Страчанае шчасце

...Быццам род Рана сядзеў ля начнога вогнішча і напяваў штосьці, — розныя галасы пачуў Ран — і прыглушаныя глухаватыя мужчынскія, і званчэйшыя жаночыя, і нават дзіцячыя — і ўсе яны былі напоўнены і смуткам і радасцю, спалучаліся ў дзіўную нячутую прыгожую рытмічную мелодыю, ад якой Рану хацелася плакаць і плакаць. Ён быццам бы страціў штосьці надта дарагое, гэткае дарагое, як Мая, і вось толькі цяпер, пачуўшы дзіўную мело­дыю, зразумеў, што страціў... [5]

Ад убачанага і пачутага веяла суладдзем, спакоем і веліччу. Ран адчуў сваю мізэрнасць перад галіністым дрэвам і ў той жа час ведаў, што праз гэтую мелодыю навек знітаваны з дрэвам.

Яму захацелася ўведаць таямніцу вечназялёнага дрэва, якое напаўнялася тым цёмным і загадкавым, што ўвесь час падымалася ад каранёў да лісця.

І яшчэ, як гэта часта бывае ў снах, Ран чамусьці ведаў, што гэтае дрэва не ёсць Той усемагутны, — ён якраз і стварыў гэтае дзіўнае дрэва... [6]

З заплаканымі вачыма Ран і ачомаўся. Азірнуўся вакол. Адчуў, як частачаста тахкае сэрца. Дзіўная мелодыя ўсё яшчэ гучала і гучала ў ім, — бы вершаліны сосен шумелі пад парывамі мяккага ветру: шш-шууу, шш-шшу... І час ад часу сярод гэтага рытмічнага шуму звонка і радасна, як птушыныя посвісты, прабіваліся дзіцячыя галасы, а ўслед чуліся тужлівыя і працяжныя жаночыя... Гэтая мелодыя была такая магутная і ўсясільная, што, здавалася, гайдала ўсяго Рана.

Агонь амаль схаваўся ў чорным вуголлі. Му і Галу спалі.

Трызненне было такім яркім, што Ран рукою працёр вочы. Адчуваннямі поўнілася цела, — і захапленне, і слодыч перапаўнялі Рана.

Бываюць яркія сны, якія чалавеку доўга помняцца. Здараецца, у сне ён бачыць штосьці незвычайнае, што надта ўражвае: ці то — дзіўныя агромністыя, як воблакі, збудаванні ціха плывуць і плывуць над ягонай галавою, і ў тых збудаваннях бачыць людзей, якія звысоку махаюць рукамі, ці то — зялёныя лугі, усеяныя агромністымі яркімі кветкамі. Пры гэтым ён нават чуе, як пахнуць кветкі, там ён страчаецца з прыгожымі людзьмі, якія гавораць яму ласкавыя словы і тады, прачнуўшыся, чалавек днямі ходзіць суцішаны, усміхаецца сам сабе, баіцца распляскаць у сабе пачуццё шчасця, недаступнае яму белым днём.

А бываюць такія сны, пра якія чалавек саромецца гаварыць, пра якія нікому ніколі не раскажа. Штосьці брыдкае, няправільнае, пра што белым днём не думаецца, рэальна напаўняе цела незвычайнымі адчуваннямі. Пасля такіх сноў чалавек ходзіць, як з завязанымі вачыма.

Здаецца, што ў снах да чалавека прыходзяць людзі, якіх ён даўно не бачыў, якіх і не ўбачыць ніколі, але якіх добра ведае. І тыя людзі гавораць з ім, раяць яму нешта ці папярэджваюць аб нечым...

І часта думаецца чалавеку, што ў снах ён сустракаецца з іншым светам, дзе іншае жыццё...

Што ёсць сон? [7]

Намёкі на шчасце, да якога чалавеку трэба імкнуцца?

Папярэджанні бедаў будучых?..

Раніцаю трэба было ісці далей. Але пакідаць вялікую спажыву было няварта. Таму Ран, узяўшы вялікі кавалак мяса, абвязаўшы лазовым лыкам, падвесіў яго да дзіды, як некалі падвесіў да яе галаву сома. Цяпер ім не трэба было думаць пра ежу. Удвух з Галу яны неслі на плячах дзіду з мясам, а Му нёс усё астатняе: сякеру, дубіну, скрабок, палачкі ў кошыку, у якіх хаваўся агонь.

Мінуўшы топкую балацявіну, паляўнічыя выбраліся на ўскраек лесу, за якім зелянела лугавіна. За ёю высіўся жаданы бераг ракі. Гледзячы на той бераг, Ран успомніў, што там трэба будзе ісці ўбок ад ракі, — туды, дзе высілася белая гара, з якой можна здабыць крэмень.

Нечакана здарылася тое, чаго ніхто не чакаў.

Недалёка ад іх з лесу выйшлі людзі. І тыя людзі ўбачылі паляўнічых.

Людзей было столькі, колькі пальцаў на руцэ Рана. Мабыць, яны выбраліся на паляванне. У іх гэтаксама меліся дзіды і дубіны. І яшчэ, што Ран адразу ж заўважыў, за іх плячыма матляліся доўгія сагнутыя палкі. Канцы тых палак былі сцягнуты жыламі.

Людзі былі нізкарослыя, цёмнатварыя ад праменняў Сонца. Такіх людзей Ран ніколі не бачыў.

Ён чуў ад бацькі і старых паляўнічых, што недзе далёка-далёка ў тым баку, куды бяжыць Пры, ёсць дзіўныя мясціны, дзе на дрэвах жывуць людзі.

Тыя людзі бегаюць па зямлі на чатырох лапах, як бегаюць усе звяры, яны аброслыя поўсцю і крычаць гэтак жа, як крычаць птушкі.

Але гэтыя людзі, якіх цяпер бачыў Ран, нічым не адрозніваліся ад людзей ягонага роду. Наперадзе чужынцаў стаяў нізкарослы паляўнічы, на твары якога меўся вялізны шрам, — амаль гэткі ж, які застаўся на целе Ваі пасля нападзення рысі. Шрам паласаваў не толькі твар, але і грудзі, — мабыць, той звер, які нападаў на чужынца, быў большы за рысь...

Групы паляўнічых застылі. А потым чужынцы імгненна выхапілі з-за спін сагнутыя палкі і, прыклаўшы да жылаў маленькія лёгкія дзіды, нацэліліся на Рана і ягоных сяброў. Ран і Г алу паклалі дзіду з мясам на зямлю. Г алу тут жа схапіў у рукі каменную сякеру. Му трымаў у руках дубіну.

Бойка невядома чым магла скончыцца — гэта Ран зразумеў адразу. Хоць чужынцаў было болей, але яны былі нізкарослымі. Ды не гэта трывожыла Рана. Яго трывожылі сагнутыя палкі з лёгенькімі дзідамі.

Чалавек са шрамам на твары падняў угору руку, — гэтым жэстам ён, ма­быць, папярэджваў сваіх паляўнічых, каб яны без дазволу не пачыналі бойку.

Яшчэ міг, імгненне — і праліецца кроў... Адно — калі палюеш на звера, павадкі якога добра ведаеш, але як паляваць на людзей, якіх бачыш упершыню?

Хто яны? Як тут паявіліся?

І зноўку, як звычайна падчас палявання, паляўнічых прабіралі дрыжыкі, бо кожны адчуў — праз імгненне яго можа не быць тут, дзе травы, дзе Сонца...

Нечакана Му і Галу ўбачылі, як Ран асцярожна паклаў на траву сваю дзіду. Пільна гледзячы ў вочы чалавеку са шрамам на твары, ён узяў у рукі кавалак мяса і падняў яго над галавою. Затым, трымаючы на руках перад сабою мяса, паволі пайшоў да чужынцаў.

Прыгнуўшыся да зямлі, Му застыў з каменнай сякерай. Галу трымаў аберуч дубіну. У любы міг чужынцы маглі схапіць безабароннага Рана.

Пэўны час чужынцы цэліліся ў Рана маленькімі дзідамі, якія ляжалі на жылах, што ядналі сагнутыя канцы палак, а потым, калі Ран падышоў да іх зусім блізка, апусцілі сагнутыя палкі з дзідамі.

Ран моўчкі аддаў мяса чалавеку са шрамам на твары, — ён неяк адчуў, што гэты чалавек сярод чужынцаў самы галоўны. Той узяў мяса.

Чужынцы тут жа абступілі Рана і гучна загаварылі. Му і Галу чулі невядомыя словы, бачылі ўзмахванні рук, — разумелі, што зараз вырашаецца лёс Рана. Ды і іх лёс таксама...

Нарэшце з групы чужынцаў выйшаў чалавек са шрамам на твары і махнуў рукой — запрашаў Му і Г алу. Усё не верачы, што сутычкі не будзе, апусціўшы зброю, Му і Галу павольна пайшлі да чужынцаў.

Пакуль яшчэ нічога не было вядома.

Акружаныя чужынцамі, паляўнічыя накіраваліся да высокага берага ракі. Чым бліжэй чужынцы набліжаліся да яго, тым гучней гаварылі. Некаторыя нават смяяліся, паказваючы на высокага Галу. Мабыць, ён іх надта ж здзіўляў сваім ростам. Але Рану было не да смеху — было невядома, куды і навошта іх вядуць...

Падняўшыся на высокі бераг, Ран здзівіўся: на некалі пустой зямлі мелася стаянка. Была яна амаль гэткая ж, як і ў родзе Рана, толькі большая. І яшчэ, што здзівіла Рана — вакол стаянкі шчыльна былі ўкапаны ў зямлю тоўстыя палкі, што цераз іх не маглі прайсці ні звер, ні чалавек. Толькі ў адным месцы меўся вузкі праход, цераз які людзі прайшлі на стаянку.

Як толькі паляўнічыя апынуліся на стаянцы, з буданоў высыпалі людзі. І дзеці, і жанчыны, і мужчыны — усе шчыльна абступілі Рана і сяброў. Дзеці нават дакраналіся да іх пальцамі. І ўсе штосьці гучна гаварылі. Па тым, як чужынцы гаварылі, як смяяліся дзеці, Ран зразумеў, што самае жахлівае — у мінулым...

5

Мяса вепра палажылі на траву, і жанчыны крэмневымі скрабкамі адразу ж пачалі разразаць яго на дробныя кавалкі. Усё сведчыла, што зараз будзе рыхтавацца ежа.

З будана выбегла лёгенькая чарнявенькая дзяўчына, — мабыць, то была захавальніца агню. Яна вынесла каменьчык. Прысеўшы ля высахлага моху, дзяўчына пачала стукаць каменьчыкамі адзін аб адзін. І раптам здзіўлены Ран ледзьве не падскочыў. З аднаго каменьчыка выскачыў агонь, выскачыў і тут жа схаваўся. Дзяўчына зноўку стукнула каменьчыкамі, — зноўку выскачыў белы агонь і ўхапіўся за высахлы белы мох. Як і Вая, дзяўчына, нахіліўшыся да моху, пачала перадаваць агню свой дух.

Калі б у гэты ясны дзень зверху нечакана пачуўся грукат камення, калі б у гэты час Той, які жыве наверсе, ні з таго ні з сяго пачаў кідаць у людзей белыя дзіды, то і тады Ран здзівіўся б меней..

Адкрытымі неміготкімі вачыма глядзеў ён на дзіўнае відовішча. Гэткімі ж здзіўленымі былі Му і Галу.

Агонь хаваўся не толькі ў дрэве. Агонь хаваўся ў камянях. І гэтыя чужынцы навучыліся вызваляць агонь з каменю.

Вёрткі Му тут жа падскочыў да дзяўчыны і, абмяняўшыся з ёю бліскучым позіркам, упіўся вачыма ў каменьчыкі. Дзяўчына ўсё зразумела — аддала каменьчыкі Му. Му узяў іх у рукі і пачаў пільна разглядаць, верцячы іх з усіх бакоў — шукаў тую маленечкую шчылінку, праз якую выбягаў агонь.

Але такой шчылінкі ён нідзе не знайшоў. Каменьчыкі былі халоднымі. І тады Му са здзіўленнем зноў зірнуў дзяўчыне ў вочы.

О-о, гэтыя маладыя агністыя позіркі! Не трэба ні слоў, ні жэстаў, каб адчуць той агонь нябачны, што прабягае між людзьмі ў маладосці і які яднае іх мацней за ўсякія словы і павучанні. Навошта, навошта лішнія словы маладым людзям?

Дзяўчына ўзяла ў рукі каменьчыкі і зноўку стукнула імі адзін аб адзін. І зноўку паказаўся агонь. Тады Му, прыняўшы з яе рук каменьчыкі, сам асця­рожна стукнуў імі. Але ў яго нічога не атрымалася — агонь не паказваўся. Тады Му яшчэ раз, толькі ўжо мацней, стукнуў каменьчыкамі.

Заняты справай, ён так і не заўважыў, як яго шчыльна акружылі людзі. Гледзячы на намаганні Му, яны чамусьці ўсміхаліся.

Нечакана пасля моцнага ўдару з аднаго каменьчыка выскачыў агонь. Выбег і адразу ж схаваўся. Спалоханы Му кінуў на траву каменьчыкі, баючыся, што агонь абпаліць ягоныя пальцы. Тады дзяўчына спакойна падняла з травы каменьчыкі і перадала іх у пальцы Му. І зноўку, знарок ці незнарок, але пальцы іх спляліся, і абое палыхнулі ад таго нябачнага агню, які іх паяднаў.

Упэўніўшыся, што каменьчыкі не гарачыя, Му на гэты раз моцна стукнуў імі — і зноўку паказаўся агонь. І тады Му ад радасці падскочыў. Ён засмяяўся. Ён навучыўся вызваляць з каменьчыкаў агонь. Ён стаў уладаром агню. Цяпер сцюдзёнай парою, калі зямлю накрыюць белыя мятлікі, на паляванні ён у любы міг зможа вызваліць з каменьчыкаў агонь, цяпер яму не трэба будзе насіць з сабою драўляныя палачкі, якія на холадзе ці ў макрэчы не выпускаюць агонь...

Між тым у чорнай ямцы агонь наеўся тоўстых палак, пакінуўшы на ўспамін чырвона-белае вуголле. Дзяўчына вынесла з будана вялікі гліняны збан з вострым донцам. Збан яна паставіла на вуголле і наліла ў яго вады, якую прынесла з будана ў бяроставым кубачку. Пасля гэтага яна паклала ў збан парэзаныя кавалкі мяса. Туды ж палажыла карэньчыкі, сушаныя грыбы, травы. Невялічкімі язычкамі агонь аблізваў гліняны збан. Нечакана са збана паявіўся белы пахкі салодкі парок.

І Ран, і Му, І Галу пакуль нічога не маглі зразумець. У іх родзе ўмелі плясці кошыкі, але такіх збаноў з вострымі донцамі не ўмелі рабіць. Як гэтыя чужынцы навучыліся рабіць збанкі, якія не прапускалі ваду, якія не баяліся агню?..

Усё тая ж дзяўчына дастала з вуголля збан, уваткнуўшы яго ў зямлю вострым донцам і паставіла яго перад паляўнічымі. З будана яна прынесла маленькія гліняныя збаночкі і наліла ў іх варыва. Жэстам паказала, каб паляўнічыя спрабавалі яго.

Чужынцы, акружыўшы паляўнічых, з усмешкамі пазіралі, як будуць паводзіць сябе госці.

Ніколі Ран не еў такой смачнай ежы. Цёплая вада і салодкае мяккае мяса сагравалі цела знутры, напаўнялі яго сілаю і лёгкасцю.

Пасля абеду чужынцы павялі гасцей на паляванне. З сабою яны ўзялі дзіўныя сагнутыя палкі з моцнымі жыламі. Паклаўшы на жылы лёгенькія дзіды, новыя знаёмыя асцярожна ішлі па ўскрайку лесу. Нечакана з папаратніку між сосен з шумам падняўся ўгору вялікі глушэц. Тады паляўнічы са шрамам на твары, накіраваўшы маленькую дзіду на глушца, нацягнуў на сябе жылу і, сагнуўшы палку, выпусціў яе. Са свістам дзіда дагнала глушца, які падняўся ледзьве не да вяршыні елкі. Куляючыся ў паветры, глушэц гучна чмякнуўся на зямлю.

Гледзячы на нерухомую вялікую птушку, Ран падумаў, што вось гэтак жа нерухома маглі ляжаць і яны пасля ўдараў куслівых маленькіх дзідаў...

Шмат дзён правялі паляўнічыя сярод людзей, якія называлі сябе індамі. За гэты час Ран многаму ў іх навучыўся. Ён навучыўся вызваляць агонь з каменьчыкаў, ляпіць з чырвонай зямлі збанкі і асцярожна абпальваць іх на агні, які даваў збанкам сваю моц. І дзіўна было Рану — як гэта яны, ягоны род, не здагадаліся абмазваць лазовыя кошыкі чырвонай зямлёю, а затым абпальваць іх на агні. Ён зразумеў, што моц гліняным збанкам дае чырвоная зямля, якая маецца ля высокага берага Пры, — пераціраючы тую зямлю ў пальцах, старэйшына чужынцаў навучыў Рана, як яе выбіраць і расціраць... Ран навучыўся выбіраць палкі і, сагнуўшы іх, нацягваць на канцы жылы. Ран выпускаў у паветра маленькія вострыя дзіды, якія ўпіваліся ў звера, у птушку... Але яшчэ лепей, чым ён, выпускаў у птушак свае лёгкія дзіды Галу. Ран нават навучыўся размаўляць з чужынцамі, — ён гаварыў, пераплятаючы свае словы з іх словамі, калі ж слоў не хапала, тады выручалі жэсты.

Старэйшынаю індаў быў чалавек са шрамам на твары. Ён называў сябе Індарам. Вечарамі, калі людзі сядзелі ля агню, Ран распытваў Індара, адкуль яны прыйшлі. Дзе жэстамі, а дзе словамі Індар расказваў дзіўныя гісторыі.

Ён казаў, што прыйшлі яны з далёкіх земляў. На тых землях горы нашмат вышэйшыя, зарослыя кустамі і лесам. Там яны такія высокія, што, калі на іх падымешся, цяжка дыхаць. На вяршынях тых гор увесь час ляжаць белыя мятлікі, і птушкі, якія прылятаюць да іх, не заўсёды могуць пераляцець цераз тыя горы. Там ёсць густыя лясы, спавітыя тоўстымі моцнымі травамі, і ў тых лясах жывуць агромністыя смяротныя павукі, гадзюкі, якія харчуюцца не толькі звярамі, а, бывае, што яны запраста душаць і глытаюць чалавека. У тамашніх вялікіх рэках з мутнымі водамі жывуць жахлівыя ні то звяры, ні то рыбіны, вострымі зубамі яны з берага зацягваюць у ваду як звера, так і чалавека і разрываюць яго... Там лясы такія густыя, што Сонца днём не асвятляе зямлю, і кроплі вады з шумам бягуць з неба днём і ноччу. Цяжка там жыць чалавеку, хваробы разносяць камары і машкара, сырасць раз’ядае цела, і таму яны пайшлі адтуль... Дарогаю яны абмінулі вялікуювялікую ваду, якая была горкай і якую нельга піць. У той вадзе яны бачылі агромністых, большых за мамантаў, звяроў, якія час ад часу вынырвалі на паверхню і з шумам выпускалі ўгору пырскі... І яшчэ ў той вадзе жывуць агромністыя рыбы. У іх вялікія раты і вострыя зубы, і палююць тыя рыбы нават на чалавека.

Паляўнічым не верылася, што могуць быць такія дзівосы. Тады Індар паказваў на жахлівыя шрамы на сваім твары і целе — то былі драпіны вялізнай паласатай кошкі, якая палявала як на звера, так і на чалавека, гэтая кошка загубіла жонку Індара, яна і яго ледзьве не пазбавіла жыцця. І яшчэ Індар гаварыў, што Пры бяжыць да той вялікай-вялікай горкай вады, яны і змаглі дабрацца сюды, бо ўвесь час ішлі берагам ракі.

Мабыць, Індар казаў праўду, бо на шыях новых знаёмых на тонкіх жылах былі падвязаныя зубы і кіпцюры звяроў і птушак, якіх Ран і яго сябры ніколі не бачылі. Толькі ў Індара не было на шыі ні кіпцюроў, ні зубоў, замест іх на грудзях у яго матляўся лёгенькі скураны мяшэчак, і ў ім ён трымаў штосьці надта яму дарагое.

Але настаў дзень, калі Рану трэба было ісці далей, — да белай гары, дзе знаходзіўся крэмень. Слухаючы Рана, Індар заківаў галавою: так-так, ім таксама патрэбен гэты крэмень і, калі Ран згодзен, яны таксама пойдуць па крэмень, бо іх лёгкія дзіды з ім на канцы часта губляюцца ў густой траве. А іх трэба шмат.

Раніцаю Ран і Індар, акружаныя вялікай групаю паляўнічых, выправіліся да высокай белай гары.

Яшчэ на стаянцы, калі з берага Пры паляўнічыя глядзелі на яе, ім зда­валася, што гара недалёка, у чыстым празрыстым паветры яна вытыркалася над травамі і дрэвамі невысокім белым пагоркам і думалася — трэба толькі мінаваць бліжэйшую траву, бліжэйшы куст і вось яна, белая гара... Але потым, калі паляўнічыя прабіраліся па густой высокай, вышэйшай за чалавека, траве, калі мінавалі бясконцыя кусты і дрэвы, бачылі, што гара ўсё гэткая ж, як і дагэтуль, недасяжная, адзінае, што мянялася — яна павялічвалася, як бы вырастала ўгору.

Ісці было цяжка... Асабліва цяжка было першаму чалавеку, які пракладаў сцяжыну, таму падарожнікі па чарзе выходзілі наперад. Лягчэй станавілася, калі траплялі на сцяжыны, пратаптаныя звярамі. Але ісці сцежкамі было небяспечна, — у любы міг перад людзьмі мог паявіцца статак драпежнікаў...

Надвячоркам, калі гара закрыла Сонца, а наперадзе перад стомленымі падарожнікамі дыбілася белая зямля, яны спыніліся.

Начаваць вырашылі ля падножжа гары, каб назаўтра з самага ранку пачаць здабываць крэмень. Перад тым, як укладвацца на начлег, Ран, як вопытны здабытчык крэменю, наказаў паляўнічым, каб яны з лазовага лыка сплялі доўгія моцныя вяроўкі. І яшчэ ён сказаў сплесці вялікі лазовы кошык, у які можна класці крэмень. Му і Галу, як і інды, не ведалі, як будуць здабываць крэмень, мо таму моўчкі паслухмяна рабілі ўсё, што ім гаварыў Ран.

Калі з-за лесу паказалася Сонца, людзі падняліся на гару. Тут са здзіўленнем яны ўбачылі глыбокія і шырокія норы, якія апускаліся ўглыб зямлі. Па ўсім было бачна, што норы гэтыя былі вырыты не звярамі, а людзьмі. У адну з такіх нор, трымаючыся за лыкавую вяроўку, апусціўся Ран. З сабою ён узяў лазовы кошык і вялікі шырокі крэмневы скрабок.

На дне ямы Ран пачаў капаць скрабком зямлю і ў ёй — дзіўна! — знаходзіць крэмень [8]. Крэмень быў розны, трапляліся вялікія кавалкі, з якіх можна было рабіць сякеру, былі і меншыя, прыгодныя для дзідаў, скрабкоў, а таксама для маленькіх вострых дзідаў, якімі карысталіся інды. Назбіраўшы кошык крэменю, Ран крыкнуў з глыбокага падзямелля, каб людзі цягнулі кошык наверх. Апроч крэменю з нораў трэба было выцягваць белую зямлю, у якой нічога не было...

Белая зямля дымілася, пяршыла ў горле, закладала дыханне. Паяўляўся няпрошаны кашаль...

Калі Ран знямогся, ён папрасіў, каб яго выцягнулі наверх. Замест яго ў глыбокую нару апусціўся вёрткі Му. Але і ён надта доўга не мог вытрымаць белага ліпкага дыму. Мяняючыся, людзі апускаліся ў нару і паціху здабывалі і здабывалі дарагі крэмень.

Пад вечар стомленыя, вымазаныя з галавы да пят белай зямлёю, паляўнічыя сядзелі ля груды крэменю. Каб не несці лішні камень, яны збольшага з буйных кавалкаў адбівалі лёгкія адшчэпы, з якіх атрымліваліся скрабкі, наканечнікі для дзідаў, нават сякеры розных памераў. Усе разумелі, што там, на стаянцы, яны будуць доўгі час апрацоўваць гэты крэмень.

Затрымлівацца тут доўга паляўнічым нельга было, бо ў любы момант сюды маглі прыйсці іншыя людзі, якім гэтаксама патрэбен крэмень, і невядо­ма, колькі іх магло быць, і якія яны мелі намеры...

Потым Ран сказаў паляўнічым, каб яны высеклі сякерамі тонкія доўгія лёгкія палкі. Тыя палкі людзі пераплялі ўсярэдзіне лазовымі лыкамі. На лыкі палажылі крэмень. Двое паляўнічых, трымаючыся за канцы палак, маглі несці шмат здабытага каменю.

Напачатку цяжару крэменю паляўнічыя не адчувалі. Але хутка яны пачалі стамляцца.

Калі белая гара паменшылася і засталася далёка за іх спінамі, толькі тады яны вырашылі зрабіць адпачынак. Цяпер ім ужо не трэба было баяцца сутычкі з чужымі незнаёмымі людзьмі.

Узяўшы сагнутыя палкі і лёгенькія дзіды — Ран ужо ведаў, што гэты сагнутыя палкі называюцца лукамі, а лёгкія дзіды — стрэламі — Індар са сваімі паляўнічымі накіраваўся ў густыя кусты, каб упаляваць птушку. Ран з сябрамі тым часам пачаў вызваляць агонь з крэменю.

Хутка ля чырвонага агню было шумна і весела, — людзі радаваліся не столькі вячэры, як неспадзяванаму знаёмству. Але яно магло закончыцца смяртэльнай бойкаю, калі б Той, які жыў наверсе, зрабіў так, каб яе не было. І зрабіў ён гэта толькі таму, што, — як разумелі людзі — яны не парушалі законаў Таго, які жыў наверсе.

Потым, калі ўсе паклаліся спаць, загорнутыя міготкімі вачыма Таго, які жыў наверсе, Ран, ведаючы, што гэты вечар можа быць апошнім перад развітаннем з індамі, пачаў асцярожна распытваць Індара пра тое, што яго трывожыла і не давала спакою.

— Індар, — спытаў Ран, — адкуль вы паявіліся? Вы, мабыць, некалі ў далёкіх лясах жылі на дрэвах і бегалі па зямлі на руках і нагах, як сёння бегаюць многія звяры?..

Індар маўчаў. Ён нешта адбумваў. Ён, мабыць, вагаўся — гаварыць ці не гаварыць Рану штосьці надта важнае, чаго дагэтуль не гаварыў.

Нарэшце Індар асцярожным і ціхімі словамі сказаў:

— Тыя звяры, надта падобныя на людзей, і цяпер жывуць на дрэвах. Яны і цяпер бегаюць па зямлі на руках і нагах. Яны так бегалі, бегаюць і будуць бегаць...[9]

— Тады адкуль жа вы паявіліся? — перапытаў Ран.

— Адтуль, — Індар кіўнуў галавою ўгору. Як упершыню ў жыцці, Ран зірнуў угору. Ён убачыў мноства вачэй Таго ўсемагутнага, які азіраў свае уладанні. Тыя вочы былі рознымі, — і буйныя, і ледзь бачныя: адны гарэлі роўным белым святлом, другія пераліваліся халаднаватым бліскучым ззяннем... Яны былі раскіданы якраз над галовамі паляўнічых, яны ахіналі іх з усіх бакоў, і што б людзі ні рабілі, куды б ні пайшлі, але гэтыя вочы следавалі за імі...

Ран тут жа ўспомніў дзіўны ўражлівы сон-трызненне, пра які не забываў усе апошнія дні. І ведаў цяпер тое, чаго не ведаў Індар. Таму Ран сказаў:

— Але ж там нічога няма. Там усё не так, як нам думаецца, Там усё іначай... Там цемры няма. Там галасы гучаць, там мелодыя гучыць, ад якой плакаць хочацца...

— Чаму так гаворыш? — чамусьці, чым болей яны гаварылі, тым цішэй. Так было, мабыць, таму што адчувалі — вось-вось спазнаюць штосьці надта важнае для абодвух — тое, без чаго цяжка жыць.

Бо, мабыць, людзі і пачалі звацца людзьмі, калі пачалі цікавіцца, хто яны і адкуль яны?..

— Ведаю, — ціха варухнуў вуснамі Ран. —Я быў там...

І Ран зноўку кіўнуў галавою ўгору, дзе бесперастанку мігцелі вочы ўсемагутнага.

— Глядзі, — прашаптаў Індар і зняў з шыі скураны мяшэчак. Ён асця­рожна развязаў яго і выняў дзіўную бліскучую птушку. Яна ззяла, як агонь. У птушкі меліся шчыльна прыціснутыя да тулава крылы, але дзюбы не было. І хвост у птушкі быў дзіўны,— загнуты вострым канцом угору. Такой птушкі Ран ніколі не бачыў. Яна гэтак ярка пералівалася чырвона-жоўтымі плямамі, што яе было боязна ўзяць у рукі [10].

— Нашы продкі лёталі ў гэтай птушцы. Яны падымаліся вышэй тых гор, на якіх заўсёды ляжаць белыя мятлікі, яны зверху ўсё-ўсе бачылі.. Яны бачылі, што за вялікай-вялікай горкай вадою ёсць зямля і на ёй жывуць людзі гэткія ж, як і мы

— Што ж здарылася? — шаптаў ледзь чутна Ран.

— Нашы продкі пачалі мерацца сілаю з Тым, які жыве наверсе. Яны захацелі, каб Той, які жыве наверсе, служыў ім... Яны пачалі парушаць законы Таго, які жыве наверсе... [11]

Індар замоўк. І цяпер Ран зразумеў — болей Індар нічога не скажа і не растлумачыць...

Калі паляўнічыя падышлі да стаянкі індаў, першай выбегла ім насустрач тая чарнявенькая маладая дзяўчына, якая некалі вучыла Му вызваляць агонь з каменьчыкаў.

Дзіўна, як хутка і лёгка сыходзяцца маладыя людзі! І Му, і тая дзяўчына, цяпер ужо не саромеючыся свайго шчасця, тут жа сплялі рукі. Вочы іх радасна блішчэлі. Пакуль Ран вучыўся кідаць з лука маленькія дзіды і ляпіць моцныя збанкі, Му і дзяўчына таксама не марнавалі часу, таксама многаму вучыліся, і ў лесе днямі чуўся іх вясёлы радасны смех.

І зноў быў вечар. І была ноч развітання. Была агульная вячэра. І чамусьці — смуткавалі людзі, як звычайна яны смуткуюць падчас развітання.

Ран думаў пра доўгі шлях да свайго роду. Крэмень сваім цяжарам абрываў рукі нават тады, калі двое людзей неслі яго на доўгіх палках. Але і пакідаць надта патрэбны роду крэмень ён не мог... Седзячы ля агню, Ран успамінаў тыя сцяжыны, па якіх ён ішоў сюды, па якіх яму цяпер трэба было вяртацца. Ён засумаваў не толькі па Маі. Ён засумаваў па сваім родзе, па тых людзях, якіх ведаў з маленства. Ён нават па Хлюндры засумаваў — разумеў, што без яе ляманту і бесталковасці людзям будзе сумна жыць. Цяпер ён неяк іначай думаў пра тую ж няшчасную Хлюндру... Сваімі парадамі і павучаннямі яна як магла і ўмела імкнулася памагчы людзям. І ці вінавата яна ў тым, што яе намаганні часта былі марнымі? І той жа Сын мядзведзя быў няшчасны, бо аднойчы паверыў, што сілаю можна ўсяго дабіцца, нават шчасця...

Ён, Ран, пачынаў шкадаваць не толькі скалечаную Ваю, не толькі Хлюндру, але і ўсіх людзей роду...

...Жальба апусціцца да чалавека і пачне шкадаваць яго. Толькі цяпер чала­век здагадаецца, каму жаліцца. Мо таму яшчэ болей у яго, адзінокага, пачнуць ліцца слёзы, і ўсё шаптаць ён будзе, спавядацца перад Жальбою будзе. І ў рэшце рэшт чалавек разумець пачне, што радасць і шчасце ён не там і не ў тым шукаў, пачне разумець, што яна, Жальба, усіх яднае і ўсіх супакойвае. І тады яму стане шкада не сябе, не свайго страчанага шчасця, а ўсіх адзінокіх людзей. Пачуццё шкадобы пачне саграваць ягонае закамянелае цела, і тады ўжо без пелькі перад вачыма зусім па-новаму пачне глядзець выплаканы чалавек на новы свет.

...Раніцаю Індар, разбудзіўшы Рана, павеў яго да абрывістага берага Пры. Яшчэ туман віўся ля кустоў і сосен, слаіўся над травою, і Сонца толькі-толькі падымалася з-за лесу. Над паверхняю ракі ўсё яшчэ вісела суцэльная сівізна. Але першы ранішні ветрык памалу пачынаў зносіць туман на далёкія заліўныя лугі, — ашмоццем яго сцягвала з паверхні Пры і несла над прыцішанай травою да зарэчных зялёных кустоў і яшчэ далей, дзе туман закрываў не толькі кусты, а і край небасхілу.

Гледзячы з абрыву ўніз, Ран нечакана ўбачыў на вадзе сплеценыя лазовымі лыкамі ствалы дрэў. То былі плыты. Мабыць, на гэтых плытах інды і прыплылі сюды. На адзін з плытоў жанчыны ўкладвалі ежу, моцныя гліняныя абпаленыя на агні збанкі, лукі з дзідамі, крэмень яны паклалі на разасланыя тоўстыя скуры — усё яны ўладкоўвалі, без чаго паляўнічыя не маглі абысціся.

Моўчкі Ран і Індар стаялі на высокім беразе Пры. Зірнуўшы на плыты, якія пагойдваліся на вадзе, на жанчын, Ран нечакана адчуў незразумелае хваляванне, — аж задрыжалі вусны. Ён, нічога не сказаўшы, абняў Індара за плечы і ўсё ніяк не мог стрымаць няпрошанае трымценне.

Гледзячы звысоку на наваколле, — на цяпер маленькую, з кулачок, белую гару, дзе яны нядаўна здабывалі крэмень, на задымленыя туманам заліўныя лугі, усеяныя кустамі, на нізкаватае неба, пад хмарамі якога днём чародзіліся птушкі, Ран усё думаў пра штосьці, што трэба было спасцігнуць. Усё, што перажыў ён за апошнія дні, было надта важным, і хацелася яму паяднаць у сабе перажытае ў штосьці адзінае, суцэльнае. І птушкі, і звяры, і дрэвы, і Пры, і той жа дзіўны сон-трызненне, і бліскучая птушка, паказаная Індарам — усё штосьці нагадвала, напамінала.

Што?..

Што яму трэба было спасцігнуць?..

I раптам Ран усё зразумеў. Ад сваёй здагадкі ён аж ўздрыгнуў. Ён зірнуў Індару ў вочы і ціха шапнуў:

— А яна — жывая...

Індар імгненна ўсё зразумеў. Ён кіўнуў згодна галавою: так-так, яна — жывая...

Яны глянулі пад ногі, дзе бялеў пясок, дзе зелянела трава, на дрэвы, дзе пад слабым ветрам варушылася лісце, на малінавы агромністы дыск, што высіўся над вяршынямі сосен, на чорную спіну Пры, з паверхні якой зносіла апошняе ашмоцце туману — усё нечакана, што бачылі, стала іншым. Новае дагэтуль нязнанае пачуццё напаўняла іх. Яны глядзелі на воблакі, што несліся адно за адным і — вусцішна ім станавілася ад гэтага новага пачуцця... Усё стала зразумелым, — чаму ўсе яны, і травы, і звяры, і птушкі — чаму яны так добра ведаюць адно аднаго...

Бо яна — жывая, і ўсіх яна яднае і ўсіх даглядае...

— Яна — жывая, жывая... — усё паўтараў і паўтараў Ран. I, чым часцей паўтараў: «Жывая», — тым больш мацнела ў ім новае нязнанае дагэтуль пачуццё еднасці з усім, што яго акружала. I трывожна станавілася час ад часу — а раптам, раптам ён страціць гэтае пачуццё, без якога яму цяпер нельга жыць, як нельга жыць без пачуцця роду [12].

Магутная Пры лёгка адарвала плыт ад берага і пачала выносіць яго на сярэдзіну цячэння, — туды, дзе з абодвух бакоў бачыліся сплеценыя густыя кусты, за якімі пачыналіся лясы, лугі, нізкія балацявіны... Азірнуўшыся назад, Ран бачыў, што на высокім беразе Пры стаяць людзі і махаюць рукамі. Здалеку-здалёку ён пачуў, як штосьці гучна крыкнула заплаканая чарнявенькая дзяўчына, — мабыць, яна хацела сказаць напаследак Му нешта недагаворанае і надта важнае — тое, што вечна трывожыць закаханых.

Пачуўшы той далёкі голас, Му ўздрыгнуў і ўпіўся нерухомымі вачыма туды, дзе стаялі цяпер маленькія, ледзь бачныя людзі. Зірнуўшы на Му, Ран зразумеў, што ніякай сілаю ніхто не ўтрымае таго ў родзе, — хутка ён знікне і зноўку паявіцца на тым высокім беразе, дзе яго чакаюць заплаканыя чорныя вочы.

Заўвагі аўтара

1. Спецыялісты па неаліце падчас археалагічных даследаванняў знайшлі шкілеты краманьёнскага чалавека са слядамі ўдала зробленай чэрапна-мазгавой аперацыі. Пасля такой аперацыі краманьёнцы жылі доўгія гады. Сучасным нейрахірургам не заўсёды ўдаецца дабіцца станоўчых вынікаў пры падобных аперацыях.

2. З археалагічных знаходак. У адным з неандэртальскіх паселішчаў знойдзена флейта, вырабленая з галёнкі мядзведзя. Яна па строі не адрозніваецца ад звычайнай флейты (танальнасць сі-бемоль). (F. Ivanhoe. Nature. Augest 8.1970).

3. Паходжанне чалавека ад малпы — тэма асобнага даследавання.

Пітэкантрап (яванскі чалавек), косці якога ў 1891 годзе на востраве Ява знайшоў галандскі доктар Эжэн Дзюбуа. Што ж ён знайшоў? Вядомую нам са школьных падручнікаў чалавечую галёначную костку і чарапную каробку, падобную на малпавую. Адзначым, што галёначная костка ляжала ў пятнаццаці метрах ад чэрапа. У 1895 годзе, вывучыўшы знойдзенную Дзубуа чарапную каробку, аўтарытэт у вобласці параўнальнай і паталагічнай анатоміі Р. Віхроў заявіў, указаўшы на глыбіню швоў чэрапа, што гэта чэрап жывёліны, хутчэй за ўсё гігінцкага гібона, а галёначная костка ніякіх адносін да яго не мае. Толькі ў 1920 годзе высветлілася, што разам з так званым пітэкантрапам Дзюбуа знайшоў яшчэ два чалавечыя чэрапы і галёначныя косткі.

Эоантрап (пілтдаунскі чалавек), знойдзены археолагам-аматарам у 1912 годзе. Грамадскасць атрымала доўгачаканую сенсацыю — шчэлепы ў чэрапе былі як у сучасных арангутанаў, але паверхня зубоў больш плоская, як у чалавека. Хутка астанкі былі схаваны ў Брытанскім музеі, а даследчыкам выдаваліся толькі гіпсавыя копіі, па іх сотні спецыялістаў пісалі дысертацыі пра тое, як адбываліся працэсы ператварэння малпы ў чалавека і чаму спачатку развіваўся чалавечы мозг, а потым усё астатняе. I толькі ў 1953 годзе косткі ўдалося дастаць са сховішча і зрабіць хімічны аналіз. Вынік — звыклы свету эоантрап аказаўся падробкай! Чэрап сапраўды быў старажытны, шчэлепы — амаль сучасныя, былі яны не надта закамянелымі шчэлепамі арангутана, падфарбаваныя спецыяльным хімічным рэчывам. Для прыдання зубам малпы чалавечай формы, іх падпілілі.

Гесперапітэк (небраскі чалавек). У 1992 годзе у штаце Небраска археолагі знайшлі акамянелы зуб. Форма ягоная была такой, што ён не мог належаць ні чалавеку, ні малпе. Быў зроблены вывад: гэта зуб малпачалавека! Тут жа ў буйнейшых часопісах надрукавалі «ўзноўлены» (па адным зубе!) жывапісны выраз продка. Праз пяць гадоў удалося знайсці і поўны шкілет істоты з такім зубам: ім аказалася дзікая свіння, якая і цяпер цудоўна пражывае ў Парагваі.

Сінантрап (пекінскі чалавек). У 1929 годзе ў пячоры недалёка ад Пекіна археолагі знайшлі шкілеты жывёлін і чэрапы малпавага тыпу. Сінантрап аказаўся малпай, забітай людзьмі.

Рамапітэк. У 1934 годзе каля Дэлі знайшлі два дзясяткі зубоў і некалькі кавалачкаў шчэлепаў. У сямідзясятыя гады мінулага стагоддзя былі знойдзены больш поўныя астанкі шчэлепаў рамапітэка, яны амаль нічым не адрозніваліся ад шчэлепаў сучаснага арангутана.

Можна лічыць, што гесперапітэк, сінантрап, пітэкантрап, ад якіх як быццам бы паходзіць сучасны чалавек — памылкі вучоных, эоантрап, як мы бачылі вышэй — падробка...

Неандэрталец... Ён лічыцца недачалавекам. Аднак па аб’ёме мозга ён амаль нічым не адрозніваецца ад сучаснага чалавека. Мікраскапічныя даследаванні рэбраў быка, знойдзеныя на месцы стаянкі неандэртальцаў, пакрытыя разьбою ў выглядзе сімвалаў, сведчаць, што неан­дэрталец, верагодней за ўсё, меў даволі высокі інтэлектуальны узровень.

Пакуль няма ніводнага доказнага і адназначнага факта, які сведчыў бы пра існаванне нейкага пераходнага віду паміж малпай і чалавекам.

Генетыкі даказалі, што геномы (індывідуальныя комплексы генаў) двух людзей з розных канцоў свету адрозніваюцца нашмат менш, чым у дзвюх гарыл з аднаго лесу.

Даследаванні будовы Y-храмасомы чалавека паказалі, што ва ўсіх людзей верагодна быў адзін продак па мужчынскай лініі. У выніку вывучэння мітахондрый высветлілася, што ўсе мы маглі паявіцца ад адной жанчыны. Хоць генетыкі пакуль не могуць сказаць, ці жылі «адкрытыя» продкі адначасова, вучоныя назвалі іх Адамам і Евай...

4. Як пабудаваны сусвет?

На працягу чалавечай гісторыі (гісторый?) светапогляд чалавека мяняўся і будзе мяняцца. Па гэтай жа прычыне сусвет у чалавечым успрыманні на розным гістарычным адрэзку бачыцца па-рознаму. Праз пэўны час сённяшнія ўяўленні пра сусвет нашым нашчадкам пакажуцца дзіўнымі, а то і смешнымі, як многім сённяшнім адукаваным людзям дзіўнымі і смешнымі здаюцца ўяўленні першабытных людзей пра навакольны свет, а значыць, і пра сусвет...

У сучаснай навуцы самай папулярнай лічыцца мадэль пульсуючага сусвету. Яе сутнасць — пад уздзеяннем сіл прыцяжэння рэчыва будзе моцна сціскацца. Нарэшце адбудзецца Вялікі Выбух, і сусвет зноў пачне расшырацца, утвараючы галактыкі, зорныя сістэмы і планеты. Астрафізіку Хокінгу ўдалося скласці формулы, якімі тлумачацца паводзіны такой мадэлі сусвету. Але ўся грандыёзная тэорыя Вялікага Выбуху — фантазія на тэму: «Як бы развіваўся сусвет, калі б ён існаваў заўсёды».

Навуковыя адкрыцці апошніх гадоў прымушаюць усур’ёз сумнявацца як у існаванні чорных дзірак, так і Вялікага Выбуху (Н. Н. Попов. Новые представления о структуре про­странства-времени и проблема геометризации материи. М.: Издательство научной и учебной литературы УРСС. 2002).

Для апісання чорных дзірак выкарыстоўваецца метрыка Шварцшыльда. Пры ўмове, калі Сонца будзе мець радыус 8 км, паявіцца бясконцае ўзрастанне сілы гравітацыйнага прыцягнення. Такія аб’екты становяцца чорнымі дзіркамі, нават святло з іх не можа выйсці. Так званая сфера Шварцшыльда становіцца «гарызонтам падзей». Аб’ект, які трапляе ў чорную дзірку, перасякаючы гарызонт падзей, правальваецца ў «іншы свет» — ніхто ніколі пра гэты аб’ект нічога не будзе ведаць. Чорныя дзіркі маюць яшчэ парадаксальныя ўласцівасці, разабрацца ў якіх не могуць і самі «астрафізікі-чарнадзірачнікі»...

Апошнія даследаванні паказалі, што метрыка Шварцшыльда — прыватны выпадак больш агульнай метрыкі. На малых адлегласцях радыуса Шварцшыльда трэба карыстацца новай метрыкай. Згодна гэтай тэорыі новая метрыка нідзе не ператвараецца ў бясконцасць, яна «ўсюды гладкая», не паяўляецца ні гарызонту падзей, ні бясконцага ўзрастання гравітацыйнай сілы паблізу кропкавых аб’ектаў.

Існаванне чорных дзірак і Вялікага Выбуху ў сусвеце, якія характарызуюцца новай метрыкай, прынцыпова немагчыма...

Амаль што ўсе «карты» блытаюць цёмная матэрыя і цёмная энергія...

Па некаторых дадзеных звычайнае рэчыва, якое маем у сваіх адчуваннях, у тым ліку зоркі, планеты, складае не больш як 10 працэнтаў ад рэальна існуючай матэрыі, якую немагчыма назіраць у тэлескоп, якая не адбівае промні святла, не выпраменьвае фатоны ні ў якім дыяпазоне электрамагнітнага спектра. Фактычна атрымліваецца, што мы нічога не ведаем пра тое рэчыва, з якога пабудаваны сусвет...

5. Парадак сусвету ёсць музыкальная гармонія ў вялікай шматвобразнасці праяў, якія падпарадкоўваюцца пэўнаму ладу і рытму, прыведзеная ў сугучча сама з сабою, сабе сугучная.

Святы Грыгорый Ніскі, праваслаўны багаслоў IV стагоддзя.

6. Арыстоцель: «Мы павінны думаць пра іх (зоркі), як пра жывых істот...»

7. У першабытных людзей сон атаясамліваўся з рэальнасцю, з якой час ад часу сутыкаўся чалавек.

8. Першабытныя людзі здабывалі крэмень у крэйдавых радовішчах. Яны капалі глыбокія шахты і гэтаксама, як сучасныя шахцёры выцягваюць наверх вугаль, выцягвалі наверх крэмень.

9. Матэрыялістычная эвалюцыйная тэорыя Дарвіна, якая тлумачыць паходжанне чалавека ад малпаў, якой сёння прытрымліваюцца многія вучоныя, ніяк не стыкуецца з рэлігійнымі пастулатамі аб паходжанні чалавека (хрысціянства, іслам, іудаізм). Гэтая нестыкоўка прыводзіць да блытаніны як у светапоглядзе сучаснага чалавека, так і ў пошуках ісціны. Больш таго, чым далей, тым вастрэй адчуваецца тупіковасць такой сітуацыі. Як вынік — шматлікія трагедыі, уключаючы наркаманію ў рознай форме, асацыяльнасць паводзін людзей, рэлігійныя войны. Замоўчванне гэтых супярэчнасцей звязана з тым фактам, што чыста навуковыя і філасофскія пошукі ісціны часта закранаюць інтарэсы ўплывовых груп грамадства. Яскравы прыклад — трагічны лёс Джардана Бруна, які быў спалены інквізіцыяй у Рыме, бо сваімі вучэннямі аб мностве і бясконцасці Сусветаў ён закрануў інтарэсы царквы — на той час самай уплывовай у Еўропе арганізацыі.

10. У сярэдзіне мінулага стагоддзя археолагі на месцах паселішча інкаў знайшлі знакамітую залатую птушку. Доўгі час гэта знаходка была засакрэчана. Формаю сваёй яна нагадвае самалёт. Амерыканскія авіяканструктары, якім трапіла ў рукі залатая птушка, правялі яе выпрабаванні ў аэратрубе. Вынікі былі ашаламляльныя — пры звышгукавых хуткасцях яе форма была ідэальнай, бо мела найменшае супраціўленне. На аснове мадэлі залатой птушкі створаны звышгукавыя самалёты з прынцыпова новай формай крыла.

11. Св. Аўгусцін, які жыў у чацвёртым веку нашай эры на роспыты, што рабіў Усявышні напярэдадні першага дня тварэння, адказваў: «Ён рыхтаваў у пекле месца для залішне дапытлівых людзей».

12. Сярод жывых арганізмаў(відаў) праглядваецца ланцуг падзей, якія адбываюцца не па ўнутрывідавых законах. Як прыклад — існаванне некаторых так званых паразітаў, у якіх жыццёвы цыкл адбываецца за кошт перасялення ў розныя віды-носьбіты (да шасці відаўносьбітаў). Англійскі даследчык Д. Е. Лаўлюк: «Калі задумка запісана «па-за відамі», то мы зноўку прыходзім да канцэпцыі Розуму Зямлі — Геі. Гея кіруе не толькі экасістэмамі, відамі, але і індывідуальнымі паводзінамі відаў». Гэткіх жа поглядаў на Зямлю, як на жывы і разумны арганізм прытрымліваўся астраном !аган Кеплер (400 гадоў назад), таксама прытрымліваюцца многія сучасныя біёлагі, у прыватнасці Д. Н. Собалеў, В. Н. Беклямішаў.