Скажу праўду

Аляксандр Капусцін

СКАЖУ ПРАЎДУ

I

Гарачае, помслівае пачуццё хлынула, апаліла агнём. Андрэй размахнуўся. На момант рука яго затрымалася, быццам ён раздумваў, ударыць ці не. Ударыў. Скрывіўся, як ад зубнога болю, сказаў са злосцю і адчаем:

— Давяла, нягодніца.

…Было апоўдні. Андрэй, шпарка прапыліўшы па шырокай пясчанай вуліцы, прыехаў дадому абедаць. Паставіў машыну ў цяньку каля хаты, гучна ляпнуў дзверцамі кабіны — «Я прымчаўся…» Пабарабаніў пальцамі ў шыбу акна, гукнуў жонцы, каб вынесла вады. Ад сенцаў борзда затупацелі крокі. Ён шырока сіганўў, пераняў Надзю каля веснічак. Узяў у яе вядро, вярнуўся да машыны. Рыўком, як злуючыся чаго, падняў капот. Сарваў з галавы кепку, паклаў на бліскучую накрыўку радыятара, каб не апекчы руку, павярнуў накрыўку. 3-пад яе вырвалася пара.

— Во засіпела, як ты, жонка. — Пачаў наліваць у радыятар ваду. — Бач, машыне таксама папіць трэба, папрацавала. Пі, любая, — гаварыў ён весела, жартаўліва, а на твары застыла суровасць.

Надзя змоўчала. Угнула галаву, падавала выгляд, бытта не пачула.

Пайшлі на двор. Андрэй, рэзка плюхаючы прыгаршчамі ваду, памыўся пад рукамыйнікам, з хмурнай усмешкай, якая крывіла пухнатыя губы, падміргнуў жонцы:

— Парадак, але пакуль што няпоўны.

— А што трэба, каб ён папаўнеў? — стрымана спытала жанчына.

— Пытае… Сама здагадайся.

Надзя паціснула плячамі: не здагадваюся. Яна разумела, куды закідваў вуду муж, павярнула на жарт:

— Можа, іншым разам калі раскумекаю, а сёння, мусіць, не. Сёння я някемлівая.

Сеўшы за стол, Андрэй неахвотна ўзнў лыжку, зачэрпнуў смажаную бульбу.

— Дык не здагадалася яшчэ? — Марудна пажаваў страву. — Ну, так і быць, падкажу. Жыватоўкі б якой для апетыту. Бульба нейкая даўкая.

— Андрэйка… — Надзя паглядзела яму ў вочы, дакорліва паківала галавой. — Такая спякота на дварэ!.. Адразу разморыць…

— Хіба многа прашу? Чарку, для апетыту.

Яна пачула ў яго голасе ўпартасць, якая заўсёды перашкаджала іх згодзе, але не траціла надзеі пераканаць яго і сказала ўмольна:

— Ды і за рулём жа ты… Навошта яна табе?

Андрэй устаў, выцер ручніком рот, узяў з вешалкі кепку. Надзя падышла да яго блізка-блізка:

— Перастань выпіваць, Андрэйка, прашу цябе, заклінаю.

— Што ты хочаш ад мяне, што? — Андрэй ледзь стрымліваў сябе, каб не закрычаць. — Хіба я заработак прапіваю? Калі і прагрэю нутро — дык жа з левых паваротаў.

— Прывык ты піць. I павароты… Яны да дабра не давядуць.

Адступіўшы ад яе на крок, ён выпрастаў спіну, зыбнуўся на насках.

— А гэта, чуй, не твой клопат, — агрызнуўся злосна.

Твар Надзін журботна пацямнеў, на шчоках пад вачамі злёгку выступілі зямліста-шэрыя плямы.

— Чаму не мой? Хіба я не жонка табе?

— Жонка мужу не ўказчык. Андрэй Сенажэнскі не прывычны, каб ім хто камандаваў. Зразумела? Дык от запамятай. — Ён трасянуў галавой, і з цёмных вачэй быццам пасыпаліся дробныя гарачыя іскрынкі.

Надзі стала цяжка гаварыць. Яна памаўчала, часта дыхаючы, потым ціха, але як мага цвёрда запярэчыла:

— Там дзе трэба — і жонка ўказчык. Хіба яна вораг мужу?

Андрэй дастаў цыгарэту, прыкурыў. Выпусціў праз нос доўгі струмень дыму і адразу зноў зацягнуўся.

— Ну, чаго змоўкла — язык заклініла? Гавары, выкладвай сваю праграму, я паслухаю.

— Скажу, Андрэйка, маўчаць не буду. Хопіць, намаўчалася.

— Ціка-ава! — Шырокія чорныя бровы папаўзлі ўгору. — Зажралася, на ўсім гатовым седзячы? На мазгі мне капала, а сама тым часам зубы вастрыла? Дык што ты зробіш? Цікава?..

— Не адумаешся — добрым людзям паскарджуся.

Андрэй пасля гэтага доўга маўчаў. Сціснуў пальцамі падбародак, зноў зыбнуўся на насках.

— Добрым людзям, значыцца… Ці не таму хлюсту?.. Та-ак, мне казалі — прыехаў ён, у міліцыі служыць. — Раптам зрэнкі яго расшырыліся, у іх успыхнулі агеньчыкі. — Дык што, зноў знюхаліся? Я ж вас — у барані рог!..

Надзя сутаргава зяўнула ротам, захлынулася крыўдай.

— А той… — Яна аж сцялася ўся, не памятала сябе. — Той… зразумеў бы мяне.— Сказала і спалохана, зняможана села на крэсла, каля якога стаяла.

Андрэй размахнуўся…

Яна не войкнула, не заплакала. Прыціснула далоні да шчок, пазірала на мужа шырока расплюшчанымі вачамі. Стрымліваць плач не хапала сілы, але ў вачах не знайшлося слёз. Вочы былі сухія і гарачыя.

Андрэй падышоў да калыскі, у якой забаўляўся бразготкай Сяргейка. Стаў, схіліў набок галаву і скамянеў. Хлапчук усміхнуўся бяззубым ротам, даверліва працягнуў бацьку ручаняты. Нешта скаланулася ў Андрэя ў душы, быццам трэснула, зламалася там нешта задубелае. Ён пакратаў прамазучаным пальцам мяккія дзіцячыя шчокі, сумна ўсміхнуўся малому:

— Я, сынок, маці тваю папярэдзіў. Каб, чуй, ведала сваё месца. Глядзі і ты — расці мужчынам.

3 гэтымі словамі ён пайшоў з хаты, цяжка, стомлена грукаючы ботамі.

Астатак дня Андрэй быў як сам не свой. Рабіў адно, а думаў пра іншае. Думкі ў галаве блыталіся, перамешваліся, набягалі адна на адну.

Ён прывёз на будоўлю кароўніка цэглу. Заглушыў матор, сеў на прыступку кабіны. Сядзеў, упёршыся рукамі ў расстаўленыя калені, не варушыўся. Пацяклі прыкрыя, пакутлівыя мінуты. «Ударыў!.. Ударыў!.. — павольна, цяжка варочалася ў галаве. Ні шкадавання, ні спагады не было. Былі няёмкасць і прыкрае адчуванне віны.

— Андрэй, чаму разгружаць не памагаеш? — Гукнуў яму з кузава гуллівы жаночы голас. — Ацяжэў, раскарміла Надзя?

На гэты голас ён заўсёды адгукаўся з ахвотаю. Вясёлым жартам, незласлівым кпінам, дураслівым бяскрыўдным намёкам на заляцанне — Марына маладзіца свойская… Але цяпер ён змоўчаў, усё роўна як не паачуў. У галаве па звычцы з падколкай, як заўсёды адказваў ёй, варухнулася: «Ага, раскарміла, а каб за табой — ледзь ногі цягнуў бы» — і адразу знікла.

— Жонку б яшчэ прывёз, хай бы прыклала свае белыя рукі да гэтых во гладзенькіх цаглінак, — не сунімалася Марына. — Нядзельнік жа.

Сонца апускалася на зарэчны лес, але гарачыня не спадала. Ад Дняпра, з лугу, даносілася прыглушанае тужлівае кігіканне куліка. Кіг-гіі, кіг-гіі, кіг-гіі… Каля машыны лёг вялікі цёмны цень, у наваколлі адразу пашарэла. Андрэй падняў галаву. Па небе плыла калматая сіне-чорная хмара. Ён абыякава паглядзеў на хмару і раптам страпянуўся: гэтая апаласне зараз.

Глыбока ўздыхнуўшы, набраў поўныя грудзі паветра, усхапіўся з прыступкі. Амаль не чуючы свайго цела, ускочыў у кузаў, стаў побач з Марынай.

— Бачыш — на чацвёртай хуткасці газуе, — кінуў ёй, кіўком галавы паказаўшы на хмару. — А прыгожая якая — акурат ты. — I раптам звычна, прытворна весела гукнуў: — Падыходзь, загружайся!

Пачаў падаваць з машыны цэглу. Да яго, таксама як і да Марыны, ланцужком выстраіліся хлопцы і дзяўчаты. Цагліны шпарка пераходзілі з рук у рукі.

Хмара насоўвалася, шугануў вецер. Лёгкая, сіняя ў гарошынку Марыніна сукенка запаласкалася, як ветразь, і прыліпла да каленяў. Андрэй на момант затрымаў на ёй позірк. У галаве прамільгнула: ці гэта ўжо дажджынкі ўпалі на плацце? Адвёў вочы, усміхнуўся. Як бы імкнучыся кпінам адагнаць у сабе штосьці непажаданае, зноў паддзеў Марыну:

— Што захакалася? 3 цэглай справу мець — гэта не ў канторы на лічыльніках ляпаць!

Доўгія цёмныя бровы яе прыўзняліся, выгнуліся паўдужжам. Зеленаватыя вочы глянулі з папрокам.

У тую мінуту, калі з кузава пайшлі па ланцужках апошнія цагліны, рэдкія буйныя кроплі дажджу ўпалі Андрэю на твар, забарабанілі па кабіне. Марына разагнула спіну. Расчырванелы твар яе пыхаў гарачынёй. Яна зірнула на Андрэя пільна і насцярожана:

— Можа, сёння з’ездзім, Андрэйка? Абяцаў жа.

Ён саскочыў на дол, падаў руку Марыне. Сціскаючы яго дужыя пальцы, яна гупнула побач. Андрэй адчуў, як яе тугое плячо кранулася яго бока. I ў той міг — трэба ж во так! — яму раптам зноў прыгадалася Надзя. Не проста прыгадалася — уявілася, як бы стала поруч з Марынаю. Ён скалануўся ў нейкім утрапёным неўразуменні: чаму поруч? Апусціў галаву, пачаў зачыняць задні борт кузава. Прамармытаў разгублена:

— Ці ж не бачыш? Дождж зараз дзеране.

— Дык пасля дажджу, Андрэйка. — Марына глядзела на яго пранікліва, з крыўдлівай няверлівасцю.

Маланка секанула сіняватай шабляю неба, і яно як раскалолася: аглушальна ўдарыў пярун. Хлынуў лівень. Людзі кінуліся пад павець, дзе пасярэдзіне ляжалі штабелем папяровыя мяшкі з цэментам. Ціснуліся да штабеля, узбуджана, гучна перакідваліся жартамі, смяяліся. Тыя, што вельмі баяліся, каб не намачыла, узлазілі на мяшкі. А дзяўчаты і хлопцы, дурэючы, пачалі штурхаць адзін аднаго пад дождж. Вішчалі, малацілі кулакамі па спінах, вырываліся з учэпістых рук.

Андрэй пазіраў на лагчыну, дзе нядаўна тужліва кігікаў кулік. Яна была заліта вадой. «А дзе ж той гарэтнік схаваўся ад дажджу? — пашкадаваў ён птушку. — Прыляцеў бы пад павець — не пакрыўдзілі б». Падумаўшы так, больш пільна пачаў аглядаць луг, як бы і сапраўды спадзяваўся пабачыць таго птаха.

Ад гэтага занятку адарваў яго зычны, басавіты голас, які даляцеў да слыху праз гаману і рогат: «Жанацік наш нешта зажурыўся, як сірата. Дапякла, мусіць, Надзька, гы-гы-гы…» Крута павярнуўшыся, Андрэй прыжмурыў вочы, хацеў сказаць нахабнаму зубаскалу што-небудзь такое, ад чаго б таму адразу дух зарвала. Аднак стрымаўся: паганым словам не адбаронішся. Разам з тым ён падумаў: «Як згаварыліся сёння — то Марына ўсё падкалупвала, цяпер яшчэ нейкая зануда вякае». На гэтым і зацяло яму.

Тым часам закарцела азірнуцца. Андрэй памкнуўся павярнуць галаву, ды раптоўная збянтэжанасць — не трэба, што ты ёй скажаш! — утрымала яго. Адчуваў: за спіной стаіць Марына. Яе прысутнасць хвалявала і трывожыла. Здавалася, што яна нешта гаварыла яму бяздоннымі вачамі: дакарала і клікала, нешта дакляравала.

Гром завуркатаў цішэй, мякка перакатваючыся. Дождж ушчукаў. Кроплі сталі драбнейшыя, падалі радзей. Вялізная хмара паплыла пад небасхіл.

Андрэй выйшаў з-пад павеці. Ступіў два-тры крокі, спыніўся. Адчуваючы, як у нервовым неспакоі, што несціхана трывожыў душу, рабіўся злосны, ён, не без намагання стрымліваючы гэтую злосць, павярнуўся, зычна гукнуў:

— Ану, грузіся! Жыва, бо пехатою будзеце шпарыць!

Паддаючы азарту, стрымгалоў кінуўся да аўтамашыны. Людзі, гучна шлёпаючы нагамі па вадзе, рынуліся следам. «Хто ж там першы?» — мільганула ў Андрэя ў галаве. Яму хацелася, каб Марына падаспела раней за іншых і села побач. Ён плюхнуўся на сядзенне, таропка ўзяўся за ручку дзверцаў з другога боку кабіны, каб адразу адчыніць іх перад ёю.

Па кабіне заляпалі далонямі: рушай! «Дык гэта яны паселі ўжо?» Андрэй адхапіў пальцы ад ручкі, быццам яму запякло. Раз’ятрана ціскануў нагою на старцёр, крактануў нечага, акурат спахапіўся, што дарэмна чакаў, — на д’ябла яна здалася яму! Рыўком уключыў хуткасць, адпусціў педаль счаплення. Грузавік загуў, ірвануў з месца і шалёна памчаў па гразкай дарозе. Тыя, што былі ў кузаве, захоплена, як на гонках, гікалі, падахвочвалі: хутчэй, хутчэй!..

Шпаркая, адчайная язда як бы наталяла нейкую горкую прагу, і паступова ўсё, што Андрэй увесь час думаў, адчуваў, станавілася для яго ўжо не такім трывожным і значным. Толькі хацелася ехаць і ехаць…

Гэта было пад вечар. А позна апоўначы ён прыйшоў дадому п’яны.

II

У нядзелю з раніцы Дзмітрый быў на афіцэрскіх занятках па стральбе з пісталета. Страляў не лепш і не горш за іншых. Нядрэнна страляў. А хацелася яму, каб яго, як падпалкоўніка Баршчоўскага, прызналі снайперам. Дужа хацелася. Падпалкоўнік, праўда, не стаў абсалютным чэмпіёнам райаддзела ўнутраных спраў, ён падзяліў першае месца з маёрам Івашчанкам, але Дзмітрый зайздросціў яму больш, чым маёру. I была ў той зайздрасці нейкая нядобрая задзірынка, нешта як бы ад злосці. Спярша Дзмітрый непаразумела прыслухоўваўся да гэтага пачуцця, потым здзівіўся: адкуль яно? Няўжо так адклалася ў ім тая ўчарашняя недарэчная спрэчка? Дык то ж глупства, дробязь, не вартая ўвагі.

Дзмітрый адмахнуўся ад непрыемнага ўспаміну, весела падумаў: «Патрэніруюся — буду кожную кулю ў дзесятку пасылаць». Ён хацеў павіншаваць падпалкоўніка, ды пабаяўся, каб не сказалі, што новы супрацоўнік падхалімнічае перад начальнікам аддзялення. Стаяў воддаль ад купкі гаманкіх афіцэраў і раптам на міг нібы сам сябе пабачыў збоку. «Чаму адзін?» — мысленна задаў сабе дакорлівае пытанне, як бы паўтараючы яго з нечых чужых слоў. Таропка падышоў да «стараслужачых», якія, задыміўшы цыгарэтамі, жартавалі і смяяліся. Слухаў дасціпныя жарты, і яму недарэчна падумалася: хто-небудзь з іх пазайздросціў падпалкоўніку і маёру ці не? Адказу ён не шукаў: навошта яму гэта.

Пасля абеду ён збііраўся пакупацца, пазагараць на пляжы. Аднак намер яго не збыўся, перашкодзіла навальніца.

Пакуль у небе бушаваў раз’юшаны пярун, ён, усеўшыся на канапе каля акна, захапіўся кнігаю. Часам, апанаваны пачуццямі, якія перажываў герой аповесці капітан Валошын, дбаючы пра выкананне баявой задачы і клапоцячыся пра свой батальён, Дзмітрый страчваў адчуванне рэальнасці. Яму здавалася, што чуе не навальнічныя грымоты, а кананаду гармат і мінамётаў. Са старонак кнігі яскрава і выразна перад ім паўставаў жывы Валошын, сурова насуплены, з гарачым бляскам у пільных уважлівых вачах, для якога батальён быў не проста вайсковая адзінка, а жывыя людзі — старыя і маладыя, вопытныя, умелыя салдаты і зусім неабстраляныя, з папаўнення, байцы.

Да кніг Дзмітрый, можна сказаць, прыахвоціўся змалку, калі яшчэ вучыўся ў пачатковых класах. Пазней ён дужа палюбіў і добра ведаў мастацкую літаратуру. У літаратурным гуртку ў школе яму падабалася выступаць, калі абмяркоўвалі прачытаныя кнігі. Абмяркоўвалі? Не — спрачаліся, захапляліся і абураліся, з юначым запалам «перараблялі» і дапаўнялі, дадавалі сваё: а я вось так павярнуў бы сюжэт… а я абвастрыў бы канцоўку… А я… а я… Падчас такіх абмеркаванняў палемічная захопленасць у ім бурліла горача і няўрымсліва. Цяпер яму карцела зусім іншае. У душы ўкараняліся, пранікалі ў самую яе глыбіню парасткі пачуццяў, якія ён перажываў з неспакойным, упартым камбатам.

Прачытаўшы, як у цяжкім баі батальёнам Валошына была ўзята вышыня, ён невядома чаму, адарваўшыся ад кніжкі, зірнуў на павялічаную фотакартку бацькі, што ў чорнай рамцы вісела на сцяне насупраць. Доўга разглядваў здымак. Дзмітрый яшчэ не хадзіў у школу, калі бацька памёр ад раны, якою памеціла яго вайна. Але ва ўчэпістай хлапчуковай памяці захаваліся прамяністыя ўважлівыя вочы, вясёлая ўсмешка на хударлявым прадаўгаватым твары і добрыя, ласкавыя шурпатыя рукі. На здымку ж бацька, апрануты ў вайсковую форму з сяржанцкімі пагонамі, пазіраў дапытліва і трывожна, нібы дакараў каго.

Калі Дзмітрый зноў пабег вачамі па радках, камбат Валошын стаў раптам падобным на сяржанта з той даўняй фотакарткі. Потым, калі характары салдат і афіцэраў, іх адметныя і не адметныя, іх прыхаваныя рысы ў суровых падрабязнасцях вайны раскрываліся Дзмітрыю ўсё глыбей, да самых мала прыкметных унутраных і знешніх зрухаў, яго неўтаймоўная фантазія намалявала новую ўяву. На міг разам з бацькам і капітанам падчас сустрэчы пасля бою на васпавата падзяўбанай, задымленай вышыні пабачыўся падпалкоўнік Баршчоўскі. Але толькі на міг. Стоячы ў траншэі, ён прыкурыў ад запальнічкі-патрона і, прагна зацягнуўшыся, знік: недзе за вышынёю разгаралася частая перастрэлка… «А ён тут пры чым?» — здзіўлена падумаў Дзмітрый.

Як ні дзіўна, аднак з усіх узрушлівых, глыбока хвалюючых уражанняў, народжаных кнігаю, самым моцным аказалась тое, што было выклікана неспадзяванай асацыяцыяй: капітан Валошын, бацька, падпалкоўнік Баршчоўскі… 3 чаго яны раптам сышліся разам? 3 якой нагоды?.. Асабліва падпалкоўнік… Як у казцы… Вось ужо сапраўды фантазія чалавека не мае межаў. Знячэўку, такое іншы раз вывернецца, што знарок век не прыдумаў бы… А тым часам неспадзеўка гэтая нібыта таемна далучала Дмітрыя да чагосьці таго, што неўзабаве мелася стаць надзвычай важным і, можа, нават у пэўнай ступені рашаючым для яго.

Пад вечар ён згарнуў кнігу, папрысядаў, памахаў рукамі — каб кроў па жылах запульсавала шпарчэй. Надзеў светла-шэры цывільны пінжак, які нацбольш быў яму да твару, адцяняў смуглявасць шчок, блакіт вачэй, і пайшоў прагуляцца. Павольна, не спяшаючыся — а куды тут спяшацца будзеш? — крочыў тратуарам па галоўнай вуліцы. Марудліва пазіраў на цагляныя трохпавярховыя дамы, што выстраіліся па абодва бакі ад былога педагагічнага вучылішча — колішняга самага вялікага будынка ў горадзе; на шырокія вітрыны кнігарні, што ўзвышалася побач з прысадзістай драўлянай, старой будоўлі, чатырохкватэркай — на даху ў суседстве з чатырма комінамі тырчалі чатыры тэлевізійныя антэны; затрымаў вочы на прасторнай шэра-зялёнай і ад таго, мусіць, сумнага выгляду камяніцы Дома культуры.

Штогод прыязджаючы на канікулы дадому, Дзмітрый не дужа прыглядаўся, што тут змянілася за той час, як ён спасцігаў навуку ва універсітэцкіх аўдыторыях. Вядомая справа, не сталы жыхар, госць: прыехаў, паехаў, яму клопату мала. Цяпер ён пазіраў на ўсё, як чалавек, які зайшоў у хату, дзе трэба будзе жыць. Адчуў, як у душу нагарнулася шчымлівая маркота. Дзіва што: за гады студэнцтва ён прывык да прасторнага светлага Мінска з яго велічна-прыгожымі вуліцамі і плошчамі, з кіпучым рытмам жыцця, а тут падалося ўсё такое дробнае, прыземленае, прыціхла-запаволенае…

Нібы парыў ветру, у галаве шуганула думка: вярнуцца назад. Там, у сталічным горадзе, яго месца, там яму адкрыецца шырокая перспектыва — аспірантура, якую перад размеркаваннем прапанаваў дацэнт Пераходаў-Громаў, навуковая праца, аўтарытэт.

Ён не хацеў гэтай думкі. Каб пазбыцца яе, адагнаць недарэчную маркоту і падвесяліць сябе, пажартаваў: «Не спяшайся, як маці кажа, з козамі на торг, можа, якраз не там, а менавіта тут і месца табе: прыйшоў, ступіў нагою — як у цёплы бот». Але жарт не ўдаўся, на душы не пасвятлела. Тады падумадася, што, мусіць, яго ўстрывожыла боязь, у якой ён сам сабе не хацеў прызнацца: як яно складзецца ў яго нялёгкай, няпростай рабоце — расследаваць, выкрываць, выводзіць на чыстую ваду злачынцаў? Узлаваўся. Што там — як складзецца? Захныкаў! Складзецца, калі без аглядкі, без палахлівасці. Калі без сентыментальнага далікатнічання, цвёрда і непахісна…

Ён адчуў палёгку. Ён верыў у свае сілы і здольнасці.

За белым касцёлам, кампактнай і ажурнай, з вастравёрхім дахам, будынінай, у якой цяпер размяшчаўся краязнаўчы музей, Дзмітрый цераз сквер пакрочыў да Дняпра. Пацягнула палюбавацца маляўнічым пейзажам зарэчча, паглядзець у сінюю прыціхла-задумлівую далеч. Бераг там, ускрай мястэчка — прыдняпроўскую частку горада тут называлі па-колішняму мястэчкам,— быў высокі, з яго далёка бачыліся пакручастая стужка ракі, луг, лес. Зроку адкрываўся прыгожы краявід у любую пару дня. Але Дзмітрыю ён быў асабліва даспадобы такімі вось паслянавальнічнымі надвячоркамі, калі ў прыродзе панавала мяккая задумнасць, чыстая, вільготна-пахкая свежасць ад зямлі і вады. Здавалася, гэтая свежасць пранікала ва ўсю яго істоту, і ад таго ўсе думкі, усе пачуцці рабіліся больш чыстымі і ўзвышанымі.

На захадзе высока ў небе свяціўся малінава-залацісты водбліск. Пад ім вялізнай дугой да зямлі апусцілася вясёлка.

Пасля дажджу дыхалася лёгка. Прайшоўшы берагам. туды-сюды, Дзмітрый спыніўся каля таўшчэзнага разгалістага дуба, з захапленнем паглядзеў на пышную крону. У яго было такое адчуванне, што ён завітаў сюды на сустрэчу і той жаданы чалавек дзесьці ідзе да яго, спяшаецца. Што такая сустрэча ўжо калісьці адбылася тут..

Міма дуба, самым краем абрывістага берага, шумнай чарадой прамчаліся хлапчукі. Мокрыя з ног да галавы, яны заядла гарлапанілі ў сваёй вясёлай, па-дзіцячы шчырай спрэчцы, дурэлі. На Дзмітрыя не звярнулі ніякай увагі, як і не бачылі яго. Ён немаведама чаму — ну што тут за дзіва! — абрадаваўся іхняму з’яўленню, доўга вёў іх вачамі. А ў свядомасці аддалена, як водгук далёка адышоўшай, нейкай няпэўнай, але ўпартай думкі, з горыччу прамільгнула: «У вайну гуляюць». Адразу за ёю настойліва, як бы чагосьці дамагаючыся ад яго, зноў наўсталі перад ім бацька, капітан Валошын і падпалкоўнік Баршчоўскі.

На гэты раз Дзмітрый не здзівіўся, чаму так нястрымна вяртаецца яго думка да падпалкоўніка. Не стаў прытварацца і хаваць гэтага ад сябе. Ён ведаў — чаму. У душы ў яго стоена, як у спячцы, жыў неспакой ад нікчэмнай спрэчкі, якая ўзнікла між імі зусім нечакана. Яна, здавалася яму, была звычайным жыццёвым эпізодам — пагаварылі і засталіся кожны пры сваім,— а вось пакінула ўсярэдзіне драпіну, якая ные там, ные і не перастае.

Здарылася гэта ўскорасці пасля таго, калі Дзмітрый стаў падначаленым падпалкоўніка Баршчоўскага — пачаў працаваць у аддзяленні крымінальнага вышуку.

…Сямён Сяргеевіч і ён, лейтэнант міліцыі Бутоўкін, сядзелі ў кабінеце падпалкоўніка. Гаварылі пра нялёгкую міліцэйскую службу, пра тое, што трэба больш праводзіць прафілактычную работу, каб папярэдзіць злачынныя намеры легкадумцаў, схільных да злачынных выхадак. 3 чаго завязалася ў іх спрэчка — Дзмітрый, пэўна, і не сказаў бы цяпер. Тым, што спярша нядобра зачапіла яго ў гаворцы, — былі павучальныя разважанні Сямёна Сяргеевіча пра абавязак і адказнасць работніка міліцыі. Ён павінен быць чалавекам крыштальна чыстага сумлення… Яму неабходна пастаянна ўдасканальваць у сабе ўменне знаходзіць і глыбокаі аналіэаваць факты… Ён у любой сітуацыі абавязан захоўваць вытрымку і праяўляць сілу волі… Ну хто гэтага не ведае? Хіба толькі школьнікі… Дзмітрый слухаў, і яму неспадзявана закарцела хоць на момант збіць падпалкоўніка з панталыку ў яго казённай службацкай філасофіі. Захацелася ўскладніць, паглыбіць гутарку. Каб па-сапраўднаму падыскуціраваць.

Калі яшчэ толькі атрымаў прызначэнне на работу, Дзмітрый думаў: якім будзе яго непасрэдны начальнік? Ён жадаў, каб падпалкоўнік Баршчоўскі, пра якога дачуўся ў аддзеле кадраў Міністэрства ўнутраных спраў як пра акуратнага, стараннага службіста, быў чалавекам са сваімі асабістымі «высокімі прыкметамі» — інтэлектуальнымі і духоўнымі. Адчуў ганарыстае задавадьненне, што падыходзіць да «шэфа» з такой меркай. Гэтая мерка, лічыў, павялічвала і яго патрабавальнасць да самога сябе — уздымайся і сам ты на той узровёнь, які заўсёды, як казаў выкладчык крымінальнага працэсу шапялявы дацэнт Пераходаў-Громаў, забяспечыць табе вырашэнне самай складанай задачы.

Пераходаў-Громау быў выдатны вучоны, напісаў шмат грунтоуных навукоаых прац. Але Дзмітрый не раз — і не без поспеху, здаралася, — уступаў з ім у дыскусіі, калі з чым не згаджаўся. І палемікі з дацэнтам, і студэнцкія дыспуты-«чупрыннікі» заўсёды выклікалі ў яго задзірлівы азарт. Вось чаму, заспрачаўшыся з падпалкоўнікам, ён таксама раптам адчуў у сабе той добра знаёмы імпэт.

— А ці заўсёды гата добра, калі вось так: неабходна, павінен, абавязан? — спытаў, пільна глянуўшы на Сямёна Сяргеевіча.

Ьелая хмарка рэдзенькай фіранкай завесіла сонца, і ў пакоі пацямнела.

— Не заўсёды добра і не заўсёды трэба, — спакойна, быццам даўно быў падрыхтаваны да гэтай заўвагі, адказаў Баршчоўскі. — Нездарма ж гаворыцца — умець. Значыць, маецца на ўвазе: тады, калі без гэтага не абысціся.

— У вашых словах мне ўвесь час чулася недавер’е да інтуіцыі і эмоцый. Прабачце, таварыш падпалкоўнік, алк ж вы не ўлічваеце, што сучасны чалавек — асоба высокага інтэлекту, а эмоцыі, інтуіцыя і інтэлект, як правіла, жывуць побач.

Калматыя прасіўленыя бровы Сямёна Сяргеевіча леглі на залацістыя абадкі акуляраў. Ён паглядзеў так, як глядзіць чалавек, калі імкнецца ўгадаць: ці гэта я ўжо бачыў яго дзе, ці не?

— Пачакай, лейтэнант, нешта падобнае я чуў. Праўда, з другой оперы. Кампазіцыя эмацыянальнага розуму ў электроннай музыцы…

Дзмітрый здзіўлена зірнуў на Сямёна Сяргеевіча. Яму адраэу прыгадалася тое, што меў на ўвазе падпалкоўнік.

Аднойчы ён быў на канцэрце папулярнага сярод моладзі кампазітара і спевака. Вядучы аб’явіў, што кампазітар, які раней ствараў вясёлыя лірычныя песні, апошнім часам паглыбіўся ў свой унутраны свет і захапіўся кампазіцыямі эмацыянальнага розуму. Зайграў аркестр. Электронныя скрынкі заскуголілі, завылі, загалосілі. Зычна і пранізліва… Але адкуль ведае пра гэта пддпалкоўнік Баршчоўскі? Ці, можа, ён быў тады ў Мінску, быў на канцэрце?.. Аркестр іграў адну кампазіцыю, другую, трэцюю… Усе яны былі на адзін лад, падобныя адна на адну. Людзі заварушыліся, пачалі пакідаць залу. Можа, і падпалкоўнік пакінуў?.. А ён даседзеў да канца…

— Чаго маўчыш, лейтэнант? — перапыніў яго ўспамін Сямён Сяргеевіч.

— Думаю, пры чым тут нейкая музыка?

— Пры тым, што ў той «нейкай» няма, як кажуць, добрага суседства розуму і пачуцця, там інтэлект цалкам заменены эмоцыямі. Людзі ўцякалі з канцэрта. Не ад суму — ад нервовага перанапружання. Ну, а калі ў нашай справе?.. Словам, эмоцыі свае, інтуіцыю мы павінны строга суадносіць з фактамі, не дапускаць, каб гэтыя нашы, калі можна так сказаць, суб’ектыўныя субстанцыі заглушалі разумную, асэнсаваную асцярогу, бралі над ёю верх.

Ці то падпалкоўнікавы развагі нарэшце памелі вагу, дайшлі да разумення Дзмітрыя, ці то ён не паспеў сабрацца з довадамі супроць іх, але перастаў пярэчыць. Задумана схіліў набок галаву, крануўся пальцамі падбародка ды так і знерухомеў. На міг у галаве ў яго пранеслася: «Эмоцыі, інтуіцыя, суб’ектыўныя субстанцыі — як дацэнт Пераходаў-Громаў…» Ён сам не зразумеў — пакпіў з падпалкоўніка ці выказаў захапленне ім? У пакоі было горача, сонца якраз свяціла ў акно. Дзмітрый дастаў з кішэні беласнежную насоўку, выцер спацелы лоб. Паклаў насоўку назад у кішэню, спытаў:

— А каму належыць вызначыць: асцярога тая сапраўды разумная ці не? Таму, хто асцерагаецца? Дык тут жа, калі разабрацца, галоўная роля належыць таму самаму суб’ектыўнаму.

Сямён Сяргеевіч таксама колькі часу маўчаў, яўна ўзважваў пачутае.

— Так, суб’ектыўнаму. Але тут рашаючае значэнне надаецца асэнсаванню фактаў, дык значыць — усе ж інтэлекту, а не інтуіцыі і эмоцыям. — Ён бадзёра ўсміхнуўся, быццам яму адразу стала весела. — У сваіх асабістых узаемаадносінах з людзьмі кожны чалавек, безумоўна, можа кіравацца чым хоча — розумам, пачуццямі. Аднак у рабоце… Словам, Дзмітрын Канстанцінавіч, — ён раптам пераншоў на «вы» і загаварыў запаволена, з прыціскам, — прашу вас, каб пры расследаванні інтуіцыя і эмоцыі ў вас былі толькі добрай падмогай для адшуквання доказаў, а не грунтам, на якім бы будаваўся ыывад, вінаваты чалавек ці не. — Дзеўбануў паўсагнутым пальцам у падлакотнік канапы, нібы паставіў кропку.

Дзмітрый ужо гатовы быў пашкадаваць, што неабдумана заўпарціўся, «закусіў цуглі», нібыта не столькі адстойваў свае перакананні, колькі надражаўся з начальніка. Але калі ён пачуў, што дакарае сябе, фанабэрыста падумаў: «Ну-ну, пажывём - пабачым».

… Дзмітрый глядзеў на раку. Луг дыміўся выпарэннямі. Там працяжна, сумна заржаў конь. Ён ледзь бачыўся ў белым куродыме. На лоб Дзмітрыю ўпала халодная капля, цела скаланула дрыготка. Ён ускінуў вочы. На кончыках мокрага блішчастага лісця віселі кропелькі дажджавой вады. Вось яшчэ адна сарвалася, упала яму на шчаку. Пацягнуўся пальцамі да галінкі, але не крануў яе, момант патрымаў узнятую над галавой руку, як бы да чагосьці прыслухоўваўся, і павольна апусціў. У галаве зноў, як тады, пасля спрэчкі, мільганула: «Пабачым».

На яго, хацеў ці не хацеў ён таго — мусіць, усё ж хацеў, каб заглушыць прыкрую няёмкасць, накліканую ўспамінам, раптам напала нейкая ліхаманкавая блазлівасць. Ён падскочыў, ударыў рукою па галінцы. Падставіў твар пад халодныя кроплі, ціха засмяяўся. Потым памаўчаў колькі секунд і прадэкламаваў уголас:

Мы ўсе ў маланках і біятоках,

У навальнічных успышках мы.

Яны, нябачныя нашаму воку,

Снуюць няспынна меж людзьмі.

3 мінуту яшчэ пастаяў, удумваючыся ў словы верша, і ходка пакрочыў дахаты.

Дома ў пярэднім пакоі яго сустрэла маці. Стаяла каля кутняга століка, трымала ў руцэ тэлефонную трубку.

— Цябе, Міця, чакаю, пачула, калі яшчэ па двары тупаў. — Яна падала яму трубку: — 3 міліцыі.

Дзмітрыю падалося, што яму зараз хацелася гэтага званка, што цяпер толькі гэтага і трэба яму было. Шпарка ўзяў трубку, кінуў:

— Слухаю. — У голасе прагучала прыхаваная нотка трывогі.

— Неадкладна з’яўляйся ў аддзел, - пачуў ён у адказ нізкі сухі голас Сямёна Сяргеевіча. — Надзвычайнае здарэнне.

III

Падпалкоўнік быў ужо ў аддзеле ўнутранмх спраў. Ён стаяў, заклаўшы рукі за спіну, каля акна, пазіраў на вуліцу. На стук дзвярэй павярнуўся не адразу, нейкі момант яшчэ дадумваў сваю думку. Дыміў цыгаркаю. Рэзкім рухам патушыў цыгарку, тыцнуўшы ёю ў шкляную попельніцу. Выпрастаная шчуплая постаць яго паказалася Дзмітрыю больш ладнай, чьш была сапраўды. «Падрос ён за дзень, ці што?» — легкадумна мільганула ў Дзмітрыя ў галаве. Насмешка вырвалася паміма яго волі.

Сямён Сяргеевіч схамянуўся, дастаў з кішэні празрысты пластмасавы цюбік. Высыпаў з яго на далонь дзве таблеткі, укінуў іх у рот. Пракяўтнуў без вады, зморшчыў нос. «Што, нясмачна?» — зноў не стрымаўся, каб не пакпіць у думках, Дзмітрый. Адчуў, па шчоках разлілася гарачынь — пачырванеў, мусіць. Чаго выдумляе, чэпіцца да чалавека, як дзядоўнік? Успамін пра спрэчку развярэдзіў душу? А можа, убіў сабе ў галаву, што недалюблівае яго начальнік? Дык як жа яно ў іх далей будзе, калі так пачынаецца? Як ім працаваць разам?.. Ці то папраўляючыся перад самім сабою ў сваёй нетактоўнасці альбо, можа, і сапраўды спагадаючы Сямёну Сяргеевічу, Дзмітрый з паблажлівым папрокам да яго падумаў: «Таблеткі глытае, а цыгаркі смаліць. Патрэбна яму гэтае курыва!» Прыгледзеўся — твар у падпалкоўніка быў бледны. Хаця — не прыкмячалася, каб ён раней быў румяны.

I зноў: дык як будзем працаваць?.. Зірнуў на начальніка ўважлівей, у вочы. А так і будзем… Галоўнае заставацца самім сабою, не падладжвацца пад яго, калі ў сваім перакананы.

На вуліцы каля пад’езда спынілася аўтамашына.

— У Вялікіх Бабовічах абрабаванне, — адрывіста кінуў Сямён Сяргеевіч.— Едзем.

Перш чым пайсці з покоя, ён абцягнуў свой форменны пінжак і толькі пасля гэтага ступіў. Дзмітрый раней прыкмеціў, што падпалкоўнік заўсёды, калі мелася яму рабіць нешта важнае, нібыта скажа гэтым: «Ну, я гатоў!» Тады адразу перайначваецца ўвесь, становіцца жвавы і неспакойны. Перад тым як сказаць што, колькі секунд падумае і ўжо гаворыць, укладае словы ў фразу, як муляр цагліны ў мур — роўна і трывала.

— Каго абрабавалі? — спытаў Дзмітрый на хаду і, сам таго не заўважаючы, таксама лёгенька тузануў уніз крыссе свайго пінжака.

— Нарыхтоўшчыка сельпо Камароўскага. У садзе.

Перад мысленным позіркам Дзмітрыя паўстала ўява: вялізны даўгарукі боўдзіла тыцкае пісталетам у грудзі разгубленаму чалавеку. Квадратны твар люты, перакошаны… Дзе гэта ён бачыў такі?.. Напружана пакорпаўся ў памяці. Не, паказалася, не бачыў. Другі рабаўнік, патлаты, у расклёшаных абтрапаных джынсах — вось такога бачыў, — выцягвае ў нарыхтоўшчыка з кішэняў грошы… Дзмітрый быццам сфатаграфаваў гэтае відовішча буйным планам і адчуў мінутную задаволенасць ад усведамлення, што яго фантазія здолела адразу ясна так намаляваць карціну злачынства. Хай сабе ён, можа, і памыляецца, на месцы ўсё высветліцца, але ж цяпер ён як бы зрабіў гэтым першы крок, як бы ўключыўся ўжо ў тую работу, якую належыць яму выконваць.

Усю дарогу, пакуль міліцэйскі «газік» імчяў у Вялікія Бабовічы, ён далей стараўся ўявіць да драбніц, як магло адбыцца злачынства. Розумеў, безумоўна: хіба тут можна ўгадаць, не ведаючы хяця б чаго-небудзь пэўнага? І ўсё ж прыкідваў розныя варыянты. Дужа вялікае было ў яго жаданне хутчэй узяцца за расследаванне, проста не цярпелася яму.

У вёсцы яны спачатку заехалі да ўчастковага інспектара Краўчука. Лейтэнант Краўчук, пажылы, цыбаты, як бусел, чалавек, адразу, як толькі машына спынілася каля палісадніка, выйшаў з двара. Ён, відаць было, чакаў іх. Аддаў чэсць падпалкоўніку, неяк няўклюдна ўзмахнуўшы вялікай з вузлаватымі пальцамі рукою. Ад яркага святла, што падала з акна, ён жмурыў вочы.

Пазіраў лейтэнант сумна і вінавата.

— У якім стане пацярпеўшы? — спытаў Сямён Сяргеевіч.

— Стогне і лаецца… — Краўчук кашлянуў у кулак і хуценька зноў апусціў рукі па швах. — Нягоднікаў абкладвае салёным словам, што крыўдзяць сумленных людзей, а заадно і міліцыю — куды яна глядзіць?

Часу на лішнія роспыты не было, і падпалкоўнік загадаў:

— Паказвай, дзе ён жыве.

— Есць! Слухаюся!

Яны селі ў машыну і паехалі ў другі канец вёскі.

Каля хаты Камароўскага ціха шамацела вялікая разгалістая бяроза. Выйшаўшы з машыны, Сямён Сяргеевіч пастаяў крыху, нібы прыслухоўваўся да яе таямнічага шэпту. Далонню ціскануў уніз шырокую, як ліст фікуса, жалезную клямку. Масіўныя веснічкі лёгка адышлі ад шулы. «Самі расчыняюцца, як у казцы, — падумаў Дзмітрый і рушыў за падпалкоўнікам. — Заходзь, значыцца, чалавек».

Пацярпеўшы Апанас Камароўскі ляжаў на канапе з высокай спінкай, на драўляным карнізе якой доўгім ланцужком, ад большага да меншага, выстраіліся белыя слонікі. Галава яго была тоўста абматана саматканым кужэльным ручніком. Убачыўшы на парозе работнікаў міліцыі, ён цяжка, са здаўленым стогнам паварушыўся. Канапа зарыпела пад яго грузным целам. Ён даў «добры вечар», марудна падняўся, сеў. Дастаў з кішэні цыгарэты, закурыў. Тоўстыя, каструбаватыя пальцы, трымаючы цыгарэту, дрыжалі. Маўчаў.

Сямён Сяргеевіч таксама не пачынаў гаворку, каб Камароўскі суняў крыху сваё хваляванне. Узяў ад стала крэсла, паставіў бліжэй да канапы, сеў насупраць яго.

— Як вы сябе адчуваеце зараз? — спытаў спагадліва. Але ў голасе пачуліся і ноткі нецярплівасці. Яго выгалены да сінечы падбародак упарта выпнуўся.

Камароўскі зморшчыўся, крануўся рукою патыліцы.

— Баліць вось тут, быццам чэрап раскалоўся, і шум страшэнны ў вушах. Фельчарка ёдам памазала, укол зрабіла, а ўсё роўна… Я вось гавару з вамі, а свой голас ледзь чую. — Сказаў і надоўга змоўк.

Сямён Сяргеевіч, ледзь варухнуўшы бровамі, паглядзеў на Камароўскага з папрокам: чаго ён цягне?

Яшчэ крыху бліжэй падсунуўся да яго з крэслам і тады, даўшы гэтым зразумець, што ён больш не будзе марна траціць дарагія мінуты, загаварыў:

— Раскажыце нам, Апанас…

— Платонавіч, — падказаў той паслужліва,

— Раскажыце, Апанас Платонавіч, што здарылася?

— Што здарылася!.. Вам таксама зараз выдам, што і яму вось гаварыў. — Ён паказаў вачамі на Краўчука, які сядзеў побач з Дзмітрыем, прыгорбіўшы плечы. — Міндальнічаеце з рознымі нягоднікамі, даяце ім распусту сваімі ўгаворамі, цацканнем сваім — вось яны і распярэзваюцца. Ды я іх бы на такія замкі ў турме замыкаў, што яны б у мяне спазналі, як волю трэба любіць. Я ім… — У яго ледзь не сарвалася з языка лаянка. На момант ён сумеўся і раптам кінуў мажнай жанчыне, што стаяла каля грубкі:

— Сцепаніда, прынясі бярозавіку, пачастуй людзей. Хай смагу прагоняць з дарогі.

Жанчына зірнула на прыезджых круглымі вострымі вачамі. Кіўнула галавой: ага, зразумела — і таропка, як качка, перавальваючыся з нагі на нагу, выйшла з пакоя.

— Бярозавіку ў мяне колькі хочаш, — растлумачыў Камароўскі. — Бачылі, якая каралева красуецца пад вокнамі? I пілі ўсю вясну, і поўную бочку наквасілі з вашчынаю. Да зімы хопіць… — Лізнуў языком губы. — Ага, дык пытаецеся, што здарылася? Злачынства здарылася, таварыш начальнік. Грошы адабраў нягоднік і мяне ледзь на той свет не адправіў.

Ціха, як бы ўкрадліва адчыніліся дзверы, на парозе з’явілася Сцепаніда. Яна ўнесла і паставіла на стол перад Дзмітрыем графін з бярозавікам і міску з чырванабокімі яблыкамІ.

— Частуйцеся, людзі добрыя. Бярозавік, як віно, кісла-салодкі, рэзкі, яблыкі сакавітыя. — У тонкім ветлівым голасе жанчыны чулася гасціннасць.

— Жонка мая, Сцепаніда Карпаўна, — адрэкамендаваў яе Камароўскі.

Яна цырымонна, лёгкім кіўком галавы пакланілася Сямёну Сяргсевічу, потым Дзмітрыю і Краўчуку.

— Вой, а піць з чаго? — пляснула далонямі. Мігнулася на кухню, прынесла гліняныя, размаляваныя прыгожымі сінімі кветкамі кубкі.

— Частуйцеся, я ж кажу, чаго-чаго, а гэтага ўсяго ёсцека ў мяне, — Камароўскі шырокім жэстам рукі паказаў па стол, быццам на ім было пакастаўляна яшчэ многа чаго нябачнага.

Сцепаніда Карпаўна адышла ад стала, зноў стала каля грубкі. Прыкрыла вейкамі вочы, як сказаўшы гэтым: я ведаю сваё месца — дзе мне належыць знаходзіцца, калі шаноўныя людзі ў хаце.

— Другім разам, паважаны Апанас Платонавіч, пакаштуем вашых прысмакаў. Цяпер нам хутчэй трэба справай займацца,— хаваючы нецярплівасць, адказаў падпалкоўнік.

— І то праўда,— хуценька згадзіўся Камароўскі.— Прыстаў са сваім частаваннем, як сляпы да плота.— Пашкроб скроню, павольна крутнуў галавою ў адзін бок, у другі, акурат спрабуючы, ці варочаецца.— Паслухайце, як было. Выйшаў я, таго-гэтага, з саду. Іду сабе памалу паўз канаву, разважаю, як мне заўтра дзела лепш наладзіць.

Словы яго адразу вярнулі Дзмітрыя да таго турботнага, што прывяло іх сюды. Трэба пачынаць следства… Ды яно, уласна кажучы, і пачалося ўжо: са знаёмства, з першых скупых уражанняў. Цяпер належыць хуценька разведаць пра тое, што ў першую чаргу неабходна ведаць, і паехаць на месца злачынства.

Ад стала разліваўся па хаце духмяны водар яблыкаў.

— Думалася, раніцай хуценька адпраўлю ўсё, што спакаваў сёння для адгрузкі Ленінграду,— працягваў Камароўскі. — Хай, сабе думаю, во праз колькі дзён і паласуюцца ленінградцы свежарькімі беларускімі фруктамі. Ажно тут — на табе… Праўду кажуць, ніколі не загадвай наперад…

— Ён во пра людзей дбаў, а яму — па галаве,— уставіла Сцепаніда Карпаўна.— Падумаць толькі, чалавека за грошы забіваць! Ну, грошы вялікія… Ды хай сабе хоць і мільёны, дык ці ж яны даражэй за чыёсьці жыццё? — Яна ўздыхнула. Памаўчала, раздумваючы, ці варта ёй гаварыць далей, і загаварыла таропка і гучна:— Во людзі якія ёсьцека — што тыя звяругі крыважэрныя, што ваўкі. Во які свет цяперашні! — Стаяла, як глыба, склаўшы пляцёнкаю пукі на гркдзях. У вачах заблішчалі іскрынкі гневу і страху.

Сямёну Сяргеевічу не спадабаліся і словы жанчыны, і яе пранізлівы ў крыку голас. Не тоячыся, ён зірнуў на яе, няласкава насупіўшы бровы. Камароўскі таксама нахмурыўся, з адчаем махнуў на жонку рукой:

— Перастань, Сцепаніда, сціхні. Да нас па справам прыехалі, а ты сваю бабскую анцімонію завяла. Перастань!

— Перастанеш тут, калі сэрца рвецца, — прагаварыла яна цішэй і падцяла пухнатыя вусны.

Вецер, узмацніўшыся, праляцеў у голлі бярозы гаманкім пошугам, з вуліцы прынёс у хату гукі гітары, траскуча-ломкія хлапечыя галасы. Недзе непадалёку забаўляліся падлеткі. Дрынкалі па струнах, заўзята падпявалі адрывіста-рэзкую, крыклівую мелодыю. Нехта сярод іх залівіста рагатаў.

— Во чуеце — дзяруцца? — прыслухаўшыся, зноў не стрывала Сцепаніда Карпаўна. — Паабрасталі кудламі, як тыя дзікуны, што па тэлевізары паказваюць, соўгаюцца з гэтымі бандурамі… Чакай ад іх дабра. — Яна сустрэлася вачамі з мужам. — Ну добра, маўчу…

Камароўскі глыбока, як наталяючы смагу, зацягнуўся цыгарэтаю. Павольна выпусціў з рота дым, ранейшым трагічна-крыўдлівым тонам сказаў да Сямёна Сяргеевіча:

— Іду, таго-гэтага, з саду, і тут мяне — трах па кумпалу! Перад вачамі паплыло-о, кругі, кругі… Я і грымнуўся вобземлю. Не ведаю, колькі праляжаў у непрытомнасці. А калі ачомаўся — жахнуўся: грошы!Туды-сюды, поўзаю, лапаю рукамі па траве — няма партфеля. Ну, я з усіх ног, колькі сілы сабраў, у сельсавет, давай вам званіць. Потым да ўчастковага… — Ён зморшчыўся, узяў з этажэркі, што стаяла каля канапы, шклянку з квасам, пачаў піць. Піў доўга, малымі глыткамі, высока задраўшы востры падбародак. Напіўшыся, ён правёў па губах далонню, аддыхаўся. — Нічога-нічога, а потым як ламане ў патыліцы! Быццам зноў хто дзічаком абязвечыў.

Дзмітрыю падалося, што нарыхтоўшчык нешта дагаворвае, стоена хавае штосьці такое, што яго трывожыць. Няпэўна здагадваючыся, што гэта можа быць, ён паглядзеў на Сямёна Сяргеевіча, папытаў вачамі, ці можна яму ўключыцца ў гаворку. Падпалкоўнік злёгку кіўнуў галавою — можна, і ён асцярожяа спытаў:

— Вы, Апанас Платонавіч, не паспелі хоць краем вока зірнуць на рабаўніка? Можа, хоць заўважылі, які ён: высокі ці нізкі?

На твары Камароўскага прамільгнуў лёгкі цень

— Прыходзячы да памяці, слыхам толькі ўчапіў, як тупацелі ногі — бег. Потым, пачулася мне, быццам машына загурчала. — Пацярпеўшы скасіў на лейтэнанта вочы, пазіраў уважліва, з асцярогай, быццам пытаў: што, не верыш?

А Дзмітрыю падалося, што пранізлівы позірк яго гаварыў: «Хіба не ведаеш, ці можна заўважыць, калі ўсё паплыло перад табой, як у бездані?» Ён адвярнуўся ад Камароўскага, шпарка перавёў вочы на падпалкоўніка. Чаму Сямён Сяргеевіч маўчыць? Спаць яму хочацца, ці што? Сам гаварыў, што заўсёды як мага аператыўней трэба дзейнічаць, а цяпер дык і не відаць, каб спяшаўся…

Тым часам падпалкоўнік чакаў, пакуль Камароўскі збярэцца з думкамі. Пасядзеў, гледзячы невідушчым позіркам за акно, у цемру вечара, нарэшце спытаў:

— Цяпер вы, Апанас Платонавіч, змаглі б паказаць нам месца здарэння? — У глухаватым голасе чуліся і нясмелая, стрыманая спагада, і разам з тым мяккая, далікатная настойлівасць: пакажы, калі зможаш, абавязкова трэба.

— А хто ж, акрамя мяне, пакажа? Бандыт хіба той? Дык яго ж пакуль што не злавілі. Змагу. — Камароўскі, упёршыся рукамі ў калені, павольна ўстаў. Па шчоках яго пад загарам паплыла бледнасць. Ён пастаяў каля канапы, квола ступіў да дзвярэй.

Сямён Сяргеевіч глядзеў на яго вінавата, як бы прасіў, каб той правільна зразумеў яго настойлівасць. Сказаў, што трэба ім паспяшаць, бо кожная мінута цяпер можа прынесці непапраўнае: злачынец, канечне, тым часам не дрэмле, заблытвае сляды. А сказаўшы гэта, ён рушыў з хаты.

Участковы інспектар Краўчук запрасіў двух панятых, суседзяў Камароўскага, і праз якіх дзесяць мінут машына спынілася на дарозе, што за ваколіцай ішла паўз сад, аддзяліўшыся ад яго затравянелай канавай.

— Тут вось, — упаўшым голасам прагугнявіў Камароўскі, вылазячы з кабіны. — Дома, лічы, як не пад самай хатай.

Фары ярка асвяцілі дарогу, траву і кусты крушыны, што раслі па абочыне канавы. Сямён Сяргеевіч і Дзмітрый, папрыгінаўшыся, павольна хадзілі туды-сюды па дарозе, пільна ўзіраючыся ў дол. Краўчук шорхаў па траве падэшвамі ў канаве.

На небе, як жывыя трапяткія істоты, мігцелі рэдкія зоркі. Месяц, набраўшыся зыркага бляску, шчодра выпраменьваў сваё халоднае святло. Узварушанае ветрыкам, ціха шамацела, сонна шапталася лісце крушынніку і яблынь у садзе.

Каля разгалістага куста бялеў на траве шматок паперы. Сямён Сяргеевіч нагнуўся ніжэй, прыгледзеўся. Папера была прыбіта дажджом, а злачынства адбылося пасля навальніцы. Значыць, не рабаўнік яе кінуў… Падпалкоўнік памкнуўся быў ужо выпрастацца і ў той жа міг побач са шматком знайшоў невялікі гузік. Здавалася, яго ён толькі і шукаў, бо вочы адразу ўспыхнулі, маршчынкі каля іх зварухнуліся, рассунуліся.

На дарозе ў каляіне Дзмітрый падабраў кусок цагліны. Больш яны нічога не знайшлі.

Склалі пратакол агляду месца здарэння. Камароўскага, хаця ён і не дужа ахвотна згадзіўся, павезлі ў бальніцу. Трэба было, каб урачы дэталёва агледзелі яго, а судова-медыцынскі эксперт правёў экспертызу — якія нанесены яму пашкоджанні?

IV

Наступны дзень пачаўся для Дзмітрыя зусім не так, як уяўлялася. Думалася, што разам з Сямёнам Сяргеевічам яны распрацуюць план дзеяння і разам павядуць пошукі злачынца. Такі варыянт яго задавальняў. Канечне, падпалкоўнік не той чалавек, з якім будзе весела — афіцыяльны, сухаваты служака. Ды нічога, весяліцца Дзмітрый будзе з іншымі і пры іншых абставінах. А ў рабоце трэба мірыцца і з тым, што табе не даспадобы. Ён нават прыдумаў формулу, якая вызначала б сутнасць іх супрацоўніцтва: вопыт плюс веды і энергія — атрымаеш, чаго дамагаешся.

Але здарылася непрадбачанае. Раніцай ад дзяжурнага па аддзелу, які пазваніў яму дадому, ён даведаўся, што падпалкоўнік захварэў. Павысіўся крывяны ціск, і ўрач прапісаў яму пасцельны рэжым.

Дзмітрый занепакоіўся. Вярнуўся да стала, узяўся дапіваць чай. Глытаў салодкі пахучы напітак, які дужа любіў, без заўсёдашняга свайго задавальнення і думаў: што ж ён павінен зараз рабіць без падпалкоўніка?

3 чаго пачынаць? Дзе што шукаць? Урачы хутка зробяць сваю справу, цяпер медыцына магутная. Ну захварэў — дык хіба не бывае? Не маладога ж веку чалавек. Мала чаго давялося яму перажыць?.. Ад супрацоўнікаў аддзялення Дзмітрый чуў пра падпалкоўніка, што яшчэ хлапчуком хапіў ён ліхалецця: карнікі падстрэлілі. Яму б футбол у школьнай камандзе ганяць, а ён з чужынцамі ваяваў — насіў звесткі ад падпольшчыкаў у партызанскі лес.

Ды хутка пабочныя думкі абарваліся, бо нечакана-неспадзявана скрозь іх вязьмо зладзеявата прашылася нейкая насцярожлівая, якая прымусіла Дзмітрыя вярнуцца да разваг, што і як яму рабіць далей. Але была яна прыкрая і ганебная: то ж ён, мусіць, не за здароўе начальніка ўстрывожыўся, а спалохаўся, што без падпалкоўніка не справіцца… ён адразу хацеў адмахнуцца ад яе, аднак насуперак свайму памкненню стоена прыслухаўся. Так, боязна крыху. Заспакоіў сябе: дык гэта з непрывычкі, упершыню, відаць, з кожным такое здарыцца можа… Павольна памешваў лыжачкай у парожняй шклянцы, дзынкаючы па тонкім звінючым шкле. 3 кожным? А можа, і не з кожным. Ён успомніў сваю формулу, цяпер паставіўся ўжо да яе без ранейшага захаплення, а нават крыху скептычна. 3 імпэтам, які прыходзіць да ўпэўненага ў слушнасці сваіх перакананняў чалавека, ён памкнуўся паправіць яе: веды плюс энергія — атрымаеш… Задумаўся на хвіліну, удакладніў: веды і энергія плюс інтуіцыя — атрымаеш, чаго дамагаешся.

А неўзабаве падпаўзла, варухнулася ў галаве казытліва-зманлівая думка: гонар… вялікі гонар яму будзе, калі сам раскрые гэтае небяспечнае злачынства. Яму… аднаму. А так — казалі б: падпалкоўнік Баршчоўскі паварушыўся, паднатужыўся. Ён жа, лейтэнант Бутоўкін, што б ні зрабіў — усё роўна лічылася б, што быў толькі падсаблякам у Сямёна Сяргеевіча…

Раптам Дзмітрый перастаў памешваць лыжачкай у шклянцы, унутрана здрыгануўся: што гэта найшло на яго? Адкуль яно такое ўзялося? Калі толькі рупіцца, каб гонару дамагчыся, дык лепш неадкладна падаць заяву: прашу звольніць мяне, бо я не маю маральнага права працаваць у міліцыі.

Тым не менш ён адчуваў, што ўсё ж тая непрыстойная думка пакінула якісьці след у яго душы. Як бывае часам, калі балючы зуб вырвеш, а маленькі карэньчык ад яго застанецца і ные. Дзмітрый упарта стаяў на тым нечаканым сваім, толькі павёў разважанні інакш, павярнуў іх другім бокам. Так, будзе ўсё ж няблага, што справай ён зоймецца без Сямёна Сяргеевіча. Больш самастойнасці — больш уласнай практыкі. Ты так, а ён табе не, гэтак. Ну, калі адзін — то, канечне, больш галаву паломіш, больш нервы свае напружыш. Дык а як жа, каб усё лёгенька-гладзенька? Так у жыцці не бывае… Ды ў рэшце рэшт і не адзін жа ён будзе шукаць злачынца — з участковым інспектарам, які дапаможа яму што трэба.

Заспакоіўшы сябе гэтымі разважаннямі, ён імкліва ўстаў, пайшоў са сталовай. У пярэдняй надзеў шапку, паглядзеўся ў люстэрка. А нічога, міліцэйская форма падыходзіць яму…

У райаддзеле міліцыі Дзмітрый прайшоў па доўгім гулкім калідоры — крочыў як на вахту, — рэзка шчоўкнуў замком, адамкнуў дзверы свайго кабінета. Невялічкі светлы пакой сустрэў яго ўтульнасцю і чысцінёй. Усё там было на сваіх месцах. Крэслы з зялёна-шэрай абіўкай, двухтумбавы паліраваны стол каштанавай афарбоўкі і на ім настольны каляндар, белы тэлефонны апарат, па краях два стосы папер. Усё стаяла і ляжала роўненька, парадкам. Здавалася, што-небудзь замяні чым-небудзь іншым — і адразу парушыцца тая няўлоўная гармонія рэчаў, якая стварала атмасферу строгай, крыху таямніча-загадкавай дзелавітасці.

Дзмітрый правёў пальцам па гладкай паверхні стала, уважліва прыгледзеўся — следу не засталося, пылу няма. Сеў на сваё «рабочае месца». Тады нечакана зноў трывогай апякло яму свядомасць: а ці зможа?.. Зноў усярэдзіне зварухнулася прыкрасць, і яму цадалося, што нейкі ён нерашучы сёння, як разгублены. 3 высокага вузкага кубка, з якога вострымі канцамі вытыркаліся самапіскі, ён узяў адну, блакітную, з белым блішчастым наканечнікам. Патрымаў яе ў пальцах, быццам узважваў ці любаваўся. Потым, як яго падштурхнула што, рэзкім рухам рукі ўзяў са стоса справа, дзе ляжала чыстая папера, гладкі снежна-белы аркуш, пахапліва напісаў: «План дазнання па абрабаванню нарыхтоўшчыка Вяліка-Бабовіцкага сельпо Апанаса Камароўскага».

Прыгожыя радкі з акруглымі роўнымі літарамі шпарка пабеглі з-пад самапіскі: «Удакладніць, якую суму атрымаў Камароўскі для выплаты рабочым, што пакавалі яблыкі. Праверыць па ведамасці, хто колькі атрымаў. Высветліць, хто тыя людзі, што значацца ў ведамасці».

Самапіска спынілася, як уторкнулася ў кропку. I Дзмітрый незадаволена хмыкнуў. Для чаго яно — хто тыя людзі, хто колькі грошай атрымаў? Пацікавіцца гэтым падказаў яму ўчора Сямён Сяргеевіч. Ён не зразумеў — навошта і ў душы быў не згодзен з падпалкоўнікам, але пярэчыць не стаў. Не той быў час, каб марнаваць яго ў пярэчаннях, трэба было ўпрагацца ў нялёгкі воз і цягнуць яго з усёй сілы. А што ў першую чаргу высвятляць?

Дзмітрый меў цвёрдае перакананне, што неабходна хутка правесці аператыўна-пошукавыя мерапрыемствы. Знайсці людзей, якія падкажуць нейкія канкрэтныя дэталі, навядуць на нейкі след… На высокім загарэлым ілбе да пераносся прарэзалася ўпартая зморшчынка. Самапіска, уздрыгнуўшы блішчастым наканечнікам, зноў павяла радкі: «Высветліць, хто мог ведаць, якая сума засталася ў нарыхтоўшчыка. Адшукаць таго, хто чуў, як Камароўскі клікаў на дапамогу». Запісаў гэта Дзмітрый, засяроджана перачытаў размашыстыя радкі, падумаў: «Ну не можа быць, каб ніхто не чуў. Яшчэ ж не позна было, толькі сцямнела, а вёска — рукой падаць». Ён паразважаў, на што яшчэ неабходна яму скіраваць сваю неадкладную ўвагу, і калі ўжо вырашыў, што план можна дакладваць начальству на пяцімінутцы, расчыніліся дзверы. У кабінет, шырока ступіўшы цераз парог, зайшоў намеснік начальніка аддзялення маёр Івашчанка.

Спачатку Дзмітрыю падалося, што маёр нечым незадаволены. У паходцы, заўсёды роўнай і мяккай, яму пабачылася нервозная таропкасць, у вачах — трывожная пільнасць. Але Івашчанка, як і кожнае раніцы, пры сустрэчах, прывітаўшыся, усміхнуўся. Моцна трасянуў руку лейтэнанта, па звычцы трошкі схіліў набок галаву, хітра прыжмурыўся:

— Шанцуе ж некаторым маладым і прыгожым. — Падаў Дзмітрыю канверт. — Дзяжурны гукнуў мне ў акенца: на другі паверх падымешся, дык перадай нашаму навічку. Сказаў, пекная чарнявая маладзіца толькі што прынесла.

I ўсё ж нейкая трывога стаілася ў вачах у маёра. Дзмітрыю рупіла спытаць, што здарылася, але цікавасць да нечаканага загадкавага пісьма была мацнейшая, чым гэтае жаданне, перашкодзіла. На канверце няроўным, як дзіцячым, почыркам было напісана: «Лейцінанту таварышу Бутоўкіну».

Пісьмо крыху насцярожыла і разам з тым узрушыла Дзмітрыя. Ён невядома чаму адразу звязаў яго з учарашнім абрабаваннем нарыхтоўшчыка, з тым, што яму мелася рабіць сёння, во зараз. Ніякіх рэальных падстаў, каб гэтак думаць, у яго, безумоўна, не было. Але яму вельмі хацелася, каб невядомая «пекная чарнявая маладзіца» хоць чым-небудзь дапамагла ў яго клопаце. Хай бы хоць намякнула што, хоць выказала якую здагадку… Ён пазіраў на канверт, які ляжаў перад ім на стале, і быццам слухаў штосьці ў сабе — нязвыклае, падсцярожліва-напружанае.

— Што, не хочаш пры мне распячатваць? I правільна, нечага старонняму сакрэты свае адкрываць,— пажартаваў Івашчанка.

«Падсмейваецца», — падумаў Дзмітрый. Але ён ведаў, што ў жарце не было кпіну. Маёр, чалавек далікатны і бясхітрасны, не меў звычкі хаваць у сваіх словах з’едлівага падтэксту. За той кароткі час, што працаваў у міліцыі, Дзмітрый паспеў ужо ўпадабаць яго.

I ўсё ж рэпліка не спадабалася, не пад настрой надалася. Ён уважліва, як бы вывучаючы па «дэталях», па асобных рысах, паглядзеў на Івашчанку. Раптоўна яму адкрылася, што гэты высокі, статны чалавек, аказваецца, не такі прыгожы, якім бачыўся яму заўсёды. Галава вушастая, твар дробны… Адкрыццё прыкра ўразіла Дзмітрыя.

Івашчанка зірнуў на гадзіннік.

— Не буду перашкаджаць, распячатвай, — сказаў стрымана і пакіраваўся да дзвярэй.

Па тым, як ён запаволена адводзіў ад вачэй руку з гадзіннікам, Дзмітрый здагадаўся — напамінаў: не спазняйся на пяцімінутку. Таропка ўзяў са стала пісьмо, скубануў замусолены клеем жаўтлявы ражок канверта.

Душа прагла прачытаць штосьці надзвычай важнае, вочы шпарка пабеглі па неахайных радках, якія то карабкаліся ўгору, то, выгнуўшыся стончанай дугою, паўзлі ўніз. Знаходзячыся, мусіць, у разладзе з пачуццямі, няверная, непаслухмяная рука пісала: «Паважаны таварыш лейцінант. Учора ўвечары мы бачылі, як ад таго месца, дзе бандыт скалечыў закупшчыка, шалёна імчаў грузавік. Ён бы і нас падавіў, каб не паспелі адскочыць. Мы пасвяцілі ўслед ліхтарыкам і запісалі нумар 33—44. Гэта нашага калгаса машына. Прозвішчаў не падпісваем. Падпішыся, дык па судах зацягаюць. Разбірайцеся самі».

Дзмітрый машынальна, без патрэбы, узяў з кубка самапіску, патрымаў яе, перачытаў апошнія словы — «разбірайцеся самі» — і разняў пальцы. Яна суха дзеўбанулася наканечнікам у пластмасавае донца. Ён устаў з-за стала. Толькі ісці не спяшаўся. А можа быць, правакацыя, падвох? Імкненне завесці ў зман і заблытаць дазнанне… А калі — не, калі падказка праўдзівая?.. Пастаяў. Думкі мітусіліся. Ён імкнуўся пільна асэнсаваць кожную драбніцу ў гарачых супярэчлівых разважаннях, аднак дапасці да якой-небудзь пэўнай высновы не мог. У процівагу сваім сумненням даваў довад: ва ўсякім разе, гэта нітачка, за якую варта пацягнуць. Можа, ад яе і ўвесь клубок разматаецца? На твары яго была адзнака руплівай заўзятасці, і ён рашуча дапісаў у «план дазнання»: «Праверыць, дзе ў той час, калі адбылося абрабаванне нарыхтоўшчыка, знаходзілася грузавая машына нумар 33—44, хто шафёр і што ён уяўляе з сябе ў маральнай сутнасці». Як бы для пэўнасці сказаў сабе: «Усё, лейтэнант Бутоўкін, правільна, разбяры па костачках версію з машынай». Узяў план і, засяроджаны, падцягнуты, пайшоў на пяцімінутку.

У кабінеце падпалкоўніка Баршчоўскага ўжо сабраліся ўсе супрацоўнікі аддзялення, чакалі толькі Дзмітрыя. Ён вінавата зірнуў на маёра Івашчанку, які ссутуліўся за сталом начальніка, папрасіў прабачэння, што спазніўся, і прайшоў бліжэй да стала. Ведаў, дакладваць давядзецца толькі яму, бо злачынства ў Вялікіх Бабовічах — адзіная падзея за ўчарашні дзень.

Маёр павадзіў вачамі па тварах — усе сабраліся? Выпрастаў прыгорбленую спіну, паклаў рукі на край стала, нібы, перад тым як распачаць гаворку, яму трэба было абаперціся. Пінжак, што быў пабраўся на грудзях складкамі, расправіўся і цяпер спраўна аблягаў ладную постаць.

— Пачнём. Лейтэнант Бутоўкін, вам слова, — Івашчанка сказаў не надта гучна, спакойна, акурат як падпалкоўнік.

Дзмітрый шпарка ўстаў, няўзнак адставіў крыху назад крэсла, быццам яно перашкаджала б яму стаяць, а тады яшчэ і сам ступіў на паўкроку наперад. Вонкава ён быў спакойны, нягледзячы на ўзрушанасць, ад якой нібы варочалася, перакочвалася ў душы нешта важкае і няроўнае.

— План мой такі: з дапамогай участковага інспектара лейтэнанта Краўчука неадкладна ўстанавіць, за кім з жыхароў Вялікіх Бабовічаў і бліжэйшых да вёскі паселішчаў заўважалася схільнасць да правапарушэнняў, — пачаў ён бойка. — Хто з іх у той час, калі быў абрабаваны нарыхтоўшчык, знаходзіўся ў непасрэднай блізкасці да месца здарэння. Першая звестка наконт гэтага да мяне паступіла ўжо. Праўда, пісьмо ананімнае, ды ўсё роўна ігнараваць сігнал нельга.

Паведамленне Дзмітрыя было лаканічнае і канкрэтнае па ўсіх пунктах плана. Дакладваў ён выразна і абгрунтавана. У словах чуліся не толькі рашучасць, а і развага, здольнасць ацаніць як след абстаноўку, гатоўнасць аператыўна дзейнічаць згодна гэтай ацэнкі. Тым не менш у душы ў яго, як шашаль, тачылася насцярожлівасць. Скончыўшы даклад, ён зірнуў на аркуш плана, задуменна пацёр у пальцах ражок, за які трымаўся, як бы спрабуючы паперу на трываласць. I на міг адчуў неверагоднае. Падалося, што дастаткова яму жвавей, энергічней паварушыць пальцамі, і папера затрашчыць, як першы восеньскі лядок пад нагамі, пераломіцца. Ён асцярожна скруціў аркуш у трубку, адставіўшы крыху ад тулава руку, трымаў яго беражна, так, каб не пакамячыць.

— Якая вам патрэбна дапамога, лейтэнант? Можа, варта яшчэ каго падключыць? — спытаў маёр, пазіраючы яму ў вочы.

— Неабходнасці такой, мне думаецца, няма. Мы ж удвух, з лейтэнантам Краўчуком, будзем працаваць. Я падрыхтаваў ужо яму заданне.— Дзмітрый меў на ўвазе высветліць, хто тыя людзі, якія значыліся ў ведамасці на атрыманне зарплаты за нарыхтоўку яблыкаў. — Ну, а калі з’явіцца пільная патрэба ў дапамозе — такое, безумоўна, не выключаецца, — я далажу вам.

— У каго ёсць якія заўвагі? — Маёр гаварыў зусім па-будзённаму, марудна, як з вялікай утомы. Дзмітрыю не спадабалася яго інертнасць. I пяцімінутка праходзіла не так, як раней. Не ставала ёй той строгай, дзелавітай выразнасці, якая падкрэслівалася нават усёй абстаноўкай гэтага рабочага кабінета. Ён павёў вачамі па пакоі. Партрэт Дзяржынскага на прасценку паміж вокнамі, у кутку столік з селектарным і тэлефоннымі апаратамі, падрабязная карта раёна пасярэдзіне глухой, ад суседняга кабінета, сцяны… Усё знаёмае, усё на месцы…

Нехта, перашэптваючыся з суседам, не стрымаўся, выгукнуў таму сваё пярэчанне. Сцішаны гарачы вокліч на момант адцягнуў увагу Дзмітрыя — што ў іх там за спрэчка? Але ён не азірнуўся, глядзеў на Івашчанку. Маёр, не ўстаючы з крэсла, павярнуўся да прыстолка ўзбоч. Узяў графін, памалу нахіліў над шклянкай. Празрысты струменьчык пацурчаў з тонкім звонам. Жылаватая вялікая рука далікатна кранулася шклянкі, неяк элегантна паднесла яе да рота. «Як Сямён Сяргеевіч», — немаведама чаму падумалася Дзмітрыю. Ён зніякавеў, што недарэчна вывернулася непатрэбнае параўнанне, і тут жа схамянуўся: згадка пра начальніка аддзялення падказала, чаго не ставала пяцімінутцы — прысутнасці падпалкоўніка, яго арганізатарскага ўздзеяння.

Маёр Івашчанка, як раней яшчэ заўважыў Дзмітрый, накіроўваў работу супрацоўнікаў аддзялення, ні ў чым не скоўваючы іх ініцыятыву, даючы поўны прастор іх думкам. Маладому лейтэнанту гэта падабалася, і ўсё ж, на яго розум, намесніку начальніка аддзялення не хапала спакойнай арганізуючай волі, якою шчасліва валодаў Сямён Сяргеевіч. Някідкая, але паслядоўная, няўхільная патрабавальнасць падпалкоўніка спрыяла, каб кожны адчуваў у сабе больш сканцэнтраванасці, больш адказнасці ва ўсіх сваіх учынках і дзеяннях. Яна вымагала ад чалавека найбольшага імпэту ў яго клопатах і парываннях.

Даволі было Дзмітрыю ўспомніць пра Сямёна Сяргеевіча, як думкі яго зараз жа скіраваліся да ўчарашняга агляду месца злачынства. Ці не засталіся там нязнойдзенымі якія-небудзь сляды альбо рэчавыя доказы? Сямён Сяргеевіч папярэджваў: глядзі ва ўсе вочы… Закарцела зноў паехаць туды і агледзець усё нанава.

Супрацоўнікі аддзялення, выйшаўшы з кабінета ў калідор, стабуніліся там, каб гуртам пакурыць, скарыстаўшы вольную мінуту, пацікавіцца навінамі, перакінуцца жартамі. Дзмітрый як ішоў, так і пайшоў. Шустра затупацеўшы па прыступках лесвіцы ўніз, на выхад з аддзела, ён пашкадаваў, што ўчора не надаў значэння следу ад кола аўтамашыны, які заўважыў непадалёку ад таго месца, дзе быў знойдзены гузік. Тады яму падумалася: дарога ж… Дык ці захаваўся след цяпер? Можа, ужо затапталі? Нехта крыкнуў яму наўздагон:

— Бутоўкін, пакуры з намі.

Ён павярнуўся, усміхнуўшыся, махнуў рукой: няма часу.

Праз якую гадзіну Дзмітрый быў у Вялікіх Бабовічах, на дарозе каля саду. У выбоіне, што пясчанай латкай жаўцела на замуравелым прыдарожным дзірване, ён адразу пабачыў проціск ад пратэктара. Міма па другі бок дарогі праходзілі высокі мужчына ў саламяным капелюшы і стройная, ростам амаль роўная з ім, акурат у такім жа галаўным уборы жанчына. Яны запаволілі крок, недаўменна цікавалі за Дзмітрыем. Ён толькі слізгануў позіркам па іх ладных постацях і ўжо наважыўся заняцца сваёй справаю, ды раптам спахапіўся. А панятыя? Гэта ж зноў вяртайся ў вёску. Дык, можа, яны згодзяцца? Падышоў да іх, растлумачыў, што яму трэба. Яны пераглянуліся, быццам сказалі адзін аднаму: «Нам жа некалі!» Але згадзіліся. Дзмітрый, рыпнуўшы новымі бліскучымі туфлямі, прысеў на кукішкі. Пільна ўглядаўся ў проціск, шукаў якую-небудзь характэрную адмеціну. Нарэшце заўважыў маленькую, з лясны арэх, узбугранасць. Яна адбілася на вільготным пяску ў цэнтры, па восевай лініі следу. Дзмітрый абрадаваўся знаходцы, акрыліўся: выходзіць, кола з такой жа ямачкай. Шыну скубанула патырчака. Пільна цэлячыся фотаапаратам, ён з розных бакоў сфатаграфаваў след. Паклаў фотааларат у следчы чамадан — куфэрак з наборам рознага неабходнага крыміналісту начыння, — а ўзяў адтуль металічную міску і пакет з гіпсам. Зачэрпнуў міскай у канаве вады, размяшаў гіпс і акуратна, каб не размыць пясок, выліў белую, як з малака, баўтуху ў выбоіну.

Сад пасля ўчарашняй нягоды сцішыўся ў задумнай нерухомасці. Дрэвы журыліся, прадчуваючы хуткае расставанне з гаманкой лістотаю. Чулася, як, зрываючыся з галін, мякка шпокаліся аб зямлю спелыя яблыкі. У светла-блакітным небе кружылі буслы, трэніруючы крылы для адлёту ў вырай. 3-за саду, з поля даносіўся ледзь чутны, прыглушаны адлегласцю гул камбайнаў. Дзмітрый пастаяў, паглядзеў на сад, на буслоў. Гукі наваколля аддаваліся ціхім, загадкавым водгаласам у яго душы.

Нагнуўшыся, ён пакратаў пальцам раствор. Гіпс добра задвярдзеў, можна было браць. Узяў адліў, пабачыў: узбугранасць на следзе пратэктара адбілася на злепку ямінкай. Ён ледзь улоўна, аднымі губамі ўсміхнуўся, сказаў сабе: «Усё, лейтэнант Бутоўкін, парадкам рабі. Цяпер хутчэй шукай грузавік пад нумарам 33—44».

Дзмітрый падзякаваў панятым і развітаўся з імі.

Падахвочаны першай удачаю, Дзмітрый, перад тым як сесці ў «газік», зірнуў абапал сябе. Ён меў такі выгляд, быццам яму яшчэ нешта дужа рупіла і ён імкнуўся згледзець і асэнсаваць тое, каб больш сюды не вяртацца. Ціскануў уніз ручку дзверцаў, ускочыў у кабіну.

— У кантору калгаса, — рэзка, як пераламаў сухую палку, сказаў шафёру.

У канторы ён даведаўся, што грузавік, які цікавіў яго, вазіў на ток зерне ад камбайна. Папытаў у брыгадзіра, негаваркога вусача з бурым ад сонца і ветру тварам, ці ўмалотная сёлета збажына вырасла, а сам, ужо не слухаючы яго адказу, падумаў, як лепш зрабіць — агледзець машыну і пагутарыць з шафёрам,— каб было бездакорна з прафесіянальнага пункту гледжання. Рашэнне напрошвалася адно: перастрэць машыну на дарозе. Калі на таку — людзі збяруцца, залішне будзе старонняй увагі. Таго і глядзі, узнікнуць недарэчныя ўскладненні: могуць аб’явіцца балбатуны, ахвочыя да таго, каб самыя неверагодныя крыватолкі пусціць. Разбірайся тады з імі, утрасай іх, замест таго каб злачынца шукаць… У брыгадзіра Дзмітрый высветліў, куды курсіруе аўтамашына. Аказалася, паўз сад. Ён здзівіўся і абрадаваўся: якое нечаканае супадзенне! Значыць, там, на месцы злачынства, ён і спыніць яе. Для шафёра, калі ён у чым вінаваты, ого якая неспадзяванка будзе! Як ён стане сябе паводзіць? Шчаслівы выпадак — застаць яго знянацку, паназіраць за ім у такой абстаноўцы. Можа, удасца ўлавіць знешнія прыкметы, у якіх якраз праявіцца тое, што выдасць злачынца: разгубленасць, замяшанне, страх.

Дзмітрый паціснуў брыгадзіраву касцістую, з доўгімі, як цэўкі, пальцамі руку. Той таксама адказаў яму поціскам, як пажадаў: удачы табе. Так менавіта падумалася Дзмітрыю. Але, развітаўшыся, ён адразу зноў звярнуўся да брыгадзіра:

— Можа б, і вы праехалі разам са мною? За панятога пабудзеце, калі спатрэбіцца.

— Можна праехаць, — адразу згадзіўся той.

— А каго б яшчэ нам узяць? Панятых два павіннаі быць.

— Можа, яе, — кіўнуў брыгадзір на жанчыну, якая ў той час зайшла ў кантору, — паштальёнку. Не языкатая кабета. — Характарыстыка гэтая, відаць, вырвалася ў яго незнарок, бо ён зніякавела лыпнуў вачамі.

Вярнуўшыся на прасёлак ускрай саду, Дзмітрый стаў крыху воддаль ад выбоіны, дзе адбіўся след гумавай шыны, — якраз на тым месцы, якое паказаў Камароўскі. Нецярпліва, незадаволена зірнуў на гадзіннік, быццам рэйсы грузавіка былі распісаны і шафёр парушаў графік. Закурыў, глыбока зацягнуўся дымам. Раптам адчуў, як усярэдзіне ў яго быццам штосьці пачало асядаць. Павольна і цяжка. Як жа ён не ўцяміў адразу? Абрадаваўся, знайшоў доказ… Чалавек збожжа тут возіць — вось і ўся разгадка тайны, усё тлумачэнне… Скажа так — што ты яму запярэчыш?.. Нагарнулася прыкрасць. Глыбокія блакітныя вочы пацямнелі.

У другім канцы за садам дарога раскрыжоўвалася. Тая, што цягнулася прама, вяла ў лес, а каторая збочвала — у поле. Ахоплены сумненнем і зніякавеласцю, Дзмітрый без ранейшай нецярплівасці сустрэў позіркам грузавік. Толькі адзначыў: зухавата выехаў на павароце.

Калі машына прыблізілася, Дзмітрый падняў руку — стой! Шафёр рэзка затармазіў. Высунуўшы кудлатую галаву, выглянуў з кабіны. Меў ён бесклапотны і нават блазнаваты выгляд. Пазіраў дзёрзка, насмешліва пытаючы вачамі: у чым справа, старанны ахоўнік парадку? Дзмітрый на міг скамянеў, стаяў як аглушаны. Недзе далёка-далёка пачуў сваю думку. «Ну, вось табе і асацыяцыі, — падумаў ці то з кпінам, ці то з папрокам да сябе. — Назірай, улоўлівай іх». Ступіў да машыны бліжэй, прыклаў руку да казырка:

— Лейтэнант міліцыі Бутоўкін.

Блазнаватую бесклапотнасць на твары шафёра ўвачавідкі змянілі насцярожанасць і непрыязнасць.

— Бачу, што лейтэнант міліцыі. — Ён страсянуў галавою, адкінуў назад валасы. — Ды вось што Бутоўкін — не ведаў. Але чуў пра такога, чуў… — Голас, у якім толькі што чулася прыхаваня крыўда, адразу набыў суровасць. — Жонка, чуй, расказала. — У вачах шафёра заблішчалі халодныя калючыя жарсцвінкі.

Незразумелыя, загадкавыя словы збянтэжылі і яшчэ больш надалі Дзмітрыю прыкрасці. У іх пачуўся яму абразлівы намёк. Пра якога такога? Разам з тым у ім успыхнула ліхаманкавая цікаўнасць. Чыя жонка? Што казала? Некалькі секунд ён адчуваў у сабе разгубленасць. Не хапала яшчэ, каб ён на кручок злавіўся — дапытвацца стаў, высвятляць. Самы момант у бабскія плёткі ўнікаць…

— Чулі ці не чулі — гэта ваша справа, — паставіўся ён крута. — А я мушу пра сваё пацікавіцца.

— Дык цікаўцеся, не цягніце рызіну. У мяне —зерне.

— Колькі рэйсаў вы сёння зрабілі?

Ноздры ў шафёра здрыгануліся, ён пагардліва хмыкнуў: што пытаеш, маўляў, сам не бачыш? Адказаў стрымана, з ноткамі даравальнай паблажлівасці да гарадскога недарэкі:

— Раса толькі ж нядаўна спала.

— Вы хочаце сказаць — камбайн нядаўна працуе?.. Дык першы, значыцца, рэйс робіце — так трэба разумець? — Дзмітрый загаварыў гучней, ён пачуў у сабе новую дужасць. Да яго вярталася тое пачуццё ўпэўненасці і цвёрдасці, якое дакляравала яму першапачатковае ўяўленне аб гэтай сустрэчы. — Ну скажыце ясна, чаго маўчыце?

— Што вы дапытваецеся вельмі? Можа, падпіску аб нявыездзе ўжо запатрабуеце? Дык — калі ласка.

«Глядзі ты, які дасведчаны, ведае, што ёсць такая мера стрымання для злачынцаў!» — падумаў Дзмітрый так, быццам загадаў сабе: запомні гэтую дэталь.

— Падпіску пакуль што не трэба, — адпарыраваў ён на задзірыстасць шафёра, злёгку націснуўшы на словы «пакуль што».

Шафёр улавіў гэты націск, сказаў са здзекам:

— А калі правароніце? — Востры позірк, здавалася, укалоў. — Чаго вы ад мяне хочаце? Давайце хутчэй, бо камбайн, чуй, працуе.

Дзмітрый зразумеў, што кінуў лішняе, і адчуў сябе няёмка. Сапраўды, навошта было яму ўстраваць у гэтую перапалку?

— Трэба агледзець машыну, — сказаў ён знешне спакойна. — Разам з вамі будзем аглядаць. I во з панятымі.

— Ці я не бачыў яе? Глядзіце, калі вам хочацца.

Заспяшаўшыся, каб не настырацца дарэмна з шафёрам, Дзмітрый падышоў да задніх колаў. Тое, што яго цікавіла, заўважыў адразу: на адпым вонкавым напаўзлізаная шына была разарвана. Тады ён упраўна зашчоўкаў фотаапаратам. Сфатаграфаваў шыну, стаў размешваць гіпс, каб зрабіць злепак.

— Хутка вы там, лейтэнант? — гукнуў з кабіны шафёр. — Я ж гаварыў, камбайн працуе. А ты чаго маўчыш, брыгадзір?

Адказаць яму строгай начальніцкай заўвагай — не падганяй, калі трэба, тады і зраблю — Дзмітрый не змог. ён падумаў, што чалавек мае рацыю, нельга надоўга затрымліваць транспарт — час гарачы. Больш прыспешыў сябе, заварушыўся хутчэй.

Калі пачаў пісаць пратакол агляду аўтамашыны, папытаў у шафёра:

— Як ваша прозвішча, імя і імя па бацьку? Назавіце, калі ласка. — Гаварыў з адценнем стрыманай ветлівасці, мусіць, каб згладзіць у сабе непрыемнае ўражанне, ад самалюбнага жадання ўзяць над шафёрам верх, якое прарвалася падчас таго прыкрага намёку — «пакуль што».

— Андрэй Міканоравіч Сенажэнскі. Вадзіцель другога класа. У пераводзе на званні гэта, бадай, таксама лейтэнант.

«Во, зноў задзіраецца, — нядобра кальнула Дзмітрыя. — Не, цяпер я не паддамся на правакацыю». Потым ён падумаў: «Сенажэнскі… Не чуў такога прозвішча. А ён маё чуў. Дзе?.. Можа, у «Фізкультурніку Беларусі» чытаў? Першае месца ва універсітэце па боксу… — Адчуў, як нешта прыемнае казытнула ўсярэдзіне. — Цікава, чытае ён «Фізкультурнік Беларусі» ці не?» Уважліва паглядзеў на Андрэя. Яму кінулася ў вочы, на што спачатку — прывык да гэтага ў горадзе — не звярнуў увагі: кудлы ў вяскоўца па цяперашняй модзе, да плячэй адгадаваў.

Склаўшы пратакол, Дзмітрый падаў яго шафёру.

— Прачытайце і падпішыце, калі згодны з тым, што тут занатавана.

Андрэй шпарка прабег вачамі радкі. Самапіску, якую працягваў яму Дзмітрый, не ўзяў, нават не зірнуў на яе. Дэманстратыўна дастаў з нагруднай кішэні пінжака сваю, з плаваючым караблікам у празрыстым пластмасавым наканечніку корпуса, размашыста падпісаў пратакол.

— Добра, што міліцыя зацікавілася маім «лысым» дзіравым колам. Цяпер, можа, заменяць мне яго. А то як толькі заікнуся, інжынер тут жа асадзіць. «Табе, кажа, дай новае, дык ты яго прап’еш, а старое зноў паставіш».

Сенажэнскі яўна куражыўся. Гэтая акалічнасць кінулася Дзмітрыю асаблівьім сэнсам. Шафёр кпіў з усяе сілы не проста дзеля таго, каб павычвараць, а хаваў за гэтым штосьці такое, што яго даймала трывогаю ці, можа, нават пакутаю.

— Я паехаў, а ты, лейтэнант, глядзі, не вельмі… — пагрозліва кінуў Андрэй, раптам перайшоўшы на «ты». — Тут табе не тое, што танцы-манцы на балі… Зразумеў? Тлумачыць не трэба?

Гучна загуў матор.

Дзмітрый правёў грузавік вачамі. У вушах у яго гучалі апошнія словы Сенажэнскага. А ў памяці застаўся востры, пранізлівы позірк. Ён устрывожыў больш, чым словы.

V

Апанас Камароўскі сядзеў насупраць Бутоўкіна каля стала і расказваў:

— Загрузіў я апошнюю машыну яблыкамі, адправіў яе і наважыўся ісці дадому. А тут на табе — неба прарвалася. Ну што рабіць? Я пераседзеў у будане, пакуль дождж перастаў. Частку грошай з партфеля, таго-гэтага, па кішэнях расклаў. Як прадчуваў што, на ўсякі выпадак. Сума ж — тры тысячы! Тым часам узялося на змярканне, калі я паджгаў дадому.

Ён цяжка ўздыхнуў. Памаўчаў, пазіраючы некуды міма лейтэнанта, зморшчыўшы лоб. Дзмітрый падняў галаву ад пратакола, у які запісваў паказанні, пачакаў. Яму падалося, што ў хаосе пачуццяў Камароўскага ён адрозніваў адно, якое адужвала астатнія, цягнула за сабой усе іншыя — крыўду. Трывожную, хваравітую крыўду.

— Шлэпаю я сваімі растаптанымі чаравікамі, задумаўся. Толькі перасігнуў канаву, а тут ззаду па галаве як трэсне! Мяне, таго-гэтага, і павяло-о… Калі ён выцягваў грошы, дык схіліўся нада мной. Я, праўда, цьмяна, як праз павалоку якую, пабачыў яго твар. I пачуў — гарэлкай як з бочкі несла.

— Вы пазналі б рабаўніка? — спытаў Дзмітрый. У голасе яго прарваліся ноткі насцярожанасці.

— Відаць, пазнаў бы. Яшчэ ж не дужа ссутонела. Хоць і не ясна, а пабачыў жа.

— Што вы такое асаблівае заўважылі на твары? Можа, якую прыкмету?

— Ну, як вам сказаць… Ніякай прыкметы не заўважыў, але пазнаў бы.

— Пачакайце, Апанас Платонавіч, няўвязка атрымліваецца. Бачылі, пазналі б… Учора і дома і там, на месцы злачынства, калі мы рабілі агляд, вы гаварылі, што страцілі прытомнасць. Дык як жа вы ўгледзелі рабаўніка ў твар?

Камароўскі марудна паварушыўся на крэсле, гэтак жа марудна, як бы цераз сілу штосьці прыгадваючы, пашкроб патыліцу.

— Учора гаварыў і сёння гавару: страціў. Але — адразу, як толькі ён мяне абязвечыў. А пакуль ён, таго-гэтага, выграбаў з маіх кішэняў грошы, дык я апрытомнеў.

Яны пасядзелі моўчкі, адвёўшы адзін ад аднаго позіркі. Дзмітрый адчуў сябе ніякавата, як з ім бывала, калі ён раптам пераставаў што-небудзь разумець. Неспакойна і востра глянуў на тоўстую прыгорбленую постаць.

— Потым я хацеў яшчэ за ім кінуцца. Падняўся наўколенцы і пачуў — машына загурчала. Павярнуў галаву — грузавік. Дык дзе ты яго дагоніш! А нумар не пабачыў, хлусіць не буду. — Ад неспакою, ад адчування пільнай увагі лейтэнанта Камароўскі падабраўся, сеў раўней.

— Пра грузавік вы таксама раней штосьці нічога не казалі.

— Не казаў хіба? Дык жа ў такім патрасенні быў! Ведама ж — мазгаўня разбітая… Бандыт той ледзь глузды не адбіў мне. — Ён прамовіў гэтыя словы такім тонам, усё роўна як гаварыў пра самую зразумелую рэч на свеце і здзіўляўся, як лейтэйант не ўцяміць такой простай ісціны.

Дзмітрыю паказалася, што Камароўскаму неспадзеўкі трапіла яшчэ нейкая думка, што ён нешта ўсяомніў. Пачакаў, калі ён выкажа яе, але той маўчаў, пакрыўджана сцяўшы вусны.

— Тут вось, Апанас Платонавіч, яшчэ адна акалічнасць выклікае непаразумецне, — загаварыў Бутоўкін мякка, падкрэслена даверліва, каб паказаць, што ён вымушан задаваць пытанні, служба патрабуе.— Судова-медыцынскі эксперт, які агледзеў вас сёння, даў заключэнне, што на галаве — невялікая ранка на скуры. Пашкоджанне, кажучы юрыдычнай тэрміналогіяй, адносіцца да катэгорыі лёгкіх. Паслухайце, што тут напісана.

Ён узяў са стала заключэнне, пачаў чытаць. Словы вымаўляў павольна, выразна, каб пацярпеўшы ўсё добра пачуў і ўсвядоміў. Яны нібы клаліся ў роўны рад, адно за адным.

— Бачыце, па характару ранення эксперт лічыць, што ўдар быў слабы і ад яго здаровы чалавек не страціць прытомнасць, — зазначыў Дзмітрый, дачытаўшы.

Камароўскі здзіўлена паціснуў плячамі, недаверліва паглядзеў на лейтэнанта.

— Эксперт лічыць… А хіба ён памыліцца не можа? Каб яму так трэснуў, што б ён тады сказаў…

Дзмітрый устаў, падышоў да расчыненага акна. На твар яму леглі варухлівыя цені — лёгкі вецер ледзь-ледзь кратаў лісце маладой кучаравай ліпы.

— Ці не можа эксперт памыліцца? — павольна павярнуўшыся да Камароўскага, перапытаў Дзмітрый так, нібы губляў нітку сваіх думак. — Можа, канечне, — адказаў няпэўна.

— Нашто тады слухаць такога эксперта? Яму не баліць!..

У кабінеце ўсталявалася няёмкая цішыня. Абодва яны быццам прыслухоўваліся адзін да аднаго.

— Цяпер вы, Апанас Платонавіч, усё сказалі? Не хвалюйцеся, падумайце, можа, яшчэ што ўспомніце.

Зрэнкі ў Камароўскага расшырыліся, затуманіліся і як зацвярдзелі. Ён пазіраў невідушчым позіркам у акно, дзе гайдалася голле маладой ліпы.

— Здаецца, усё. Сказаў тое, што было.— На міг у вачах у яго мільганула горкая іранічная ўсмешка, якая азначала: «Няўжо, думаеш, я не ведаю, куды ты хіліш?» — Лішняе, таварыш лейтэнант, гаварыць не ўмею. Сказаў, што трэба, і баста, — адрэзаў ён жорстка. Адвярнуўся, паказваючы, што на нікчэмныя размовы, на нейкія хітрыкі-мітрыкі ў яго няма часу.

Дзмітрый узяў са стала аркуш, на якім запісваў паказанні Камароўскага.

— То паслухайце. — Трымаючы аркуш высока, на ўзроўні вачэй, стаў бойка чытаць. Прачытаўшы, пачакаў, ці не выкажа Камароўскі якую заўвагу, але той маўчаў. Тады ён спытаў: — Правільна я запісаў, што вы гаварылі? — Спытаў так, для фармальнасці, а можа, нават і з прыхаваным гонарам, бо ведаў, што нічога не прапусціў, не зблытаў, рабіў сваю справу са скрупулёзнай акуратнасцю.

— Усё як быццам слова ў слова, — пацвердзіў Камароўскі, злёгку кіўнуўшы галавой.

— Распішыцеся. — Дзмітрый торкнуў пальцам унізе аркуша. — Вось тут: «Запісана з маіх слоў правільна, мне прачытана і мною падпісана».

Камароўскі шпарка крутануў самапіскай, пакінуўшы на паперы мудрагелістую загагуліну. Папытаў, ці можна яму ісці. Атрымаўшы дазвол, устаў нетаропка, але, відаць, марудзячы знарок, як бы нешта хаваючы за гэтым. Павольна ступаючы да дзвярэй, ён быццам нёс на шырокіх прыгорбленых плячах нябачную цяжкую ношку. Каля парога спыніўся, нерашуча павярнуўся.

— Пакуль мы тут з вамі гаворку вялі, бандыт той недзе, мусіць, грошы дзяржаўныя прапівае. А для чаго ж ён паквапіўся на іх? Толькі для прапою. — Цяпер ён гаварыў без жорсткасці, павучальна. — У людзей, каб добра жыць, няма цяперака недастатку. Усяго навалам у людзей. I есці хапае, і целевізары вунь у кожнай хаце, і матацыклы як ні ў кожным двары… У каторага глотка дзіравая, таму толькі ўсё мала. — Ён абурана махнуў рукой і выйшаў.

Размова пакінула ў Дзмітрыя непрыемны асадак. Нядобра кранула недарэчнае павучанне: «У каторага глотка дзіравая, таму толькі ўсё мала». Дзмітрый пастараўся аднавіць у памяці, паўтарыць у думках усе папярэднія словы, за якімі была сказана гэтая фраза. Паўтарыў, і ў яго ўзнікла такое адчуванне, што за імі Камароўскі нешта хаваў, меў у іх якісьці намёк.

Уражанне гэтае было надакучлівае, неадчэпнае. Падкралася спадцішка і ўжо не адступалася, прыклеілася ў душы, як мокры асенні ліст да шыбы, прыбіты ветрам. «Дык што ён хацеў сказаць?» Гэтае пытанне, як падалося Дзмітрыю, было падрахункам нейкіх ранейшых думак, на якія ён не звяртаў увагі. Аднак ён не стаў шукаць на яго адказу. Навошта? Кожны чалавек, як кажа прымаўка, па-свойму губы закапыльвае. Кожны па-свойму можа разважаць.

А тым часам у думках зноў паўстала: «Бандыт, мусіць, недзе грошы дзяржаўныя прапівае».

Сонца садзілася за дом, што высіўся па другі бок вуліцы, наўскасяк ад памяшкання міліцыі. Ад дома на ўсю праезджую частку лёг косы пірамідападобны цень. Па вуліцы туды-сюды праносіліся аўтамашыны, ускочваліся на цень.

Да Дзмітрыя даляцеў кароткі адрывісты піск, акурат як падавала свой голас сініца. Прайшло некалькі секунд, пакуль ён уцяміў, што за спіной у яго з рэпрадуктара, які вісеў на супрацьлеглай ад акна сцяне, даляталі сігналы дакладнага часу. Глянуў на гадзіннік — было дзевятнаццаць. Пачаў хутка збіраць са стала і складваць у шуфляду паперы. Спяшаўся, бо падумаў, што маёр, мусіць, ужо чакае яго.

Пасля работы ён у спартыўнай зале вучыўся прыёмам самба. Ва універсітэце не захапляўся гэтым відам спорту — усё то бокс, то валейбол, — дык цяпер наганяў упушчанае. Трэніраваў яго маёр Івашчанка. Займаўся Дзмітрый упарта, у «тэмпе няшчаднага рэжыму». Апошнім часам дасягнуў таго, што трэнер пачаў апасацца яго каронных прыёмаў — кідкоў праз сябе.

Ён імкліва крочыў па доўгім калідоры, спускаючыся на першы паверх, сігаў па лесвіцы праз дзве прыступкі. У думках папярэдзіў Івашчанку: «Ну, таварыш маёр, сцеражыся! Зараз барацьба будзе толькі на чыстую перамогу». Дзёрзкая ўзрушанасць, што ішла ад незразумелай незадаволенасці самім сабою, вымагала хоць якой разрадкі. Сёння ён так хацеў перамагчы маёра, што сапраўды паверыў: паборае. А ў галаву скрозь думкі пра гэта раптоўна ўбілася: дзяржаўныя грошы… Дзе, у каго іх шукаць?

VI

Дарога крута заварочвалася. «Газон» імчаў не збаўляючы хуткасці. 3-за лесу выбліснула сонца, і чорная мокрая стужка асфальту заблішчала, як ртуць. Машына скацілася з пагорка, уз’ехала на стары драўляны мост. Пад коламі заскакалі, заляскалі непрыбітыя дошкі. Андрэй злосна вылаяўся: «Галавацяпы няшчасныя, дарогу заасфальтавалі, а мост не бачаць, паслеплі».

Далёка наперадзе паказалася адзінокая постаць. Каго-каго, а свайго новага знаёмца, гэтага дасужага міліцэйскага лейтэнанта, Андрэй не пазнаць не мог. Пазнае яго, убачыўшы нават на краі свету. Не на жарты чапляецца да яго гэты хлюст. От гад паўзучы!..

Андрэй паддаў газу. Цяпер… Ну так, цяпер тут сам лёс іх звёў. Лес убачыць, ды не выдасць… Нага налілася дужай сілаю, усё ціснула і ціснула на акселератар. Але чаму машына паўзе, як муха па смале? Спідометр паказвае восемдзесят, а яна быццам буксуе…

Лейтэнант ішоў, заклаўшы рукі за спіну, не азіраўся. Няўжо ён не чуе гулу матора, няўжо не адчувае, што яму пагражае?.. А як ён можа адчуваць? Чорнае сэрца — глухое… У тую мінуту, калі Андрэй падумаў так, лейтэнант саступіў дарогу аўтамабілю, звярнуў на абочыну. Уратаваўся? Не-е… Андрэй ліхаманкава крутнуў руль. Машына рванулася ўбок, на высокую стройную постаць. Нешта страшна скаланула Андрэя, бы ўдарыла токам. Не ўратаваўся?! Пранізліва заскрыгаталі тармазы. Грузавік крылом зачапіў крысо нейкай шархоткай адзежыны і спыніўся.

На вялікіх абаротах працаваў матор. Машына дрыжала, як у сутаргах. Лейтэнант павольна павярнуўся, шырока, на ўвесь рот, усміхаючыся, падышоў да кабіны, спрытнымі пальцамі закруціў угору доўгія пушыстыя вусы.

— Так-так, парушаем, значыцца!

Андрэй здзівіўся: гэта ён прыклеіў іх, як той клоун у цырку? Такія хутка не адгадуеш…

Бровы ў лейтэнанта раптам сышліся над прыгорбленым пераноссем, натапырыліся і сталі акурат як града хмызняку па-над абрывістым, размытым вірамі берагам Дняпра.

— Усё блазнуеш? А калі б тармазы сапсаваліся? — Голас яго скалануў наваколле і паляцеў над абшарамі грымлівым рэхам.

Андрэй памкнуўся нешта крыкнуць і прачнуўся.

У хаце было ціха. Сын у калысцы цмокаў у сне языком, як сасаў соску. Надзя бразгатала ў сенцах вёдрамі, упраўлялася па гаспадарцы. Андрэй скамячыў у жмут — як пакулле, якім выціраў машыну, — канец прасціны, шаргануў па спацелым ілбе. Прыклаў руку да грудзей, дзе было сэрца. Яно стукала часта і гулка — вось-вось, здавалася, выскачыць.

На калгасным дварэ загуў трактар. Андрэй прыслухаўся, і яму нясцерпна захацелася хутчэй сесці за руль свайго «газона». Захацелася звыкла адчуваць шпаркі рух і глядзець, глядзець, як імкліва бяжыць насустрач бясконцая стужка дарогі. Ні пра што не ўспамінаць, нічога не загадваць наперад — пазіраць на свет бяздумна і бесклапотна, у заспакоенай, ціхай цікаўнасці.

Ён рыўком ускочыў з ложка. Таропка апрануўся, нацягнуў боты. Падышоў да ракавіны ў кутку каля печы, крутнуў кранік. 3 бачка, які ён адмыслова ўманціраваў над ракавінай у высокі з люстэркам стаяк, пацурчаў жвавы струменьчык. Андрэй паплюхаў на твар, на шыю пацяплелай за ноч вадою, пашкадаваў: трэба было ўліць халоднай, з калонкі.

У хату зайшла Надзя. Ён, гледзячыся ў люстэрка, расчэсваў доўгія, ускудлачаныя ў неспакойным сне валасы. Бязлітасна скуб іх грабянцом і скоса зіркаў на жонку, чакаў, што яна нешта зараз скажа яму. Надзя ўзяла на паліцы гладышкі, зняла з вешалкі, прыбітай побач з паліцай, цадзілку. Андрэю падалося, што яна больш чым трэба затрымала позірк на вешалцы, якую ён неўзабаве пасля іхняга вяселля выразаў з кляновага цурбанка ў выглядзе працягнутай — на, бяры, што на мне, — павернутай кверху далонню невялікай зграбнай рукі. Нічога не сказала яму жонка, і ён, абы толькі нешта прамовіць да яе, бяздумна ляпнуў:

— Карову падаіла?

Сам таго не чакаўшы, раззлаваўся на сябе: дурань, вочы павылазілі, ці што? Перад носам на табурэтцы стаіць поўная даёнка малака… На твары Надзі не адбілася ніякага пачуцця, нібы яна была зусім спакойная. Ён з нецярпеннем паглядзеў на яе сярдзіта, з крыўдай падумаў: «Ну хай бы хоць як абазвалася, хай бы асмяяла за гэтае недарэчнае пытанне!..» Надзя паклала на пузаты гарлач цадзілку, пачала цадзіць сырадой. Андрэй крутнуў галавою, ад чаго валасы яго разляцеліся, як раздзьмутыя ветрам. Ён як ні кумельгам кінуўся да дзвярэй. I ўжо за парогам пачуў:

— Вярніся, паснедай.

Ранішні туман, падсвечаны касымі сонечнымі промнямі, радзеў. Дзе-нідзе прабівалася праз яго сіняе неба.

У праўленні калгаса, куды Андрэй прыехаў за пуцёўкай, было яшчэ ціха. Толькі адзін бухгалтар, сухапары, прыгорблены Кірыла Осіпавіч, рыпеў пяром. На Андрэева прывітанне ён не адказаў. Узняў вузкую галаву, уважліва паглядзеў праз тоўстае шкло акуляраў, быццам бачыў яго ўпершыню. Моўчкі падаў пуцёўку і зноў унурыўся ў паперы. «Яшчэ і гэты стары мухамор касавурыцца, — узлаваўся Андрэй, кальнуўшы яго вострым позіркам. — Чмыр. Як каму трэба што падвезці — тады ўсе такія добрыя, ветлівыя. Ну пачакай, паткнешся ты яшчэ да мяне!»

3 раніцы Андрэй паехаў у «Сельгастэхніку» па запасныя часткі для трактароў. Там ён нядоўга стаяў. Тое, што трэба было, хударлявая, як дзяўчо-падлетак, кладаўшчыца Стася адпусціла без затрымкі. Падаючы яму накладную, каб распісаўся, напаўжартам, напаўсур’ёз сказала:

— Не затрымлівайсй ж нідзе, каб трактар не застоеўся ў баразне. А то будзеш тут — па чайных ды па піўных…

Стася заўсёды выпраўляла яго ў дарогу гэтымі словамі. Яму падабалася яе наіўная клопатнасць, і ён блазліва аджартоўваўся: трактар, маўляў, не жонка, пачакае. На гэты раз выйшла само сабой, што ён, нават не падумаўшы ні пра што, паставіўся да яе іншым чынам. Замест жарту неяк недарэчна плюснуў ёй вокам і памкнуўся ўзяць за руку. Кладаўшчыца ўважліва паглядзела на яго, здзіўлена ўзняўшы тонкія падчэрненыя бровы, непаразумела паціснула плячамі. Сказала тонам, якім звычайна кажуць «дабранач»:

— Шчаслівай дарогі табе.

На выездзе з горада Андрэй рэзка затармазіў каля магазіна з высокімі ганкамі. Спыняўся ён тут часцяком і ўпэўнена, імкліва, быццам ляцеў на крылах, узбягаў па прыступках. Сёння таксама не здрадзіў сваёй звычцы. Заскочыў у магазін, купіў паўлітроўку гарэлкі. Схаваў яе пад сядзенне, абматаўшы пакуллем, каб бутэлька, незнарок, не разбілася дзе на калдобінах.

Пагана было ў яго на душы. Змрочна і неспакойна. Не на жарты прычапіўся да яго гэты міліцыянер. «Ці ездзіў ты ўвечары таго дня, калі прайшоў навальнічны лівень, па дарозе паўз сад?..» — «Не ездзіў. Хоць хай мяне рэжа — не ездзіў. Дома акурат быў. Жонка ці пацвердзіць? Быць не можа, каб не пацвердзіла…»

3 галавы ў яго не выходзіў учарашні допыт у міліцыі.

I так націскаў лейтэнант, і гэтак. Зачытаў нейкае пісьмо, нібыта людзі бачылі, як пасля абрабавання нарыхтоўшчыка па дарозе прамчаўся яго «газон». А хто тыя людзі? Хай яму ў вочы скажуць. Мала што напісалі! Напісаць усё можна. Зноў жа — гэтае заключэнне экспертызы… Быццам след аўтамашыны, знойдзены на месцы злачынства, пакінуты «лысай» падранай шынай з задняга кола яго «газона». Так яно, ды, можа, і не так. Экспертыза гэтая — не арыфметыка: двойчы два — чатыры. Тут і памыліцца можна… У маўклівых развагах пад шорхат гумавых шын Андрэй даваў водпаведзь ненавіднаму заядламу лейтэнанту, а лягчэй яму ад гэтага не стала.

На паўдарозе да Вялікіх Бабовічаў яшчэ здаля ўгледзеў на ўзлеску гонкую мядзяна-жоўтую сасну. Была яна прыгожая, з густой кучаравай вяршалінай. Акурат такая, ля якой ён уначы ў сне ледзь не наехаў на лейтэнанта. Доўга не мог адвесці ад сасны позірку. Захацелася спыніцца каля яе. Крануцца пальцамі парэпанай шурпатай кары, стаяць і толькі слухаць спрадвечны, не разгаданы людзьмі таямніча-лагодны пошум зялёных галін.

Падкаціўшы да сасны, ён прытармазіў, плаўна пакруціў руль. З’ехаў з абочыны, спыніў машыну. Выключыў матор, пасядзеў, прыціснуўшыся лапаткамі да спінкі сядзення, саскочыў на траву. Ногі зацяклі ад напружанай нерухомасці. Ён сагнуў у каленах адну, потым другую. Перш чым падысці да дрэва, пастаяў у няпэўнасці, спакваля расшпіліў каўнер кашулі, быццам у гэтым занятку адцягваў той момант, калі яму трэба было вырашыць нешта важнае. У той задуменнасці, толькі, мусіць, яшчэ больш марудліва, чым рабіў усё да гэтага, дастаў з-пад сядзення паўлітроўку, у «кладоўцы» — так ён называў невялікі куфэрак у кабіне — узяў шклянку, загорнутыя ў газету хлеб і сала. Павольна, крыху ўроскідку, як для раўнавагі цела, ставячы доўгія ногі, пайшоў пад сасну.

Нябачны, дзяўбаў сухі сук дзяцел. Тук-тук, тук-тук… Адтуль сыпалася ружова-жоўтая, як шалупінне цыбуліны, пацяруха. Каля твару ў Андрэя замітусілася аса. Падляцела блізка-блізка і як бы выбірала, дзе ўджаліць. «На каго людзі, на таго і восы», — падумаў ён падсмешліва. Маркотна ўхмыльнуўся, замахаў рукой — кыш, праклятая. Аса адляцела і зноў падкралася, з другога боку. Але ён не звяртаў больш на яе ўвагі.

Так ён стаяў доўга. 3 бору патыхала водарам чабору. На ўзлеску застракатала сарока. Далей, у гушчэчы, ёй азвалася другая. Яны пляткарылі, аж заходзіліся сваім сухім ломкім шчэбетам. Андрэю здавалася, што шчэбету іх не будзе канца. Падступіла жаданне схапіць якую ламачыну і шыбануць у настырняг. Тым часам нешта стрымлівала яго ад бязглуздага, дзікага ўчынку. Ён жа не толькі птушак пужне: калі сарокі змоўкнуць, у наваколлі ўсталюецца гняткая глухая цішыня… Дзяцел вунь сам пераляцеў на другое дрзва, і не чуваць ужо яго.

Раптам усё, што займала ўвагу Андрэя, адразу знік-ла, перастала для яго існаваць. Ён не разумеў, як размахнуў і адчайна ляснуў бутэлькай аб дрэва. Гарэлка пырснула яму на рукі, на твар, абдала казытлівым, хмельным пахам. Ён зморшчыўся, стаяў як аслупянелы. Паглядзеў на шклянку, якую трымаў у руцэ. Памкнуўся і ёю рээнуць, ды ў апошні міг, калі пачаў ужо замахвацца, падумаў: «Але ж ваду піць я магу?..» Рука павольна апусцілася, ён зірнуў на абліты гарэлкаю ствол сасны і цяжка пакрочыў да машыны.

Пругкі струмень халаднаватага паветра, прапахлага хвояй і гаркавымі ляснымі краскамі, залятаў у кабіну, ахалоджваў твар. Андрэй сядзеў, угнуўшы крутыя плечы, думкі яго, якія быццам бы крыху астудзіліся свежым паветрам, сталі не такія гарачыя, але па-ранейшаму беглі ліхаманкава, без парадку. Пра допыт у міліцыі, пра канфлікт з жонкаю, зноў пра допыт… У галаве, недзе пад скронямі, тонка звінела. «Ад шуму матора, мусіць», — падумаў Андрэй.

Але звон пад скронямі не аціхаў і тады, калі ён, прыехаўшы на абед, заглушыў матор, калі зайшоў у маўклівую хату.

У пакоі было душна. Андрэй расчыніў акно, на падаконніку паправіў вазон з мушкетам — падсунуў яго к таму краю, куды даставала сонца. Павярнуўся і адразу пабачыў на стале дзве невялікія светла-сінія паперкі. Яны ляжалі побач. Позірк адразу схапіў тое, што было надрукавана вялікімі літарамі: «Позва». Марудна, імкнучыся прыглушыць сваю трывожную ўвагу да іх, Андрэй прачытаў адну, другую. Яму і жонцы прадпісвалася заўтра з’явіцца ў райаддзел унутраных спраў. У душы разліліся абурэнне і злосць.

Ён не пачуў, як падышла Надзя. Голас яе прагучаў блізка-блізка, каля самага вуха:

— Скажы мне, Андрэй, што ты натварыў?

Адчуў на плячы Надзіну руку. Яна была вельмі гарачая. Такая гарачая, што ён адчуў гэта аж цераз кашулю. Доўга маўчаў, нібы яму што перасела ў горле, варушыў тонкімі ноздрамі. Пасля даволі вялікай паўзы занадта падкрэслена-выразна сказаў:

— Зразумей, што мог натварыць твой муж дзесьці, знаходзячыся ў той час дома? Зразумей, знаходзячыся дома…

VII

Набярэжная вуліца, забудаваная дамамі з аднаго боку, працягнулася ўздоўж ракі. 3 яе добра было відаць, як трымцеў густы бляск вады пасярэдзіне плыні, як вада празрыста свяцілася, накатваючыся на доўгую пясчаную касу, што адыходзіла ад гліністага схілу берага. Дзмітрый крочыў правым, бліжэйшым да берага тратуарам, з прагаю пазіраў на зыркі бляск дробных хваль. Пакупацца б! Паплысці на той бок, пахадзіць босымі нагамі па траве!.. Ды не выпадала, абедзенны перапынак праз дзесяць мінут заканчваўся. Каб не зацягнулася пасяджэнне савета, ён раней паабедаў бы і яшчэ паспеў бы наплавацца ўволю.

Раённы савет прафілактыкі правапарушэнняў быў створаны на мінулым тыдні. Сёння было першае, арганізацыйнае, пасяджэнне. Пакуль пазнаёміліся, прыгледзеліся адзін да аднаго, размеркавалі абавязкі і зацвердзілі план — не заўважылі, як час праляцеў. Дзмітрыя ўвялі ў састаў секцыі па прадухіленню правапарушэнняў непаўналетнімі. Ён яшчэ ясна не ўяўляў сабе, што і як будзе рабіць. Гутаркі на прававыя тэмы праводзіць? Арганізоўваць заняткі ў гуртках юных ахоўнікаў парадку? Адно толькі пэўна ведаў: справа гэта важная і ўключыцца ён у работу неадкладна.

У тым месцы, дзе рака, выгінаючыся падковаю, адыходзіла ад горада, вуліца таксама заварочвалася. Толькі ў другі, супрацьлеглы, бок. За вуглом, воддаль ад праезджай часткі, прыхаваная засенню бэзу, магутных ліп і клёнаў, узвышалася школа. Мінуўшы яе, Дзмітрый пачуў з двара гулкія ўдары па мячы. Запаволіў крок, зазірнуў між кустоў бэзу. На спартыўнай пляцоўцы старшакласнікі гулялі ў валейбол. «Мяч, відаць, добра надзьмуты», — неспадзявана падумаў ён. Затым у галаве ў яго бліскавіцаю мільганула: «Можа, хоць пяць хвілін?» Момант ён вагаўся: ці да твару яму, службовай асобе, такая легкадумнасць? Зірнуў на гадзіннік. Заставалася яшчэ дзесяць мінут абедзеннага часу. «Ці да твару… Гэта нельга, тое нельга… — I — як пераскочыў цераз якую перашкоду. — А, было ні было!..» Крутнуўся, подбегам пусціўся да пляцоўкі.

— Хлопцы, мне можна з вамі? — кінуў здаля, расшпільваючы гальштук. — Адну партыю.

Валейбалісты загаманілі: «Калі ласка, хоць пяць…» У адзін момант гальштук і кашуля паляцелі на спінку лаўкі.

— Толькі ў тэмпе, хлопцы, каб не змерзнуць. Згода? Пачалі.

Мяч пырхаў над сеткай, як той верабей. Вучні, а з імі і Дзмітрый, кідаліся на пляцоўцы, не памятаючы сябе. Дзмітрыю здавалася, што ніколі яшчэ ён не гуляў з такім азартам. Кожны раз, як толькі кранаўся мяча, ён чуў захопленыя воклічы: «Вось гэта рэзаны!..», «Клас — падача!..», «Ух, ад самай зямлі пасовачка!..»

Гулялі так заўзята, што Дзмітрый страціў адчуванне часу. Схамянуўся тады, калі каржакаваты прысадзісты дзяцюк, якога ён заганяў на пляцоўцы, падаючы на яго свае рэзаныя мячы, зняможана стаў, апусціўшы вялікія пачырванелыя рукі. Зірнуўшы на гадзіннік, Дзмітрый зусім па-хлапечы, як калісьці ў дзяцінстве, прысвіснуў: вось дык загуляўся! Выхапіў з кішэні белую з сінім беражком, надушаную насоўку, шаркнуў ёю па змакрэлым твары. Кулём кінуўся з пляцоўкі.

— Куды вы, таварыш лейтэнант? — несуладна стомлена загукалі юнакі. — Хаця адну партыю яшчэ!

— Дзякую, хлопцы, другім разам. — Стаў паспешліва нацягваць кашулю на шырокія распараныя плечы. — Другім разам — абавязкова. — Яму вельмі не хацелася пакідаць гэтую шчырую прыязную кампанію, але што зробіш — трэба шукаць злачынца!

У аддзел унутраных спраў Дзмітрый ускочыў — нібы гнаўся за кім. У вестыбюлі на лаўцы каля акна сядзелі мужчына і жанчына. Ён адразу не столькі ўбачыў, колькі неўсвядомлена адчуў іх. Ужо калі праходзіў міма, глянуў. Павярнуў галаву і як наткнуўся на штосьці калючае: на яго набычана пазіраў шафёр Сенажэнскі. Цёмныя вочы не міргнулі, як зледзянелі. Жанчына прымасцілася з краю лаўкі, адвярнуўшыся ад шафёра, глядзела ў акно. Твару яе не відаць было. «Жонка яго? Ну так, я ж абаіх іх выклікаў. Дык яны пасварыліся, ці што?» — Дзмітрый падумаў так, быццам на яго лёг незразумелы клопат пра гэта. Спачатку ён збавіў крок — чаго і што ляціць як ашалелы, непрыстойна, — потым зусім спыніўся. Сказаў:

— Заходзьце, Сенажэнскі. — Звяртаўся да Андрэя, а меў на ўвазе і жанчыну таксама, бо адразу ж дадаў: — Вы, грамадзянка, таксама заходзьце.

У кабінеце ён толькі расчыніў акно, як і яны зайшлі. Сенажэнскі, каля дзвярэй ступіўшы ўбок, прапусціў жонку наперад. Ссунуўшы бровы, гучна кашлянуў, паказаўшы гэтым, што глушыць горкую прыкрасць у сабе. Дзмітрый адагнаў з твару клопатную задумлівасць, якая прыйшла замест вясёлай разгарачанасці ад гульні ў валейбол, падкрэслена спакойна запрасіў:

— Сядайце. — Паказаў на крэслы, што стаялі адно насупраць аднаго каля стала.

Яны падышлі, Андрэй адразу сеў. Жанчына стаяла, нібы не пачула запрашэння. Тады Дзмітрый уважліва паглядзеў ёй у твар і здзівіўся: пазнаў яе. Спачатку пазнаў вочы — вялікія, блакітныя і як бы спалоханыя. Ён чамусьці зніякавеў і адвярнуўся. Ну так, тая Надзя… Спявачка тая…

— Сядайце, чаго ж вы стаіце, — сказаў ён і пачаў таропка перабіраць паперы на стале, чакаючы, пакуль уляжацца збянтэжанасць.

Надзя набрала ў сябе паветра, прытрымала выдых.

— Пастаю, — адказала ціха. Затым асцярожна, быццам з апаскай, села, апусціла вочы. Зацятая напружанасць, што скавала яе, калі яна ўбачыла Дзмітрыя, пакрысе аслаблялася.

Дзмітрый, рыхтуючыся да вочнай стаўкі, узяў бланк пратакола, паклаў перад сабой. Ён ужо супакоіўся.

Аднак і паспакайнелыя думкі яго былі пра Надзю. На некалькі секунд ён забыў пра Андрэя, бо яму прыгадалася…

…Было гэта два гады таму назад. У Палацы прафсаюзаў праходзіў заключны канцэрт рэспубліканскага фестывалю самадзейнай мастацкай творчасці. Дачуўшыся, што і яго землякі дамагліся гонару ўдзельнічаць у канцэрце, Дзмітрый проста з бібліятэкі, з канспектамі, накіраваўся ў Палац.

Выступленні самадзейных артыстаў ён слухаў з асалодай. Асабліва горача апладзіраваў сваёй зямлячцы Надзеі Сенажэнскай, якая дужа ўсцешыла яго беларускімі народнымі песнямі. Ад палкага юначага захаплення, якога ніяк не мог, ды і не жадаў уціхамірыць у сабе, яму здавалася, што ніколі не чуў такога звонкага і чыстага голасу.

У канцы вечара ў прасторным утульным фае Палаца былі наладжаны танцы пад духавы аркестр. Танцавалі ўсе: і артысты, і публіка. Дзмітрый пабачыў у натоўпе Надзю. Бойка падышоў, запрасіў яе на вальс. Танцуючы, адрэкамендаваўся: «Я ваш зямляк Дзіма Бутоўкін, вучуся ва універсітэце». Яна павольна падняла прыгожую, з акуратнай пышнай прычоскай галаву, вельмі натуральна і шчыра ўсміхнулася. Пазіраючы яму ў вочы, спытала: «На каго, калі не сакрэт, вы вучыцеся?» Потым без какецтва, проста пачала распытваць пра студэнцкае жыццё, пра сталіцу і ўважліва глядзела на яго, як бы пацвярджаючы, што ёй сапраўды цікава пачуць пра гэта. Дзмітрый адчуў, што Надзя ставілася да яго з прыязнасцю. I яму прыемна было расказваць ёй. Потым яны зноў танцавалі.

3 Палаца культуры выходзілі разам. Харысткі паджартоўвалі: «Ці не збіраецеся вы, Дзіма, пакінуць нашу Надзю ў сталіцы? А што, ёй тут не горш будзе. У кіно, у тэатры, на канцэрты розныя хоць кожны дзень хадзі». Ён смяяўся разам з імі. Ад гэтай іхняй непасрэднасці, ад таварыскай даверлівасці было яму лёгка і весела. Аднак Надзя, мусіць, адчувала сябе крыху ніякавата. Ёй, відаць, падалося, што ён злёгку заляцаўся да яе. Каб пазбавіцца гэтай няёмкасці, яна з усмешкай сказала:

— Вы з такім захапленнем танцавалі! Спяваць таксама любіце?

— Харошая песня — радасць для душы, — няпэўна адказаў ён. Яму было няёмка прызнацца, што песні любіць, а спяваць не ўмее.

— Мой муж таксама пяюн.

«Усё ясна, — адзначыў сабе Дзмітрый. — Як я сам пра гэта не падумаў! А трэба было падумаць…»

Ён правёў іх да тралейбуснага прыпынку, даў дабранач і пайшоў сваёй дарогаю.

«Нагадалася што!.. — Дзмітрый, пазіраючы то на Надзю, то на Андрэя, стараўся адагнаць ад сябе непатрэбны ўспамін — цяпер гэта лішняе. Аднак не адразу змог з ім саўладаць. — Дык вось, аказваецца, хто той пяюн!» Далей маўчаць было непрыстойна, ён мог выдаць свае пачуцці і выкрыць сябе, хаця нічога благога ён ні тады не зрабіў — то быў звычайны жэст увагі з яго боку, — ні цяпер не робіць.

— Пачнём вочную стаўку, — сказаў ён суха і падкрэслена афіцыяльна. — Якія ў вас, грамадзянін Сенажэнскі, узаемаадносіны з грамадзянкай Сенажэнскай — нармальныя?

— Якія могуць быць узаемаадносіны паміж мужам і жонкай? Былі б ненармальныя — мы б развяліся. — Андрэй адказаў глухаватым, як перадаўленым голасам, быццам яго хто трымаў за горла.

— Вы пацвярджаеце словы мужа, грамадзянка Сенажэнская? — прамовіў Дзмітрый з прыціскам, выдзяляючы кожнае слова. Гэтым ён хацеў паказаць, якое важнае значэнне надае яе адказу.

— У сям’і ўсякае здараецца. — Надзя паглядзела на яго, квола, аднымі куточкамі вуснаў усміхнулася і нізка апусціла галаву. На лоб ёй журботна ўпала густая пасма валасоў.

Ад яе ўсмешкі Дзмітрыю стала няёмка: як укалола.

Андрэй, не разнімаючы губ, азваўся: «Гы-ым-м», што азначала — здараецца, безумоўна. 3 адкрыта іранічнай ухмылкай глядзеў на лейтэнанта.

Дзмітрый зрабіў выгляд, што не заўважае яго злоснай іроніі. Запісаў у пратакол адказы абаіх і звярнуўся да Надзі:

— У мяне да вас, Сенажэнская, адно пытанне. Калі вярнуўся з работы ваш муж на мінулым тыдні ў той дзень, як была навальніца? — Спытаўшы, ён адчуў незвычайнае хваляванне, якое насцярожыла і ўстрывожыла яго. Падалося, што яно выклікана далёкім патаемным жаданнем, каб Надзя сказала: пад вечар вярнуўся, як і ўсе людзі. Але навошта яму гэта? Хіба каб раскрыць злачынства, такое яму трэба?

Надзя маўчала.

— Не помніце? Чаго маўчыце? Учора, калі з вамі гутарыў участковы інспектар Краўчук, вы, калі не памыляюся, помнілі.

Яна аблізнула раптоўна засохлыя губы.

— Скажу і вам, што ўчастковаму гаварыла. Да поўначы не было яго дома. Я тады яшчэ падумала: можа, дзе вымак да ніткі, пад такі лівень трапіўшы, і так доўга яго няма…

Андрэй не зварухнуўся, адно гучна кашлянуў, чым выказаў сваю злосць і папярэджанне: падумай, што гаворыш!

— Вы не памыляецеся? Дзень не пераблыталі?

Надзя глядзела ў стол, ды наўрад ці бачыла яго: так глядзяць у цяжкай, пакутлівай задуме.

— Так пытаеце, нібыта мне трэба ўспомніць не пра тое, што было днямі… — Бровы на прадаўгаватым твары зламаліся і замерлі, у вачах мітнуўся цень. — Не пераблытала.

— Ты што вярзеш, дурніца! — Сенажэнскі крутнуў галавою, пазіраў жорстка і пранізліва. Ён даваў ёй нешта зразумець, намякаў на штосьці пагрозлівае і бязлітаснае. — Падумай, перш чым сказаць.

Усе трое яны памаўчалі, аддаўшыся сваім трывожным думкам. У цішыні, што ўсталявалася ў невялічкім кабінеце, адчувалася напружанасць, якая вось-вось, туга сцятая цеснатою вузкіх сцен, з трэскам, з грукатам разарвецца.

Дзмітрый бачыў: позірк у Андрэя быў упарты і тупы. Але падумаў ён пра гэта, як пра чужое і далёкае. Яго найбольш турбавала Надзя: як ёй цяжка цяпер, як крыўдна і балюча! Спагада, звычайная, чалавечая, да жанчыны напоўніла яго сэрца. Тым не менш трэба ж было яму выконваць свой службовы абавязак, весці далей вочную стаўку. I ён падступіўся з роспытам да Андрэя:

— А вы, Сенажэнскі, сцвярджалі, што вярнуліся з работы дадому перад захадам сонца. Дык як тады растлумачыць жончыны словы? Можа, яна злуецца за што на вас? Можа, па злосці сказала?

Каб ён ведаў тое, што адбылося паміж імі, то, безумоўна, не павярнуў бы так. Але ж абое сказалі, што ўзаемаадносіны нармальныя, і ён рашыў падысці з другога боку — прыперці логікай: навошта жонка будзе хлусіць, які ёй інтарэс? Жонкі калі і хлусяць у такіх выпадках, дык не для таго, каб выкрыць, а каб выгарадзіць мужа…

Надзя ўлавіла ў яго запытанні Андрэю яшчэ штосьці такое, што ён, мусіць, меў на ўвазе для яе, але прытойваў, старанна хаваў.

— Злуюся ці не, а няпраўду гаварыць я не прывучана, — уставіла яна, сутаргава ўздыхнула, і позірк яе напружана, цёмна застыў.

Сенажэнскі прыцяўся да ўраз змарнелага твару жонкі лютымі вачамі, ледзь стрымліваў гнеў.

— Значыць, не памыляешся… — ён падаўся корпусам наперад, да яе. — Значыць, хочацца табе для мужа непрыемнасцей. Та-ак, зразумела… Цяпер усё зразумела…

Вусны ў Надзеі ўздрыгнулі, горка скрывіліся. Яна ўмольна паглядзела на мужа.

— Што ты натварыў, Андрэй? Скажы шчыра, не тамі ні сябе, ні мяне. На няпраўдзе, Андрэй, не пражывеш…

— Хопіць, птушка, шчабятаць, мне ўсё ясна! — Сенажэнскі ў нястрымнай лютасці таргануў кудлатай галавой. — Зайшлася, заціўкала! Гэта ж табе, чуй, не там, на танцах у сталіцы! — Дзікая злосць зусім затуманіла розум. Яму нясцерпна захацелася як мага больш балюча ўдарыць жонку. I яе, і гэтага ўедлівага шкоднага міліцыянера.

— Выбірайце словы, Сенажэнскі. Як можна паводзіць так сябе? — Дзмітрый, як гэта рабіў Сямён Сяргеевіч, лёгенька стукнуў рубам пальца па краі стала.

Наспявала, насоўвалася штосьці злавеснае. Андрэй скрыгатнуў зубамі, сціснуў кулакі.

— Думаеце, грамадзянін лейтэнант, я не ведаю, як вы там вытанцоўвалі з ёю? Ведаю, са скуры гатоў быў вылузнуцца, каб ачмурыць дурніцу. Усё мне вядома, сама расказала. А што ёй было рабіць? Людзі не маўчалі. Сяброўкі яе пачалі падсмейвацца: «Як ты, Надзька, ледзь у Мінску не засталася, раскажы свайму Анд-рэю!»

— Апамятайся, Андрэй! — У вільготных Надзіных вачах заблішчаў адчай. — Не кладзі ганьбу на сябе, апамятайся!

Але ён ужо не чуў жонку, не мог утаймаваць свой шалёны гнеў і лютасць. Яму хацелася біць і біць па нервах, па сумленні, біць бязлітасна, з усёй сілы па тым, што найбольш баліць чалавеку, што доўга і пакутліва ўтрымлівае боль. I ён нанёс свой самы моцны ўдар. Абаім.

— Ты чысценькі, святы, жонкі маёй хацеў? Дык прысылай сватоў, уступлю. Хай яна і цябе калі прадасць. Можа, зноў, чуй, паедзе куды спяваць… — Сенажэнскі прагнуў лінуць яшчэ што-небудзь бруднае і ліпучае, але сумбурныя ліхаманкавыя думкі віхурна закруціліся, наляцелі адна на адну і зблыталіся. Ён толькі хаўкнуў разяўленым ротам і зняможана сцяў губы.

Дзмітрый з трывогай і страхам паглядзеў на Надзю. Ён яшчэ не ўсвядоміў, адкуль, чаму з’явіўся гэты страх, аднак адчуваў, што адбылося нешта вельмі паганае, у чым ён таксама, мусіць, нейкім чынам вінаваты. Расшыранымі вачамі ён пазіраў на Андрэя і чамусьці чакаў, што той зараз, астыўшы і ўзяўшы сябе ў рукі, скажа такія словы, якія ўсё пераменяць, паправяць і скасуюць дазвання ўсё, што натварыў ён сваёй шалёнай выхадкай. Калі ж Дзмітрый нарэшце зразумеў, што спадзяваўся дарэмна, вочы яго звузіліся, шчокі ўспыхнулі агнём.

— Ды як вы маглі! Як у вас павяряуўся язык!.. Вы ж проста!.. Вы ж пасля гэтага!.. — Яму зрабілася горача.

Хто Сенажэнскі «пасля гэтага» — ён не сказаў, толькі пазіраў на яго з гневам і пагардай. Твар Андрэя раптоўна пастарэў, высокі лоб зморшчыўся, і на скронях засінелі ўспухлыя жылы. Дзмітрый пазіраў доўга, мо цэлую мінуту. Нарэшце, перавёўшы дыханне, прагаварыў стрымана і як бы неахвотна:

— Паклёп, Сенажэнскі, ніколі нікога не ўпрыгожваў, а злое імкненне пакрыўдзіць чалавека — тым больш. Няўжо такая простая ісціна недаступная вам?

Ён не збіраўся павучаць Андрэя — так атрымалася само сабой. Тым часам ён зразумеў, што не гэта неабходна яму было рабіць у першую чаргу. Але не адчуў няёмкасці, бо вельмі вялікае было яго жаданне давесці да свядомасці вераломнага забіякі тое, што яму трэба было зразумець, можа, больш глыбока за ўсё іншае, таксама важнае ў яго цяперашнім становішчы.

Надзя не чула, як з вачэй выкаціліся і папаўзлі па шчоках слёзы. Спазма шчыльна звяла яе губы. Нерухомыя вочы, уставіўшыся за акно, невідушча пазіралі на дом па той бок вуліцы. Яна як скамянела ад уструсу. У пачуццях сваіх была на паўкроку ад мяжы, ступіўшы за якую магла ўзненавідзець мужа сляпой і зацятай нянавісцю. Раптам яна горка перасмыкнула вуснамі, як і Андрэй, падалася ўся наперад, да яго. Прыціснуўшы да грудзей рукі, як бы баронячыся ад удараў, якія вось-вось зноў пасыплюцца на яе, хістаючы галавою, каб не чуць, што ён зноў скажа, узмалілася:

— За што ты так мяне, за што?.. Апамятайся, адумайся… — Яна крычала на ўвесь голас душы, а словы вымаўляла адчайна-перарывістым шэптам.

Калі Надзя змоўкла, зноў усталявалася цішыня. Старожка-гняткая, здушлівая. Муж і жонка сядзелі, паапускаўшы галовы. Андрэй, згорбіўшыся, паклаў на калені шырокія далоні, пераводзіў вочы то на адну, то на другую. Паварушыў пальцамі, сціснуў іх у кулакі. Нешта замінала яму па-ранейшаму сурова і ўладна глянуць на Надзю, кінуць ёй у твар жорсткі, зняважлівы папрок. У вушах стаялі яе апошнія словы. Але ўразілі яго не столькі яны, колькі той надрыўны, з цяжкім прыдыхам шэпт. У ім чуў ён найбольш не тугу і крыўду, а няўцешную горыч дарагой страты.

Андрэй раптоўна і дужа пакутліва, паклікаўшы на дапамогу сабе з недалёкай прыцьмелай мінуўшчыны нейкае светлае шчаслівае імгненне, якое заставалася там, агароджанае злосцю і дзікай упартасцю, захацеў, каб тое, што адбылося з ім мінуту таму назад, назаўсёды знікла з памяці і сэрца. Ён прыкрыў павекамі вочы, імкнуўся адагнаць прэч, выкінуць з душы ўсе свае трывогі і перажыванні, стараўся спакойна падумаць. Так спакойна, як не мог ён зрабіць гэтага апошнім часам у сваёй штодзённай, нярэдка бесталковай і легкадумнай мітусні.

Голас, які нечакана прагучаў зычна і рэзка, прымусіў Андрэя ў той жа момант узняць галаву.

— У вас, Сенажэнскі, ёсць што яшчэ сказаць?

Андрэй зірнуў вокідкам на Дзмітрыя, на жонку, зноў на яго. Цяпер толькі заўважыў, што на прыгожым твары лейтэнанта застыла суровасць. Ён зразумеў: яму трэба нешта гаварыць, неяк бараніцца. I ад міліцыянера, і ад самога сябе — разгубленага і аслабелага. У поглядзе лейтэнанта ён прыкмеціў больш, чым на пачатку вочнай стаўкі, насцярожанае, трывожнае чаканне.

Зноў наступіла цішыня, але цягнулася яна нядоўга. Сенажэнскі ўпіўся вострым позіркам у Дзмітрыя — думаеш, мяне лёгка так сагнуць? У ім з новай сілай усхадзіўся дух эгаістычнага супраціўлення і самалюбівай зацятасці. Ён крактануў, выпрастаўся, нагнаў на сябе прытворную весялосць.

— Ну, калі ўжо так і жонцы, і… — Андрэй запнуўся, не ведаючы, як — на «вы» ці на «ты» — звярнуцца да лейтэнанта, — і вам патрэбна мая праўда, дык скажу: дадому я сапраўды прыйшоў апоўначы. А хто мне ўкажа, калі прыходзіць? Калі захочу, тады і прыходжу… Пасля работы павярнуў на левы рэйс — прывёз Марыне Раманкоўскай дровы з лесу. Ёсць такая зеленавокая развядзёнка ў Вялікіх Бабовічах. Дык вось прывёз я ёй дровы, а потым, чуй, мы разам павячэралі. — Ён крыва, ненатуральна ўсміхнуўся. — Ты задаволена, жонка?

Надзя, не пазіраючы на яго, устала.

— Да мяне пытанняў больш няма? Мне можна ісці? — Увесь твар яе — лоб, шчокі, падбародак — цяпер палаў агнём. Падобна было, што яна адчула ў сабе нейкую перамену, якая нішчыла ў ёй прыніжанасць і страх.

— Калі ласка, больш вас не затрымліваю. — Дзмітрый у знак развітання з ёю таксама ўстаў з-за стала.

Яна ўсяго некалькі секунд больш, чым трэба было, каб падпісаць пратакол, памарудзіла, але Дзмітрый улавіў яе затрымку.

I Андрэй таксама ўлавіў. Ён таропка, спалохаўшыся, што не паспее, што якая-небудзь нечаканасць можа яму перашкодзіць, загаварыў:

— Праўда дык праўда — хай будзе да канца: толькі павячэралі, і ўсяго. — Пазіраў на Бутоўкіна, а сказаў не яму — жонцы. Дзмітрый адчуў, як гэтыя напружаныя, скорагаворкай вымаўленыя словы асцярожна паклаліся яму на душу, скрозь злосць і абурэнне, як далёкае рэха, ціха адгукнуліся кволай удзячнасцю да Андрэя.

Надзя памалу, як сама не свая, пайшла з пакоя, не прычыніўшы як след дзвярэй, знікла ў калідоры. Андрэй правёў яе позіркам спадылба і ўсхапіўся: