Шчарбаты талер. Апавяданні

АПАВЯДАННІ

I

Пад канец трэцяга ўрока дзверы ў шостым «А» класе прачыніліся, зазірнула маладая практыкантка Ліза Сасноўская — яна ж кіраўніца школьнага драмгуртка — і, папрасіўшы ў настаўніка прабачэння, зрабіла аб'яву:

— Каця і Аксана, на перапынку, калі ласка, збіраемся ў актавай зале... Абавязкова, бо прыйдзе сам завуч,— дадала яна, знікаючы.

Празвінеў званок. Удзельніцы драмгуртка Каця Аляшкевіч і Аксана Гамола хуценька збеглі на першы паверх і ўвайшлі ў гулкую актавую залу. Сапраўды, завуч Андрэй Адамавіч ужо сядзеў на адным з крэслаў у першым радзе, перад сцэнаю, трымаючы ў руцэ нейкую паперчыну, і размаўляў з Лізай Сасноўскаю.

— Праходзьце, сядайце! — убачыўшы дзяўчынак, запрасіла Ліза.

— Нічога, мы пастаім...

У гэты момант у дзвярах адзін за адным з'явіліся яшчэ ўдзельнікі — тры хлопчыкі са старэйшых класаў: светлавалосы хударлявы Антон, рэдактар школьнай сцен-газеты, паэт, футбаліст і вялікі выдумшчык; Віця — невысокі, таўсматы, добры (заўсёды дасць спісаць); і Мікола — круглы выдатнік і разам з тым чамусьці надзвычай сарамлівы.

— Усе ў зборы? — спытаў у Сасноўскай завуч.

— Яшчэ павінен быць хлопчык, але захварэў.

— Ну што ж, хопіць і гэтых.

Вучні паўкругам абступілі завуча. Той зірнуў у паперку, пачаў:

— Такая справа... Пазванілі мне толькі што з гарана — так і так, праз тыдзень адбудзецца агляд-конкурс на лепшую пастаноўку сярод школьных драмгурткоў. Умовы... паглядзім умовы. Першая, яна ж галоўная,— каб пастаноўка была арыгінальная. Што азначае прыдуманая або калектыўна, або аўтарам, кім-небудзь з нашых вучняў... Я думаю, такія знойдуцца. Другая — пастаноўка

павінна быць арыгінальная ў прамым значэнні, павінна... так сказаць... розніцца ад сцэнак, што будуць паказаны на аглядзе іншымі школамі.

— Яе трэба напісаць нам самім? — спытаў Антон.

— Вось іменна. Я думаю, гэта павінна быць нешта без цімураўцаў, без чырвоных гальштукаў, без ералашаўскіх школьных анекдоцікаў... Але разам з тым — каб было нешта сучаснае. Без псеўдафальклору, без рознага сюсю-кання, бабаў-ёгаў і кашчэяў. Усё гэта адразу прыходзіць у галаву, і ўсё гэта лёгка могуць прыдумаць і ў іншых школах.

Практыкантка Ліза Сасноўская пераглянулася з вучнямі.

— Можа...

— Можа, нешта нацыянальнае? — перабіў яе завуч.— Каб быў подых гісторыі і разам з тым — павевы сучаснасці? Ну і мараль, само сабою... Гэта абавязкова. Каб кожны знаходзіў у гістарычным сюжэце штосьці сваё, сённяшняе... Дарэчы, ніколі не мог зразумець, чым дзіцячыя творы павінны розніцца ад дарослых. Помню, у восем гадоў прачытаў Гюго «Дзевяноста трэці год», а ў шаснаццаць — «Віцю Малеева ў школе і дома» — і цікава было! Я думаю, дзеці школьнага ўзросту ўсё разумеюць і ўспрымаюць так, як і дарослыя, проста яны часта, каб не крыўдзіць дарослых, падстройваюцца пад іх, робяць выгляд, што ім цікава, як Іван-дурань збіраецца ратаваць царэўну...

— Зразумела, Андрэй Адамавіч,— ізноў сказаў Антон.— Трэба прыдумаць штосьці для дзяцей, але каб цікава было і дарослым.

— Так! Бачу, вам многа тлумачыць не трэба. Мы ўсе тут у прынцыпе дарослыя людзі, чаму я і гавару з вамі як з роўняю... Паўтару толькі: будзе многа калектываў. Па выніках гэтага агляду будуць меркаваць аб культурным узроўні нашай школы ў цэлым. Будзе прымаць сур'ёзная камісія. I тым не менш не сумняваюся, што мы неяк вылучымся, здзівім усіх, спадабаемся...

Ен паглядзеў на гадзіннік.

— Словам, усё зразумела? Рэпеціруйце, выдумляйце, эксперыментуйце... Час ёсць. Актавая зала на гэты тыдзень, што застаўся да агляду,— вашая. Калі спатрэбіцца, магу нават вызваліць вас ад урокаў... не ўсіх, вядома... Фізкультуры там ці працы... Аднак прабачце, я спяшаюся.

Завуч падняўся.

— Пачакайце, Андрэй Адамавіч! — спыніла яго Сасноўская.— Здаецца, у нас ёсць такая сцэнка, пра якую вы казалі. Гэта казка, але ў ёй, здаецца, ёсць усё, што трэба: элементы нацыянальнага, фальклор, пэўная мараль, і яна, здаецца, будзе цікаваю як дзецям, так і дарослым!

— Ліза, вы не зразумелі, народныя казкі...

— Казка не народная, а стылізацыя! Прычым, як мне здаецца, не без таленту. Яе прыдумаў наш Антон.

Ад здзіўлення завуч сеў ізноў на сваё месца, забыўшы, што спяшаўся.

— Антон? Вось гэты? Сам?

— Сам,— пацвердзіла Сасноўская.— Ён увогуле малайчына, усе нашыя сцэнкі — гэта яго работа! Яшчэ вершы піша і нават друкаваўся ў гэтым... як яго... «Першацвеце».

— Сапраўды? — Андрэй Адамавіч раптам нават працягнуў руку, каб пагладзіць Антона па галаве, але спахапіўся і зрабіў выгляд, што хацеў толькі зірнуць на гадзіннік.— Ну што ж, так і быць — паказвайце вашу сцэнку. Праўда, у мяне ўрок вось-вось...

— Ды мы хутка! — узрадавалася Сасноўская.— Толькі фінал! Так, хлопчыкі, давайце касцюмы, дэкарацыі! Аксана, рыхтуй магнітафон!

Хлопчыкі між тым вынеслі з-за кулісаў крэслы, стол, Мікола накрыў яго абрусам. Віця з Антонам устанавілі на сцэне дзве вялікія бутафорскія калоны. Затым дзеці ненадоўга зніклі за кулісамі. За стол, у крэслы селі Антон — у світцы, з прыклеенымі доўгімі вусамі — «пан», і Каця — «пані».

— Пачынаем! — крыкнула Сасноўская, сядаючы побач з завучам.

Аксана пстрыкнула клавішам магнітафона, і загучала чароўная старадаўняя скрыпічная музыка.

3-за кулісаў, нясмела падштурхоўваючы адзін аднаго, паказаліся Мікола з Віцем, пераапранутыя ў мужыкоў. Яны яшчэ здалёк знялі шапкі і, падыходзячы, пачалі нізка кланяцца Антону з Кацяй — «пану» і «пані».

П а н. Значыць, просіце дапамогі? Што ж, так і быць, памагу.

— Каця, рухайся трохі! — умяшалася Сасноўская.— Устань, прайдзіся, зрабі так, што не пан сам дадумваецца, а ты яму падказваеш!

Каця паслухмяна паднялася, абышла стол, штосьці прашаптала на вуха «пану»-Антону. Абое засмяяліся.

Пан. Што ж, быць так, як ты, жоначка, раіш... Памагу, мужычкі, але пры адной умове: калі хваліць мяне не будзеце!

«Мужычкі» паціснулі плячыма, узрадаваныя.

Першы мужык. Што можа быць лягчэй?

Другі мужык. Смешны ты, Пан! Першы раз чалавека бачу, які не любіць, каб яго хвалілі!

Пан. Вось і добра, калі згодныя. Тады сядайце са мною за стол, пакармлю вас спачатку — сама Пані прынясе... Жонка!

«Мужычкі» нясмела сядаюць за стол. Пані выходзіць і прыносіць вялізную міску баршчу і смажаную качку. «Мужычкі» прагна ядуць.

Пан. Ці дагадзіў я вам з абедам, мужычкі?

Першы імкнецца нешта сказаць, другі штурхае яго пад бок.

Другі мужык. Хіба гэта абед? Не мог кожнаму па місцы даць, наліў у адну... Боршч кіслы, качка перасмажаная, сухая... Нябось, сам такое не ясі?

Пан (смеючыся). Добра... Вось табе залаты! А цяпер сядайце вальней, можаце люлькі курыць, а я вам сыграю. Жонка, вынесі скрыпку!

Пані выносіць скрыпку. Пан пачынае іграць — да таго весела, што мужычкі прытупваюць у лад.

П а н. Ці дагадзіў я вам, мужычкі? Ці адпачылі пасля абеду?

I зноў імкнецца нешта сказаць першы мужык, другі яму не дае.

Другі мужык. Які абед, такі і адпачынак! Мой падсвінак у хляве лепш пішчыць, чым ты граеш!..

П а н (і зноў смеючыся). Што ж, на табе другі залаты.

Другі мужык (уваходзячы ў ролю). Усяго? Пры сваіх грашах мог бы і болын даць!

Пан. Магу і больш. Прасіце, колькі вам трэба.

Першы мужык (на гэты раз адштурхнуўшы другога). Ты нас карміў, паіў, сама Пані на стол падавала, люлькі курыць дазволіў, іграў нам, грошай хочаш даць — і за ўсё гэта цябе няможна пахваліць?! Няможна падзякаваць табе?! Не, хай лепш мне нічога не дастанецца, скажу — добры ты чалавек, і дай табе Бог здароўя!

Другі мужык плюецца.

Пан (устае, абдымае першага мужыка). Дзякую на добрым слове, чалавеча!.. Жонка, загадай, каб насыпалі яму поўныя кішэні залатых! А табе (да другога) і двух хопіць. I запомні, братка, не варта быць свіннёю, што б табе за гэта ні абяцалі, а варта заўсёды плаціць людзям тым, чым яны табе: на дабро — дабром!

— Усё,— аб'явіла Сасноўская.— Як, Андрэй Адамавіч? Завуч замест адказу запляскаў у ладкі.

— Цудоўна! Выдатна проста! Ану, пан, падыдзі сюды! Антон, саромеючыся, падышоў бліжэй, за ім і астатнія ўдзельнікі.

— Дай пацісну тваю руку... Можа, я паціскаю руку будучага нашага Андэрсена! Скажы, Антон, гэта ж трэба было неяк прыдумаць? Як ты прыдумаў?

— Як прыдумаў? Ведаеце, ёсць такі мультфільм... Там пра дзяўчынку. Хто пахваліць яе лепш за ўсіх — атрымае вялікую смачную цукерку, памятаеце? Я глядзеў, і мне захацелася зрабіць наадварот: хто не пахваліць лепш за ўсіх...

Андрэй Адамавіч быў уражаны:

— Ты глядзі! Ну, малайчына. А я вось і два радкі ў рыфму напісаць не змагу,— ён зіркнуў на гадзіннік, заспяшаўся.— Што ж, можна будзе паказаць і гэтую сцэнку... Толькі адно, мне здаецца,— выхад на фальклор, на казачнасць — самы лёгкі і просты. Калі Антон, паглядзеўшы мультфільм, прыдумаў, дык чаму яшчэ нехта не зможа? I потым — усё ж гэта яўная стылізацыя: дарослыя героі, казачная мова... Абмежаваны час і месца дзеяння. Можа, паспрабаваць яшчэ штосьці? Час ёсць... у вас ёсць, у мяне ўжо, на жаль, няма! Словам, смялей эксперыментуйце, выходзьце... ну...

— На сучаснасць выходзіць, Андрэй Адамавіч? — падказаў Антон.

— Вось-вось! Што-небудзь такое, ведаеце,— «когда уйдешь со школьного двора», «мальчнк с девочкой дружші, дружбой этой дорожші», і ў такім родзе... Усё, пабег!

Завуч і сапраўды амаль подбегам выйшаў з актавай залы. Крыху разгубленыя дзеці разам з Сасноўскай паглядзелі яму ўслед.

— Ох, падазраю, што дагадзіць яму будзе нялёгка,— уздыхнула Аксана, пераматваючы на магнітафоне назад касету.

— Нічога страшнага! — бадзёра азвалася Сасноўская.— Помніце, у нас была якраз школьная, пра сяброўства, сцэнка? Давайце заўтра збярэмся, запросім яго і пакажам.

II

Назаўтра пасля ўрокаў удзельнікі драмгуртка на чале з Сасноўскай былі ў зборы ў пустой актавай зале.

Хутка на сцэне з'явіліся дэкарацыі: школьны клас — парты, стол, дошка... Аксана з Сасноўскай селі, як і ўчора, у першым радзе, Аксана ўключыла магнітафон, з якога ціхенька загучала песня — тая самая, «когда уйдешь со школьного двора».

На сцэне тым часам Каця — у школьнай форме, з каснічкамі на галаве, з партфелем у руцэ — нібыта збіралася выйсці з класа, а Антон, Мікола і Віця заступілі ёй дарогу.

Каця. Ах, што такое? Дайце прайсці!..

Не даюць, перамінаюцца з нагі на нагу, падштурхоўваюць адзін аднаго.

А н т о н. Каця, мы хочам пагаварыць з табою... Мы ўжо не дзеці. Хутка выпускныя экзамены. Потым шляхі нашы разыдуцца ў розныя бакі. Скажы, нарэшце, каго з нас траіх ты выбіраеш?

Каця. Ах, хлопчыкі, я вас усіх выбіраю! Усіх трох люблю аднолькава...

У гэты час у актавую залу, махаючы рукамі, каб не звярталі на яго ўвагі, на дыбачках увайшоў завуч Андрэй Адамавіч.

А н т о н. Мы былі самыя лепшыя ў класе сябры. Нас дражнілі трыма мушкецёрамі. Заўсёды мы былі разам, стаялі адзін за аднаго гарою... пакуль не з'явілася ты...

— Антон, што значыць «з'явілася»? — перабіла Сасноўская, гледзячы ў нейкія лісткі.

А н т о н. Ой, пакуль ты не перавялася да нас з іншай школы. Мы пісалі табе запіскі, ты адказвала на іх, хадзіла з намі ў кіно, танцавала на дыскатэках, падказвала нам урокі, давала спісваць... Мы не маглі падзяліць цябе. Трох лепшых сяброў ты зрабіла трыма ворагамі. Але мы не хочам больш варагаваць! Выберы аднаго з нас — так будзе лепш, і мы зноў станем сябрамі!

Каця. Ах, як гэта для мяне нечакана! (Задумваецца.) Добра. Калі так, я згодна. Я выберу з вас кагосьці... але не цяпер, а скажам, гады праз два. Калі за гэтыя два гады вы мяне не забудзеце, мы ўсе зноў збярэмся разам, і я выберу з вас таго, хто за гэты час большага ў жыцці даб'ецца. Вось ты, Антон, добра пісаў сачыненні — пастарайся за гэты час стаць журналістам ці хоць бы паступі на жур-фак... Ты, Віця, заўсёды ўсё перапрадаеш — ад жвачак да шпаргалак, вядомы ўсёй школе фарцоўшчык, пастарайся стаць, напрыклад, бізнесменам... А ты, Мікола, любіш парадак, дысцыпліну, збіраешся вучыцца на афіцэра — вось і паглядзім, што з цябе праз два гады атрымаецца... Такая мая ўмова. Ці згодны?

Каця працягвае далонь, і ўсе ўтрох у знак згоды кладуць свае далоні на яе.

Пад тую ж школьную музыку змяняюцца дэкарацыі. На сцэне — гратэскна-шыкоўны офіс: з камп'ютэрамі, тэлефонамі, дэкаратыўнымі пальмамі... Каця, загрыміраваная пад дарослую дзяўчыну, сядзіць за часопісным столікам, увесь час глядзіцца ў люстэрка, трымае ў пальцах незапаленую цыгарэту.

— Прайшло два гады! — прашаптала Сасноўская завучу, і той кіўнуў, што зразумеў.

Каця-бізнесменша. Як я хвалююся! Хто б мог падумаць, што яны мяне не разлюбяць!.. Вось-вось яны прыдуць, і я вымушана буду адмовіць ім, сказаць, што за гэты час я пакахала зусім іншага чалавека... Як растлумачыць ім гэта? Як даказаць, што я зусім не жорсткая, не легкадумная?! Так, Антон цяпер піша артыкулы, друкуецца ў газетах. Віця ўдала робіць бізнес, Мікола вучыцца ў прэстыжным ваенным вучылішчы. Але ж яны нават не здагадваюцца, што ўсімі сваімі поспехамі яны абавязаны мне! Так, мне. Што ўладкоўваць іх памагаў мой дзядзька, які займае высокую пасаду, і пра існаванне якога яны нават не здагадваюцца... Я адплаціла ім за каханне і вернасць, папрасіла дзядзьку, каб памог ім. Але ці трэба гаварыць ім пра гэта? Прыніжаць іх самалюбства? Не, хай думаюць, што ўсяго дабіліся самі!..

Перад дзвярыма ў офіс топчуцца Антон з фотаапаратам на шыі, Віця ў касцюме, у беленькай кашулі, Мікола ў ваеннай форме, у фуражцы.

А н т о н. Не, я не магу! Хай нехта з вас зойдзе і ўсё растлумачыць...

В і ц я. А што тлумачыць?

А н т о н. Што ў нас ва ўсіх — нявесты! Дый так... Школьныя сяброўствы, клятвы, цацанкі-абяцанкі — гэта несур'ёзна. Прайшло столькі часу — мы ўжо не дзеці!

М і к о л а. Ды чаму мы ўвогуле павінны перад ёю адчытвацца?

А н т о н. Не забывайцеся! Ці не думаеце вы, што змаглі б нечага дабіцца ў жыцці без Кацінага дзядзькі? Вось так яно. А хто прыдумаў?

Віця. Ну, ты, ты...

А н т о н. Хто яшчэ ў школе пранюхаў пра яе дзядзьку? Хто, ведаючы, што ў яе добрая душа і што яна на ўсё пойдзе, каб аддзячыць нам за каханне, якога не было, прыдумаў усю тую камедыю з запісачкамі, калі мы хадзілі за ёю, як прывязаныя, запрашалі ў кіно, на дыскатэкі? «Ах, мы ўсе цябе кахаем!», «Ах, выберы з нас каго-небудзь аднаго!»

В і ц я. Ты, ты.

Мікола. А раз ты, дык і выкручвайся сам! Ідзі і жаніся з ёю!..

Андрэй Адамавіч запляскаў у ладкі, перапыняючы рэпетыцыю:

— Хлопцы, хлопцы, досыць! Падыдзіце сюды, калі ласка! Ну, хлопцы, закруцілі вы так, што галаву зломіш... Хто гэтую... гэта ўсё прыдумаў? А, забыўся — ну, вядома ж, Антон!

— Няўжо вам не спадабалася, Андрэй Адамавіч? — уразілася Сасноўская.— Вы ж нават да канца не даглядзелі, а там канцоўка нечаканая: убачыўшы Кацю, яны закахаюцца ў яе, на гэты раз па-сапраўднаму!

— Не, канцоўка тут ні пры чым. Ты, Антон, я бачу выдумляльшчык добры, але не старайся, дружа, пераплюнуць самога сябе... Урэшце, мы школьнікі, і гледачамі нашымі будуць таксама школьнікі. У гэтай вось вашай, з дазволу сказаць, пастаноўцы дзіцячага сюсюкання, магчыма, і сапраўды няма, але няма і нічога таго, што можна было б паказваць дзецям. Чаго тут хапае, нават цераз край, дык цынізму, разліку, а таксама офісаў, бізнесаў і таму падобнае — а ўсё разам гэта завецца адным словам: па-лі-ты-ка! Якраз тое, што цяпер менш за ўсё павінна цікавіць і дарослых і, тым болыы, дзяцей. А ў вас уся сцэнка акурат на палітыцы і закручаная. Давайце так думаць: а калі б Каця не стала бізнесменшаю? А калі б за гэтыя два гады ўлада памянялася, і гэты яе ўплывовы дзядзька — дарэчы, ці не стаіць за ім якаясь канкрэтная асоба? — гэты дзядзька паляцеў бы са свайго месца сторч галавою? Тут сам сюжэт дапускае варыянтнасць... Не, не. Я вам так скажу: няма нічога болыы пераменлівага, чым тое, што нам здаецца вечным. Тут сёння можа быць офіс і бізнес, а заўтра...

— Цімураўцы з галынтукамі? — панура перабіў Антон.

— I вельмі проста. Разумны, шустры хлопчык! Вось бачыш, як ты сам усё разумееш... Я перакананы, што ты

яшчэ прыдумаеш такую сцэнку,— ахнуць усе! Але не пра сучаснасць. Цяпер ясна бачу. Дзе сучаснасць, там — хочаш не хочаш — палітыка, дзе палітыка — там пераменлівасць, непастаянства... Можа...

— Можа, гісторыя? — падказала Сасноўская.

— Вось-вось! Я і сам пра гэта думаў. Да гісторыі цяжка падкапацца — была і прайшла... Толькі трэба што-небудзь такое, ведаеце, нацыянальнае, сівая даўніна, хлопчык з жалейкаю...

— Дык у нас ёсць акурат такая сцэнка! — узрадавалася Сасноўская.— Дзевятнаццатае стагоддзе, паўстанне Каліноўскага...

— У вас, я гляджу, чаго ні папытайся, усё ёсць,— заўважыў Андрэй Адамавіч.— I што, таксама Антон прыдумаў?

— Так, Антон. Ды мы вам зараз і пакажам! Хлопчыкі!

— Не, не! — спахапіўся завуч.— На сёння хопіць, мне бегчы трэба. Давайце хоць заўтра...

Ён зірнуў на гадзіннік і хуценька выйшаў.

— Што ж яму можа спадабацца? — разгублена абвёў усіх вачыма Антон.

— «Сівая даўніна без псеўдафальклору!» — перадражніла Аксана.

— «Каб цікава было і дарослым!» — перадражніў Віця.

— «Смялей эксперыментуйце!» — перадражніла Каця.

— Нічога страшнага,— сказала Сасноўская.— Я чамусьці ўпэўнена, што заўтра яму спадабаецца!

III

I зноў, як і ў тыя разы, дзеці з Лізай Сасноўскай сабраліся ў зале пасля ўрокаў. Цяпер на сцэне была дэкарацыя вясковай хаты, печы; каля печы тупала Каця, якая павінна сёння выконваць ролю Маці.

Гэтым разам Андрэй Адамавіч быў, відаць, вальнейшы, таму прыйшоў яшчэ да пачатку рэпетыцыі. Ен сядзеў на сваім звыклым месцы ў першым радзе і ўважліва глядзеў на сцэну.

З Аксанінага магнітафона гучала іпчымлівая мелодыя жалейкі.

М а ц і. Божа, Божа, што за часы пайшлі?.. Што ў свеце робіцца? Як звесці канцы з канцамі? Усё лета крапівой ды шчаўем перабіваемся, і забяліць няма чым: апошнюю кароўку, Лысуху-карміцельку, забралі цівуны пана Патоцкага... I калі ж гэта мой сынок з лесу вернецца? Небяспечна цяпер у лесе, страляюць, паўстанне нейкае, кажуць, усчалі... I сам пан Патоцкі, кажуць, памагае тым паўстанцам... Ох, Бога не баіцца! Але адно добра, што з-за гэтага паўстання хоць людзей не так сталі ганяць, у лес схадзіць можна, грыба якога ўхапіць, у гаршчок укінуць, і то смачней... Вось і мой сынок пайшоў у грыбы. I ўсё няма і няма. Хаця каб не ўлез у якое ліха, каб хоць кашулі апошняй не парваў, бо не будзе ў чым бацьку на свята ў царкву схадзіць. Адна ў іх кашуля на дваіх, і ў святы, і ў будні...

Улятае ў хату Антон, ён жа Сын.

Маці. Дзякуй Богу, жывы! А дзе грыбы, дзе кошык? А кашуля хоць цэлая? (Абмацвае кашулю.)

С ы н. Ды цэлая, цэлая. Мама, дай мой кавалачак хлеба, той, што на абед адкладзены!

М а ц і. Нашто табе? Рана яшчэ есці.

С ы н. Дай.

М а ц і. Не дам, пакуль не скажаш нашто. I дзе кошык з грыбамі?

С ы н. Добра, скажу... Толькі пабажыся, што будзеш маўчаць! Мама, я знайшоў у лесе параненага чалавека.

Маці. Божа, прасвятая Багародзіца!.. Бандыта?!

С ы н. Які ён бандыт? Ён па-нашаму, па-беларуску мовіць. Прасіў, каб я прынёс яму паесці і каб нікому не казаў, дзе ён.

Маці. Святы Мікола-заступнік... Гэта ж, мусіць, з тых, што заўчора з маскалямі біліся ў лесе... Ён жывы, кажаш?

С ы н. Вядома, жывы, раз гаворыць.

Маці (мармыча сама сабе). Гэта добра, калі жывы...

С ы н. Давай хутчэй хлеб! Вось, толькі глянь, што ён мне даў... Во — рубель! I казаў, калі памагу, дасць яшчэ столькі, колькі пальцаў на абедзвюх руках!

М а ц і (спрабуе рубель на зуб). Праўда, цэлы рубель! Вось шчасце ў хату! (Кідаецца да стала, рэжа хлеб.) На, вось табе, хлопчык мой... Нясі, нясі яму, сонейка маё... Дык дзе, ты кажаш, ён ляжыць?

С ы н. За Цімохавым логам, у Сухім ляску, як на Замошша ехаць.

Маці. Ага, так, так... Нясі, саколік, толькі сам не з'еш па дарозе!

Сын знікае.

М а ц і. Ёсць жа Бог на небе! Вось і да беднага шчасце прыплыло. Жывы, добра кажа... А людзі расказваюць, што ў той паперцы, якую жандары на сцяну карчмы прычапілі, напісана, што за жывога ажно пяць рублёў даюць, а за мёртвага — толькі тры... Хоць падумаўшы, дык яно і тры рублі грошы. Кароўку, Лысуху нашую, карміцельку выкупілі б, кашулю бацьку справілі б...

— Стоп, стоп, стоп! — пачуўся голас Андрэя Адамавіча.— Усе сюды! Гэта штосьці яшчэ болып не тое...

З-за кулісаў выйшлі Мікола з Віцем, са сцэны спусціліся Антон з Кацяю.

— Гэта што, раман ці гістарычная драма? Нам трэба паказаць элементарную дзіцячую сцэнку — разумееце, усяго толькі сцэнку! А ў вас?.. Вось калі б трэба было прыдумаць нейкую пародыю на гістарычны жанр, гэтае... вашае падышло б сама лепш. Ну, Антон!.. Выдумляльшчык ты, я ўжо бачу, таленавіты, але чаму цябе ўвесь час не ў той бок заносіць?.. Скажы, ты, праўда, друкаваўся ў тым... як яго... «Першацвеце»?

Антон моўчкі кіўнуў.

— Андрэй Адамавіч! — у дзвярах актавай залы з'явілася сакратарка.— Вас да тэлефона, з гарана!

— Адну хвілінку,— Андрэй Адамавіч выйшаў.

— Якой трасцы яму яшчэ трэба? — уздыхнула Каця, сядаючы.

— Можа, паспрабаваць фантастычны сюжэт? — прапанаваў Віця.— Змяшэнне часоў — сучасны школьнік пераносіцца ў гісторыю, удзельнічае ў паўстанні...

— Не,— перабіў Мікола,— лепш хлопчык з гісторыі пераносіцца ў наш час, у сучасную школу...

— Антон, а можа, паспрабаваць сцэнку абсурду? — нясмела сказала Сасноўская. Дзяўчына была яўна разгубленая.

Антон раптам засмяяўся. Усе зірнулі на яго са здзіўленнем.

— Чакайце, здаецца, я яго раскусіў! Зараз мы зробім тое, што яму спадабаецца,— весела аб'явіў Антон.

Ён зрабіў знак, каб усе прысунуліся да яго бліжэй, і пачаў шэптам дзяліцца сваёй задумаю... Неўзабаве вярнуўся Андрэй Адамавіч.

— Ну, вось,— паскардзіўся, падыходзячы.— Званілі з гарана, з камісіі: вырашана скараціць час на падрыхтоўку. Агляд ужо заўтра! А ў нас нічога не гатова... Эх, Антон, Антон... Паспадзяваўся я на цябе. Давядзецца, мабыць, паказваць тую першую вашу казку, хоць гэта і не выйсце, вядома.

— Андрэй Адамавіч, паглядзіце яшчэ адну сцэнку, экспромт! — узмалілася Сасноўская.— Ну, калі ласка! Апошні раз, Андрэй Адамавіч!

— Хіба што апошні раз...— Андрэй Адамавіч прысеў.

— Хлопчыкі, дэкарацыі, хутчэй!

IV

Тая самая хата, тая ж печ; гучыць з магнітафона тая самая шчымлівая музыка жалейкі. На печы ляжыць Антон — Янка — і нібыта іграе на жалейцы, за сталом сядзіць Мікола — Разумны брат — пляце лапці.

Сасноўская (выконваючы ролю Казачніцы). Пра Янку, злога Цмока і Ганку! Жылі былі ў адным царстве два браты, разумны і дурны. Дурны ляжаў на печы і граў на жалейцы, а разумны працаваў. Усё было добра, але панадзіўся, як на тое ліха, лятаць у тую мясцовасць страшны, злы трохгаловы Цмок. I хапаў ён толькі самых прыгожых дзяўчат...

Разумны брат (кідаючыся да акна). Што гэта так пацямнела? Няўжо на дождж збіраецца?

Я н к а. Ды не, гэта зноў Цмок прыляцеў. (Іграе далей

на жалейцы.)

Разумны брат. I праўда, Цмок! Во, назад ляціць,

нячыстая сіла!.. Каго на гэты раз хапнуў?

Чуецца голас Ганкі.

Ганка. Браты мае мілыя, бывайце! Не бачыць мне вас болыы, бо схапіў мяне люты Цмок!..

Разумны брат. Ай-яй, чуеш, Янка? Што ж нам рабіць? Трэба ж неяк ратаваць дзяўчыну!

Сасноўская. Пачаў Разумны брат збірацца на вайну з лютым Цмокам, у даспехі адзеўся, востры меч у рукі ўзяў. А Янка ляжыць на печы і на жалейцы сабе грае.

Я н к а. Ідзі-ідзі, але ведай: не перамагчы табе Цмока. Дарэмна сходзіш. Лепш бы ў полі што зрабіў ці тыя ж лапці даплёў... Цмока толькі я магу адужаць.

Разумны брат. Ляжы ўжо, дурань, на печы! Куды табе з Цмокам лютым ваяваць? Ён цябе ў пыл сатрэ, мокрага месца ад цябе не пакіне! (Выходзіць.)

Янка ляжыць на печы.

Сасноўская. Многа ці мала часу прайшло — але вяртаецца Разумны брат пабіты, кульгаючы, і ні з чым.

Разумны брат (стогне). Ох, пабіў мяне пракляты Цмок трохгаловы!.. I да адной яго галавы не змог падступіцца. Мабыць, так і загіне Ганка на чужой зямельцы!

Я н к а (пазяхаючы). Што ж, давядзецца мне ісці.

Разумны брат. Куды табе ісці?! У цябе і мяча няма! I даспехаў...

Янка. Кашуля, што на мне,— вось мае даспехі. (Лезе пад печ, выцягвае таўкач для бульбы.) А гэта чым не зброя? Сапраўдная булава!

Разумны брат. Дурань ён і ёсць дурань... Шкада мне цябе, усё ж не чужыя! Не хадзіў бы ты, браце, ні за што загінеш! Не перамагчы табе трохгаловага!

Я н к а. Ну, гэта мы яшчэ паглядзім! (Махае таўкачом над галавою.)

Сасноўская. Доўга ці коратка, але ішоў Янка ў царства злога Цмока тры дні і тры ночы...

Пакуль Янка ідзе на адным месцы, Мікола — Разумны брат ставіць у канцы сцэны дэкарацыі ўладанняў Цмока: гэта ўсяго толькі клетка, склееная з кардону. У клетцы — Ганка-Каця.

Ганка. Янка, любы, вызвалі мяне адсюль хутчэй! Янка. Здаецца, я чую голас? Нехта заве на дапамогу! Варта паспяшацца!

На сцэну выбягае трохгаловы Цмок-Віця. Ц м о к. А, вось чыім духам запахла! Што ж, давай сілаю мерацца!

Я н к а. Не хачу я з табой, гадзюкай трохгаловаю, злыднем паганым, лютым, нават і размаўляць! Адпусці лепш Ганку і ўцякай адсюль на ўсе чатыры бакі, бо астанешся без галоў!

Ц м о к. Не кажы гоп, пакуль не пераскочыш, не лезь папярод бацькі ў пекла, не хвалі сам сябе, пакуль людзі цябе не пахваляць...

— Віця, спыніся! — не вытрымала Сасноўская. Яна ўвесь час закрывала далоняю рот, каб не разрагатацца.

Цмок з Янкам пачынаюць біцца, наскокваюць адзін на аднаго.

Сасноўская. Тры дні і тры ночы біліся яны. На трэці дзень узмахнуў Янка таўкачом — і ў Цмока адна галава з плячэй далоў. Другі раз узмахнуў таўкачом — і другая далоў. А з трэцяга разу — адляцела і трэцяя адразу! Узяў Янка Ганку за руку, вывеў з клеткі, прывёў дадому і сталі яны жыць-пажываць, дзяцей нараджаць, дабро нажываць, і ніхто іх болын не трывожыў!

Антон, Каця, Мікола і Віця сталі ў рад побач з Сасноўскаю. Адклаўшы магнітафон, да іх на сцэну паднялася Аксана. Не спускаючы з завуча вачэй, дзеці па чарзе прадэкламавалі:

А н т о н. Сябры — дарослыя і дзеці!

Мікола. Вось вам маральнасці ўрок!

Віця. Дабро перамагло, загінуў люты Цмок!

А к с а н а (убок). Хоць «нету повестн банальнее на свете»...

Сасноўская. На ўсе часы, для ўсіх узростаў!

К а ц я. Бы пакаленням запавет!

А н т о н. Хоць, можа, прымітыўна ўсё і проста...

А к с а н а (убок). Затое ёсць «фальклор» і ёсць «сюжэт».

— Цудоўна! Выдатна! — завуч быў у захапленні.— Гэта акурат тое, што трэба! Я і не сумняваўся, што ўсё ў нас урэшце атрымаецца,— быць нам на першым месцы! Упэўнены — ніхто больш да такога не дадумаецца!..

Самадзейныя артысты ўздыхнулі, як па камандзе, і пачалі прыбіраць са сцэны дэкарацыі.

Настаўнік даў вучням хатняе заданне — кожнаму намаляваць якуюсь кветку.

Марыйцы спачатку заданне падалося лёгкім. Дзяўчынка добра малявала, да таго ж ведала і любіла мноства самых розных кветак. Ранняй вясной яна любіла дзьмухаўцы і лотаць, улетку — смолкі і валошкі, увосень — вяргіні і астры... Якая ж з гэтых кветак самая прыгожая, самая любімая? За акном цяпер не вясна, не лета і не восень, а сцюдзёная зіма, белыя гурбы снегу, і адзіныя кветкі — тыя, што намаляваў мароз на ваконным шкле. Дзяўчынка думала-выбірала ўвесь вечар і потым, у ложку, засынаючы, таксама думала. Ад гэтага ёй прысніўся сон. Прысніўся заліты сонцам, запоўнены птушыным спевам празрысты летні дзень, поплаў, які нагадваў дарагі стракаты дыван, — столькі на ім было кветак... I калі яна, босая, лёгкая, ступала па гэтым мяккім дыване, кветкі схіляліся да яе і хваліліся кожная сваёй прыгажосцю. Вядома, гэта быў сон, таму кветкі і маглі размаўляць. Галасы іх пераліваліся ціхім журчаннем ручайка, ранішнім жаўруковым спевам, лёгкім пошумам ветрыку, які забаўляецца з маладой лістотаю... Пунсавелі красуні ружы і стараліся прыхаваць пад лісцем свае шыпулькі; звінелі, бы нанізаныя на нітку парцалянавыя званочкі, бялюткія ландышы; выхваляліся адзін перад адным смешныя таўстуны цюльпаны самых розных колераў; надуваліся ад гонару таўсташчокія півоні; разбегліся і застылі па ўсім поплаве бесклапотныя рамонкі; сінелі між імі маўклівыя сціплыя незабудкі, сонтрава і «цвяток» яе, Марыйчынай радзімы — непаўторная валошка...

Дзяўчынка слухала, любавалася кветкамі і аніяк не магла выбраць лепшае. Гэтая прыгожая, а паглядзіш — другая яшчэ прыгажэйшая... Раптам яна пачула меладычныя, танюткія і чыстыя, як перазвон крышталю, галаскі. Дзяўчынка агледзелася. Ах, яна нават не заўважыла, што наступіла на цэлую сямейку непрыкметных сярод гэтай раскошы колераў і пахаў звычайных маргарытак! Цяпер яны, прымятыя, падымаліся з зямлі, атрэсваліся, распраўлялі пялёсткі і лісточкі, падстаўлялі сонцу свае бела-ружовыя вяночкі з жаўтком пасярэдзіне. Яны гаварылі так ціха, што дзяўчынцы, каб пачуць іх, давялося прысесці і нагнуцца ледзь не да зямлі.

— Каб толькі гэтая дзяўчынка захацела паслухаць нас! — сказала адна з кветак, і Марыйка, як гэта бывае толькі ў снах, чамусьці адразу зразумела, што гэта нямецкая маргарытка. — Каб дала нам хоць крышачку ўвагі! Можа, тады яна выбрала б нас? Мы ніколькі не горшыя за іншыя кветкі. Гэта ж акурат мы здавён-даўна прыносім дзецям і дарослым радасць, стараючыся прадказаць іхні лёс. Можна загадаць любое жаданне, потым абрываць па чарзе пялёсткі, і тое слова, пры якім будзе абарваны апошні пялёстак, і павінна азначаць: збудзецца ці не збудзецца жаданне.

— Гэта праўда, — азвалася другая кветка, і зноў Марыйка адразу зразумела, што гэта маргарытка-францужанка. — Мы цвіцем з ранняй вясны да позняй восені, і няма ў свеце краіны, дзе нельга было б нас сустрэць, дзе не варажылі б на нашых пялёстках! Я таксама расказала б гэтай дзяўчынцы, як яшчэ ў старадаўнія часы рыцары дарылі нас сваім дамам і на стужках, якімі абвязвалі букеты, рабілі такія надпісы: «Кожная кветка мае сваю вабнасць, але калі б мне прапанавалі на выбар адразу тысячу кветак, усё адно я выбраў бы толькі маргарытку!»

— А я расказала б дзяўчынцы, — падхапіла кветка-грачанка, — што нашая назва «маргарыткі» пайшла з грэчаскай мовы і азначае «жамчужыны». I гэта нас апяваў паэт, сцвярджаючы, што мы, незлічоныя белыя кветачкі, рассыпаныя па зялёным лузе, — здаемся сапраўднымі жамчужынамі!

— А я, — умяшалася кветка-італьянка, — распавяла б дзяўчынцы адну з самых прыгожых легендаў пра нашае паходжанне. Вядома, што вялікае сонца больш за ўсё на свеце любіць кветкі, клапоціцца пра іх, песціць, як дзяцей... А кветкі карыстаюцца гэтым і заўсёды аб нечым у яго просяць: адны хочуць быць больш буйнымі, другія — больш духмянымі, трэція — мець прыгажэйшыя пялёсткі... I толькі мы, маргарыткі, ніколі ні аб чым не прасілі, заўсёды адчувалі сябе шчаслівымі, такімі, як стварыў нас Бог. Больш за ўсё мы радуемся, калі нас зрываюць дзеці і гуляюць з намі. I ў падзяку за нашую сціпласць сонца цалуе нас, пакідаючы свой знак — жоўтую плямку пасярэдзіне белых пялёсткаў.

— Я расказала б дзяўчынцы, — прамовіла кветка-аўстрыйка, — што выява букеціка маргарытак ёсць нават на мармуровым помніку. Ён узведзены ў памяць аўстрыйскай імператрыцы Лізаветы, якая заўчасна загінула, а маргарыткі — сімвалы яе дабрыні і сардэчнасці.

— Я, — сказала кветка-англічанка, — радуюся таму, што гэтая дзяўчынка наступіла на нас. У Англіі і цяпер існуе звычай: калі наступіш на дванаццаць маргарытак адразу, вясна надыдзе раней.

— I ў Скандынавіі мы служым прадвесніцамі вясны і аднаўлення жыцця, — падтрымала шведская кветка. — Менавіта ў Швецыі ўпершыню быў наладжаны збор ахвяраванняў для хворых на сухоты, а кветкай, якую даравалі кожнаму, хто рабіў грашовы ўклад, былі выбраны мы, маргарыткі!

— А я, — абазвалася апошняя кветка, — расказала б дзяўчынцы пра нашую агульную з ёю цудоўную і нешчаслівую радзіму. Я расказала б, як яшчэ са старадаўніны тапталі мяне чужацкія коні і людзі, як з веку ў век вострыя сохі і плугі падразалі разам з дзёранам мае карані, і я, як і іншыя кветкі і травы, угнойвала глебу; расказала б, як паласавалі мяне цяжкія жалезныя гусеніцы цягачоў і танкаў і як вырывалі, перамешвалі мяне з зямлёю разрывы бомбаў і снарадаў; расказала б, як прысыпала мяне смяротным радыяцыйным попелам і брудам... I ўсё ж я выжыла! Нездарма ў нашай мове я завуся стакротка. Я зноў расту паўсюль, дзе толькі могуць умацавацца карані, і я хачу, каб бегалі па мне басанож, каб зрывалі мяне і варажылі на маіх пялёстках шчаслівыя дзеці, хачу радаваць вочы і адаграваць душы дарослых...

Марыйка прачнулася. Яшчэ нейкі час у вушах у яе адгалоскам звінелі ціхія крышталёвыя галасы, а перад вачыма стаялі бела-ружовыя зорачкі з жоўтымі пячаткамі пасярэдзіне.

Яна ўжо ведала, якую кветку будзе маляваць.

I

Я з самага дзяцінства марыў пасадзіць хоць якое-небудзь дрэўца. Каб потым ведаць, што яно — маё, каб расці разам з ім, каб патаемна лічыць яго сваім адзіным сябрам ці сяброўкаю.

Смешная, вядома, мара. Дзіцячая. Просценькая. Падумаеш, мара! Хочацца, дык вазьмі і пасадзі. Але справа ў тым, што наша вёска знаходзіцца сярод лесу. Яна ўся акружана дрэвамі. Лес гэты часта гарыць, яго высякаюць цэлымі дзялянкамі, а ён лезе і лезе сабе з зямлі. Яму, відаць, дужа падабаюцца нашы мясціны. Пішу цяпер і раз-пораз пазіраю ў акно: вунь, здаецца, усяго год таму за рэчкаю была голая палянка, парослая толькі кучаравым верасам ды купкамі буякоў, а цяпер — малады, у рост чалавека бярэзнік, а яшчэ праз год, упэўнены, у гэтым гайку можна будзе збіраць грыбы.

У нас кожную вясну высякаюць і выкошваюць шчарбатымі косамі з двароў, агародаў і паплоўчыкаў цэлыя абярэмкі парасткаў-дубцоў. Парасткі ж пускае ўсё, што не лянуецца: слівы, вішні, лаза, асінкі, яблыні, ажыны, бярозы...

I вось уявіце: адпраўляюся я ў канец свайго агарода, выкопваю ліпку ці тую ж бярозку, нясу ў двор і саджаю. Глупства. Ніхто не зразумее. Сябры пачнуць смяяцца. Сусед дзядзька Ігнат зірне пагардліва. Маці насварыцца. Гэта ў кніжцы ці ў тэлевізары прыгожа: дзяўчынка трымае дрэўца, а хлопчык засыпае ямку зямлёю і палівае з якога-небудзь іржавага чайніка вадзічкаю. Прыгожа. Карысна. I дрэўца будзе расці, і хлопчык з дзяўчынкаю, магчыма, пасябруюць і потым, ужо дарослымі, прыйдуць пад цяністую крону і ўспомняць: гэта ж трэба! — дзякуючы такой бяздушнай, шурпатай дзеравяшцы з лісцем уверсе нарадзілася наша незямное каханне!..

Вось пра якія сімпатычныя карціны ў сваім дзяцінстве я мог толькі марыць.

II

I ўсё ж я не здаваўся.

Недзе ў пятым класе, увосень, вяртаючыся са школы, каля чужой, кінутай хаты я трэекаю выкапаў корчык малінніку, прынёс і крадком пасадзіў на мяжы паўз плот, што падзяляў наш двор з дваром дзядзькі Ігната.

Я пасадзіў яго, гэты пракляты корчык, і забыўся. Я нават ні разу не паліў яго вадою. Тым не менш ён прыняўся і разросся. Ваявалі мы з ім люта: касілі, высякалі, выдзіралі, выкопвалі — усё марна. Кожную вясну невядома адкуль з'яўляўся і лез сцяблінкамі ўгару, і слаўся ўюнцом па двух дварах, дабіраючыся ледзь не пад самыя ганкі, малады маліннік. Урэшце здаліся — на палосцы мяжы вынішчаць яго перасталі.

Гэты маліннік расце і цяпер. Ён даўно абагнаў ростам плот, пачуваецца тут па-гаспадарску, але галоўная яго асаблівасць тая, што за ўсе гады ніхто ніколі не бачыў на ім ніводнае ягадкі. Можа, я вывеў якісь рэдкі, незвычайны гатунак?

Хоць гэта не апраўданне, вядома. Ды і якое маліннік (хай сабе і дзівоснага гатунку) дрэва?

III

У восьмым класе я зноў узяўся за сваё.

Неяк увесну пайшоў у лес глядзець, ці ідзе ўжо сок з бяроз, і ўбачыў адзін каля аднаго тры дубкі. Такія роўныя, тоўсценькія. Сантыметраў трыццаць ростам.

«Гэта не маліннік, — подумаў я, — а сур'ёзныя, сапраўдныя дрэвы. Апетыя ў казках, вершах і розных апавяданнях. Дуб-цар, дуб-волат!.. Да таго ж, карысныя дрэвы: улетку будуць даваць цень, і жалуды свінням можна будзе збіраць проста ў двары».

Дубкі ўяўляліся мне трыма роднымі братамі. Я пашкадаваў разлучаць іх, а выкапаў усіх трох і пасадзіў на роўнай адзін ад аднаго адлегласці каля таго ж плота, апанаванага маліннікам. У ямкі пад карані я падклаў гною, паліў дрэўцы і пайшоў на выган гуляць у футбол.

Увечары, вярнуўшыся, адразу кінуўся да дубкоў і ўбачыў на іх месцах толькі прытаптаныя ботам латкі свежай зямлі. У сваім двары, абапёршыся на плот, глядзеў на мяне і курыў дзядзька Ігнат.

— Тут жа на абодва двары сонца ніколі не гляне, калі яны вырастуць, — адказаў ён на маё маўклівае запытанне. — Чым ты думаў? Ты бачыў, што пасадзіў іх пад самай высакавольтнай лініяй? Яны ж будуць расці і электраправады рваць (ён так і сказаў «электраправады»). Іх жа ніводзін гром не прапусціць, ніводная маланка не праміне! Ты ведаеш, якія ў іх карані? Яны ж да градаў дабяруцца, да сотак, будуць сокі цягнуць!

Пра гэта я не падумаў.

Мне зрабілася сорамна і стала шкада дубкоў, якіх пагубіў нізавошта.

IV

Перад тым, як ісці ў армію, я пасадзіў рабіну.

Навучаны вопытам з маліннікам і дубкамі, гэтым разам я быў разумнейшы і хітрэйшы. Я выбраў месца ў самым глухім, зарослым крапівою кутку за дрывотняю. Тут няма высакавольтнай лініі. Сюды не дабіраецца каса. Грады далёка, і маё дрэўца не зможа дацягнуцца туды каранямі. Нікому і нічому рабінка не будзе тут замінаць.

У войску я калі-нікалі ўспамінаў той глухі куток двара, рабіну, і тады мне неяк цяплей рабілася на душы і пачынала здавацца, што гэта не дрэўца, а дзяўчына падрастае там і чакае мяне...

I вось я вярнуўся. I пайшоў глянуць у той куток. I ўбачыў, што мая рабіна — не выцягнутае, не стройнае дрэўца, як уяўлялася мне ў войску, а хваравіты, пахілены набок дубец, амаль не падрослы. Блізка была дрывотня, пасля дажджоў вада сцякала з даху і падмывала з аднаго боку дзёран, пахіляючы рабінку, не даючы ёй умацавацца. Я выраўняў яе і прывязаў мяккай вяровачкай да плота.

З тых часоў кожны раз, прыязджаючы з горада, я найперш ішоў вітацца са сваім дрэвам, каб пагладзіць яго па ствале, абламаць ці абрэзаць сухія галінкі.

Дрэўца расло, ствол таўсцеў, галіны выцягваліся ўверх і ўбакі. I ўсё ж яно хварэла. Нешта яму шкодзіла тут. Лісцікі былі рэдкія, маленькія і рана пачыналі жаўцець і асыпацца. Пладоў рабіна таксама не давала — нейкія дробныя, ссохлыя зялёныя шарыкі, якія асыпаліся разам з лісцем.

Усё адно я палюбіў гэты куток двара і гэтае дрэўца, што па маёй волі стала нешчаслівым. Калі яно загіне, я зноў буду вінаваты.

Тут ляжала калодка, на якой калолі дровы. Я садзіўся на яе, глядзеў на рабінку, курыў, думаў. Калі-нікалі з вуліцы да плота падкульгваў пастарэлы дзядзька Ігнат; мы размаўлялі, прычым дзядзька пазіраў на рабіну з асуджэннем. Відаць, шкадаваў, што ўжо не мае ўлады ды і сілы, каб вырваць, як дубкі некалі, ці ссячы гэтае пустое, непатрэбнае, на яго думку, дрэва.

Аднойчы, у пачатку гэтага лета, прыехаўшы чарговы раз у вёску і падыходзячы да сваёй хаты, я не ўбачыў над плотам знаёмых галін з рэдкімі лісцікамі. Дрэва сіратліва ляжала на зямлі, вывернутае, з кавалкам дзёрну на каранях. Як расказала маці, нядаўна быў страшэнны вецер — «цэлы буран!», паваліла плот, ён упаў на рабіну, вывернуў яе з зямлі. Плот паправілі, а дрэўца — каму яно трэба?..

Балюча было глядзець. «Вось яшчэ адна смерць істоты, што нарадзілася пазней за мяне, а памерла раней», — падумалася мне.

V

У канцы лета я зноў наведаўся ў вёску, проста так, напярод сумуючы, падаўся ў свой куток двара і ахнуў. Я не паверыў сваім вачам.

Рабіна мая ляжала, як і ляжала, на зямлі. Але яна была ўся чырвоная, уся — на кожнай галінцы — абсыпаная гронкамі буйных, яркіх, сакавітых нават на выгляд ягад. На ёй не было ніводнага лісціка. Усе сокі, што змагла выцягнуць з таго кавалка дзёрну каля каранёў і сама з сябе, ахвяруючы лісцем, рабіна пусціла на ягады.

Яна ляжала — чырвоная на маладой атаве — і свяцілася затоеным гонарам, што выжыла, што змагла ўрэшце даць багаты плод — усё, што яна магла даць; і глядзела на мяне з лёгкім дакорам: чаму не паверыў ёй, нашто пахаваў раней часу?..

Я падчысціў, паглыбіў рыдлёўкай старую яму. Паклаў на дно гліны, гною. Падняў сваё дрэва, устанавіў і зноў падвязаў яго да плота. Прынёс два вядры вады і паліў.

I цяпер я чамусьці ўпэўнены, што мая рабіна выжыве. Прымецца зноў, і будзе жыць да таго часу, пакуль будзе ведаць, што ў свеце ёсць хоць адзін чалавек, каму яна патрэбна, які хоць зрэдку ўспамінае і клапоціцца пра яе, для каго ёй варта жыць.