы, як задаволена паглядае на сваю маладзіцу Аўдзейчык.

— Ой, цяпер ён зусім не той чалавек, якім быў, перамяніўся. Дзяцей любіць, робіць вунь, як вол. Цьфу-цьфу, каб не сурочыць. Усё добра, Верка. А твой жа герой, ужо ж калгасам кіруе. Ведаеш жа. Ох, і няпроста яму, схуднеў, скура ды косці, аж шкада мужыка. Усё гэтая непагадзь праклятая. Ліло нібы з вядра. Але вось наладзілася, здаецца. Ды адкорміш яго ты хутка — як жа гэта яму без жонкі было. Цяжка... — спагадала Ігнату жончына сяброўка. І раптам паведаміла тое, аб чым шапталіся праўленцы, а яна выпадкова падслухала ранкам:

— Казалі, нібыта, што яму трошкі перапала з раёна, а яшчэ, як на ліха тое, нейкая камісія днямі прыедзе. Упаўнаважаныя па сяўбе. Але што ён, небарака, мог зрабіць у такую макрэчу? Неба абвалілася, лічы... Ды разбяруцца, не бяры, сяброўка, хоць ты да галавы, там не дурні — мы ж працуем. Ужо авёс пасеялі ўвесь, учора закончылі. А цяпер яшчэ хутчэй пойдзе справа — свая трактарыстка ў нас, да мая, як усё добра будзе, адсеемся.

Пачутае ўсхвалявала Верку. Згадала: сон кепскі сёння сніла, нібыта Ігната ўсю ноч шукала і не знаходзіла, а потым з першымі пеўнямі знайшла, усяго ў крыві, аслабелага. І пашкадавала: ох, не ў час ты, Ігнатка, даў згоду на такую работу, ці не лепей было б, як раней, брыгадзірам, а то і проста, як людзі, працаваць.

А бечынцы не бачылі перамен у яе настроі, радаваліся гэтаму дню, як вялікаму святу. Многія ў той дзень зразумелі: іх жыццё, нарэшце, будзе паляпшацца. І толькі адну Верку чамусьці ні на хвіліну не пакідала нейкае трывожнае прадчуванне, хацелася неадкладна пабачыць і абняць мужа. Развітаўшыся з Нюркай і людзьмі, яна завяла трактар і накіравалася ў вёску.

Верка спяшалася хутчэй пабачыць мужа. Яна спачувала яму, перажывала за яго нечаканае старшынёўства. Ёй хутчэй хацелася ўбачыць дзяцей, Ваню і Нінку, яна з горада прывезла гасцінцы: новая пуханцоўская сяброўка Ганна Аліфяровіч купіла яе дзеткам у скупой гандляркі на пасялковым рынку па салодкім пеўніку, а маці — Ваню штонікі, а Нінцы сукеначку.

3

А тым часам у калгаснай канторы вялося следства.

..Яшчэ надосвітку, калі Ігнат Адамчык падпаліў у печы, на парозе яго хаты з’явіўся брыгадзір шостай брыгады Іван Асіпенка. Яму было амаль шэсцьдзясят гадоў, але выглядаў ён значна маладзейшым: падцягнуты, заўсёды ўпэўнены ў сабе, вопытны, з ім Ігнат часам раіўся як са старэйшым таварышам і брыгадзірам. Цяпер перад Адамчыкам стаяў зусім разгублены чалавек, надта ўзрушаны, і, як падалося, вельмі спалоханы, які нават не павітаўся, увайшоўшы ў хату.

Уважліва паглядзеўшы на Асіпенку, Ігнат зразумеў, што здарылася нешта надзвычайнае.

— Сцяпанавіч, бяда. Не даглядзеў я... Забяруць мяне, не міну турмы... — вымавіў Асіпенка.

— Што, канец свету?

— Так, Ігнатка, канец, праўда, канец... Склад брыгадны, лічы, пусты амаль. Многа проса скралі, — брыгадзір быў у роспачы. — Столькі часу было ціха, а тут. не, нашы людзі, нашы людзі не маглі.

— Ну?!.

Асіпенка надта хваляваўся, але пачаў.

— У нас жа, ты ведаеш, у складзе, што за старым садам, проса засталося. Дзве тоны дзвесце пятнаццаць кіло. Ды жыта паўтоны на ўліку засталося. На насенне ж бераглі. Вартаўнік мой, дзед Алесь Макарэвіч, у тры ночы прыбягае, белы, нібы смерць: «Іванка, зладзеі ад балотца, з боку возера прыйшлі, падкапаліся пад склад...» А там, ты ж ведаеш, Ігнат, падлога высокая спецыяльна так зроблена, больш чым на паўметра ад зямлі, ну, каб вясной не замачыла насенне. Дык туды злодзеі ўлезлі, адтуліны ў падлозе прасвідравалі і такім чынам паціху проса незаўважна кралі. Набяруць мех, і з канцамі...

— Але, вартаўнічок... А вы што, у склад даўно заходзілі? Чэркас жа вам яшчэ ў тым месяцы казаў: берагчы, як зрэнку вока, няўжо не заўважылі, што проса меней становіцца.

— Не, не бачыў. Зайду, здаецца, так усё і было. Дык гэта... Пад ранак дзед пачуў нейкі шорах у складзе. Абышоў знадворку, нікога няма. Замкі на месцы. Ціха. Тады схітраваў Макарэвіч: нібы сам сабе буркнуў, але так, каб, калі ёсць хто, пачуў, што яму трэба схадзіць дахаты, бярозавіку глытнуць. І нібыта пайшоў, пакашліваючы ад склада. Але сцішыўся за вуглом, чакаў, што будзе...

— Ну, спаймаў-такі? — нецярпліва дапытваўся Адамчык.

— Чакай... Ужо трохі пасвятлела. Раптам бачыць: нехта ідзе сюды ад саду. Падышоў, агледзеўся. Потым адкінуў голле каля самага склада, укленчыўся, выцягвае з ямы адзін мех, а потым другі. А ў складзе зноў чуваць шорах, затым хрыплаваты голас: «Усё ціха?» Той, што знадворку быў — Алесь разгледзеў яго, худы, высокі, з барадой, — адказаў: «Ціха. Вылазь, Змітро. Пайшоў стары дадому...» Сказаў, падаў руку і дапамог вылезці свайму Змітраку. Калі яны сталі прыкідваць яму голлем, там жа, ведаеш, былы панскі сад, і нядаўна абрэзвалі галіны ды так і пакінулі, ды ўскінулі на плечы мяхі, дзед Алесь, абышоўшы склад з другога боку, наставіў на іх сваю дубальтоўку ды як гаркнуў: «Рукі ўверх! Страляць буду!»

«Я табе, падла старая, падніму!» Не паспеў дзед азірнуцца, як барадаты, нечым, хутчэй за ўсё абрэзам, стукнуў яго па галаве. Макарэвіч як стаяў ля сцяны, так і абвяў. Тыя кінуліся ўцякаць.

— Хоць жывы дзед? — спалохаўся не на жарт Ігнат.

— Жывы. Кажа, галава толькі баліць. Дубальтоўку злодзеі забралі. Ачомаўся сяк-так, да мяне прыцёгся... Пайшлі разам у склад. А там — варонкі добрыя ўжо ва ўсім складзе, многа ж нелюдзі проса скралі. Хто ж гэта толькі такі? Забіць мала... — ледзь не плакаў брыгадзір, чакаючы спагады ад Адамчыка.

А той доўга маўчаў. Нарэшце, прамовіў:

— Пабудзьце, дзядзька, у мяне ў хаце. Печ гарыць, дзеці адны. У кантору збегаю, у міліцыю трэба паведаміць. З гэтым крадзяжом, думаю, не ўсё так проста. Вярнуся, пойдзеце дадому. Як прыедзе міліцыя, з камісіяй пераважце ўсё проса. Акт складзіце, колькі скрадзена. Пра астатняе пасля пагаворым.

Цяпер, калі следчы, а гэта быў знаёмы Ігнату Андрэй Коршак, дапытваў па чарзе то Асіпенку, то старога Макарэвіча і пісаў пратакол, Ігнат думаў, што лоўка ўдумалі злачынцы: па проса хадзілі не раз і не два. Адтуліны ў падлозе свідравалі ў розных месцах, зерне паціху ссыпалася праз іх адразу ў мех. Набраўшы колькі хацелі, затыкалі знізу калком ці анучкай адтуліны. І брыгадзір, хоць і правяраў склад, нічога не мог заўважыць, што таго зерня становіцца меней.

І вось перад ім акт, які склала камісія — проса не хапае роўна 412 кілаграмаў. Адамчык разумеў, што дабром гэта не скончыцца і для яго як намесніка старшыні. Горш за ўсё, калі Коршак дасць справе ход, а ён, зразумела, не мае права ўтаіць праўду, ды і не пойдзе на гэта, і абодвух, брыгадзіра Асіпенку і старога вартаўніка Макарэвіча, асудзяць.

Зараз у Ігнаце змагаліся два чалавекі, якія супрацьпастаўлялі сябе адзін аднаму. Адзін, проста Ігнат Адамчык, такі як і ўсе, звычайны бечынец. Другі — толькі што выбраны намеснік старшыні і часова выконваючы абавязкі старшыні калгаса «2-я пяцігодка». Першы апраўдваў, як мог, сваіх землякоў: якая ж тут іхняя віна? Хто ведаў, што злодзеі прыдумаюць такі хітры спосаб крадзяжу проса, калгаснай маёмасці? Другі спрачаўся з першым: а сеяць як, таварыш намеснік? Дзе ўзяць гэтыя 412 кілаграмаў проса? Гэта ж лепшае насенне. Як засеяць патрэбную плошчу тым, што засталося? Усё на сяўбе запланавана раёнам. Хто дазволіць не выканаць план?

І так усё ідзе няладна з самага першага дня, як ён стаў намеснікам старшыні. Запозненая, мокрая вясна, а цяпер яшчэ і гэтая бяда. Хай бы тая камісія, калі на тое, яго вызваліла ад гэтага намесніцтва: не спраўляецца ж ён, кожны скажа! Не атрымліваецца ў яго кіраваць. Вось і гэты крадзеж, нібы спецыяльна ўсё зроблена, каб яго аддалі пад суд, так хітра спланавана. А вынік адзін: прагледзеў брыгадзір, прагледзеў і ён, Ігнат Адамчык — хто там будзе асабліва разбірацца, што ён ніколі і не быў на тым складзе, бо гэта далёкая шостая брыгада? Спытаюць, а як жа: чаму ж за гэтыя колькі тыдняў, як кіруеш калгасам, не дапяўся туды? Значыць, вінаваты! Ат, ён адкажа за ўсё: галоўнае зараз, каб не пацярпелі людзі.

4

— Дык, кажаце, барадаты высокі мужык, укленчыў перад ямкай, называў імя таго, хто быў у складзе? Вы добра чулі? — Коршак уважліва ўглядаўся Макарэвічу ў твар.

— Так, Змітром ці Зміцерам яго назваў. Не прыдумаў, вось табе хрэст, сынку... — рукі ў старога дзеда Алеся трэсліся, а лоб узмакрэў.

— А раней вы нічога не западозрылі, калі аглядалі склад, тэрыторыю вакол яго? Чаму не заўважылі, што тут з’явілася галлё, і пад ім нехта зрабіў падкоп?

Следчы, адчувалася, стаміўся весці гэты нудны допыт, але ў яго не было выйсця: яму, зразумела, трэба ведаць усё да дробязей, ад іх, як падказвае яго пакуль хоць і невялікая следчая практыка, залежыць многае, калі не ўсё. Хаця карціна здарэння Коршаку збольшага была яснай: сам бачыў той падкоп, добра замаскіраваны і закіданы галлём: не заўважыш ніколі.

— Ды яшчэ мінулай зімой сад абрэзвалі. Голля было шмат. А сюды, бліжэй да склада, звезлі, каб трохі прасохла, а потым думалі ўсё перавезці да лагчыны і там спаліць. Ды забыліся, мабыць, іншая работа з’явілася, — даводзіў стары, амаль тымі ж словамі, што да гэтага і брыгадзір Іван Асіпенка.

— Так, дзед... — запісаў яго апошнія словы ў пратаколе Коршак, і працягнуў старому паперку. — Тут вось, распішыся.

— Дык я гэто, сынку, няграматны, — спалохаўся вартаўнік.

— Ну, крыжык пастаў, калі не ўмееш. Трэба так... уласнаручна, — следчы тыцнуў пальцам у паперу, дзе Макарэвіч павінен быў распісацца.

Як толькі дрыготкімі рукамі дзед, нарэшце, паставіў крыжык, Коршак цяжка ўздыхнуў і схаваў паперкі ў скураны паношаны цёмна-карычневы планшэт, які заўсёды вазіў з сабою. Гэты планшэт надаваў яму выгляд начальніка, адказнага чалавека.

Следчы падумаў з хвіліну, а потым суха прамовіў:

— Пакуль так. Можаце з брыгадзірам вяртацца дадому.

— Дзякуй, дзеткі. Хай вам Бог здароўечка прыбаўляе, — узрадаваўся дзед, і, усхапіўшыся, падаўся да дзвярэй.

— І табе, стары, не хвараць, — праводзячы вачыма старога, сумна прамовіў Коршак. — Хаця ж, наўрад ці выжывеш ты, дзед, у турме.

Гэтыя яго словы, зачыніўшы за сабою дзверы, стары ўжо не пачуў. А Ігнат ажно падскочыў з табурэткі, чым спалохаў Коршака.

— Вы што? Збіраецеся іх арыштаваць? — сказаў Ігнат. — Я хоць тут новы кіраўнік, але, думаю, гэта няправільна.

— Вось як, таварыш Адамчык? Кажаце, няправільна?! — Коршак здзівіўся такой нечаканай заяве намесніка старшыні, свайго амаль равесніка. — Вы — партыйны?

— Пакуль не... Але ў камсамоле даўно. Але ж да чаго гэта? — здзівіўся Ігнат.

— Не ўсё, бачу, разумееце, што на самай справе адбываецца... Ды раней за кілаграм збожжа — да сценкі. А тут такая безадказнасць — 412 кілаграмаў скрадзена. Гэта ж падрыў калгаснага будаўніцтва. За гэта можа быць і вышэйшая мера. Наш народ яшчэ ўволю не наеўся, і арцельныя вашы таксама многія галадаюць. Больш чым перакананы: з-за ўласнай нядбайнасці, злоснага невыканання ўскладзеных на іх абавязкаў, Асіпенка і Макарэвіч пасобнічалі злодзеям. Ды не проста злодзеям, а класавым ворагам нашага народа, якіх цяпер не каму-небудзь, а міліцыі трэба лавіць. Вобыскі будзем рабіць ва ўсіх хатах, на хутарах, хаця яны не дурні, схрон, відаць, маюць някепскі. Думаю, праз дзень-другі брыгадзіра і вартаўніка забяром.

Следчага пераканаць было цяжка. Але Ігнат быў катэгарычна не згодны з ім, заступаўся за сваіх арцельных.

— Пачакайце, але ж хіба яны... скралі? Яны сведкі. Не больш таго. Ды не паверу, што нехта з нашых, калгаснікаў, краў тое проса. А калі гэта тыя бандзюкі, што з Котласа ўцяклі? Я ж чуў усё... Казаў вартаўнік: Змітро, дык Зміцер, Аскерка. Ці вам пра гэтага гада не вядома? У нас тут пагалоска ідзе, што і Мірончыка гэты гад з сябрукамі звёў.

5

Адамчык не знаходзіў сабе месца, узрушаны хадзіў па пакоі. Ён лічыў несправядлівым, калі асудзяць вартаўніка і брыгадзіра — так, вінаватыя, але ж не настолькі, каб іх забіраць у турму.

— А калі знайсці спосаб, каб яны не пацярпелі... занадта? У Асіпенкі шасцёра дзяцей. Старэйшы таксама ў калгасе працуе, бацьку хоць сёння можа замяніць як брыгадзір, толькі нядаўна ажаніўся, дзіця будзе, а малодшаму ўсяго дзесяць гадоў. А стары Макарэвіч, што з яго возьмеш, ён жа ў турме, сапраўды памрэ, — казаў Ігнат Коршаку.

— Што сказаць, Ігнат... Можна проста, без фармальнасцяў? На ты. Мы ж амаль пагодкі, — прагаварыў следчы. — Не я тут вырашаю. Зразумей. Нада мной ёсць каму прымаць такія рашэнні. Толькі шчыра, па-чалавечы, скажу табе: мне іх таксама шкада. Але ўпэўнены: усё будзе расцэнена як шкодніцтва. І нічога іх, павер, не выратуе.

— Нават, калі ўся арцель падпішацца, самому Сталіну ліст адправім? — ужо ціха сказаў Адамчык, дапытліва гледзячы ў вочы Коршаку.

— Ну, як табе сказаць... Можа, якая карысць ад гэтага і будзе, хаця... Вялікая страта, урон, яшчэ раз кажу, а яны, як ні круці, не даглядзелі. У трыццаць сёмым — не за 25 пудоў, за пуд, за кіло жыта, за тры каласкі да сценкі ставілі, што мне табе казаць, ведаеш. Глядзі, каб і па табе яшчэ не прайшліся. Могуць зняць, а могуць і пасадзіць.

— Ды я за пасаду і не трымаюся надта. А пасадзіць за што? Я ж і меся­ца не пакіраваў, і на табе — нарабіўся. То залівала ўсё — неба як абвалілася — нікуды не ўзлезці, са спазненнем работу распачалі, то. Словам, гвалт такі паднялі ў раёне, што нібыта іду супраць палітыкі партыі. А ты ўлезь на поле, якое яно ў нас. Балота! Добра, што ўсё ж хоць і не хутка, падсушыла, сышла вада. Ды што там? Усё адно! Днямі ўпаўнаважаныя будуць, камісія. Мо і вызваляць. То няхай бы ўжо хутчэй. Тады ў брыгаду назад, калі не туды. Хаця, як будзе, так і будзе.— Ігнат вярнуўся за свой рабочы стол, дастаў папяросу і нервова закурыў. Пасля яшчэ раз пакратаў ненавісны акт аб недастачы. — Неяк жа будзе?

— Цябе, усё ж, думаю, пакуль не зачэпяць, — Коршаку напорысты намеснік старшыні яўна падабаўся. Ён падсунуў табурэт да стала, за якім стаяў Ада­мчык і разгублена перачытваў дакумент, і нечакана падтрымаў, чым вельмі здзівіў Ігната. — Нікіценка цябе, чуў, хваліць. Тэмпы ж падраслі, іншых даганяеш. Хто ж не ведае, што Бечын на прыбалатках стаіць, у нізіне? Тут заўсёды вада. Нікуды не дзенешся. Так што не бойся, таварыш, спі спакойна.

Коршак усміхнуўся, сустрэўшыся са здзіўленым позіркам Ігната.

— План пасеваў, канешне, не паменшаць. З просам трэба неяк, браце, выкручвацца. З раёна цяпер не дадуць, — у голасе Коршака гучала спачуванне.

— Ды вось, каб на яго ліха, кручу ў руках гэты акт, калі раскінуць на арцельных, то па кілаграме з хвосцікам на сям’ю выходзіць, — быццам не столькі Коршаку, колькі сабе прамовіў Ігнат. — А на працадні восенню давалі не больш як пуд на работніка. Думаю, людзі зразумеюць, калі іх прасіць, можа, і збяром насенне. А калі зрабіць гэтак, слухай... Стары і Асіпенка напішуць заявы, што яны здаюць у калгас страчанае па іх віне. Гэта выратуе іх?

— Малайчына, вось што скажу. Любіш ты людзей, — следчы крыху падумаў, а потым сказаў: — Думаю, гэта дапаможа. Але ад суда іх наўрад адвядзеш. Хаця ўсё можа быць. І будзе паслабленне. Г авары з людзьмі. Хто ведае, як потым усё павернецца?

Нечакана з вуліцы пачуўся шум матора трактара. Ігнат кінуўся да акна. Туды ж падышоў і следчы.

— Ну, во. Празяваў! Мая Верка прыехала, — прамовіў Ігнат.

— Ого! Я і не ведаў, што твая жонка — трактарыстка, — усміхнуся Кор­шак. І раптам замаўчаў, нешта ўспамінаў. — Чакай, дык я ж памятаю яе. Гэта ж у вас, у трыццаць другім, здаецца, забралі пасынка Іллі Мірончыка, дзіця сястры тваёй жонкі? Гэта сястра згарэла, разам з тым бандытам Лейбам?

— Прапала дзіця. Верка каторы год не можа супакоіцца, ніяк не даруе Іллі, што ён слова, якое даў, не стрымаў.

Гэта здарылася нібыта ўчора, хоць прайшло ўжо шмат гадоў. І Коршак узгадаў усё. Ніколі яму не забыць збалелыя вочы Ігнатавай жонкі, якая, бяссільная і хворая, аддавала следчаму Лазоўскаму самае дарогое, што засталося ў яе ад сястры-нябожчыцы — яе сына. Не забыць, як горка плакала ў закутку старая жанчына і не хавалі слёз нават мужчыны — стары і малады Адамчыкі.

На ўсё жыццё ён запомніў тую віхурна-заснежаную дарогу з Бечына ў раён, калі побач з ім сутаргава ў плачы заходзілася дзіця, не разумеючы, навошта і куды вязуць яго ў возе гэтыя чужыя людзі... Балела ад гэтага плачу ў Коршака сэрца, бо ён, міліцыянер, нічым не мог яму дапамагчы. Коршак выдатна разумеў, што Калатовіч, начальнік міліцыі, не стрымаў слова, якое даў Мірончыку, сказаўшы, што дзіця ягонай жонкі-нябожчыцы Зіны застанецца з цёткай. Але што з таго разумення?!.

Прыехаўшы ў міткавіцкую міліцыю, два канвойныя адразу павялі Рыгора Расевіча на допыт, а следчы Лазоўскі загадаў Коршаку, каб той да асобага распараджэння пабыў у калідоры з сынам раскулачанага кулака і бандыта.

Тут, у будынку міліцыі, хлопчык спуджана паглядаў на людзей у міліцэйскай форме, і толькі цяпер крыху супакоіўся. І вось з’явіўся Калатовіч, выйшаў да іх у калідор са свайго кабінета.

— Гэта сын бандыта Лейбы? — прамовіў ён, паглядаючы на дзіця. Збялелы Калатовічаў твар палохаў і малога, і Коршака, а яркая, нібы кроў, падобная на курынае яйка пляма на шыі, якая, нібы адкрытая рана, і, здавалася, восьвось пырсне яму, радавому міліцыянеру Коршаку, чорнаю крывёю ў твар, ажно прымусіла Коршака затрэсціся. — Далажыце, як прайшло ў Адамчыкаў?

— Мірна. Праўда, не без слёз. Яны спадзяюцца, што дзіця ім вернуць, хіба яно за такога бацьку павінна пацярпець? І Мірончык. — хвалюючыся, сцішаным голасам паведаміў Коршак, які баяўся начальніка міліцыі, як агню.

— Гэта не ваш з Мірончыкам клопат. Малога пакіньце ў дзяржурнага, за ім хутка прыйдуць. Дзякую за паспяховае выкананне задання! — сказаў Калатовіч, вочы якога бліснулі злосцю, а ў той самы час вусны ўсміхнуліся.

— Служу працоўнаму народу!

Коршак успомніў злыдня-Калатовіча, Расевіча і Мірончыкавага пасынка, і яму стала не па сабе — даўні ўспамін зусім зблытаў яго думкі. І, хоць разумеў, што гэта не па-бальшавіцку, ён усё ж па-чалавечы шкадаваў Мірончыка і сястру яго жонкі-нябожчыцы, Верку Адамчыкаву. Але ж ён і сам мог застацца на службе тады, калі толькі выканае загад: злавіўшы хлопца з Бярэзнага і прывезці дзіця кулака.

— Ігнат, павер, не ён, Ілля Сідаравіч, прымаў тое рашэнне. Ад яго гэта не залежала. Гэта Калатовіч, на яго сумленні. Хай не думае пра Мірончыка кепска, скажы так жонцы. Ілля сапраўдны бальшавік быў. А ў вас свае дзеці ёсць?

— Двое. Сыну сем, дачцэ чатыры, — сказаў Адамчык і пільна глядзеў на вуліцу, чакаючы, калі трактар наблізіцца да канторы, каб пайсці сустрэць сваю Верку.

Ён не здагадваўся, пра што думаў у гэты час следчы. А Коршак ад сваіх нечаканых успамінаў нават пачырванеў. Ён думаў якраз пра хлопца, уцекача, Рыгора Расевіча, які двойчы, так сталася, змог збегчы ад яго. Апошні раз

Андрэй Коршак згараў ад сораму: так абхітрыў яго Расевіч, хаця гэтага ніхто не бачыў...

Калі яны з Мірончыкам прыйшлі ў Грабаўцы і зайшлі ў хату цёткі Рыгора Расевіча, яшчэ з парога агледзеўшы яе, зразумелі, што тут нікога чужога няма. У хаце без перагародак басанож на халоднай падлозе ў палатнянай сарочцы перад імі стаяла разгубленая, яшчэ маладая, але вельмі худая жанчына, у яе вачах застыў страх. На прыпечку зырка гарэла лучына, а з печы, на іх, чужых, спалохана ўтаропіліся паўсонныя пяцёра дзецей.

— Цётка, прызнавайся, дзе хаваеш Расевіча? Пляменнікам жа даводзіцца. — Коршак з парога вырашыў адразу «ўзяць быка за рогі».

Толькі тая і вокам не павяла, але пачала хвалявацца, калі Мірончык заўважыў, што насечанай лучыны ля коміна было многа нарыхтавана.

Коршака вельмі ўзрушыла, калі жанчына нечакана загаласіла, а за ёю на печы, спалохаўшыся яе завыванняў, зарумзалі дзеці, і ўжо асабліва ўразіла, калі раптам каля маці з’явіўся хлопчык гадоў дзесяці і што было сілы са злосцю закрычаў на дорослых:

— Няма ў нас нікога і не было ніколі, як татка памёр! Ідзіце адсюль, пакіньце мамку і нас, дзядзькі!..

Арлуха, так, здаецца, звалі тую жанчыну, далёкую радню Расевічаў, як пачала нечакана галасіць, так нечакана і супакоілася, прыхіліўшы, відаць, ста­рэйшага сына да сябе, ціха сказала: «Ціхенька, сыночак, дзядзькі і так бачаць, што ў нас нікога нямашака. Супакойся, дурненькі!..»

Чужым у гэтай беднай хацінцы нічога не заставалася, як пайсці прэч. Толькі Коршак у той момант не мог зразумець, чаму Мірончык ажно кіпеў ад злосці на яго. На вуліцы, дзе іх чакала суровая цемра, Мірончык шэптам загадаў Коршаку:

— У абход! За хату давай — баба не так сабе галасіла. Істопка! Расевіч, думаю, там!.. Я нараблю шуму ў дрывотні, калі што — ён пабяжыць за хату. Там жа ты яго, хлопча, бяры, ты ж — з вінтоўкай.

Коршак, нарэшце, скеміў, што задумаў кульгавы старшыня сельсавета, у думках пагадзіўся з ім, мо і сапраўды яго знаёмец-крыўдзіцель тут хаваецца. Аднак так сталася, што злосці на Расевіча, амаль равесніка, не было, у глыбіні душы юны Коршак і ворагам яго не лічыў: мог жа той яго забіць, калі намерыўся ўцячы з-пад варты, але — не забіў. Ды і калі раскулачвалі Расевіч ніякага ж супраціўлення не аказваў, не забіў нікога і няма за ім іншай віны, большай за тую, што ўцёк. Вось бацька яго — то праўда, страляў у міліцыянера, ну а ён — які ж вораг? Але ж быў загад. І Коршак павінен яго выканаць.

І цяпер, каб спаймаць Расевіча, ён, стомлены і намерзлы, вымушаны гібець на сіверным ветры, прабірацца праз намеценую гурбу снегу. І раптам, як толькі Коршак узлез на коўзкую ніжнюю жэрдку, сутыкнуўся з ім, Рыгорам Расевічам, тварам у твар і адразу ж адчуў моцны ўдар кулаком у плячо, не ўтрымаўся, і з крыкам «Стой, бандзюк, стой!..» спінай кульнуўся ў снег, выпусціўшы з рук вінтоўку: яе прыклад балюча ўдарыў па пераносіцы.

Коршак не сцярпеў, застагнаў ад вострага болю, які працяў не толькі твар, а, здаецца, усё цела, і адразу ж з носа хлынула ліпкая кроў.

Мацюкнуўшыся, праклінаючы ненавісную зіму, а таксама, што яму чарговы раз не шанцуе, ён хутка ўсхапіўся на ногі, намацаў у снезе вінтоўку і ўсляпую двойчы стрэліў у бок лесу. Позна! Расевіча і след прастыў.

Праз хвіліну, калі вылез з агародчыка, здагадаўся, што Мірончык моцна злаваўся на яго, і разумеў, што ў таго на тое права: няма яму, Коршаку, апраўдання, выпусціў, лічы, на вачах злачынцу. У роспачы толькі змог выціснуць з сябе, выціраючы снегам кроў, выдаючы жадаемае за праўду:

— Во, паслізнуўся, калі пералазіў плот, ды — носам. Чорт, падалося, што нехта нібыта шыбануў да лесу. Але то, відаць, сабака ці воўк. Дарэмна патро­ны патраціў толькі.

Так, нібы гэта было ўчора: гарэла агнём перабітая пераносіца, і так страшэнна балела, што Коршак, здавалася, ад сораму не мог трываць гэты боль. У тое ж імгненне зразумеў: калі Мірончык раскажа Калатовічу, як усё было на самай справе, яго, Коршака, у міліцыі не пакінуць, лёс яго будзе не зайздросны — гэта ў самым лепшым выпадку. Калі ж не затрымаюць сына кулака, дык будзе яшчэ горш. Значна горш.

І толькі нябожчык Мірончык, той немалады і кульгавы чалавек, ведаў пра тое, як было.

Памятаў Коршак і тую шчаслівую для іх абодвух ноч у бечынскім сельсавеце, калі Расевіч здаўся. Сам прыйшоў. А потым, аднойчы ў турме, хутаранец адкрыў Коршаку, свайму крыўдзіцелю, таямніцу: яму, Расевічу, не страшна нават памерці. Ён моцна кахаў адну бедную дзяўчыну, але яго бацька вырашыў па-свойму: ажаніў на багатай ды нялюбай Ядзі Скрыпачовай. Нягледзячы на тое, што няшчасны той шлюб быў, Бог даў ім працяг на зямлі: дачушку. Калі ж на хутар прыйшлі чужыя людзі, каб раскулачыць Расевічаў, Рыгор намерыўся пайсці супраць бацькі, змяніць сваё жыццё, і сышоў прама з сенажаці, дзе начаваў, на далёкі хутар да каханай. Ад яе і пачуў, што дома ў Расевічаў — бяда: поўны двор міліцыі і сельсаветчыкаў, дабро апісваюць, у яго Ядзі ад спалоху роды пачаліся, а яго, як бандыта, шукаюць.

Рыгор не хаваў ад Коршака: не ведаў тады, што яму рабіць, але хацеў аднаго — хутчэй быць дома, са сваімі. Прыбег да хутара, узабраўся на сасну, дзе яшчэ малым часам хаваўся ад бацькавай папругі, і сачыў за несправядлівасцю, якая чынілася на іх двары. Бачыў, як Ілля Мірончык з Салавейчыкам забівалі дошкамі адрыну і пуню — яны тут былі цяпер гаспадарамі, як каля парога спалохана стаялі дзеці, як плакала сястра Ганька, якую некалі кахаў Ігнат Адамчык, як галасіла ў хаце маці, выйшаўшы з яе з абразом і невялікім хатульком, як пасля за адрынай жонка Ядзя накінула пятлю на шыю.

Седзячы на сасне, ён што было сілы закрычаў, каб Ядзя не рабіла самагубства, і гэтым самым выкрыў сябе: у яго стрэліў адразу ж малады Емяльянчык, міліцыянер з Бечына, а пасля Коршак ахоўваў яго.

Так, Расевіч верыў, што выжыла і недзе ў Сібіры расце іхняя, яго і нялюбай жонкі, дачка: Ядзя ж па сваёй волі пайшла з жыцця, не пажадаўшы з’язджаць у чужы свет. А тут, у Бечыне, казаў тады Рыгор, застанецца ў яго сын. Ды толькі Расевіч не адкрыўся, хто маці дзіцяці, толькі сказаў, што маці сына — яго сапраўднае каханне, яго шчасце, якому не далі разгарэцца.

Цяпер, стоячы побач з Ігнатам Адамчыкам, супаставіўшы факты, Андрэй Коршак зразумеў для сябе многае.

6

У той жа дзень надвячоркам Ігнат Адамчык сабраў у клубе сход. Спачатку ён расказаў калгаснікам пра бягучыя задачы, пастаўленыя перад імі партыяй і дзяржавай, і як яны ў «2-й пяцігодцы» будуць завяршаць сёлетнюю няпростую і запозненую сяўбу. Пра камісію, якую абяцалі прыслаць з раёна, ён прамаўчаў. Пасля расказаў аб тым, што бяда ў шостай брыгадзе: укралі проса і тым самым нанеслі ўбытак арцелі.

На сходзе вінавата выглядалі Іван Асіпенка і стары Макарэвіч. Ігнат зараней папрасіў іх, каб узялі слова і распавялі калгаснікам, як усё здарылася. Тыя так і зрабілі, а потым павініліся, прызналі сваю віну, што не дагледзелі. І папрасіліся: хто колькі можа, дапамагчы сабраць 25 пудоў проса, каб вярнуць гаспадарцы, бо калі не адсеюцца на запланаваных плошчах, будзе вельмі кепска і ім, і калгасу.

Рашэння аднак сход не прымаў ніякага. Толькі Ігнат Адамчык і Іван Вера­бей сказалі людзям: няхай кожны зробіць так, як лічыць. Па сумленні. А каб абараніць сваіх землякоў, напісалі некалькі пісьмаў, іх падпісалі ўсе калгаснікі. На тым і скончылася. А назаўтра кладаўшчыца Ніна Пракопчык забегла ў кантору ў добрым настроі: прыняла ад бечынцаў 412 кілаграм проса, пры чым радня брыгадзіра і вартаўніка сабрала больш за 2 пуды. Так што можна сеяць...

Пра гэта Адамчык неадкладна далажыў Нікіценку і ў міліцыю: насенне на месцы, пакрылі недастачу. Людзі дапамагалі Асіпенку і Мікарэвічу, з дому прынеслі, лічы, апошняе. Аднак хутка бечынцы даведаліся, што дарэмна стараліся: надвячоркам абодвух арыштавалі і павезлі ў раён.

7

Стомленая за дзень Нюрка, вяртаючыся з поля, прыдумала, чым вечарам накорміць сваіх траіх дзяцей. Раніцай яна напякла бліноў, а ў абед яны пахлябалі пустую куццю, якую паставіла на дзень у печ. Ясна, умалолі той гаршчочак і не аблізнуліся нават.

У жанчыны моцна балелі натруджаныя рукі, і ў яе зусім не было сілы, а тут яшчэ клопат: што прыгатаваць, каб накарміць вечарам вялікую сям’ю? Ранкам яна адправіла свайго Аўдзейчыка здаць на склад апошняе проса, і ў куфары, дзе захоўвала, як і нябожчыца-маці, увесь свой скарб, цяпер і мышы няма чым пажывіцца. Дзякаваць богу, бульба ўрадзіла на агародзе каля хаты, гэта і было адзіным ратаваннем.

Калі яна прыйшла дахаты, заўважыла на стале збанок з кіслым малаком. Спытала ў дзяцей, адкуль ён тут з’явіўся. Аказалася, Верка пастаралася: яшчэ раніцай прынёс яе Ванька. Дзеці цэлы дзень паглядалі на збанок, але не дакрануліся, чакалі маці.

Удзячная сяброўцы, Нюрка прыдумала-такі: кінула ў печ некалькі паленцаў, а потым у прысаку напякла бульбы ў мундзірах. Смачны яе пах казытаў у носе малым дзецям. Але яны сядзелі ціха і мірна за сталом — слухалі старэйшага брата.

Андрэйку, першынцу Аўдзейчыкаў, споўнілася восем гадоў, ён хадзіў у бечынскую школу і ўжо навучыўся чытаць па складах. Ён сядзеў за сталом і нягучна чытаў раённую газету «Прымежны комунар».

Нюрка была занята сваім клопатам, але калі сын прачытаў загаловак кароткай заметкі, што была ўнізе першай старонкі: «Хітры крадзеж у арцелі «2-я пяцігодка» схамянулася, папрасіла сына чытаць гучней.

«...Хітрыя злодзеі, якія дагэтуль не злоўлены, з-за недастатковага кантролю з боку кіраўніцтва калгаса і злачыннай нябдайнасці асобных арцельных, а дакладна брыгадзіра А. і вартаўніка М., якія арыштаваны і змешчаны ў турму, зрабілі падкоп пад складское памяшканне, дзе захоўвалася насеннае проса, і на працягу доўгага перыяду выкрадалі яго. Калі крадзеж быў выяўлены, выяснілася, што злодзеі такім хітрым спосабам вынеслі больш чым 25 пудоў проса, чым нанеслі значны ўрон і так небагатай арцелі. Грамадскасць патрабуе суровага пакарання вінаватых у крадзяжы. Хаця ж асобна прыцягнуць да адказнасці варта выконваючага абавязкі старшыні калгаса, нядаўна яшчэ брыгадзіра А., які хацеў розным спосабам выгарадзіць злачынцаў і раней патураў ім. Такія людзі не могуць кіраваць совецкімі людзьмі ў сучасны момант, іх дзеянні таксама трэба разглядаць як злачынныя...»

— Божа ж мой, што ж гэта такое пішуць? Гэта каб такое пра Ігната... — спалохалася не на жарт Нюрка. — А хто ж, сынок, такую няпраўду напісаў?

— Тут мама неяк дзіўна напісана...

— Ну?

— Тут пісана так — «Наш».

— Вош гэта пузатая, а не нейкі наш. Яўна благі чалавек тое пісаў. Толькі б ведаць, хто напаскудзіў гэтак? — уголас прамовіла раззлаваная жанчына.

— Мама, а хто такія гэтыя А., М. і зноў А.? — пацікавіўся хлопчык. — Яны што, усе кепскія?

— Не, сынок, гэта добрыя людзі. А вось гэты «Наш» — нягоднік. Але гэта, сынок, дарослая справа. Давайце лепш вячэраць...

— Ура, картоплі ў мандзілях! З кісляком, мамка! — заскакалі на лаве пяцігадовая Волька і трохгадовы Ілля.

Жанчына прынесла ў місцы з істопкі пяць невялікіх кіслых агуркоў, перамяшала лыжкай у жбанку вяршкі з кіслым малаком і наліла кожнаму па няпоўнай конаўцы, каб хапіла ўсім патроху. Дзеці галоднымі вачыма пазіралі на яго, але не дакрануліся, бо ведалі: пачынаць есці трэба, калі мама скажа. Яна дастала з печы бульбу, перад Андрэйкам паклала чатыры, а перад меншанькімі па тры. І цяпер дазволіла есці.

— Толькі, дзеткі, не спяшайцеся...

Нюрка шчасліва назірала, як дзеці смакавалі бульбу, запіваючы кісляком, і думала, што бульбы хопіць да новага ўраджаю, а вось круп і мукі не засталося. Успомніла пра сход, які быў надоечы. Адамчык сказаў прама: «Цяжка ўсім, асабліва сем’ям, у якіх дзеці. Але арцель ім дапаможа. Не ўсім адразу, а паціху, пры патрэбе: прыходзьце, пішыце заяву, праўленне па кожнай сям’і будзе прымаць асобнае рашэнне. Не крыўдуйце, калі канторскія прыйдуць у хату, каб пераканацца, што ўсё закончылася. На складах ёсць трохі і жыта, трохі грэчкі, і пшаніца ды бульба ў буртах яшчэ нечапаная. Выжывем...»

«Во гэта чалавек, — думала Нюрка. — Не тое што нябожчык Гаўрыльчык, былы старшыня арцелі ніколі не дапапамог, толькі адна гаворка была ў яго: а скуль я табе вазьму? Усе ж недаядаюць! Не бачыш, колькі галодных з Украіны прыходзіць? Цяжкі час...»

І зноў успомніла пра заметку ў газеце, пашкадавала Верку: «Цяжка ёй, гаруе маладзіца, а цяпер і за Ігната хвалявацца трэба? Каб з ім чаго кепскага не зрабілі. А Верцы ж зараз спакой трэба, дзіця пад сэрцам носіць!»

Накарміўшы дзяцей, Нюра адправіла іх спаць. Сама ж чакала Міколу, які сёння чамусьці вельмі доўга парадкаваўся на канюшні. З усмешкай і радасцю падумала: хто б сказаў, што з такога п’янтоса будзе такі добры чалавек і бацька? Клопату ў мужа, ведала, нямала, асабліва вясной, і яна шкадавала яго.

8

У прасторнай канюшні, якую пабудавалі пазамінулай восенню, па рашэнні праўлення аратыя і возчыкі пакідалі нанач калёсы і вупраж, плугі і бароны. За ўсю гэтую маёмасць адказвалі двое: сам Мікола Аўдзейчык і яго нядаўні памочнік Андрон Супчык.

Мікола з дзяцінства вадзіўся з Андронам, раслі яны побач, двор у двор, суседзі, і гадаваліся як браты-пагодкі. Толькі адно, за што не ўзлюбілі іх вяскоўцы — рана распазналі атрутны смак самагонкі. П’яныя дурнелі, да кожнага, каго выпадкова сустракалі на вуліцы, прыдзіраліся. А калі хто скажа слова супраць, таго бязбожна збівалі.

Хлопцаў яднала і тое, што яны рана засталіся адны ў сваіх хатах. Ці не ў адзін год некалькі зім таму згасла ад незразумелай хваробы Міколава маці. Ён рос бязбацькавічам, як кажуць, без роду і племені. Казалі людзі: нагуляла Хрысцінка хлопчыка. Сын яе ні ў чым не папракаў, і з маткай быў добры. Дужа перажываў, калі яна хварэла, плакаў на яе пахаванні.

Андрона, наадварот, гадаваў састарэлы бацька, маці хлопца памерла зусім маладой. Некалі па суседстве старэйшы Супчык сватаўся да Хрысцінкі, але яна яго не прыняла. Праз год пасля таго, як памерла суседка, ён восенню накіраваўся ў лес. Захацелася старому позніх грыбкоў — зялёнак і плюсаў тады было процьма. Пайшоў ды так і не вярнуўся дадому. Жывым мужчыну больш ніхто не бачыў. Старога франтавіка, які ваяваў яшчэ, казалі, у імперыялістычную і які вярнуўся з яе цяжка паранены ў галаву, шукалі ўсе, хто мог. Знайшлі праз тыдзень. Ніцма на затравелым полі ляжаў ён недалёка ад былога хутара Расевічаў, а побач стаяла поўная скрыня зеленавата-шэрых грыбоў... Нябожчыка пахавалі. А яго сын Андрон на пахаванні так перабраў, што ледзьве не пайшоў услед за бацькам. Адхаялі неяк. Клопат пра яго цяпер узяла на сябе Нюрка. Людзі не толькі не разумелі, чаму сіраціна пайшла замуж за такога п’янтоса Міколу Аўдзейчыка, дык яшчэ дапамагае Андрону. Праўда, праз нейкі час дзівіліся гэтаму шлюбу: жанчына свайго чалавека хутка прыбрала да рук, і той неспадзявана для ўсіх зусім кінуў піць. Ды неяк і сябра свайго прыструніў.