Сустрэча пасля развітання

У гэтыя хвіліны, ушчэнт разбіты, з адчуваннем нерэальнасці ўсяго, што адбываецца, я дабраўся па нясцерпнай гарачыні да сваёй аднапакаёвай халасцяцкай кватэры. Яна, як ты добра ведаў, была забіта кнігамі, рознымі непатрэбнымі рэчамі — падсвечнікі, старыя гадзіннікі — рэшткі былых захапленняў. Выпіўшы ледзяной мінералкі, пастараўся аднавіць для пачатку падзеі некалькіх апошніх дзён. Не майго, а твайго мінулага ўжо жыцця.

Роўна паўтара... Так, паўтара тыдня назад, у аўторак, трэцяга красавіка, я пачуў у тэлефоннай трубцы голас тваёй жонкі Валянціны. Яна сказала, што табе кепска, схапіла сэрца на рабоце, што ты нават страціў прытомнасць і цябе павезлі на «хуткай» у рэанімацыю, але ўсё быццам бы абышлося, пра гэта ёй толькі што паведамілі. Лёгкі, сказалі, прыступ, і нават не мікраінфаркт. Я сказаў, каб яна тэрмінова да мяне прыязджала, і пачаў шукаць нумар тэлефона прафесара Буевіча, таго самага, якога мы гадоў дзесяць — дванаццаць назад бралі ў тэлеперадачу, што рабілі з табой удвух. Толькі Буевіч тады не быў прафесарам, незадоўга перад гэтым абараніў кандыдацкую, але ўжо лічыўся даволі талковым кардыёлагам. Буевіч успомніў і мяне, і цябе, але не стаў, як заведзена ў такіх выпадках, выказваць спачуванняў, а толькі пашкадаваў, што трапіў ты ў новую клініку, дзе мала добрых практыкаў, апрача некаторых кансультантаў, і абяцаў пад вечар быць у цябе з самім Сідароўскім, сваім настаўнікам, які выцягнуў з інфаркту ўжо дзесяткі практычна безнадзейных людзей. Яны паглядзелі цябе, сказалі, што ўсё гэта не страшна, хутчэй за ўсё разгуляліся нервы, можа, па прычыне нейкага стрэсу, зрабілі вывад, што табе патрэбен спакой на некалькі дзён, а затым будзе дарэчы дзесяцідзённая паездка ў санаторый.

Калі я прыйшоў да цябе, ты нават стараўся ўсміхацца, гаварыў: «Усё добра, старыкан». Цікавіўся: «Як там у нашай канторы?», шкадаваў: «А ўсё ж дарэмна я кінуў журналістыку, увесь час сумую ў сваім вялікім кабінеце», дзяліўся: «Артыкул табе напішу. Уяўляеш, у рэанімацыі знайшоў тэму. Чалавек сюды трапіў са звычайнай бальніцы. Апынуўся он у палаце са сваім равеснікам таксама гадоў пад шэсцьдзесят. Загаварылі пра вайну. Чалавек гэты пра сябра свайго давай расказваць, разам з ім у партызанах ваявалі. А другі сусед па палаце скептычна ўсміхнуўся: маўляў, ведаем мы такіх партызан, пілі ды ў лесе адседжваліся... Счапіліся яны намертва ў палаце. Вось і трапіў ён у рэанімацыю. Кажа, выберуся адсюль, разлічуся з гадам. Нічога, што ён адсядзеў сваё. Сябар жа мой там загінуў, калі атрад выходзіў з блакады... Прасіў: «Ты пазвані па гэтым тэлефоне... Скажы, што са мной здарылася. Ведаеш каму...»

Я абяцаў пазваніць і, вядома, забыў, заела цякучка, потым камандзіроўка па адной неадкладнай справе, у якой ні я, ні мой герой не змаглі разабрацца. А калі я вярнуўся і з вакзала паехаў у рэдакцыю, наша Верачка-сакратарка, бледная, устрывожаная, сказала: «Вас тэрмінова да рэдактара...» I пабегла.

Андрэевіч сядзеў у сваім крэсле-круцёлцы, разглядаў нейкія паперы. Убачыўшы мяне, ён абцёр потны твар пакамечанай насоўкай і сказаў:

— Сядай, Андрэй. Я цябе чакаю. Гадзіну назад пазванілі... Словам, памёр Валатковіч. Абшырны інфаркт. Сядзеў на лаўцы, чытаў... Да Мінска не давезлі...

Ён даў мне цыгарэту і наліў вады з сіфона.

Крыва ўсміхнуўся:

— Дзіўна... Мне год да пенсіі, і інфаркт быў, два разы, а жыву... А яму колькі ж?

— Сорак два,— сказаў я, і голас мой прагучаў, як чужы.— Мы з ім равеснікі.

— Мруць маладыя,— працягваў Андрэевіч.— Быццам і работа ў яго была апошнім часам спакойная, і аклад добры, ды і, наогул, поўны парадак. Вунь Сашка Басалыга сем гадоў назад памёр. Таксама інфаркт. Пачакай, ён жа яшчэ ў аддзеле ў Сяргея працаваў. Дык там жонка давяла... Ананімкі, скандалы. А тут жа ўсё як мае быць...

Я амаль не слухаў яго. Сэнс сказанага не даходзіў да мяне. «Цябе больш няма, не існуе ў прыродзе».

— Я дамовіўся. Валатковіч у нас доўга працаваў. Дадзім некралог «Памяці таварыша». На рэдкалегіі вырашылі — ты напішаш яго. Вы ж сябры былі. Кажуць, яшчэ са школы.

— Калі трэба здаць? — спытаў я.

— Сёння позна ўжо,— Андрэевіч глянуў на гадзіннік.— Заўтра мы не вярстаемся. Паслязаўтра раніцой. Знайдзі цёплыя, сяброўскія словы. Час у цябе ёсць.

— Калі пахаванне? — спытаў я.

— Некралог і выйдзе ў дзень пахавання. Труна будзе дома, а потым у Доме журналістаў. Жонка так прасіла...

Потым усё закруцілася, быццам па напісанаму некім сцэнарыі. Спачатку, гадзіны пэўна праз дзве, я паехаў па цябе і апынуўся, не памятаю ўжо, ці то ў аўтобусе, ці ў машыне, з нейкімі людзьмі, чые твары расплываліся ў мяне перад вачыма. На месцы, ля невысокага жоўтага дома з ружовымі фіранкамі, быў Ільюха, былі твой карэспандэнт, фотакор Сазонкін, яшчэ нехта. Праз шчыліны між фіранкамі я ўбачыў мноства сталоў, адзін ля аднаго нечыя целы ў розных жудасных позах і асабліва адно — яно было бліжэй — з распасцёртымі рукамі, адкінутай галавой, паўрасплюшчанымі вачыма. Мне здалося, што гэта ты, што гэта твае вочы глядзяць на мяне, і зямля стала зыбкай, як багна, мяне неяк адразу пацягнула ўніз, у самую глыбіню, а зверху ў адно імгненне накрыла чарнатой. Апрытомнеў я на руках у твайго вадзіцеля Пятра Міхайлавіча, таго самага, які з месяц назад парыў нас у адной невялікай лазні-дымавусе на беразе Мінскага мора, а потым яшчэ варыў выдатную, густую юшку з прывезенага табой тлустага свежага сома.

— I што ж гэта робіцца,— гаварыў ён, усхліпваючы.— Трымайся ж ты, Георгіевіч, прашу цябе, трымайся.

А ўбачыў я цябе ўжо ўвечары. Кажуць, памёршыя сардэчнікі бываюць падобныя на заснуўшых, бо смерць прыходзіць да іх лёгка і нечакана, а галоўнае, неўсвядомлена. Але не было падобна, што ты заснуў. Гэта адначасова быў ты і не ты. Хоць ты і не хварэў доўга, твар зменшыўся, ён быў вельмі спакойны, вельмі адчужаны, быццам ты прыняў смерць па мірнай згодзе з ёю.

Твая маці, Галіна Цярэнцьеўна, зусім ужо старэнькая, пастарэла яшчэ больш. У яе не было слёз, твар быў нерухомы, на ім застыла страшэннае гора. Побач я ўбачыў сваю былую жонку Марту і яе мужа Сідарава, чалавека і тут, ля труны, вельмі растаропнага і дзелавога. Яны звярталі на сябе ўвагу, ніводнай лішняй дэталі ў туалетах, усё з густам. Мая былая жонка не адыходзіла ад тваёй Валянціны. Яна соўвала ёй таблеткі, нейкія мікстуры, гаварыла: «Трымайся, Валечка, заўтра самы цяжкі дзень, прыйдзе шмат людзей, і ты павінна трымацца дзеля яго і дзеля сябе...» Якая разумная мая былая жонка нават у такіх сітуацыях! А калі Валянціна з глухім плачам — а яна здольная на такое?! — звальвалася ў спальні, Марта таксама была каля яе.

Праходзячы паўз мяне, яна прашаптала:

— Як ты кепска выглядаеш. Быццам п’еш?

Я прамаўчаў, хоць страшэнна, на ўвесь голас, хацеў сказаць нешта рэзкае. Пайшоў на кухню, сказаў некалькі слоў твайму цесцю Аляксандру Трафімавічу, прыкладна пра тое, што ты з выгляду быў такі здаровы і вельмі дрэнна, што не паспеў выгадаваць сына Сашку. Так, сын твой Сашка не выйшаў у пакой, некалькі разоў да яго выклікалі ўрача, побач была мая дачка, пасталелая за тыя некалькі месяцаў, што мы не бачыліся. Яна пры апошняй сустрэчы сказала мне, і я не мог не падзяліцца гэтым з табой, што я па сутнасці чалавек нікчэмны, усё жыццё жыву аднымі пражэктамі, шмат п’ю і мала зарабляю, што маці вельмі пашанцавала з Эдуардам Львовічам, ва ўсякім выпадку ніякай нервознасці і ўвачавідкі ўсе атрыбуты шчасця — машына «Волга», дача ў Зялёным і гараж пры ёй, кватэра, абстаўленая імпартнымі гарнітурамі. Я пайшоў, нічога не сказаўшы дачцэ, доўга праседзеў у бары, а раніцой на нарадзе быў як чалавек, прабач, з таго свету, але я ёй дарую. Можа, зразумее калі-небудзь, што я не такі ўжо і кепскі, а не зразумее, бог з ёй...

I вось цяпер, у гэтыя хвіліны, я адзін у сваёй сыраватай кватэры ў блочным доме, дзе ты так любіў бываць і дзе мне ўсё абрыдзела. У мяне моцна стукае ў скронях, шалёна калоціцца сэрца, і я задыхаюся і з жахам гляджу на ліст паперы, на якім мне належыць напісаць цёплы, душэўны некралог з выпадку тваёй смерці, сябар мой Сярога... Але ў мяне, прабач, нічога не выходзіць. Пяро выводзіць зусім іншае.

Чакай, мне пачынае ўяўляцца, што знікае прыкладна дваццаць пяць гадоў. Удумайся — чвэрць стагоддзя, удумайся, нікчэмная лічба, што праляцела, як адзін дзень. I справа зусім не ў маім цяперашнім стане, а ў іншым. Пяць дзён назад, калі ты быў яшчэ жывы, а я збіраўся ў камандзіроўку, пра якую абавязкова хацеў расказаць табе, я сустрэў ЯЕ на тралейбусным прыпынку. Я ведаю, што ты не бачыў яе вельмі даўно, цэлую вечнасць у параўнанні з тым, што было тады, працягні руку і дастанеш гэты час. Я не ўяўляю, што б ты адчуў, калі б сустрэў яе на вуліцы. Хутчэй за ўсё, ты не быў бы абыякавым, хоць потым, праз некаторы час, мог бы пасмяяцца: «Нічога не зробіш, старыкан, час... цэлае жыццё прайшло... А вось тады!»

Безумоўна, мы адразу пазналі адно аднаго. Ты ўяўляеш, у яе мноства сівых валасоў, больш чым у нас з табой, і я злавіў сябе на думцы, што ў гэтым няма нічога дзіўнага, нам ужо за сорак, а ёй — пад пяцьдзесят.

— Як справы, Андрэй? — спытала яна і, не дачакаўшыся адказу, дадала: — Я рада бачыць цябе.

Мы загаварылі, як вядзецца ў падобных выпадках,— аб рабоце (яна ўжо некалькі гадоў камандавала цэхам на сваім заводзе дакладнай механікі), аб дзецях (сын закончыў інстытут, ажаніўся, і яна, уяўляеш, бабуля), аб кааператывах (яе сябрам давялося трэсці кашалькі знаёмых, сваякоў, старых сваіх), аб здароўі...

I тут яна, быццам адчуўшы нешта ва ўсім маім выглядзе, спытала:

— Як справы ў Сяргея?

Як можна вось так адразу адказаць на пытанне: «Як справы ў Сяргея?!», калі прайшло цэлае жыццё і ні ты, ні я не ведалі, як твае або мае справы, дакладней, ведалі, але самі рабілі выгляд, што нас гэта не датычыць, што мы над гэтым не задумваемся. Што мог адказаць я, нават не ведаючы блізкага сумнага канца...

— Нармальна, Надзея,— адказаў я.— Ён займае салідную пасаду, перад тым як пакінуць рэдакцыю, абараніўся.

— А я падумала, чаму яго прозвішча знікла з газеты...

— Толькі вось з сэрцам нядобра. Але ўсё ў парадку. Ён у санаторыі і хутка вернецца.

Яна сумна ўсміхнулася:

— Гэта мне ўжо можна хварэць, а вам, рабяткі, рана.

Яна папрасіла, каб я перадаў табе прывітанне, і развітваючыся, спытала:

— А вершы ён зусім перастаў пісаць?

— Зусім,— адказаў я.

Я ўжо не памятаю дакладна, калі яна з’явілася ў тваім, ды што там, у нашым жыцці. Я маю на ўвазе сябе, Віцьку Паршына, забітага праз год асколкам ад процітанкавай нямецкай гранаты, што разарвалася ў лесе, і Саньку Нікадзімава. Ты памятаеш, мы з Санькам, абодва шырачэзныя, квадратныя ад заняткаў штангай, у дзесятым класе сустракаліся некаторы час з вядомымі ва ўсім горадзе манекеншчыцамі, худой, доўгай Лідкай, не памятаю яе прозвішча, і самай прыгожай па прагулках на праспекце Шуркай Бяссонавай. Наш з Санькам трыумф працягваўся ўсяго некалькі вечароў, калі мы, напяліўшы зусім новыя, пашытыя Санькавай маці камбініраваныя вельветавыя курткі, дэфіліравалі ўзад-уперад па праспекце і хлусілі, як маглі, Шурцы і Лідцы, што мы студэнты універсітэта, маладыя фізічныя дараванні. Фізічных сіл у нас хапала, але дзяўчат ад нас забралі праз некалькі вечароў нейкія афіцэры. Потым, праз два гады, Санька трапіць у калонію, па недарэчнасці, што магло здарыцца і з намі, калі б мы былі побач у той бойцы з сельгаспасёлкам. Праз некаторы час ён з’явіцца ў нашых дварах, потым зноў трапіць туды ўжо за падробку чэкаў на гарэлку, потым вернецца, будзе цурацца нас і назаўсёды знікне з нашага жыцця, ды так трывала, што ніхто ніколі не будзе ведаць, дзе ён і што з ім.

Але ўсё гэта адбудзецца пазней, а ў тыя даўнія часы мы жылі з Віцькам і Санькам у доўгім цагляным бараку, які здаваўся, на пачатку пяцідзесятых, камфартабельным катэджам, бо людзі туліліся хто дзе — і ў дашчатых бараках, і абсталяваных пад жытло хлявах, а на ўскраінах нават у ваенных палатках. Побач з намі неўзабаве пабудавалі дзевяціпавярховы дом, новенькі, з ляпнымі ўпрыгожаннямі, але не гэта самае галоўнае. Галоўнае, што ў новым доме быў Віцька, і ў тым доме пасяліўся ты з бацькам, баявым палкоўнікам, які прыбыў з-за мяжы на службу ў штаб акругі, сястрой і маці. Ты прыйшоў у наш клас, з іголачкі апрануты, у касцюме, у лакіраваных чаравіках, і нашы дзяўчынкі не зводзілі з цябе вачэй, а Паршын сказаў мне:

— Паглядзім, які ён у бойцы!

Але нягледзячы на піжонскі, вельмі сыты выгляд, ты усім, і нават Паршыну, які страшэнна ўзненавідзеў цябе, прыйшоўся па душы. Усяму класу, ва ўсякім выпадку яго мужчынскай палавіне, ты рашаў кантрольныя па алгебры і, будзь яна праклятая, трыганаметрыі, у сутычках з хлопцамі з сельгаспасёлка, якія бясконца лезлі з намі ў бойку, прадэманстраваў выдатныя прыёмы джыу-джыцу, якіх ніхто не ведаў, і некалькі чалавек, паспытаўшы на сваёй шкуры твае кулакі, засталіся курчыцца на пустэчы. Я ў той момант, ашаломлены, назіраў за табой, сам не памятаю, як выпусціў у траву любімы баявы прадмет — паўкілаграмовую гантэлю і быў збіты з ног ударам злева. Але галоўнымі былі вершы! Ты чытаў іх на школьных вечарах, на ўроках літаратуры, у двары, калі прыносіў нам з Паршыным і Нікадзімам, вечна паўгалодным, каўбасу, мясныя кансервы з бацькоўскага пайка. Здаецца, тады, у дзесятым, ты прачытаў вершы і Надзеі, сваёй суседцы па лесвічнай пляцоўцы. Ёй было крышку больш дваццаці. Яе трохгадовы сын вызначаўся тым, што днямі пыліў у двары мацерчатым мячом і гэта ў яго надзвычай добра атрымлівалася — ён абыходзіў хлопцаў намнога старэйшых, мяч быццам прыліпаў да ягоных ног, і ўсе гаварылі, што Надзеін Воўка стане футбалістам. Сам не ведаю чаму, але я ніколі яе не бачыў раней. Першы раз мне яе паказаў Паршын, калі мы каталіся ў вашым салідным, з масіўнымі жалезнымі дзвярыма, ліфце.

— Глядзі! — сказаў мне Паршын.— Сярогіна суседка. Вось гэта дамачка!

У Надзеі быў муж у званні капітана, высокі, які выглядаў заўсёды быццам на парадзе. У двары пагаворвалі, што ён хутчэй за ўсё нечы сын, калі атрымаў кватэру ў такім доме.

Неяк летам твае бацькі паехалі ў санаторый, мужа Надзеі паслалі на вучэнні. Я памятаю, ты сам расказваў. Ноччу, гадзін каля дванаццаці, ты пісаў тады вершы, табе здалося, што ў выключальнік нехта пастукаў. Я ўяўляю, як замерла тваё сэрца, што адбывалася ў тваёй душы. Ты адказаў тым жа, тры ўдары... У той вечар ты ўпершыню ўвайшоў у яе кватэру, а праз некалькі дзён мы з Паршыным і Нікадзімам знаёміліся з такімі дэталямі, ад якіх нашы хлапечыя душы дранцвелі і чорная зайздрасць да цябе пранікала ў кожную клетку. Але гэта працягвалася нядоўга, ад чаго твая значнасць вырасла ў нашых вачах у сто разоў. Ты змоўк, быццам яе не існавала. Ты наогул стаў маўклівым і ўжо рэдка чытаў свае вершы. З’явіліся твае бацькі, потым муж Надзежды, і цябе зусім стала не пазнаць. Ты гатовы быў узарвацца па любой прычыне, пачаў хаміць настаўнікам, хоць па-ранейшаму заставаўся выдатнікам

А потым мужа Надзеі паслалі на нейкія курсы ў Маскву. Сама ж яна вучылася ў інстытуце, і сына на нейкі час забралі яе бацькі. Ты пачаў прападаць у яе. Калі цябе не было дома — а ведалі гэта толькі мы з Паршыным і Нікадзімам,—мы званілі ў суседнія дзверы, і ты імкліва ўскокваў у ліфт. Неяк Паршын сказаў у тваю адсутнасць, што нам так далей нельга, мы не шчанюкі, што Сярога сапраўдны мужык, а мы што... I ён сказаў нам прыглушаным, дрыготкім голасам, што непадалёк, у раёне піўных і чайных, нас вечарам будуць чакаць дзяўчаты. Яны прасцей, вядома, за Надзею, і ён з імі запраста згаварыўся, адрэкамендаваўшыся, ясная рэч, не дзесяцікласнікам, а курсантам лётнага вучылішча, што прыехаў на пабыўку да бацькоў разам з сябрамі.

— А форму ты ім таксама паказваў? — спытаў з’едліва Нікадзім.

— Нічога, прыйдзем у цывільным,— сказаў Паршын.— Нам, маўляў, нельга. Горад, сталіца, усюды патрулёў натыкана, а ў цывільным нам спакайней.

Мы назбіралі трохі грошай, набілі дынамаўскую сумку Паршына танным віном. Дзяўчаты, не памятаю іх імёнаў, жылі ў пакоі ў дашчаным бараку, і пакой і ўвесь барак наскрозь быў працяты пахам траскі і цвілі. Ішоў дождж, кроплі гулка барабанілі па даху, сценах, і ў вялікую алюмініевую міску ліўся ручаёк — цёк дах. Мы да дурнаты напіліся салодкага віна, якое закусвалі бульбай у мундзірах, кількай. Паршын гаварыў нешта аб палётах, але нічога не выходзіла, хоць мне здавалася, што дзяўчаты вераць яму, а можа, яны былі проста п’яныя.

Потым адна сказала:

— Можа, хопіць? Час разбірацца. Заўтра раніцой на работу. Я б не супраць з табой,— яна тыцнула пальцам у мой бок.

Я адразу ж працверазеў, глянуў на Паршына і Нікадзіма і ўбачыў, што з імі адбываецца тое ж самае. Мне стала горача. Мы пайшлі за шырму — звычайную прасціну, развешаную паміж шафай і сценкай.

Прачнуўся я ад голасу:

— Двяўчаткі, а гэтыя лётчыкі хоць паўналетнія? А то незнарок уліпнем у гісторыю.

Я сутаргава стараўся нацягваць кашулю, куртку.

Расштурхаў Паршына і Нікадзіма. Пакамечаныя, апухлыя даяўчаты ўжо хадзілі па пакоі. Была раніца. Мы былі расчараваны прымітыўнасцю таго, што з намі адбылося, хоць унутрана ганарыліся сабой. Чымсьці мы дацягнуліся да цябе.

Над табой і Надзяй між тым згушчаліся хмары. Па двары папаўзла цяжкая пагалоска: быццам бы нехта бачыў, як ты выходзіў з яе кватэры, потым вас увечары бачылі ў парку... Сам ты не звяртаў на плёткі ніякай увагі, твае бацькі таксама. Я дакладна ведаю — у тыя дні ў тваёй душы гучалі вершы. Яны гучалі ўсе мацней і мацней. Ты запісваў іх на ўроках, у час кантрольных, ты мог перастаць гуляць у футбол і з пляцоўкі пабегчы дамоў. Ты запісваў вершы на кавалачках паперы, у блакнотах, і ні адзін чалавек, які ведаў цябе, не сумняваўся — ты будзеш паэтам, ты ўжо паэт.

Прыехаў Надзін муж, але вы не маглі не сустракацца штодзённа. Мы зразумелі, што дабром гэта не скончыцца, але не ведалі, як памагчы табе. Аднойчы, гадзіны ў тры дня, ты прыбег да мяне з адным чаравікам на назе, хоць была зіма і на вуліцы ляжаў шчыльны пласт снегу. Задыхаючыся, ты расказаў, што яе муж раней вярнуўся з дзяжурства і табе прыйшлося скакаць з другога паверха. Чаравік застаўся пад снегам, мы знайшлі яго вечарам, і ўсё абышлося.

— Сярога, ты канчай з гэтым,— сказаў Паршын.— Парэжа цябе капітан, вось убачыш, парэжа.

I тут ты ўзарваўся:

— Ды што вы разумееце ў гэтым, дарадчыкі знайшліся. Усе мне раяць. А я жыць без яе не магу! Не магу, і ўсё!

Што мы маглі сказаць табе?! Мы былі хлапчукамі ў параўнанні з табой. Ты неяк адразу абышоў нас у сталенні.

А за месяц перад выпускнымі Надзін муж не стаў званіць у дзверы, высачыў цябе. Ты выйшаў ад яе, убачыў на пляцоўцы яе мужа, яе маці і замест таго, каб кінуцца міма, адчыніў ключом свае дзверы. Я ўяўляю, што рабілася з табой у гэтыя мінуты, а Надзя кінулася рукамі на вокны, яна была ўся ў крыві і крычала: «Я заб’ю сябе, калі вы пойдзеце да яго!»

Да тваіх бацькоў прыйшла яе маці. Яны доўга размаўлялі. Надзі ўжо не было. Яе некуды павезлі, а неўзабаве і муж-капітан перавёўся ў другі горад. Надзя знікла з твайго жыцця на многія гады. А праз некаторы час ты спытаеш у сваёй маці: «Што ты сказала той жанчыне?» I яна адкажа табе: «Я сказала, што ў жыцці ўсё бывае. У ім цяжка нешта планаваць, тым больш каханне. Мой сын не зрабіў нічога кепскага».

Такіх матак, як у цябе, не шмат. А ў цябе ў той час, відаць, з’явіўся першы рубец на сэрцы.

У пакоі рабілася ўсё цямней, галава мая з кожнай хвілінай цяжэла, і здаецца, яна вось-вось адваліцца, пакоціцца на стол, завалены паперамі, акуркамі і луской ад воблы. Яшчэ на стале стаяць шклянкі. На адной з іх сляды губной памады. Праклятая губная памада. Яна ўсюды: на кашулях, ручніках, бакалах, кубках...

Я ўстаю, іду да люстэрка і бачу ў ім азызлы твар зямлістага колеру, мяшкі пад вачыма, маршчыны, на бельмах — чырвоныя тонкія жылкі.

Мая былая жонка Марта мела рацыю, выглядаю я жудасна, можа, таксама працягну нядоўга, тады зусім, зрэшты, ёй стане на душы светла і спакойна. Я зноў узнаўляю ў памяці яе і Эдуарда Львовіча, каля тваёй труны, важных, дзелавых, з поўным усведамленнем адказнасці моманту. Уяўляю, што там, у тваёй хаце, цяпер робіцца. 3 усяго акружэння мне шкада тваю маці. Пасля смерці мужа ёй было вельмі цяжка. Пенсія на дзяцей малая, а спецыяльнасці ніякай. Паступова ў вашай кватэры пачалі знікаць фарфоравыя коні і сабакі, сервізы «Мадонна», распісаныя пад даўніну. Зніклі таксама некалькі карцін невядомых майстроў, прозвішчы якіх так ніхто ўжо і не даведаецца.

Ва універсітэце ты заўсёды выглядаў самавіта і модна, хоць даўно прайшла пара загранічных касцюмаў, сястра-васьмікласніца таксама жыла, як пры бацьку. Сваім выбарам прафесіі я быў абавязаны табе. Пасля выпускнога ты, медаліст, падаў заяву на журфак; да таго часу ў цябе было ўжо некалькі публікацый у газетах (усе выразкі з вершамі ты акуратна адсылаў Надзі ў нейкую вайсковую часць, да запатрабавання). Уяўляю, як выкладчыкі на журфаку прыемна здзівіліся, прачытаўшы тваё сачыненне, напалавіну напісанав вельмі ж неблагімі вершамі.

Я чакаў да апопшняга дня і аднёс дакументы на філалагічны. У дакладных навуках я нічога не кеміў, у гуманітарных таксама не вельмі, але некуды ж трэба было паступаць. Мае старыя — яны тады яшчэ былі жывыя — хацелі, каб хоць нехта з нашчадкаў атрымаў вышэйшую адукацыю. Няважна якую. Я станавіўся інтэлігентам першага пакалення. Будучыня ўяўлялася мне цьмяна. Быць настаўнікам? Не!.. Лепей ужо да канца жыцця разгружаць вагоны на таварнай станцыі. Тым больш вопыт у мяне быў. Калі не звінела ў кішэнях (а так, дарэчы, было заўсёды), мы ішлі вечарам на таварную станцыю і некалькі дзён потым маглі не трывожыць старых. Твае вершы, потым заметкі ўсё часцей пачалі з’яўляцца ва універсітэцкай газеце, у маладзёжцы. Ты падбухторваў мяне, каб я пачынаў пісаць і пераводзіўся на журфак, інакш «амба, філалагічны каюк і настаўніцкая цвіль». Я накрэмзаў нейкую паршывенькую заметку ў вашу універсітэцкую вучэбную, потым яшчэ, яшчэ... Нарэшце пачалі вучыцца разам, у адной групе, і твая маці гаварыла:

— Гэта вельмі добра, хлопчыкі, быць разам ад самага пачатку да канца. Вы гэта яшчэ зразумееце.

Ты часта думаў пра Надзьку. Я ведаў гэта добра.

Вы ўпотай перапісваліся — праз дзень ты бег на галоўпаштамт, а калі мы ішлі разам, гаварыў, каб я пачакаў ля ўваходу, чаго дарэмна штурхацца па забітай народам зале, дзе табе пазарэз патрэбен новы блакнот для вершаў. Ты знікаў мінут на дваццаць, а потым вяртаўся зусім іншым чалавекам — усмешлівым, энергічным. Неяк на факультэцкім вечары ты прачытаў верш «Двое». I я зразумеў,— дрэнна, што побач ужо не было Парша і Нікадзіма, а яны таксама зразумелі б — што гаворка ў ім ідзе пра цябе і Надзьку.

Ужо зусім позна. За вокнамі сцямнела, ліе дождж. Зазваніў тэлефон. Я раптам здрыгануўся. Вось ўжо цэлы дзень я баюся тэлефонных званкоў. Я нё хачу ніякіх навін.

— Прывітанне, Андрэй! — жаночы голас.— Ты адзін, ты можаш гаварыць?

— Недарэчнае пытанне. Я заўсёды адзін, я заўсёды вольны гаварыць.

Я табе расказваў пра яе. Яна маладзей за мяне амаль на дзесяць гадоў. Выкладае літаратуру і рускую мову ў школе. З’явілася неяк нечакана. Прыходзіць, знікае. Ніякіх прэтэнзій. Мне гэта падабаецца.

— Адкуль я ведаю, адзін ты ці не,— адказвае яна. — Да цябе можна зайсці? Я тут непадалёк.

— Прабач, Галя, але сёння не трэба. Разумееш, у мяне лепшы сябар памёр. Я табе расказваў аб ім, хацеў вас пазнаёміць.

— Захочаш — пазвані. Я доўга не буду спаць. Сшыткі.

Кароткія гудкі. Я выйшаў на балкон. Падстааіў галаву пад тугія, халодныя струмені вады.

Зноў званок. Глухі голас Андрэевіча. Ты часта гаварыў, што ў інстытуце табе яго не хапае.

— Як справы, напісаў?

— Амаль што. Заўтра здам.

— I вось яшчэ. Знайдзі добрую фатаграфію, У цябе павінна быць. У фоталабараторыі не знайшлі нічога такога, каб падышло.

— Добра, я пашукаю, Андрэевіч.

— I не сарві графік. Пахаванне паслязаўтра, ты памятаеш?

— Памятаю. I наогул я памятаю ўсё і даўно не зрываю графікаў.

— Заўтра ў дзесяць труну ўстановяць у клубе журналістаў.

— Я буду роўна ў дзесяць.

Па голасе я разумею Андрэевіча, ён баіцца, што ад адзіноцтва я магу запіць. Ён спецыяльна даўжэй са мной размаўляў, каб услухацца ў мой голас. Але я на яго ніколі не крыўдую. У яго ёсць падставы або, па крайняй меры, былі, ты ведаў пра гэта.

Тэлефон у гэты вечар вырашыў даканаць мяне.

3 трубкі паліўся настырны жаночы голас:

— Добры вечар, таварыш Барковіч. Мне паведамілі, што вы пішаце некралог пра Сяргея Уладзіміравіча. Я старшыня мясцовага камітэта інстытута інфармацыі, дзе, як вядома, Сяргей Уладзіміравіч чатыры гады працаваў намеснікам дырэктара. Будзе крыўдна, калі гэтая значная частка яго дзейнасці выпадзе з некралогу. Вам жа ён вядомы, у вузкім асяроддзі, як журналіст. Мне як старшыні мясцовага камітэта дырэктар таварыш Фёдараў, партыйная арганізацыя даручылі ўнесці неабходныя дапаўненні ў некралог.

— Карацей, даручылі стаць маім сааўтарам?

Яна не звярнула на мае словы ніякай увагі.

— Я гатова перадаць тэкст. Вам дыктаваць павольна ці хутка? — працягвае яна.— У мяне атрымалася каля машынапіснай старонкі.

— Калі можна, скажыце сваімі словамі,— шчыра прашу я яе.

— Сваімі словамі?! Але ж ёсць надрукаваны і зацверджаны дырэктарам і партыйнай арганізацыяй тэкст.

— Добра, чытайце.

— ...Сяргея Уладзіміравіча вызначалі чулыя адносіны да людзей, прынцыповасць... Заўсёды з адказнасцю, высокім пачуццём абавязку ставіўся да даручанай справы...

...Многае зрабіў для развіцця інфармацыі...

— Скажыце, а каго і пра што ён інфармаваў? — не вытрымаў я.

— Вы, напэўна, м... м... м.., прабачце, таварыш Барковіч, дрэнна або не ў поўным аб’ёме ўяўляеце, чым займаецца наш інстытут. Гэта, як бы вам сказаць, квінтэсенцыя ведаў, атрыманых у розных галінах навукі, без якіх немагчыма далейшае...

— Дзякуй, я ўсё зразумеў. Вельмі ўдзячны вам за дапаўненні,— сказаў я і, не чакаючы адказу, паклаў трубку.

I як ты мог працаваць з такімі дзеячамі? Ты мяне заўсёды дзівіў. Я не ведаў, адкуль ты бярэш сілы заўсёды быць у форме, нават у тыя мінуты, калі на душы ў цябе робіцца невядома што...

Ты любіў паўтараць:

— Трэба растварыцца ў рабоце. Іншага выйсця няма.

Калі ты ўпершыню сказаў гэту фразу?

Яна, гэта фраза, адразу ж залунала ў паветры, павісла над табой чорным непраглядным воблакам, калі ўзнікла на гарызонце твая Валянціна, высокая, проста нейкая празрыстая, у чорным шоўкавым японскім халаце. Яна сказала, што халат прывёз з Японіі тата, акадэмік Расмагін, што яна слухала цябе на вечары ва універсітэце, дзе сама вучылася на біяфаку, і ёй прыемна мець справу з перспектыўнымі маладымі людзьмі (ківок і ў мой бок), бо ў наш час чалавек, які не мае яснай жыццёвай перспектывы, практычна не мае права на існаванне. Я амаль цябе перастаў бачыць у тое злашчаснае «дзікарскае» лета ў Крыму. Ты прападаў з Валянцінай на корце сярод людзей з дома Літфонда паэта Бушмакова, усяго «запаянага» ў «фірму» і ў джынсавую сіняву, нашага рэжысёра Ермановіча, які стварае ні то тэатр ценяў, ні то кінаакцёра, яшчэ нейкага маладога вучонага, які падае такія надзеі ў біяструктуры, што нават бацька Валянціны, акадэмік Расмагін, пасуе перад яго напорыстасцю.

Аднойчы ўвечары, атрымаўшы па тэлеграфу грошы — перавод за падборку вершаў,— ты зацягнуў мяне з гэтымі свяціламі ў бар і, шапнуўшы: «Не будзь правінцыялам», пазнаёміў з імі. Гаварылі пра ўсё — пра цэны на рынку ў Ялце, пра новы раман Маркеса, пра запісы ансамбля «Бі Джыз», пра Высоцкага... Валянціна ззяла. Нават яе маскоўскія сябры, сапернікі і настаўнікі па корту, слухалі яе з павагай. Ты падміргваў мне і пытаўся:

— Ну, як?! А ты пузырыўся, маўляў, гэта не па мне... Усё ў ажуры, старыкан!

Паэт Бушмакоў сказаў доўгі мудрагелісты тост у гонар цудоўнага, утульнага цывілізаванага горада, праглынуў бакал «Муската» і папрасіў цябе прачытаць вершы.

Ты пачаў чытаць, і напышлівы выраз з твараў сяброў Валянціны пачаў знікаць, паэт Бушмакоў схамянуўся, нават пот на ягоным твары абсох, а беленькія дзяўчынкі за суседнімі столікамі паступова пачалі спаўзаць з каленяў сваіх грузінскіх сяброў...

Ты чытаў вершы, і я перастаў звяртаць увагу на Валянціну і кампанію, у мяне дух заняло ад гордасці за цябе.

Пасля таго вечара Валянціна не адыходзіла ад цябе на пляжы. Нават калі мы гулялі ў карты, яна ляжала непадалёк і праводзіла кожны твой рух доўгім позіркам.

Мяне быццам пранізвае тысячавольтавым разрадам. Як я мог? Твая просьба. Тэлефон, вось ён, тэлефон у блакноце, на самым відным месцы... Паездка ў ГДР, у якую ты так ірваўся, быццам адчуваў: нешта ў час той паездкі павінна адбыцца, такое важнае для цябе. Ты шмат расказваў мне пасля. Аб ёй, аб доме Гётэ, дзе табе было асабліва горка за пакінутыя назаўсёды вершы, аб жаданні працаваць.

Твае словы, твае апошнія словы:

«Мне здаецца, ён знайшоў тое самае галоўнае, чаго мне не хапала» — міжволі падвялі мяне да тэлефона, хоць на гадзінніку была ўжо палова дванаццатай. Я набраў нумар тэлефона. Уявіў сабе: невысокая жанчына гадоў трыццаці чатырох з вялікімі вачамі, русымі валасамі (так ты мне апісваў яе) неахвотна адрывае галаву ад падушкі, магчыма, перарваўшы прыемны сон аб спатканні з табой, накідвае халат, ідзе ў цемры да талефона. Вось зараз яна павінна... Ціхі, сла6ы гатас:

— Слухаю.

— Прабачце, што позна,— аказваецца, я зусім не гатовы да размовы з ёй.— Вы мяне не ведаеце, але, відаць, чулі ад Сяргея, не, я не самаўпэўнены, проста ён не мог не расказаць пра мяне. Мяне завуць Андрэй, прозвішча Барковіч... Ну, вось бачыце, я ж гаварыў...

Што я нясу, нейкую недарэчнасць. Як сказаць ёй, як перайсці да галоўнага ад гэтай балбатні?

— Ён даўно не звоніць мне, і я не ведаю, што і думаць.— гаворыць яна, паступова адыходзячы ад сну.— Ён прасіў вас што-небудзь перадаць?

— Ведаеце, ён прасіў, ды дзён пяць назад, дакладней, сёння ўжо шэсць дзён, пазваніць вам, перадаць...

Я пакрываюся халодным потам. А што ты сам мог бы сказаць у такім выпадку, хоць ты быў танчэйшы, больш гібкі, больш інтэлігентны...

— Вось што, Святлана,— кажу я, трохі адкашляўшыся,— па тэлефоне неяк не клеіцца размова. Мяркуючы па нумары тэлефона, вы недалёка жывяце? У нейкіх двух кварталах ад мяне. Спусціцеся мінут праз пятнаццаць на вуліцу. Я абяцаю не спазніцца.

— Добра,— гаворыць яна спакойна. Называе дом, пад’езд.

Я выбягаю на вуліцу, забываюся нават узяць парасон, ускокваю ў трамвай і роўна праз трынаццаць мінут стаю ля яе пад’езда.

Яна выходзіць у плашчы з цыгарэтай у руках. Я б адразу пазнаў яе па тваім апісанні.

— Што ён прасіў перадаць мне?

— Так, ён прасіў, пяць, дакладней, ужо шэсць дзён назад, прасіў сказаць, што ён хворы, сардэчны прыступ, што ў яго ўсё ў парадку, каб вы не хваляваліся. Гэга было шэсць дзён назад,— я стараюся выгаварыць усё адразу, не спыняючыся, бо ведаю, што інакш не змагу,— а сёння раніцой, дакладней ужо ўчора...

Я сціхаю, мне здаецца, яна ўсё разумее, ідзе да бліжэйшай лаўкі і садзіцца.

— Учора яму стала кепска ў санаторыі, абшырны інфаркт, да бальніцы не давезлі...

— Ён памёр? — спытала яна ціха.

— Так, Святлапа, Сяргея больш пяма,— гаварыў я не сваім голасам, як дрэнны акцёр у дрэннай п’есе.

Яна сядзіць моўчкі, схаваўшы ад мяне вочы, цыгарата ў яе руках дагарае.

— Што ён прасіў яшчэ перадаць? Тады, шэсць дзён нааад...

— Ён сказаў, што гэта для яго вельмі важна, што ён нарэшце знайшоў тое, чаго яму так не хапала. Можа, вы не зрааумееце гэтага, але справа ў тым, што Сяргей... Як вам гэта сказаць. Ну, не ўдалося жыццё ў агульнапрынятым сэнсе, нічога ў ім не выйшла, але не гэта дзіўна, ці мала ў каго жыццё не атрымліваецца, але ў яго ўсё павінна было быць інакш, літаральна ўсё!

Я пачаў амаль крычаць, пераходзячы ад шэпту да хрыпа.

— Я ўсё ведаю,— сказала яна.— Усё ведаю. Ён раскааваў, шмат расказваў. Пра сябе, пра вас.

Як яна трымаецца... У мяне пачалі дрыжэць рукі, і ў горла быццам сыпанулі жменю пяску, а яна нічога, толькі курыць і глядзіць у другі бок.

— Калі пахаванне? — пытаецца яна.

- Паслязаўтра. Заўтра труна будзе ў клубе журналістаў.

Я хачу сказаць, каб яна прыходзіла, папросту, каб без усякіх... Яна павінна зразумець... Але язык мой не паварочваецца сказаць ёй пра гэта.

— Можа, мне пабыць з вамі?

— Не хвалюйцеся, усё ў парадку. Я шмат пахавала — бацькоў, сына... Я прывыкла. Не хвалюйцеся, усё ў парадку...

Яна павольна ўстае і знікае.

Я гляджу і гляджу за акно. Змрок стаіць шчыльнай, непрагляднай сцяной. Практычна тое самае бачыш заплюшчыўшы вочы. Я ўяўляю (хлапечыя штучкі) — я памёр. Змрок не толькі існуе ў маім ўяўленні, ён наступіў навечна, і я ўжо не ўсведамляю гэтага, таму што маёй свядомасці не існуе. Мяне не існуе... Самае страшнае зразумець, адчуць гэта ў апошняе імгненне. Ты гэта перажыў.

Мне становіцца жудасна. Цемра, змрок звонку і з сярэдзіны ціснуць на мяне, перашкаджаюць дыхаць.

А магло быць усё інакш. Мы маглі памяняцца ролямі, гэта ж усё залежыць ад выпадку. Праз некаторы час, можа, блізкі або крыху аддалены, розніца паміж намі так або інакш сатрэцца, знікне. Ты ведаў добрага празаіка Сухога. Дык вось ён вечна паўтараў, падпіўшы ў бары Саюза пісьменнікаў, што няма розніцы паміж людзьмі забітымі на вайне і памёршымі сваёй смерцю, наогул розніцы паміж памёршымі... Але я думаю зараз пра гэта. Дык вось, мы маглі быць у процілеглых цяперашняму ролях. Я ляжаў бы цяпер... Дзе б я ляжаў? У гэтым пакоі мяне б не паклалі, а адразу б аддалі ў залу Саюза. Прыйшла б, відаць, мая былая жонка Марта, дачка, а Эдуард Львовіч Сідараў таксама быў бы побач, але блізка да труны не падыходзіў бы, няёмка ўсё ж жывому мужу знаходзіцца каля мёртвага. Твая Валянціна была б галоўнай распарадчыцай у прыгожым жалобным убранстве, адцяняючым яе белую, такую гладкую скуру. Перажываў бы ты адзін ды яшчэ твая маці, якая да мяне заўсёды нядрэнна адносілася.

Каму б ты мог пазваніць па маёй просьбе, калі б са мною стала дрэнна?

Вось так, калі адразу — дык і няма каму. 3 таго часу, як я застаўся адзін, былі розныя, усіх імёнаў і не ўпомніш. Існаваць па прынцыпу — хто першы пазвоніць, той і прыходзіць. Потым тэлефон адключаўся. Сярод іх была адна зусім яшчэ маладая асоба — замужняя. Усё любіла расказваць пра свайго мужа — які ён высокі, прыгожы, як добра апранаецца, якія поспехі робіць па службе. Нават фатаграфію яго паказвала. Яна заўсёды вельмі спяшалася — муж правяраў літаральна кожны крок. Не піла віна — мог быць пах. У прыхожай заўсёды пакідала гаспадарчую сумку — быццам бы выходзіла ў магазін. Я ёй аднойчы сказаў:

— Ты больш не прыходзь.

Яна здзівілася, бо ў нас так усё ўдала выходзіла.

— Больш не падабаюся?

— Проста не хачу.

Гэта было раней. У апошні час прыходзіць толькі Галка. Я ўжо сам не ведаю добра, як яна з’явілася ў маім жыцці, і ці з’явілася наогул. Ёй ніколі не хочацца застацца ў мяне на ўвесь час, або ва ўсякім выпадку яна не падае выгляду, яна не задае пытанняў, чаму я не званіў дзень або, скажам, два, што я раблю ўвечары, куды еду ў камандзіроўку, і ці ў камандзіроўку на самой справе. Мяне гэта задавальняе, тым больш, з ёю прыемна — чалавек яна мілы, разумны. Ёй, як і многім, не пашанцавала ў жыцці — быў муж, выпадковы чалавек. Зразумела, недзе праз год сумеснага жыцця — развяліся. Дзяцей не было. Урачы сказалі, што іх зусім не будзе. Вынік нейкага ўскладнення пасля прастуды. А неўзабаве і маці памерла — адзіны родны чалавек. Жыве яна ў маленькім пакойчыку на агульнай кухні — вынік размену з былым мужам. Пазнаёміліся мы ў яе школе адтуль было пісьмо-скарга, і яна добра ведала яго аўтара. Больш яе, відаць, нідзе не сустрэў бы. У яе ў жыцці адно — школа, педсавет, сто сшыткаў з сачыненнямі, перапісанымі з падручнікаў, ды яшчэ паходы ў тэатр, рэдка ў кіно з такой жа адзінокай, з заўчаснымі маршчынамі сяброўкай. Я пэўна, калі б апынуўся ў тваёй сітуацыі, папрасіў бы пазваніць ёй. Яшчэ я думаю пра тое, што яна спадабалася б тваёй маці, якая ўвесь час гаварыла аб неўладкаванасці майго жыцця, паўтараючы пры гэтым: «Ужо лепш, як Сяргей, чым зусім аднаму...» Ты ведаеш, яна з першага дня неўзлюбіла Валянціну, з яе замашкамі, нястрымным апетытам на ўсё, уменнем выбівання з цябе неабходнай колькасці грошай для бясконцых дарагіх ануч. Відавочна, як жанчына, яна адчувала, што Валянціна ашуквае цябе, вядзе нейкае тайнае, ад усіх схаванае, згодна з яе ўласным перакананнем, жыццё. Уяўляю, калі б яна даведалася, што я твой сябар...

Перада мной белы ліст паперы, за акном змрок, і мне зноў становіцца страшна. Я ніяк не магу сціснуць зубы, мне здаецца, што яны пачынаюць стукаць у цемры. У цябе, ясна, ніхто не спіць, апрача найцудоўнай тваёй цешчы. Яна абавязкова паклапоціцца аб добрым колеры твару. Сёння ж яшчэ толькі галоўная рэпетыцыя спектакля, а заўтра адбудзецца ён сам, з выхадам на сцэну перад перапоўненай гледачамі залай.

Я пачынаю думаць, што, мабыць, і мне трэба пайсці да цябе, але я ганю гэтыя думкі прэч. У мяне клопат, мне неабходна пісаць некралог і сказаць табе сёння пра ўсё. Інакшага выпадку не будзе, хоць наперадзе гады і я ўвесь час буду размаўляць з табой. Мне жудасна, ты ўявіць нават не можаш, як жудасна. Пачынаюцца слыхавыя галюцынацыі. Быццам нехта падыходзіць да дзвярэй, пачынаюць звінець ключы, я чую цяжкае дыханне — ён не адзін, іх двое. Я званю Галі, пытаюся:

— Ты не спіш?

— Збіраюся. Толькі закончыла правяраць сшыткі.

- Вазьмі таксі і прыязджай да мяне. Павер, мне гэта неабходна. Я не магу адзін...

— Добра. Я прыеду. Толькі няма грошай на таксі. Заўтрара палучка, і ў кішэні ні граша.

— Я цябе сустрэну, ля пад'езда. Толькі прыязджай хутчэй.

Я амаль бягом адолеў цемны пад'езд. Дождж закончыўся, і зноў стала душна. Мне ніяк не ўдаецца ўздыхнуць на поўныя грудзі.

Тады, тры гады назад, быў такі ж вечар. Душны, пыльны. Ты абараніўся. I ўсе вырашылі сабрацца ў цябе дома. Усё было абстаўлена шыкоўна, як любіла гаварыць Валянціна: з поўным антуражам. Я ўяўляю, колькі ты пабегаў па гастраномах і базах, каб паставіць на стол мартэль і шатландскае віскі, гурджаані і мукузані, джын з тонікам... Стол быў накрыты ў зале і яшчэ ў некалькіх, на поўную моц агучаных пакоях. Госці — людзі з інстытута інфармацыі, навуковы кіраўнік, апаненты, сябры цесця і цешчы, некалькі чалавек з гандлю і кааперацыі або, як ты іх назваў, карупіраваны народзец, без якога не пражыць ні дня, некалькі нашых, газетчыкаў, сярод якіх быў і я. Валянціна зрабіла мне сюрпрыз: у дзвярах з’явілася мая былая жонка Марта і Эдуард Львовіч Сідараў. Ты ўсё зразумеў па майму выгляду, ты падбег да мяне і пачаў прасіць прабачэння, маўляў, ты тут ні пры чым, што мне было ясна і так. Я стараўся трымацца ад гэтай парачкі, што прывітала мяне лёгкімі кіўкамі галоў, як мага далей. Марта рабіла выгляд, што мяне проста не заўважае, але ў маёй прысутнасці старанна спрабавала звярнуць на сябе ўвагу: жэстыкуліравала рукамі, як Сафі Ларэн у старым фільме «Развод па-італьянску», імкнулася гаварыць нейкія нечаканыя, парадаксальныя рэчы. Я піў з Валькам Калосенцавым, нашым адказным сакратаром, і шмат еў, таму што такіх смачных страў даўно не было ў маім меню. I яшчэ адна аказія — мне прыходзілася хаваць ад Марты і Эдуарда Львовіча Сідарава свае старыя, сцёртыя чаравікі (у якіх выгляд быў такі, быццам споўнілася ім сто гадоў). Гаварылі шмат розных тостаў, жадалі табе стаць акадэмікам і ўсім разам сабрацца на замочку, гаварылі аб тваім уступленні ў зусім новую будучыню, якая стала такой блізкай, не прывіднай марай, а рэальнасцю, і яшчэ нешта падобнае.

Асабліва вызначылася Валянціна, якая сказала, што яна бясконца шчаслівая. Яе муж нарэшце вырваўся з бесперспектыўнага палону журналістыкі, што ён можа ўздыхнуць на поўныя грудзі і працаваць нарэшце спакойна, не думаючы аб нікчэмных рублях, аб тым, што ступень дасць табе незалежнасць...

Усе глядзелі на яе і, відаць, не слухалі, а толькі глядзелі — як яна трымае сваю галаву на доўгай буслінай шыі, як паварочвае яе ў розныя бакі, умела пры гатым усміхаючыся і граючы вачыма, і я заўважыў, што і сам ты, нанадпітку, глядзіш на яе задаволена, ва ўсе вочы. Толькі я, павер, не глядзеў на яе. Так. Мне было пляваць, што яна прыгожа выглядае і хараством сваім здольная засланіць папулярных кіназорак.

Я перакульваў кілішак за кілішкам, аб’ядаў усё самае смачнае ледзь не з усяго стала, хаваў пад крэсла абшарпаныя туфлі і слухаў сіплы голас Валькі Калосенцава, які бясконца паўтараў: «Дарэмна Сярожка пакідае журналістыку, гэта ж ясна, што пакідае. Ёсць ступень — усе, хто ні ішоў туды, потым шкадавалі. Скісне ён ад тугі ў сваёй навуцы».

Потым рэжысёр Ермановіч, выгнаны з усіх тэатраў за неверагодную тупасць, пастаўленым голасам даў слова «калезе Сяргея Уладзіміравіча па нялёгкай журналісцкай службе — Андрэю». Гэта значыць мне. Я зусім не гатовы быў да тоста, ты ведаеш, я наогул не майстар гаварыць тосты, хоць за доўгую практыку мог бы ўжо і навучыцца. Да таго ж на мне спыніла свае вочы Марта, быццам толькі цяпер убачыўшы, што каўнер маёй кашулі ўвесь сцёрся, гальштук не па колеру і пінжак пакамечаны; наогул, калі б я ведаў, што яна будзе тут са сваім дэбілам, то надзеў бы па крайняй меры сіні блайзер, той самы, прывезены з Фінляндыі ў часы, калі я быў яшчэ піжонам, і светлыя штаны. Можна было б таксама схадзіць у парылку і пагаліцца там, адмасажыраваць пакамечаны твар...

Але зараз яна глядзела на мяне з непрытоенай пагардай, шаптала нешта Сідараву, і той пачаў гідліва ўсміхацца.

Я зацягнуў паўзу са сваім тостам, і Валька Калосенцаў пачаў тузаць мяне за штаніну, адчайна шэпчучы: «Ты што, анямеў?» Я пачаў гаварыць і ўбачыў, як ты мяняешся з твару. Так, я пачаў чытаць твой верш «Двое», ты памятаеш яго лепш за мяне, пра цябе і Надзю, напісаны тады, у дзесятым, памятным для цябе, класе. Ва ўсіх выцягнуліся твары, яны не разумелі, у чым справа, толькі твая маці, я зусім забыў пра яе, яна ж таксама была тады за сталом, закрыла твар рукамі і апусціла галаву. Я закончыў чытаць, сказаў, што гэта верш чалавека, у чый гонар мы сёння ўзнімаем бакалы, і чалавек гэты сапраўдны паэт у душы і я, яго сябар, а не проста калега, як сказаў зараз незнаёмы мне таварыш, хачу, каб ён зноў пісаў вершы, будзе ён прафесарам ці акадэмікам, каб заўсёды быў паэтам. А яшчэ я сказаў, што хачу выпіць за яго маці, вялікую жанчыну. Я падышоў да Галіны Цярэнцьеўны і пацалаваў ёй руку.

Ты наблізіўся потым да мяне, сціснуў з усяе сілы плячо і прамовіў: «Дзякую». Ні ты, ні я не ведалі, чым закончыцца гэты вечар. Але сёння я павінен табе прызнацца ў тым, у чым ніяк не мог прызнацца жывому. Пад самы канец, калі хісткія цені туляліся ад аднаго кутка да другога, дурэючы і забыўшы, дзеля чаго яны сабраліся, да мяне падышла Валянціна.

— Я бачу, як табе ўсё гэта не падабаецца. Ты разарваў бы ўсіх даволі прыстойных людзей. I твой сябар таксама. Вы ж такія высакародныя бяссрэбранікі, вы вышэй за ўсіх. Ён — паэт, ты — празаік... А на самой справе, цьфу, шэрыя няўдачнікі. Яго хоць падштурхнулі куды трэба. А ты?! Ты паглядзі, на каго ты падобны. Выціснуты, пакамечаны чалавек...

Я быў добра нападпітку, і ў мяне не было сіл з ёю спрачацца.

— Ведаеш што, Валянціна, ідзі гэта скажы Марце або славутаму рэжысёру Ермановічу, яны падтрымаюць тэму, а мне начхаць на тое, што ты пра мяне думаеш. Табе ясна?!

Яна прынесла два фужэры, напоўненыя нейкім духмяным кактэйлем, села побач.

— Такія людзі, як ты, Андрэй, не прыносяць радасці ні сабе, ні іншым. Вось Марта, паглядзі, як расцвіла пасля цябе, ні ў чым сабе не адмаўляе, яе жыццё прадумана да драбніц.

— Поўны антураж,— сказаў я.— Стопрацэнтны антураж арыстакратычнага жыцця. Паглядзіце на сябе ў люстэрка, дзяўчынкі. Ды вы ж гераіні камедыі.

— I я таксама? — яна дэманстратыўна пакруціла галавой на сваёй зграбнай шыі, усміхнулася.— Я таксама з камедыі?

Я прамаўчаў. Паглядзеў, куды б уцячы ад яе. Валька Калосенцаў ва ўсю калапсіраваў — хвіліну назад ён размаўляў з нейкім барадатым чалавекам, прыяцелем Валянціны, а цяпер то расплюшчваў вочы (круціў імі вакол арбіт), то засынаў. Сакратарыяцкае жыццё ў газеце яго ўмомант падкасіла. Ты гутарыў са сваім навуковым кіраўніком і быў падобны на крата на дзвюх нагах — каржакаватага, прыземістага.

— Хадзем патанцуем, Андрэй,— сказала Валянціна,— Я помню, як ты выдатна танцаваў шэйк.

Мы танцавалі, потым стаялі на балконе і курылі. Ты пайшоў праводзіць свайго навуковага кіраўніка. Людзі паступова началі разыходзіцца.

Я апынуўся ў кампаніі з рэжысёрам Ермановічам, яшчэ нейкім барадатым хлопцам з акружэння Валянціны і двума пастаўшчыкамі дэфіцыту. Усе бясконца дзякавалі Валянціне за ўдалы вечар. Яны селі ў машыну і паехалі. Я бухнуўся ў наступную, а калі пад’ехалі да дому і я пачаў раскланьвацца, убачыў, што Валянціна сядзіць на заднім сядзенні.

Я імгненна працверазеў.

- Ты што тут робіш? — спытаў я не сваім голасам.

— Хачу паехаць да цябе.

Я бразнуў дзверцай і паплёўся дамоў пешшу. Калі б ты толькі ведаў, як мне было моташна ў той момант. Было такое адчуванне, быццам мяне цягнулі па гразі. Некалькі дзён я не званіў табе, потым паехаў у камандзіроўку. Доўга, да самага апошняга дня я адчуваў сябе перад табой вінаватым. Сам не ведаю чаму.

3 цемры ўзнікла Галя.

- Ты зачакаўся? Я табе вось вячэру прыгатавала. Пэўна, нічога не еў?

I на самой справе, з раніцы ў роце крошкі не было.

Я з ахвотай накінуўся на гарачыя катлеты і бульбу. Яна сядзела ў паўзмроку і глядзела на мяне, быццам вывучаючы. Я выпіў некалькі шклянак чаю, прыгатаванага ёю, і адчуў некаторую палёгку.

- Ты пішаш начамі? — спытала Галка, разглядаючы паперы на стале.

- Я наогул не пішу, я даўно ўжо дыктую на машынку. Я баюся паперы... Як бы табе гэта растлумачыць. Калісьці думаў напісаць нешта вялікае, значнае. I быццам бы павінна было атрымацца. У іншых жа атрымлівалася, а яны былі горш, слабей, мы з Сяргеем насміхаліся з іх. А цяпер... Сяргея больш няма. Калі б ты ведала, якім таленавітым ён быў. I пішу я ноччу некралог. Мне было яшчэ зусім нядаўна вельмі страшна. Дзякуй, што ты прыехала.

Яна кладзецца спаць. Неўзабаве я чую ціхае дыханне — заснула. Як добра, калі хто-небудзь ёсць побач. Я падыходжу да яе, цалую валасы, каб не разбудзіць, і зноў саджуся за стол.

Я ўяўляю: ты сядзіш за сваім вялізным, абдрапаным маладым пакаленнем газетчыкаў сталом; твой юны, амаль хлапечы, але мужны твар акаймоўвае бародка, прадмет шматлікіх дакаральных размоў на журфаку — тады якраз была ў разгары непрымірымая вайна з бародамі, вусамі, доўгімі прычоскамі, і неяк дэкан сказаў іранічна на лекцыі, што юнакам проста непрыстойна з’яўляцца без барады, а дзяўчатам без боцікаў-панчох, купленых за сто дваццаць на Вільнюскім рынку. Ты ўстаў, абвёў позіркам партрэты ва аўдыторыі і сказаў фразу, што абляцела ўвесь універсітэт: «Але, Іван Іванавіч, некаторыя бароды адпускалі і не для праспекта». Запанавала глухая цішыня, дэкан не знайшоў што адказаць і зрабіў выгляд, што не пачуў тваёй фразы. Ён напэўна ўжо тады зразумеў, што ніякіх кароценькіх мер супраць цябе не прымеш: круглы выдатнік, павышаная стыпендыя, лепшыя навуковыя работы, аўтар палавіны ўсіх артыкулаў ва ўніверсітэцкай і факультатыўнай газетах, завадатар усіх паэтычных вечароў, нарэшце, камсорг курса... Дык вось, ты, нядаўні, літаральна ўчарашні выпускнік журфака, сядзіш за сталом у рэдакцыі «маладзёжкі», заваленым паперамі, адказваеш на бясконцыя званкі і строчыш, строчыш, быццам з аўтамата. Твае артыкулы па два-тры разы на тыдні займаюць падвалы. Яны бойкія, лёгка чытаюцца і хутка звяртаюць на сябе ўвагу і прафесіяналаў і чытачоў. Ты быццам імкнуўся аднавіць старую добрую рэпарцёрскую прафесію — пісаў аб выратаванні палаючага самалёта аэрафлоту, аб расследаванні вельмі складанай і заблытанай справы «брыльянтшчыкаў», ідзеш з экспедыцыяй на Палессе, дзе знайшлі нафту, прама адтуль дыктуеш свае рэпартажы, дамаўляешся з біёлагамі аб удзеле ў эксперыменце на выжыванне... Яшчэ ты пішаш вершы і таксама публікуеш іх у сваёй газеце, у часопісах.

Я ў той час рабіў у сельгасрэдакцыі на радыё. Работа будзённая — уборка, нарыхтоўка кармоў, догляд пасеваў, кадры для жывёлагадоўлі. У галоўныя кампаніі я з магнітафонам не вылазіў з сяла, вёў бясконцыя серыі рэпартажаў, удзельнічаў у рэйдах, праверках. У сельскай гаспадарцы я, вядомая справа чалавек, як і ты, з асфальту, нічога не разумеў, але выйсця інакшага не было. У рэдакцыі навін, дзе я супрацоўнічаў, раптам скасавалі месца, і выбіраць трэба было ці рэдакцыю раёнкі, ці рэдакцыю сельгасвяшчання. Маці ўжо была зусім хворая на той час, рэдка ўставала з пасцелі, сястра з сям'ёй была далёка, і я не мог нікуды ехаць.

Аднойчы я прыйшоў да цябе ў рэдакцыю і застаў там Валянціну. Яна сядзела насупраць, гартала нейкі часопіс і зрабіла выгляд, што не пазнае мяне або на самой справе не пазнала.

— Андрэй, пазнаеш Валянціну?

— Пазнаю,— скаааў я.— Поўдзень, сонца, мора, прыемная гутарка.

— Уяві, яе адразу пакінулі ў аспірантуры. Поўны поспех. Малады вучоны — герой сацыяльнага нарыса.

Ты быў у выдатным настроі і нёс усялякае глупства.

— Вы падыходзіце адно аднаму,— чамусьці мінорна сказаў я.— Абое вельмі перспектыўныя. Дрэнна, што не працуеце ў сельскай гаспадарцы, а то б я ўзяў у вас інтэрв’ю...

Валянціна ўсё часцей з’яўлялася каля цябе, а потым ты пачаў знікаць з ёю, з’яўляўся іншы раз на гарызонце ў кампаніях невядомых мне людзей, з упэўненымі і вельмі спакойнымі тварамі, па якіх любы мог вызначыць — у іх поўны парадак. Ты сам стаў піжонам, апранаўся ў скураныя пінжакі, кашулі-сафары. Ты навучыўся гуляць у тэніс, недзе за шалёныя грошы набыў адзідасаўскую форму, розны інвентар — ракетку, мячы, сумкі. Ты мне з гордасцю расказваў, што Валянціна заняла другое месца ў чэмпіянаце горада сярод аматараў тэнісу і ў цябе ўжо ўдар справа пайшоў, а вось злева ты скаваны, няўпэўнены... Праз некаторы час ты папрасіў мяне быць сведкам на вяселлі з Валянцінай. Сказаў без асаблівай радасці, як пра нешта радавое, будзённае.

— Сяргей, навошта...— пачаў я, не ведаючы, як прадоўжыць далей.

Ты заўсёды быў разумны, ты зразумеў, пра што я хацеў сказаць.

— Усё роўна, як з Надзькай, ні з кім так лёгка не будзе,— сказаў ты.

Я ведаў, што вы перапісваліся, потым зноў сустракаліся. Ты бегаў па сябрах у пошуках ключа... Але гэта была не тая Надзька. У яе было двое дзяцей, яна пастарэла. I яшчэ, мне здавалася, ты любіў яе сваёй памяццю. Тады ты яшчэ сказаў, што жаніцьба з Валянцінай дапаможа адным махам вырашыць многія праблемы — кватэра застанецца сястры, якая збіралася эамуж, вы будзеце жыць пакуль што ў Валянціны, потым — кааператыў, добры, акадэмічны, ля самага возера, з палепшанай планіроўкай, а то ў маладзёжцы, дый у любой іншай канторы, куды ні кінься, кватэра — калі тое будзе...

Ты меў рацыю, у цябе хутка вырашалася многае з таго, да чаго ўсе нашы знаёмыя ішлі доўга і ўпарта, але часта беспаспяхова. Ты меў ключ ад «Жыгулёў» і даверанасць — тата падарыў Валянціне на вяселлі машыну, ашаламіўшы напавал частку гасцей гэтым паведамленнем; ты мог сказаць: «Я буду працаваць на дачы» або: «Прыязджай да мяне, падвезлі добрыя прадукты, чэшскае піва і іншыя напіткі»...

Неяк ты прывёз мяне на дачу. Валянціны і цешчы не было, і мы моцна выпілі з тваім цесцем, бадзёрым яшчэ чалавекам. Мы хадзілі па вялікаму запушчанаму ўчастку, цесць гаварыў, што ў газетах, дый не толькі ў газетах, так і не навучыліся пісаць аб вучоных і навуцы, што ўсе праблемы засталіся ўбаку, а вучоныя, як ні круці, падаюцца сухарамі, людзьмі абмежаванымі, якія жывуць у незразумелым, дзіўным і нецікавым свеце...

Мы з ім згаджаліся, пілі піва, закусвалі яго чырвонай рыбай, а потым акадэмік уздыхнуў:

— Як цудоўна, што гэтых дзвюх няма.

Ён меў на ўвазе жонку і дачку.

— Ты, Сярожа, запомні,— гаварыў ён.— Я заўсёды буду на тваім баку. Але ты сам змагайся за сябе. Як я змагаюся ўсё жыццё. Інакш не хопіць ні тваёй зарплаты, ні сіл, як не хапала ім маёй, ты падумай, акадэмічнай зарплаты ніколі не хапала... Усе сокі гатовы выціснуць, але свайго дабіцца — краўчыхі, цырульнікі, масажысткі, абноўкі ў мэблевых гарнітурах і сервізах, фешэнебельныя госці з ідыёцкімі размовамі... Усё ты гэта перажывеш. Але галоўнае — рабі сваю справу, як я ўсё жыццё рабіў, і не бяры ўсё астатняе блізка да сэрца.

Табе стала няёмка за шчырасць цесця.

— Ну вы, безумоўна, Фёдар Піліпавіч, перабольшваеце. Ваша жонка такая мілая, інтэлігентная жанчына, добрая і ўважлівая да людзей...

Але акадэмік Расмагін быццам цябе не чуў.

— А ведаеце, хлопцы, я хацеў пайсці, уцячы куды вочы глядзяць. Быў тады дацэнтам, зрабіў ужо доктарскую... I было да каго. Але дачка. 3-за дачкі ўсё. А яна Валянціну ператварыла ва ўласную копію. Але ты, Сяргей, не бойся. Я цябе ў крыўду не дам, ва ўсім можаш спадзявацца на мяне.

Я бачыў — ты хочаш, каб я хутчэй паехаў.

I я пайшоў на электрычку.

Глыбокая ноч. Галя спіць побач. Мне таксама хочацца заплюшчыць вочы. Не, спаць не хочацца, але вочы закрываюцца самі па сабе. Я доўга-доўга падаю ў глыбокую бяздонную яму. Мне нядобра і пагана. Быццам я пераварочваюся ў цесным скляпенні, куды зусім не пранікае паветра, але дзе вельмі цёпла. Разумею нейкімі аддаленымі ўчасткамі мозга, што падступаецца смерць. Ніхто не ведае пра гэта. Ведала б мама... Але яе ўжо няма, я пахаваў яе, маленькую, высушаную хваробамі, на лысых, без адзінага дрэўца, могілках. Прыйшлі ўсе суседзі па бараку. Барак змяніўся толькі тым, што ў ім стала цёпла і суха, але для цяжкай хваробы маці гэта нічога не мяняла. Прыйшла твая маці, а таксама маці Віцькі Паршына, які даўно знік, яшчэ нейкія дзяды і бабулі... Ніхто не ведае пра тое, толькі ты. Але ты вельмі далёка, ты ідзеш па пляжы, па нясцерпнай гарачыні пад руку з Эдуардам Львовічам Сідаравым, Мартай, Валянцінай, яшчэ нейкімі людзьмі. Ты гутарыш з імі і не чуеш майго нямога крыку. А мне ўжо канец, паветра не хапае канчаткова, я лячу ў халодную цемру.

— Божачка, ты крычаў у сне, плакаў, некага клікаў,— гаворыць Галка.

Яна сядзіць нада мной і выцірае буйныя халодныя кроплі поту з майго твару.

— Ты прабач. Кепскі сон. Такое адчуванне, быццам наяве — духата, тунель, смерць за адзін міліметр. Даўно было, гадоў дзесяць назад. Я гэта адчуваў у сапраўднасці, я ведаю, як набліжаецца смерць.

Мае словы падаліся Галіне блытанымі, нечым накшталт трызнення.

— Супакойся, Андрэй, супакойся. Я зараз пастаўлю чай. Табе трэба супакоіцца.

— Паслухай,— я апісваю ёй у падрабязнасцях свой сон.— Гэта не выдумка. Я тануў аднойчы на Мінскім моры. Заплыў далёка, нагу звяло сутаргай, ну і пацягнула ўніз. Нават крыкнуць не паспеў. Добра, Сяргей заўважыў з берага. Але я табе пра гэта ніколі не раскозваў. Дык вось тое, што я адчуваў тады, калі амаль ужо патануў і быў побач са смерцю, цяпер дакладна паўтарылася, быццам запісанае на магнітафон.

— Гэта бывае, ты супакойся.

Яна прынесла чай. Я выпіў залпам амаль тры шкляпкі. Стала лягчэй.

— Ты кладзіся спаць,— сказаў я.— Прабач за гэту ноч.

— А ты?

— Я сёння пе засну...

Як дзіўна перакалашмаціліся ўсе гэтыя гады, зліўшыся ў маім уяўленні ў адзін бясконцы год, нашпігаваны мноствам падзей, па большай меры нязначных, невыраэных.

Я яшчэ гады чатыры траціў (для сябе) час упустую, цягаўся з магнітафонам на радыё. Мне абрыд магнітафон на плячы, мантажы, перазапісы, работа з людзьмі, якія іншы раз двух слоў не маглі звязаць, і ты, да таго часу ўжо загадчык аддзела, перацягнуў мяне ў маладзёжку. Я помню, як мяне, гэто было нечакана, запрасіў да сябе саракадвухгадовы ў той час Андрэевіч, папракаў за сваім сталом і сказаў:

— Я вас не ведаю, малады чалавек. Прабачце, але радыё, за выключэннем апошніх паведамленняў па «Маяку», не слухаю. Я зусім не лічу, што радыё — гэта каментарый, музыка, навіны. А рэдакцыя сельгаспраграм... Ну, дарэчы, справа не ў гэтым. У рэдакцыі з’явілася месца старшага карэспандэнта ў аддзеле прапаганды. Браць абы-каго, самі разумееце, не хочацца. Штат маленькі, дваццаць пяць пер’яў, з іх палавіна — гэта ўжо закон — баласт. Мне рэкамендаваў вас Валатковіч. Ён адзін з лепшых у нас, у мяне няма падстаў яму не верыць.

Ты зноў выцягваў мяне з віру.

— Для пачатку напішыце што-небудзь. Вы прабачце, але так ужо заведзена. Скажам, нарыс.

— Мяне якраз вабяць нарысы,— сказаў я.— Некалькі прайшло па радыё. Адзін — у часопісе.

— Вось і дамовіліся. На радыё я пазваню і ўсё ўладжу. Намеснік старшыні Васільеў — мой аднакурснік (калі ведаеце, наш выкармыш). Ён пойдзе мне насустрач.

I вось я ў газеце, побач няма «Рэпарцёра» і студый запісу з небаракамі-рэжысёрамі і гукааператарамі, я — газетчык, магу пісаць, чытаць сваё прозвішча ў свежанькай, яшчэ з рэзкімі пахамі фарбы газеце. Я — побач з табой. На лятучках ты адным жэстам, адной фразай перакрываеш паветра тым, хто хоча прайсціся па маіх опусах з моцным крытычным поглядам — новенькі, каці, валі на яго ўсё, і ніхто не будзе пратэставаць, абараняцца, так ужо заведзена — новенькіх трэба вучыць і павучаць. Я магу зблізку, а не збоку, у час кароткачасовых — раз на тыдзень, а то і радзей — сустрэч назіраць тваё жыццё ў цякучцы і клопатах.

Ты перасяліўся ад акадэміка Расмагіна і яго жонкі Капіталіны Філарэтаўны ў велізарную трохпакаёвую кватэру ў кааператыўны акадэмічны дом насупраць возера і быў увесь у клопатах. Узнікла шмат праблем, якія Валянціна хацела вырашыць неадкладна, бо жыццё бяжыць хутка, і галоўнае — дабіцца ўсяго ў самым пачатку, у маладосці, акружыць сябе ўтульнасцю, бо потым, у старасці, асалоду ад усяго гэтага, нават калі яно будзе, не адчуеш. Табе катастрафічна не хапала грошай — на кабінет «Луўр», спальню, дываны... Ты браў заказы на радыё, рабіў перадачы на тэлебачанні, пісаў у сваю газету, у жаночы часопіс, удзельнічаў у калектыўных зборніках, што выпускаюцца ў канцы пяцігодак. Словам, круціўся як мог і, праўда, свайго дабіваўся. Праз свае сувязі — новыя, якія нядаўна з’явіліся,— уладкаваў усё з астатнім — кухняй, дыванамі, велізарнай прыхожай, гаражом амаль каля самага дома.

Гады мільгалі, як у калейдаскопе. Ты так і не дапрацаваў свой першы зборнік паэзіі, хоць яго і прынялі ў выдавецтве. У рэцэнзента былі заўвагі чыста стылістычнага парадку, толькі ўсё рукі ніяк не даходзілі, і зборнік, у рукапісе, застаўся ляжаць у тваім стале. Я неяк завёў з табой размову пра гэты зборнік, але ты махнуў рукой:

— Не хачу быць аўтарам адзінай кніжкі. Не пішуцца вершы, Андрэй. Знікла гэта ўва мне, знікла, і ўсё, быццам і не было ніколі. Не магу выдаць ні радка.

Ты любіў сядзець у глыбокім крэсле і разважаць у акружэнні Валянціны і сваіх новых для цябе знаёмых пра літаратуру, пра цэны на дэфіцытныя рэчы, пра новыя рэцэпты кактэйляў і новыя маркі «Жыгулёў». Ты сам іншы раз здзекаваўся з сябе і кампаніі: «Сядзім і не ведаем, хто першы пачне свецкую размову...» Але гэта табе падабался, гэта было калі не ўсім, то значным кавалкам твайго жыцця.

Табе падабалася ўтульнасць, створаная Валянцінай за кошт твайго гарба, ты яшчэ не сказаў фразы: «Галоўнае — растварыцца ў рабоце», ужо не ўяўляючы толкам слова «работа», ты яшчэ мог сказаць: «Я задумаў кнігу...» — і верыў, што задума рэальная, што яна здзейсніцца.

I я тады верыў, што гэта збудзецца, ды і не толькі ў цябе, але і я тое-сёе змагу.

Я, нарэшце, амаль дабраўся да сапраўднага нарыса. Мяне ўсё часцей пачалі хваліць на лятучках. Праўда, не так, як цябе. Ты быў у выдатнай форме. Ты ўжо дасягнуў той грані прафесіяналізму, калі амаль з нічога, з маленькага, здавалася б, факта мог зварганіць падвальны артыкул, які чыталі захлёбваючыся. Прыгадваецца адзін твой судовы нарыс, які выклікаў тысячы пісьмаў.

Я пісаў больш марудна, пакутліва. Кожны раз для мяне было страшна сесці за стол, я баяўся белых, здавалася, бязмежных лістоў паперы, але паступова і я пачаў уваходзіць у норму — закручваў сюжэт, пазбягаў набіўшых аскоміну фраз, у мяне з’яўлялася рэпарцёрская лёгкасць, чытабельнасць.

Маці ўжо не было. Кожны раз, ідучы на могілкі, я быццам хаваў яе зноў. Цяпер, калі ўжо мінула нямала часу, начамі — ці то ў сне, ці то наяве — чуў яе голас. Падхопліваўся, хадзіў па вуліцах, па старых пакойчыках барака і праклінаў сябе за ўсе крыўды, якія нанёс ёй.

Аднойчы ты запрасіў мяне ў рэстаран на нейкую маленькую ўрачыстасць.

— Зноў усякія крэтыны будуць? — спытаў я.

— Не. На гэты раз без іх. Я з Валянцінай і яшчэ адна дзяўчына, сяброўка Валянціны па аспірантуры. Вельмі сімпатычная. Не пашкадуеш.

Дамовіліся сустрэцца ў «Паўднёвым». Я не любіў там бываць — вельмі яркія дзяўчаты напрошваюцца ў кампанію, тоўпяцца фарцоўшчыкі, словам, розная брыдота, але затое там выдатна кармілі, афіцыянты былі ў фраках, іграў неблагі ансамбль.

Я дзяжурыў па нумару і спазніўся хвілін на сорак. У зале ўжо поўным ходам ішла гульба, ты сядзеў з жонкай і яе сяброўкай у самым кутку. Вы ўжо выпілі, былі расчырванелыя і аб нечым гутарылі.

— А вось і мой сябар! — сказаў ты, устаючы.— Будучы класік нашай літаратуры, а пакуль вельмі ўдачлівы газетны рэпарцёр. Жыве адзін, халасты, ні ў кога не закаханы.

Сяброўка Валянціны — высокая, з вялікімі карымі вачамі, тварам крыху прадаўгаватым, тонкім — падала руку і адрэкамендавалася: «Марта».

Яна была прыгожай, з нейкай няўлоўнай, загадкавай таямніцай у вачах. Але я быў даволі абыякавы.

Я страшэнна хацеў есці.

Я выпіў некалькі кілішкаў, трохі павесялеў, пачаў расказваць нейкія цікавыя гісторыі, мне зрабілася весела, утульна. Ты таксама быў у добрым настроі, можа, ад таго, што я нечакана аказаўся ва ўдары, гэта ж рэдка са мной бывала. Высветлілася, што ніякай урачыстасці не было, гэта Валянціна наважылася пазнаёміць са мной Марту, вырашылі, што лепш за ўсё гэта зрабіць у рэстаране, дзе можна добра, без лішніх клопатаў паесці і павесяліцца. Я танцаваў з Мартай, потым з Валянцінай.

— Ну, як табе мой кадр? — спытала яна і сама ж адказала: — Адзіны сапраўдны чалавек, які можа ўнесці ў тваё неразумнае жыццё парадак і ўтульнасць. Да таго ж паглядзі на яе. Яна не падобная на тых, што цябе акружаюць.

— У мяне ўсякія ёсць, Валянціна,— сказаў я.— I такія таксама. Ты ж амаль нікога не бачыла.

I тут да стала падышла адна знаёмая.

— Ты, я бачу, сёння заняты, Андрэй?! — спытала яна і сама ж адказала: — Не апраўдвайся, дарагі. Але гэта сумна. Проста ў гэтым шынку сёння ніводнага прыстойнага мужчыны.

Я спрабаваў было нешта адказаць, але яна заўважыла цябе.

— О, Сяргей Уладзіміравіч? Сяброўская сямейная вячэра. Не рабіце такіх вачэй — я знікаю, знікаю...

Яна пайшла, і я ўбачыў, што твар Валянціны пакрыўся плямамі.

— Я не разумею...

— Супакойся, Валянціна,— гэта мая прыяцелька. Разам вучыліся. Ды і працуе па суседству. У нашым доме, дзякуй богу, усе адзін аднаго ведаюць. Сяргей тут ні пры чым.

Загаварылі аб творчасці. Не помню, з чаго пачалося. Мне здаецца, Марта сказала, што ў яе ёсць адзін пісьменнік у Вільнюсе, дык вось ён у год выдае па раману і, натуральна, жыве нармальна. А раманы, праўда, яна іх не чытала, кажуць, што так сабе — луска, паўтор азоў літаратуры, аднак пісьменніку на гэта начхаць. У яго яхта, віла ў Паланзе, жонка ў «Бярозцы» бярэ што трэба, і па тры месяцы ён сядзіць у дамах творчасці пісьменнікаў,— то ў Піцундзе, то ў Дубултах, то ў Кактэбелі.

— Ну і няхай сабе піша дрэнныя раманы, мы з Андрэем напішам добрыя. А на малако дзеткам мы і артыкуламі заробім.

— Разумееце, Марта,— сказаў я.— Няма часу спыніцца, як кажуць, азірнуцца. Цякучка заядае. Газета — гэта прорва, ненажэрны звер. Накарміў яго ўвечары, а ён ужо да ўзыходу сонца рыкаць пачынае, зноў жэрці хоча,— паўтарыў я амаль даслоўна Андрэевіча.— Але мы запраста склеім усе свае радкі і створым непераўзыдзены шэдэўральны раман.

Ты стаў раптам сумным. Я ўпершыню заўважыў, што ў цябе вельмі стомлены твар. Некалькі рэзкіх маршчын прабілася на лбе, зайграла сетка пад вачамі.

— Трэба дамоў, Валянціна,— сказаў ты.— Юра там адзін.

Так, у цябе ўжо быў сын.

Я ўздрыгваю. Тэлефонны званок, які працінае наскрозь, быццам выстрал. Хто гэта можа быць? Ноч, недзе каля чатырох. Хапаю трубку, і — не магу паверыць — голас Марты.

— Усе тут, толькі цябе няма. Проста няёмка перад Валянцінай, Капіталінай Філарэтаўнай, Фёдарам Піліпавічам, Сярожкавай смерцю. Валянціна ўсё пытаецца: «Дзе Андрэй?» Усё ж сябар, так сказаць, найлепшы сябар. Ты што, напіўся?

— Марта, я толькі што думаў пра цябе, дакладней, не думаў, а ўспамінаў. Помніш той першы вечар у рэстаране — Сяргей, Валянціна, ты і я. Я праводзіў цябе да аспірантскага інтэрната, потым ты пазваніла, прыйшла да мяне ў барак...

— Што ты вярзеш? — яна зашыпела ў трубку як змяя.— Сапраўды напіўся! У такую ноч?!

— Ды не піў я, Марта,— даўно я не вымаўляў яе імя вось так, без злосці.— Проста я пішу некралог пра Сяргея, мне яго заўтра здаваць, вось я і не прыйшоў. Таму, Марта, я і ўспомніў пра цябе.

— Пішаш некралог аб ім, а ўспаміваеш пра мяне. Ідыёт пракляты...

Яна кідае трубку. Кароткія гудкі.

Было душнае, спякотнае лета, То там, то тут узнікалі пажары на палях, гарэлі лясы, а на Палессі раптам пачалася нечуваная паводка. Я кідаўся па камандзіроўках, пісаў пра мужнасць салдат-пажарнікаў, верталётчыкаў, людзей, што ратавалі ўраджай, кожны каласок якога даставаўся нялёгкай працай. Водпуска, я, канешне ж, не прасіў. Мне гэта нават у галаву не прыходзіла, хоць цягнула, вядома, на мора. Да гэтага часу я заняў тваё месца ў «маладзёжцы» — загадчыка аддзела навін, а ты перайшоў да Андрэевіча, які ўзначаліў большую газету. Ты таксама яшчэ не быў у адпачынку, ездзіў па камандзіроўках па тых жа справах, быў заняты набыццём новай машыны, цяпер ужо сваёй другой машыны, але нешта не выходзіла: нехта не стрымаў слова, паабяцаўшы твайму знаёмаму, вельмі надзейнаму знаёмаму, але ланцужок на некаторы час разарваўся: у Саюзе таксама разводзілі рукамі, маўляў, належыць машыну мяняць праз пяць гадоў, а прайшло толькі чатыры з моманту куплі, трэба было яшчэ год не прадаваць... Ты нерваваўся, без машыны быў як без рук, усе справы адкладваліся на заўтра, паслязаўтра. Але, нягледзячы на спёку, ты паспяваў пабываць на тэлебачанні, на радыё, на кінастудыі, ў выдавецтве, а ўвечары цесць вёз цябе на дачны ўчастак, дзе яму, побач са сваім, удалося выбіць надзел і для цябе. На тваім участку пакуль стаяў часовы домік, і расліннасць расла пышная, быў нават маленькі парнічок, кветнік, паляна для адпачынку, расла свая, не з рынку, закуска: цыбуля, пятрушка, памідоры. Унутры доміка вісеў на цвічках праект будучай дачы — на пастаменце, што нагадваў палі, з вокнамі на ўсю шырыню сцен, з усходнім дахам, пад якім змяшчаўся яшчэ адзін пакой другога паверха — твой кабінет.

Будаўніцтва дачы меркавалася пачаць гэтай жа восенню. Праз нейкія два-тры месяцы і палянка, што служыла месцам адпачынку, запоўнілася будаўнічым смеццем — дошкамі, цэглай, цэментам. Гэта ўсё патрабавала дадатковых, будзь здароў якіх, выдаткаў, і ты кідаўся ў месцы, дзе плацілі грошы, з новымі хуткасцямі. У мяне было параўнаўча спакойнае жыццё, грошы мяне асабліва не хвалявалі, мне хапала на сябе — на абеды ў нашай «шклянцы», набыццё кашуль, касцюмаў, зрэдку на рэстараны, на каньяк і шампанскае для дзяўчат, што наведвалі маё жытло.

— Не думай, што гэтак будзе працягвацца вечна,— гаварыў ты мне.— Ажэнішся — і скончыцца твая вольніца, бестурботнае жыццё.

Пра жаніцьбу я не думаў. Сам не ведаю чаму. Не было чалавека, з якім па добрай волі пасяліўся б навечна, да апошніх дзён пад адным дахам. Усё часцей я сустракаўся з Мартай... Прызнаюся, з ёю прыемна было з’яўляцца ў самых розных месцах — у цябе, сярод цікаўных позіркаў сяброў Валянціны, на прэм’еры ў тэатры, проста ісці па вуліцы.

— Ты мне амаль падабаешся, Андрэй,— сказала аднойчы яна.— 3 табой лёгка і проста. Няма патрэбы гаварыць нейкія непатрэбныя, але прынятыя ў падобных выпадках словы. Калі ты не супраць, я буду званіць часцей і прыходзіць.— Яна, пэўна, улавіла ў маіх вачах трывогу. — Не хвалюйся. У мяне не будзе ніякіх прэтэнзій. Для сумеснага жыцця... Ва ўсякім разе ў мяне — іншы ідэал мужа. Толькі ёсць адна просьба.

— Якая ж? — яе апошнія словы мяне задавальнялі, і я ўнутрана супакоіўся. Ненавідзеў я гэтыя спрадвеку аднолькавыя пытанні: «А што ў нас будзе далей?», «Я так больш не магу» або проста: «Чаму мы не робім так, як усе людзі», і гэтак далей...

Яна працягвала:

— Калі мы з табой... Адным словам, больш, каб ні з кім. Мы людзі адукаваныя і ведаем, што ў наш шалёны час здараецца часта шмат непрыемнасцей.

Я кіўнуў галавой і чамусьці ўявіў карэктарку Любку: яна ўсё ж не з дурнушак, і, мабыць, з’явіцца выключэннем.

Сустрэчы з Мартай увайшлі ў звычку, яны працягваліся ўжо каля двух гадоў. За гэты час яна паспела абклеіць маё жыллё новымі шпалерамі, прымусіла пабяліць вокны, дзверы, кухню. Я хадзіў усюды з ёю, і гэта нікога не здзіўляла. Марта канчала аспірантуру, ёй трэба было пакінуць аспіранцкі інтэрнат і шукаць кватэру... У тое гарачае лета Валянціна спытала ў мяне:

— Ты што — думаеш ганяць дзяўчыну па горадзе ў пошуках кутка?

Я нічога не адказаў, а потым сказаў:

— Да верасня, калі яе папросяць, яшчэ далёка.

Валянціна падключыла цябе. Ты ў гэта лезці не хацеў, але ўсё ж аднойчы распачаў са мной прыкладна такую гаворку, на што я адказаў, што не магу зрабіць Марце прапанову. Сам не ведаю чаму.

А ў той дзень ты пазваніў мне, нібыта не мог падняцца паверхам вышэй са сваёй рэдакцыі, і прапанаваў правесці вечар у цябе на дачы «за бутэлькай бургундскага».

Я толькі што вярнуўся з камандзіроўкі, мне трэба было адпісвацца, але гарачыня стаяла нясцерпная, за стол ісці не хацелася, і я ўчапіўся за тваю прапанову, як за выратавальную саломінку.

— Спускайся ўніз,— сказаў ты,— Па дарозе выкупаемся.

— Цягнуцца на электрычку? — спытаў я.— У такім выпадку лепш паехаць да мяне. Нікога няма, цішыня і ўтульнасць — выдатныя спадарожнікі старых сяброў. Да таго ж можам запрасіць каго-небудзь.

— У мяне машына цесця. Яны матанулі, як усе прыстойныя людзі, на поўдзень. Так што свабодныя дзве дачы — яго і мая. Жонка ў інстытуце дацямна.

Мы ўселіся ў «Волгу», ты націснуў на «газ». Хвілін праз пятнаццаць мы выбраліся з горада — ад паху бензіну і расплаўленага асфальту, чырвоных, потных твараў прахожых — на шырокі праспект. На спідометры 100, ззаду ў сумцы плёскалася сухое віно.

— У мяне ёсць да цябе, можна сказаць, дзелавая размова,— сказаў ты.

Я падумаў — зноў. Ты ўгаварыў ужо аднойчы, з паўгода назад, весці на тэлебачанні цыкл перадач, справа вельмі даходная, на працягу года гарантаваныя сто пяцьдзесят рублёў на кожнага ў месяц, а намаганняў нямнога — адстукаць на машынцы старонак дзесяць, а потым абзваніць разам з рэдактарааі удзельнікаў перадачы, прагон, выхад у эфір і — каса. Спачатку я згадзіўся, а потым пераканаўся, што гэта ўсё ж д’ябальская, высунуўшы язык, бегатня. Адмовіўся, спаслаўшыся на былое тваё, вельмі нялёгкае месца ў нашай канторы, якое трэба асвойваць без падрыхтоўкі, з лёту, бо на месца Андрэевіча прыйшоў новы шэф, чалавек вельмі ініцыятыўны, і мне трэба гнаць радкі амаль у кожны нумар, калі не свае, дык чужыя. Ты сказаў, што чалавек я кончаны, зусім не дзелавы, але не злаваўся, а знайшоў новага сааўтара Федзьку Граковіча з сакратарыята, які быў халасты, шмат пісаў рознага, але заўсёды скардзіўся на недахоп грошай і ў кішэні меў дзяжурны пакамечаны рубель, а ў самыя ўрачыстыя дні — траяк, і тады ўсіх шакіраваў сваёй шчодрасцю.

— Ніякіх дзелавых размоў,— кажу я.— Купаемся, а ўсё астатняе потым.

Ты згаджаешся, мы выязджаем пад знак, у цябе ўсе гаішнікі свае, скідаем адзенне і плюхаемся ў халаднаватую, праточную ў гэтым месцы ваду.

Яшчэ пятнаццаць хвілін, і мы на тваёй дачы, дакладней, на стыку дзвюх дач — тваёй і цесця.

— Куды пойдзем? — пытаеш ты.

— Да цябе. У тваім доміку вельмі ўтульна. Ніякіх акадэмічных талмудаў.

Мы сядаем у цяньку. Я заўсёды здзіўляўся твайму ўменню накрываць стол — ты імгненна рэжаш цыбулю, пятрушку, памідоры, сарваныя з град, я рву на кавалкі каўбасу, выкладваю атлантычныя селядцы, што сёння давалі ў нашым буфеце.

Ты дзелавіта аглядзеў стол і сказаў:

— Дарэмна гарэлкі не ўзялі. Якое мора закусі!

— Але ты ж за рулём...

— Глупства. Выспімся тут, а раніцай — на службу.

— Валянціна ведае? — пытаюся я, разліваючы віно ў шклянкі.

— Яна толькі дзякуй скажа,— гаворыш ты і залпам выпіваеш шклянку.— Сёння сустрэча з табой, праўда, не пры такім, так сказаць, антуражы, адбываецца па яе просьбе.

Я вылупліваю на цябе вочы.

Ты ўсміхаешся:

— Нічога страшнага, старыкан. Марта твая цяжарная.

— Ха-ха! — Я б’ю сябе па баках і пачынаю качацца па траве.— 3-за такой дробязі везці мяне на дачу, ды яшчэ з дазволу і па даручэнню жонкі, купаць па дарозе, імчаць у «Волзе» цесця з хуткасцю сто. Дык жа не дзяўчынка, пад трыццаць ужо ухнула...

Я наліў віна табе і сабе.

— Дык мне Валянціне так і перадаць?

— Так і перадай! — сказаў я.— Жаніцьба ў планы маіх бліжэйшых двух пяцігодак не ўваходзіць. Ніхто нікога за рогі не браў і ў пасцель не цягнуў.

— Усё ясна,— сказаў ты.— Мая функцыя парламенцёра выканана, давай проста піць і любавацца прыродай.

Я выпіў і пачаў глядзець убок, каб ты не бачыў маіх вачэй. Нагаварыў я, вядома, рознай лухты, хоць не зусім бяссэнсавай. Навіна страшэнна ўразіла мяне. Я і сам ведаў, што трэба неяк уладкоўваць сямейнае жыццё, сястра прыязджала, паўнацелая, з тоўстымі дзецьмі і мужам-палкоўнікам, расплакалася, што я прападаю дарэмна, што ў мяне адна пара шкарпэтак і ў кухні жывуць мышы... Я тады пакляўся, што ажанюся, тым больш Марта мне не брыдкая, праўда, патыхае ад яе іншы раз некаторым правінцыяльным рацыяналізмам, але іншыя і таго горш, узяць хоць бы тваю Валянціну, прабач, вядома... Да таго ж пазванілі з ЖЭКа і сказалі, што праз паўгода або нават менш барак наш ідзе пад знос і ўсім дадуць кватэры ў Зялёным Лузе. Мне свеціць аднапакаёўка. Віно, а мы дапівалі другую бутэльку, раптам прасвятліла маю галаву: жанаты — гэта два пакоі, а тут яшчэ дзіця будзе — значыць, трохпакаёвая.

— Паслухай, Сяргей, я ажанюся. Перадай гэта Валянціне, а Марце я сам пазваню. У яе шыкоўныя перспектывы.

Я раскрыў свае планы наконт кватэры. Мы выпілі за будучае наваселле і пайшлі гуляць па лесе. Спёка спала. Было нават халаднавата, свежа, толькі ногі наліліся цяжарам ад віна.

— Вось так рашаюцца самыя вялікія, складаныя справы. Кім ты быў учора? Радавым паляўнічым за спадніцамі,— гаварыў ты.— А заўтра становішся прафесійным паляўнічым, разумееш, прафесійным.— Твой язык крыху заплятаўся.— Так уладкавана жыццё многіх сем’яў, толькі ўсе стараюцца рабіць выгляд, што ні аб чым не падазраюць.

Назаўтра, з цяжкай галавой пасля віна, седзячы ў прадымленым наскрозь душным кабінеце, я названіў Марце.

— Трэба сустрэцца,— сказаў я.

Пры сустрэчы ў кафэ я без доўгіх прадмоў прапанаваў ёй падаць заяву ў ЗАГС, сказаў, што я ўжо ўсё ведаю, што ў рэшце рэшт пара нам быць разам...

Неўзабаве панаехала сваякоў Марты з Маладзечна — бацька, маці, абое сухенькія, падобныя адзін на аднаго, як блізняты, браты, сёстры, родныя і стрыечныя, дзядзькі і цёткі, паклікаў я ўсіх, хто ў мяне быў, больш няродных, чым родных,— і загуло ў нашай выдавецкай сталоўцы вяселле.

Чаму ў мяне нічога не выйшла з Мартай? Магло ж атрымацца нармальнае жыццё. Не горш і не лепш, чым у іншых. Яна перабралася да мяне, і ў двух мікраскапічных пакоях запахла жыллём. Па начах я слухаў, як усё больш упарта, упэўнена жыве ў Марце дзіця; я настолькі прывык да яго варушэння, што перастаў уздрыгваць у сне, а наадварот клаў руку на жывот Марты і слухаў, адчуваючы, што знаходжуся ў нейкім новым, невядомым для мяне свеце.

Перад самымі родамі я атрымаў у ЖЭКе ордэр — наш барак зносілі. Са старых рэчаў у новую кватэру, апрача гадзінніка, які аднекуль прыцягнуў бацька, старога куфра, дарагога як памяць аб маці — яна вельмі яго любіла,— ды фатаграфій са сцяны,— не было чаго браць.

Марта пачынала нервавацца, ёй хацелася, каб адразу ў новай кватэры было ўтульна, ніколькі не горш, чым у Валянціны, а то і лепш, бо ў яе, у Марты, густу ніколькі не менш. Я яе супакойваў, гаварыў, што вось цяпер прыйшоў мой час брацца за заказы і гнаць, гнаць радкі, бо ўвесь гэты час я сядзеў быццам у засадзе і чакаў моманту. Гэта я паўтараў твае словы. Грошай катастрафічна не хапала, я неяк спусціўся да цябе на паверх і сказаў:

— Старыкан, падключай мяне да ўсяго, чаго толькі можна. Прагучаў стартавы стрэл.

Ты засмяяўся:

— I ты, Брут!

Потым сказаў сумна:

— Добра, што табе не трэба кідаць пісаць вершы. Ты іх ніколі не пісаў. А аб прозе ты толькі марыш. Ты ў лепшым становішчы.

Ты ўстаў з-за машынкі і адразу ж выклаў карты. Галоўнае заключалася ў тым, каб усё паставіць на канвеер: сёння атрымліваеш у адным месцы, а заўтра ведаеш, што атрымаеш у другім, трэцім, чацвёртым. Ланцужок не павінен разрывацца.

Ты сказаў, каб я зайшоў заўтра, што ў цябе ёсць на прыкмеце адна справа, не вельмі вясёлая, але вельмі карысная для сямейнага бюджэту. Я паглядзеў на твой завалены паперамі стол, на старонку, запраўленую ў машынку, і прачытаў: «Фёдараў: Ва ўсім нашым раёне фонды адчувальна ўзраслі.

Карэспандэнт: Карацей кажучы, многія з апісаных на прыкладзе гаспадарак вашага раёна працэсы паўтараюцца з незвычайным падабенствам: сабекошт прадукцыі ў выніку асваення намінальных укладанняў у гаспадарках моцна ўзрос, рэнтабелыіасць вытворчасці знізілася, фондааддача ажывілася, фондаёмістасць павялічылася...»

Ты прыкрыў ліст рукой:

— Як бачыш, проза... Цяпер за эканоміку ўзяліся, перадачы на тэлебачанні проста з рук ірвуць. А потым і ў сябе запусцім.

Ты стараўся ўсё менш бываць у камандзіроўках, пра свае экспедыцыі ўспамінаў толькі за бакалам віна. На камандзіроўку ішлі дні, потым прыходзілася наганяць, каб не перарваць ланцужок, пачыналася запарка. Але Андрэевіч і ў вялікай газеце быў табой задаволены, хоць ты стаў чысцейшым кабінетчыкам і артыкулы пісаў па званках або, як любіў сам іншы раз гаварыць, назіраючы жыццё з акна. Рука ў цябе была набіта, і ты пісаў «маралі» без адзінага факта, «з галавы», разважаў над пісьмамі чытачоў па ўсякаму выпадку, пісаў вельмі хадавыя, талковыя эканамічныя агляды, а калі хто-небудзь пачынаў вякаць, што «Валатковіч халтурыць», ты траціў тры, чатыры дні, тыдзень — гэта было проста подзвігам — і шпурляў у недругаў, а таксама і ў чытачоў нешта такое, пра што ўсе пачыналі гаварыць. Прыкладна раз у тры месяцы. Такія артыкулы надоўга запаміналіся. У адным з іх, з бойкай назвай «Дзе дэфіцыт?», ты разбіў у пух і прах некалькі буйных гастраномаў за тое, што там хаваюць дэфіцытныя прадукты пад прылаўкам. Адразу ж пайшлі пісьмы, рэагаванні, былі незадаволеныя званкі, але ўсе факты пацвердзіліся. Потым ты схапіўся — гэта быў твой гандлёвы перыяд — з дырэктарам абласнога аб’яднання мэблі. Гэтая дамачка, саракагадовая чароўная прыгажуня, вырабляла чорт ведае што — адпраўляла кантэйнеры з імпартнай мэбляй у паўднёвыя краі, брала хабар, гэтым жа прымушала займацца падначаленых.

Пасля выхаду артыкула пасыпаліся званкі з Міністэрства гандлю: гэта наш лепшы кадр, як вы змаглі так на яе напасці, мы гэтага не даруем. Ты паехаў яшчэ раз на месца, і ў газеце з’явіўся фельетон. Факты ў ім яшчэ раз пацвердзіліся — ты меў рацыю. У справу ўмяшаліся вышэйшыя інстанцыі, дамачку знялі з работы, аддалі пад суд.

Дома ўвечары пасля гутаркі з табой я сказаў Марце:

— Я быў у Сярожы. Бяру заказ... Словам, не хвалюйся, справа пойдзе.

Назаўтра ты звёў мяне з манументальным, у касцюме «Англетэр», чалавекам з завода «Калібр».

— Наш завод мае слаўную гісторыю,— пачаў ён.— Хутка мы адзначым пяцьдзесят. Хацелася б мець сваю гісторыю, напісаную вопытным журналістам. Мы папрасілі Сяргея Уладзіміравіча, нам яго параілі, і да таго ж мы чытаем газету, але ён спаслаўся на занятасць і парэкамендаваў вас. Аплата — трыста за друкаваны ліст, і потым, калі нам удасца выдаць кнігу ў выдавецтве — то атрымаеце і там. Размер — дзесяць друкаваных аркушаў.

Я прыкінуў — дзесяць друкаваных аркушаў па трыста, ды плюс яшчэ выдавецтва пры спрыяльным выніку. Нядрэнна.

Ты глядзеў у гэту хвіліну на мяне радасна-паблажліва.

— Я згодзен,— сказаў я адзінае, што мог сказаць.

— Тады я пазваню галоўнаму бухгалтару,— заключым дагавор, і вы зможаце атрымаць шэсцьдзесят працэнтаў. Тэрмін выканання заказу — год.

— Ён хутка піша. За месяцаў пяць справіцца.

Мы паціснулі рукі. Чалавек з «Калібра» паехаў.

— Ён напіша хутка таму, што яму вельмі патрэбны і сорак працэнтаў,— сказаў ты яму ўслед.

Я ўяўляў задаволены твар Марты. Яе мара — адразу ж увезці ў новую кватэру сценку або спальню. Мара яе неўзабаве збываецца, зноў жа пры тваёй дапамозе — ты падключаеш «карупіраваны народзец», і мэбля прама з базы едзе ў кватэру ў мікрараёне Зялёны Луг, калі Марта знаходзіцца яшчэ ў радзільным доме. Я сустракаю яе задаволены, на машыне, узятай у шэфа, і гавару: «Цябе чакае сюрпрыз». Медсястра ўручае мне маленькі скрутачак — дачку — у абмен на шампанскае і цукеркі.

У машыне, апрача мяне, бацькі Марты, яны прыехалі прама ў рэдакцыю са скруткамі, клункамі, яшчэ не былі ў новай кватэры, думаюць, што яна зусім пустая, але я ім нічога не гавару. Мы пад’язджаем да дому, я няўмела, баючыся выраніць, нясу да ліфта дачку.

— Які сюрпрыз?! Ну скажы, я проста не вытрымаю! — прыстае Марта.

Я мужна маўчу. Адчыняю свежаабабітыя дэрмацінам дзверы. Марта першая кідаецца цераз прыхожую ў пакой, і я чую адтуль яе вокліч:

— Які ты малайчына! Які цуд!

Перад яе позіркам — гарнітур «Розмары» — сценка пад даўніну, чырвонага колеру, у стылі часу — стол, шэсць крэслаў, абабітых аксамітам, канапа-ложак.

Бацькі кінуліся разглядаць унучку, у якой яшчэ не было імя, а Марта садзілася то ў крэсла, то на канапу, мацала рукой мэблю.

Бацька Марты пацікавіўся, колькі гэта ўсё каштуе. Я назваў суму. Старыя абодва пляснулі рукамі.

— Дык жа за такія грошы і спальню можна было купіць, і гасціную, і кухню, і дзіцячы пакой, усё,— сказала яе маці амаль з адчаем у голасе.— Я была ў Мінску ў кватэры дачкі Гайтакоў, ты помніш Галю, на год маладзей цябе ў школе вучылася, дык у іх усё прыгожа абстаўлена, да таго ж танна і сціпла.

— Ах, мамачка, ды перастань ты, калі ласка. Я хачу, каб у мяне было прыгожа, утульна, каб пасля работы можна было адпачыць і людзей не сорам было запрасіць. Каму патрэбны прымітыўныя дошкі, сярод якіх сябе адчуваеш, як у казарме.

— А грошай дзе наберыцёся?

— Я хутка абараняюся, Андрэй можа зарабіць колькі захочаш у літаральным сэнсе гэтага слова.

Марта пачала хадзіць з пакоя ў пакой.

— Тут будзе спальня... Можна было б... Але пачакай, у Валянціны такая ж. Тут — твой кабінет. Фотасцэнка — від на мора або на лес, каб пісалася лепш, сценка, пісьмовы стол. I вось што я заўважыла: у Валянціны не хапае карцін-арыгіналаў. Нейкія прымітыўныя чаканкі з кузні, карацей, шырспажыў. Патрэбны карціны, няхай нават з мастацкага салона, не шык, вядома, але хутка і яны будуць цаніцца. Я чула, што ў Маскве нейкі амерыканец скуплівае карціны нашых маладых, невядомых мастакоў, лічачы, што з часам хоць адзін з іх стане вядомым і ён застанецца ў выйгрышы.

Па начах я люляў бясконца дачку, а днём, да позняга вечара, біўся над рукапісам аб заводзе — матэрыялаў мне аб ім далі вельмі мала,— удзень пералапачваў пісьмы ў рэдакцыі, здаваў свае артыкулы. Словам, жыў амаль тваім жыццём. Грошай не хапала. Да ўсяго іншага аказалася, што нам поўнасцю трэба мяняць гардэроб.I яшчэ кватэра заставалася паўпустой. Я сам знайшоў падыходы да заказных фільмаў, а ты задумаў серыю брашур у выдавецтве «Асвета». Мы з табой на пару ўзяліся расказаць пачынаючаму пасляшкольнаму люду пра ўсе прафесіі, што чакаюць іх за парогам школы. Мы страчылі гэтыя брашуры адну за адной, справы мае, а дакладней, справы Марты паляпшаліся, але апетыт не змяншаўся, а рос, ды і мне падабалася — якая ж гэта неверагодная дрыгва — цягнуць у дом усё новыя прадметы сямейнага раю, папаўняць гардэроб моднымі касцюмамі, сарочкамі, гальштукамі, рыпець тонка вырабленай скурай...

Аднойчы вечарам мы прыйшлі з табой у бар дома журналістаў. Там, як заўсёды, было шмат людзей, і сярод іх паўп’яная фізіяномія паэта Урбанюка, ты помніш яго, ён вучыўся курсам маладзей за нас, пісаў вершы, з якіх усе насміхаліся, і які страшэнна зайздросціў табе. Яшчэ ён вызначаўся тым, што пастаянна выплакваў сабе адзнакі не ніжэй чацвёркі, стараючыся атрымаць стыпендыю.

Цяпер усюды друкавалі яго вершы, ён меў некалькі зборнікаў, быў членам Саюза. Ён адарваўся ад сваёй кампаніі, падышоў да нас:

— Вітаю пісьменнікаў-брашурыстаў. На-азіраю,— ён злёгку заікаўся,— за выданнем вашага шматтомнага збору твораў. То-олькі во-ось чамусьці падпіскі нідзе не аб’яўлена. Я ці-ікавіўся.

— Пайшоў прэч,— сказаў я.— Ад тваіх вершаў хочацца спаць. Ты і сам гэта добра ведаеш.

Безумоўна, я памыляўся. I ты гэта ведаў. У яго нярэдка былі пробліскі. Ён браў работай, хоць быў у тысячу разоў менш таленавіты, чым ты.

Мы выпілі тады нямала — манета ў кішэні звінела — і пайшлі пехатой дамоў.

— Ты ведаеш, Андрэй,— гаварыў ты.— Яго вершы памруць, мабыць, хутчэй за нашы брашуры, усе мы не Пушкіны і не Талстыя, дый раманы зараз многія строчаць дзеля манет. I раманісты такія ж падзёншчыкі, як мы з табой.

— Чаму мы з табой не пішам раманы? Розніцы ж няма,— сказаў я.

— А мы пачнём. Разбярэмся з ўсёй луской, цякучкай, створым, так сказаць, аснову і напішам. Ты ведаеш, у мяне нават ёсць тэма, я часта над ёй думаю ў вольную хвіліну. А потым можна найсці на вольны хлеб. Уяві сабе: прачнуўся раніцой — пішы для душы і ўвечары, і ўдзень таксама.

Час цёк як пясок скрзь пальцы... Быццам бы і нядаўна перайшоў з маладзёжкі, следам за табой, у вялікую газету, а ўжо і тут спісаў мора паперы, бачыў сотні палос пажоўклай да архіўнага колеру паперы. Мне ўсё абрыдла, асабліва мой набіты рэчамі дом — шмат можа сажраць трохпакаёвая саракасямімятровая кватэра, запоўненая гучнымі крыкамі Марты, што ёй надакучыла думаць пра кожны рубель, што гады незваротна знікаюць, і яна хоча выглядаць лепш за іншых, якія на тое не маюць права. Я стараўся пазней прыходзіць дамоў, я пачаў усё часцей адмаўляцца ад заказаў, усё радзей пачаў пісаць артыкулы, што не вельмі адабраў Андрэевіч... У цябе на скронях з’явілася сівізна, ты ўсё часцей пачынаў гаварыць, што стамляешся, не высыпаешся... Ты першы пачаў дыктаваць артыкулы на машынку, не маючы ні радка загатоўкі, потым гэта пераняў і я. Артыкулы атрымліваліся усё больш халодныя, сухія, але яны былі прафесіянальныя.

Патрэбна была нейкая аддушына. Недзе ты падчапіў, я цяпер ужо не памятаю дакладна дзе, новага прыяцеля Аляксея Савіча Партнова. Ён працаваў па адміністрацыйнай, як ён сказаў, лініі і адразу ж прыглянуўся мне бесшабашнасцю, гаварлівасцю і яшчэ тым, што не шукаў у знаёмсгве ніякай выгады. Ён меў адносіны да лазняў, цэлай разгалінаванай, прадуманай сеткі вытворчых лазняў з масажнымі, пакоямі адпачынку, з якіх не хацелася пераходзіць у парылку — каміны, звярыныя шкуры, халадзільнікі, наборы кілішкаў. У іх было немагчыма трапіць, але Аляксей Савіч арганізоўваў усё хутка, і кожны раз мы ездзілі ўсё ў новыя лазні. У лазні піравалі, звычайна, да позняй ночы. Аляксей Савіч адпарваў, здавалася, кожную мышцу, гаварыў тосты, пасля якіх нельга было не выпіць. Пачынаў ён звычайна так:

— Давайце вып’ем за мужчынскае братэрства, якое ніколі яшчэ нікога не падводзіла, за людзей, з якімі можна смела ісці хоць у агонь, хоць у ваду.

Заканчваў:

— Вып’ем за тое, каб зноў сустрэцца ў лазні і забыць пра ўсе нашы беды.

Назаўтра раніцой, ледзь я ачуньваў і ўключаўся ў работу, ты заходзіў у кабінет і гаварыў:

— Звоніць Аляксей Савіч. Пытаецца, як будзем рашаць пытаяне на вечар.

Я разумеў, што азначае «рашаць пытанне» — стол, накрыты ці то ў лазні, ці то на прыродзе.

Я ўяўляў Марту — сярод крэслаў і падушачак, дачку — копію мамачкіну — і гаварыў:

— Скажы, што пытанне трэба вырашыць станоўча.

Мы ехалі куды-небудзь у лес, Аляксей Савіч браў свайго сябра-музыканта Фадзеева, чалавека, які паклаў на свае плечы нядаўна трэцюю сям’ю, варылі юшку, піравалі і скардзіліся на жыццё. Яшчэ мы заязджалі да сяброўкі Аляксея Савіча, пышнай бландзіністай жанчыны, Сашачкі.

Неўзабаве Марта запратэставала:

— Грошай стаў прыносіць усё менш, п’еш і п’еш, а мне прыходзіцца нажываць даўгі.

У сям’і акадэміка Расмагіна, які да таго часу ўжо ледзьве цягаў ногі, забілі трывогу — Сярожа запіў. Пачаліся спачатку дробныя, а потым усё больш буйныя скандалы, у якія ўцягваліся акадэмік, цешча, Валянціна, Марта, прапясочвалася, як магла, мая асоба. На цябе гэта пачало ўплываць. Ты вырашыў: п’янка — не выйсце, трэба спыніцца. Неяк у лазні ты не выпіў ні грама і па дарозе дамоў сказаў мне, п’янаватаму, калі я прапанаваў яшчэ куды-небудзь заехаць:

— 3 гэтым час канчаць, Андрэй.

— 3 чым, гэтым?

— 3 гарэлкай. Сап’емся ўшчэнт, сам ведаеш.

— Фу ты, а я думаў — з заказнымі брашурамі пра свінагадоўчыя фермы. Усё гэта можна рабіць толькі пасля добрай папойкі.

— Трэба растварыцца ў рабоце,— сказаў ты.

— У якой?

— Мне прапанавалі тэму. Даволі сучасную — праблемы інфармацыі. Цесць звёў мяне з адным чалавекам, гады за два можна напісаць кандыдацкую. Абрыдла пісаць дзяжурныя артыкулы.

Я зарагатаў.

— Гэта будзе адзін выпадак, калі з журналістыкі ў кандыдаты пойдзе хоць адзін нармальны журналіст. На якога д’ябла табе ўсё гэта, Сярога?

— Ты разумееш... Як бы табе гэта растлумачыць. Гэта дасць цвёрдую аснову, і тады можна будзе, не думаючы аб манеце, засесці за што-небудзь сапраўды вартае. Хоць, хто яго ведае. Мы ўжо прывыклі жыць з некаторым апярэджаннем любых, нават значных заработкаў.

Я потым забыў раніцой гэту нашу з табой размову. У мяне балела галава, да таго ж Марта пачала гадзін з пяці раніцы скандаліць. У яе павысіўся ціск, пачаліся нейкія незразумелыя хваробы, і яна стала невыноснай. Да таго ж узніклі нелады з абаронай, здаецца, нехта з апанентаў выявіў нейкія запазычванні. У акадэміка Расмагіна ў гэтай галіне не было сваіх людаей ці ён проста не хацеў умешвацца. Я абяцаў ёй звязацца з адным чалавекам з акадэміі, у якога я неяк браў інтэрв'ю, і ён аказаўся чалавекам даволі кампанейскім, ахвотна ішоў на кантакт. Я і на самой справе гэтай раніцой пазваніў, але мой знаёмы вучоны спаслаўся на занятасць, яшчэ на нешта, хоць я толькі прасіў у яго кансультацыі і парады.

Пазваніў Аляксей Савіч са сваім вядомым:

— Як будзем рашаць пытанне на вечар?

Я расказаў яму пра ранішні скандал, пра тое, што паабяцаў Марце памагчы ўсё ўладкаваць з дысертацыяй, і ў мяне, як і належала, нічога з гэтага не выйшла.

— У якой галіне ваша жонка збіраецца абараняцца? — толькі і спытаў Аляксей Савіч.

Я сказаў. Ён перазваніў хвілін цераз пятнаццаць, паведаміў, што знайшоў канал, але чалавека трэба «браць» з ходу, не адкладваючы на заўтра. Я не стаў распытваць, забег да цябе, змрочнага, з зямлістым колерам твару, тут жа, пры табе, набраў нумар тэлефона Марты, сказаў, што ўсё ў парадку, ёсць зрухі і проста сёння трэба накрыць стол, што прыйдзе патрэбны чалавек з акадэміі разам з Аляксеем Савічам. Я яшчэ дадаў, што трэба запрасіць Валатковічаў, маўляў, даўно не збіраліся сем’ямі, добра было б заадно пабыць з сябрамі.

Марта разанула:

— Вам мала агульных п’янак? — але тут жа дадала: — Добра, я пазваню Валянціне.

Нічога не разумеючы, ты глядзеў на мяне.

— Вы запрашаецеся на вячэру...

Ты ўздыхнуў:

— Уяўляю, яны збяруцца разам?! Паляцяць нашы слаўныя голавы вобзем.

— Нічога, Аляксей Савіч ім лапшы на вушы навешае. Да таго ж ён прыходзіць а нейкім адміністратарам ад навукі. Той гатовы дапамагчы Марце.

Аляксей Савіч, як аказалася, перакананы стары халасцяк, з павагай хадзіў па кватэры, паўтараючы свайму прыяцелю Мікалаю Сцяпанавічу:

— Мне здаецца, тут жыве вельмі дзелавы чалавек,— ён падміргваў мне.— Адданы свайму сямейнаму ачагу, абавязкам бацькі і мужа. Усё абстаўлена з такім густам, да драбніц. Не тое, што ў некаторых кватэрах, гэткіх гняздзечках псеўдаінтэлігенцыі.

Ён здорава падыграў Марце, і тая не вытрымала:

— Што вы, Аляксей Савіч, да пры такім гаспадары... Тут было б проста пуста...

Было выпіта і з’едзена шмат. Аляксей Савіч расказваў шмат пікантнасцей з жыцця славутых спартсменаў і артыстаў. Мікалай Сцяпанавіч засяроджана піў і закусваў, а я спытаў у цябе, відаць, пасля кілішка пятага або шостага:

— Ты, мне здаецца, учора плявузгаў нешта наконт аспірантуры, дысертацыі.

— Гэта ўжо амаль вырашана,— адкаэаў ты.— Пакуль не позна, нельга траціць такі шанс. Ты добра падумай — ніякай перспектывы. Ну, год пройдзе, ну, пяць, ну, дзесяць... Потым што? Пісаць інфармацыі і справаздачы з прафсаюзных канферэнцый? Або трафарэтныя замалёўкі ў лепшым выпадку, над якімі шэф паставіць з літасці да шаноўнага ўзросту і шматгадовага газетнага стажу рубрыку «нарыс». Ты адкажы мне, хто дарабіў у газеце да мяжы, я маю на ўвазе пенсію, не спісаўшыся? Ніхто. Выжылі тыя, хто своечасова пакінуў і паспеў нешта зрабіць.

У цябе была жалезная логіка, і я нічога не мог адказаць. У мяне не было ніводнага аргумента супраць, ты гаварыў усё вельмі правільна.

— А я хачу, я спадзяюся яшчэ што-небудзь напісаць для сябе, разумееш, не дзеля грошай.

— А як жа твае словы — усё роўна ніхто Пушкінымі і Талстымі не стане...

— Ды гэта ўсё словы... Я адчуваю, што яшчэ нешта змагу, але толькі не ў нашай канторы.

— Ты што ж, адразу і пойдаеш?

— Ды не, мінімум праз два гады. Пакуль не абаранюся.

Я пасля гэтых слоў з палёгкай уздыхнуў, думаючы, што гэта ўсяго толькі твая новая ідэя.

Я чую дыханне за спіной. Усё бліжэй, бліжэй... Мяккая далонь гладзіць мяне па валасах, гарачыя губы цалуюць у патыліцу, у скронь.

Я гляжу на гадзіннік — яшчэ далёка да раніцы, мяне ёсць яшчэ час.

Я абдымаю Галю, прытульваю да сябе.

— Я ні ў чым не магу разабрацца, ні ў чым,— кажу я.— Нейкія абрыўкі, мітусня, мільгаценне, марна патрачаныя дні, месяцы, гады.

— Супакойся, ты ўвесь у халодным пату. Можа сагрэць чай?

Я правёў рукой па яе твары.

— Ты кладзіся лепш, паспі. Разумееш, у мяне зусім не застанецца часу.

Яна глянула на лісткі, раскіданыя па стале.

— I гэта ўсё для таго, каб напісаць некралог памерам у дзве старонкі?

— Гэта ўсё для мяне,— гавару я.— Не для яго. Яму ўжо нічога не патрэбна.

Нехта нябачны, быццам знутры, націснуў на спуск стартавага пісталета, і ты сарваўся з месца, узяў свой новы старт. Бачыліся мы ўрыўкамі на рабоце, на тваім стале з’явіліся, апрача папер, кнігі па праблемах развіцця інфармацыі, англійскія слоўнікі, нейкія навуковыя работы. Ты прападаў у кабінеце нават у час нашага нягласнага абедзеннага перапынку, устаноўленага невядома кім і калі, а вечарамі, не заязджаючы дамоў, імчаў у бібліятэку і сядзеў там да позняй ночы. Але раз на тыдзень быў наш дзень, лазневы святы дзень, з прысутнасцю Аляксея Савіча і іншымі людзьмі з кампаніі, якая разраслася без твайго ўдзелу. Мы парыліся, пілі піва, елі сушаную рыбу, зноў парыліся, потым качаліся ў снезе прама на вуліцы або на траве ці падалі ў ваду прама з лазні, у залежнасці ад пары года, вялі размовы аб жанчынах, клялі жонак і работу. Аднойчы мы зусім перайшлі межы, забраліся ў парылку ў адзенні ды на верхнюю паліцу, спявалі: «Па кропельцы, па кропельцы, і шклянкамі пасля...» Ты адзін быў сур’ёзны і ледзьве расцягнуў нас па машынах, ты наогул у той час навучыўся не падыходзіць да крытычнай рысы, і я ў глыбіні душы зайздросціў табе, хоць сам так не мог, ды і не хацеў.

Неяк у нядзелю я застаўся дома зусім адзін, рабіць не было чаго, твой тэлефон маўчаў, Аляксей Савіч таксама некуды падзеўся, і я пайшоў прагуляцца па горадзе. Ногі самі прывялі мяне ў раён нашага даяцінства. Барака ўжо не было, а твой дом узвышаўся шэрым гмахам і быў ніколькі не горшы, чым пабудаваныя ў апошні час, ва ўсякім разе выглядаў больш надзейна, грунтоўна. Я зайшоў у пад’езд, адчыніў металічныя дзверы ліфта, у якім калісьці любіў катацца, падняўся на патрэбны паверх, які я ніколі не мог забыць.

Дзверы мне адчыніў хлопчык гадоў дванаццаці, спытаў:

— Вы да каго?

Я згадаўся, што гэта твой пляменнік, і сказаў, што мне патрэбна яго бабуля, твая маці — Галіна Цярэнцьеўна.

— Бабуля, цябе! — крыкнуў хлопчык у глыб кватэры.

Я пачуў лёгкую, шпаркую хаду, словы:

— Хто ж гэта можа...

Яна ўбачыла мяне, спынілася толькі на імгненне, кінулася на шыю, чэпка абняла:

— Андрэйка...

Мы пілі ўдваіх чай, я быццам акунуўся ў свет нашага дзяцінства, мне здавалася, вось-вось на парозе з’явіцеся вы з Віцькам Паршыным і загарлапаніце:

— Ты чай п’еш, дурная башка, а сельгаспасёлак нашых калашмаціць...

— Ты кепска выглядаеш, Андрэйка,— гаворыць Галіна Цярэнцьеўна, падкладваючы мне варэнне, сушкі.— Чаму гэта? Твар шэры, пад вачамі мяшкі, а ты ж зусім яшчэ малады...

Па вачах яе бачу — яна ведае, у чым справа, але маўчу, адгаворваюся:

— Заматаўся па камандзіроўках, непрыемнасці розныя здараюцца.

— Я чула, з Мартай дрэнна жывяце?

— Дрэнна, Галіна Цярэнцьеўна, як кот з сабакам.— Я ўздыхнуў; — Раздражняем адзін аднаго бясконца... Сам не ведаю чаму. Нечага галоўнага няма...

— Я была неяк у Сярожы, дык Валянціна сказала, што моцна ты запіў. Сярожа быццам супакоіўся ў апошні час. У гарэлцы, Андрэйка, ісціну не знойдзеш.

— Глупства ўсё гэта, Галіна Цярэнцьеўна, ператрэцца. Я рады, што вы не мяняецеся, што ў вас усё добра.

Яна замахала рукамі:

— Ды не пра мяне гаворка, угаманіся ты, Андрэйка. Мне на Сярожу балюча глядзець, на цябе таксама. Той усё мітусіцца, жыве нейкім мне незразумелым жыццём. Анучы, машыны, дача, зноў анучы — ды хіба ж назапасіш на цэлы век?!. Ды хіба можна жыццё на ўсё гэта траціць? Яно ж такое кароткае — учора яшчэ вы падлеткамі былі, а сёння вунь сівізна прабіваецца. Я думала, талент яго разаўецца, а ён прынёс сваю папку з вершамі і гаворыць: няхай, мама, гэта ўсё ў цябе паляжыць...

Я пачаў гартаць старонкі, і на мяне зноў дыхнула дзяцінствам, студэнцкімі вечарамі.

— Да мяне тут, ведаеш, Андрэйка, суседка наша былая прыходзіла, Надзечка... Ты не можаш не помніць яе. «Прабачце,— кажа,— Галіна Цярэнцьеўна, за ўсё, толькі вельмі мы з Сярожам адзін аднаго кахалі...» Не пазнаць яе, пастарэла, унука ўжо мае. Я падумала, што, можа, няхай бы яны і засталіся разам, калі каханне было, а не з гэтай... Можа, і ў яе і ў Сярожы па-інакшаму, па-разумнаму склалася б жыццё.

Я ўявіў сабе, як ненавідзіць яна Валянціну, Расмагіна і ўсю іх кампанію.

— Ён моцны, Галіна Цярэнцьеўна,— сказаў я.— Ён вось піць кінуў, за дысертацыю ўзяўся, ён павязе свой воз далей, а я больш не магу.

— А можа, і твая праўда! — вочы яе загарэліся.— Можа, трэба кінуць усё к чорту і нанава жыццё будаваць. Цяпер многія разыходзяцца, і правільна робяць, навошта сабе ўсё жыццё калечыць.

— А што гэта дасць? Не толькі ж у жонках справа, і ў нас саміх, Галіна Цярэнцьеўна...

Я пайшоў. Яна прасіла заходзіць, не забываць, скардзілася, што ты часам забываеш пазваніць нават, пра здароўе спытаць.

Я табе ўжо назаўтра сказаў:

— Ты, старыкан, маці звані ўсё ж, чакае яна тваіх званкоў пастаянна.

Ты спытаў:

— Ведаеш, што Марта заяву ў суд аднесла?

Я ніколечкі не здзівіўся.

— Ужо аднесла?

— Так, аднесла, Андрэй. Мне званілі адтуль. Суддзя там свой чалавек. Помніш, леташняя справа з гэтай Варноўскай?

Яшчэ б не помніць! Прозвішча гэта кожны ведаў у рэдакцыі. Гэта скандальная баба поедам ела сваіх уласных дзяцей, даводзіла да гістэрыкі настаўнікаў, ёй здавалася, што дзеці растуць падонкамі, «не нашымі людзьмі», а ў школе імі не нарадуюцца, не хочуць бачыць іх «злавесных» недахопаў.

Ты напісаў пра гэта дасціпны артыкул, пасля чаго і пачалося. Спачатку скаргі ва ўсе наяўныя ў краіне інстанцыі, потым судовыя разбіранні. Яна падала на цябе і газету ў суд, патрабуючы абвяржэння. Народны суд раёна быў на тваім баку. Варноўская дабралася да абласнога, Вярхоўнага. Ты шмат патрапаў сабе нерваў і ўсё часцей паўтараў:

— Траба кідаць усё. Усё гэта не да бясконцасці можа працягвацца.

— Што ж яна напісала, — спытаў я, стараючыся быць спакойным.

— Паехалі да яго, ён усё пакажа, хоць сам разумееш, гэта не заведзена, і ты павінен...

- Я ведаю, што я павінен. Можаш не папярэджваць.

Мы прыехалі ў народны суд. Суддзя быў малады і вельмі хваляваўся.

— Разумееце, перш чым выклікаць вас афіцыйна, я вырашыў пазваніць Сяргею Уладзіміравічу, вашу газету мы любім і паважаем.

Я пачаў чытаць і адчуў, як с кожнай мінутай мне становіцца ўсё цяжэй дыхаць.

— «...Прыходзіць дамоў пад раніцу, п’яны, чым траўміруе дачку... Прыносіць дамоў не ўсе грошы...» — Ну і фразачка! Не ўсе грошы?!. Што значыць, не ўсе грошы,— я не мог стрымаць сябе.— Не ўсе, якія друкуюцца на манетным двары...

— Чытай спакойна,— сказаў ты.— Потым дасі волю эмоцыям.

Далей: «...Ганьбіць гонар савецкага журналіста, дапускаючы выразы, што знеслаўляюць наш лад жыцця... Лічу сумеснае далейшае жыццё з такім чалавекам немагчымым, прашу...»

Пот паліўся з мяне ручаём, быццам я сядзеў у касцюме на верхняй паліцы ў парылцы, а Аляксей Савіч тазамі ліў на камяіні ваду: «Яшчэ, яшчэ, яшчэ!»

— Паслухайце, прабачце, забыў ваша імя,— я нахіліўся да суддзі.

— Віталь Сцяпанавіч,— сказаў ён.

— Віталь Сцяпанавіч, паслухайце, а мая жонка выпадкова не прыслала гэту заяву а вар'яцкага дома?

— Не, што вы. Вельмі прыстойная жанчына, усе сакратаркі збегліся разглядаць яе ўборы... Тут, ведаеце, розныя людзі ў нас праходзяць — скандалісты, дэбашыры, і сярод дамскага колу таксама, але яна паводзіла сябе вельмі спакойна, з годнасцю.

Мы ўсе закурылі.

— Што ж цяпер рабіць? — спытаў ты, незразумела, ці то ў суддзі, ці то ў самога сябе.

— Да таго часу, пакуль я не выклікаў вас афіцыйна і не пазнаёміў з заявай, неабходна, каб гэта заява знікла.

Мой выгляд у гэтую хвіліну, відавочна, быў дурнаваты, таму суддзя адразу ж дадаў:

— Як вам сказаць... Трэба зрабіць усё, каб паўплываць на вашу пакуль яшчэ жонку і прымусіць яе забраць заяву. Калі яна вырашыла скасаваць шлюб, дык няхай перапіша яе па-чалавечы. Інакш гэта можа выклікаць адны плёткі.

Ты рэзка ўстаў з крэсла. Сказаў:

— Вялікі дзякуй, Віталь Сцяпанавіч. Вы аказалі майму сябру та-ку-ю паслугу!

Я таксама доўга трос руку суддзі.

Калі мы выйшлі на вуліцу і я трохі аддыхаўся, падставіўшы твар насустрач ветру з дажджом, ты сказаў:

— Чаго-чаго, але такога я ад Марты не чакаў. Не разумею, у чым справа, шчыра кажучы, не разумею. Ну ўсё што хочаш, толькі не гэта...

Мы селі на лаўку прама пад дажджом.

— Уяўляю выраз твару Андрэевіча пасля таго, як ён прачытаў бы яе заяву.

Але ты быў упэўнены, што гэтага не адбудзецца.

— Хопіць панікаваць! — сказаў ты.— Заяву яна перапіша, як міленькая. Новую заяву я вырву праз Валянціну. Сам ведаеш, які яна мае ўплыў на Марту.

— А калі яны разам гэта выдумлялі?

— Вельмі можа быць,— сказаў ты.— Праўда, Марта і ў прыступе злосці магла ўсё гэта хуценька зрабіць і аднесці ў суд. Дарэчы, не, яна, вядома, паказала Валянціне. Але гэта ўсё не мае значэння. У мяне ёсць адзін аргумент для Валянціны. Пасля яго прадстаўлення яна адразу пабяжыць да Марты, і Віталь Сцяпанавіч не паспее нават выклікаць цябе ў суд.

— Аргумент... Які ж?

— Марта абвінаваціла цябе ва ўсіх смяротных грахах, якія існуюць і не існуюць. Я твой лепшы сябар, значыць, і я маю да ўсяго гэтага адносіны. Што ж атрымліваецца? Пры разборы цень, хоць і ўскосна, падае і на мяне. Валянціна гэтага не дапусціць. Я ёй патрэбен чысценькі, незаплямлены...

— Геніяльна! — сказаў я.— Гэта жалезны аргумент.

Наступіла нейкае цяжкае маўчанне. Потым я снытаў:

— Скажы, а табе ўсё гэта не абрыдла?

Ты развёў рукамі:

— А што зменіш? Што будзе потым... А тут сын, акадэмік, Валянціна... Трэба растварыць сябе ў рабоце. Мне з гэтага кола не вырвацца...

Далей усё адбывалася, як гаворыцца, без адхіленняў ад сцэнарыя. Марта забрала заяву, перапісала. У новай заяве яна напісала, што ў яе са мной псіхалагічная несумяшчальнасць і прэтэнзій яна да мяне не мае. Дамоў я больш не пайшоў, застаўся ў тым, што было на мне. Толькі крыху пазней ты прывёз два чамаданы з маім гардэробам, гадзіннік і куфар — памяць аб бацьках. Я начаваў у Аляксея Савіча, а то ездзіў у камандзіроўкі, а потым Валька Калосенцаў, праз сваю жонку, што працавала ў гасцінічным упраўленні, арганізаваў мне танны нумар у гасцініцы. Мяне пачалі вышукваць нейкія людзі наконт варыянту размену кватэры. Я сказаў, што мяне задаволіць любая асобная кватэра ў любым раёне. Неўзабаве я і засяліўся ў свой пакой у блочным доме. Усё абышлося без разбіральніцтва. Я сказаў Андрэевічу, што разышліся па ўзаемнай згодзе. Ён нават не стаў мяне ўшчуваць, сказаў толькі, што яго дачка таксама разыходзіцца з мужам, нічога ў гэтым, маўляў, няма дзіўнага, цяпер многія разыходзяцца.

Я помню, мы ўваліліся ў маё новае жытло, ужо месяцы праз тры пасля суда, на якім усё адбылося хутка, без вымотвання нерваў. Пасля наладзілі шумны банкет, запрасілі Аляксея Савіча і ўсю гоп-кампанію, гаварылі тосты за свабоднае жыццё і тым самым, па сутнасці, святкавалі перамогу, бо ўсё магло быць куды горш. I ніхто — ні ты, ні я не маглі сабе нават уявіць словы Валянціны (ты аб іх не ведаў і ніколі ўжо не даведаешся), сказаныя ёю ў тую самую ноч пасля банкету ў гонар тваёй абароны.

— А мы ж тады з Мартай разыгралі з вамі выдатны спектакль. Склалі такую заявачку ў суд... Разлік быў просты — ты пакрыўдзішся і пойдзеш у чым маці нарадзіла. А тады ўжо на гарызонце маячыў Эдуард Львовіч, дзелавы, бліскучы мужчына. Марта мела свае планы і нават дагаворанасць з ім, да таго ж яны літаральна ва ўсім адзін аднаму падыходзілі,— Валянціна летуценна ўздыхнула пры гэтым.— Ёй не хацелася выглядаць Папялушкай пасля доўгіх гадоў пакут з табой.

Падумаць толькі, гэтыя словы не зрабілі на мяне ніякага ўражання. Мне было ўсё абыякава.

А ў той дзень, калі яшчэ да гэтага недарэчнага ідыёцкага моманту, пасля якога Валянціпа шпурнула мне ў твар словы прызнання, было далёка, ты дапамагаў мне смажыць сялянскую каўбасу з бульбай, а перад тым расстаўляць рэчы — стары куфар маці, які раней выціснулі на балкон модныя гарнітуры, кабінетны гадзіннік бацькі і купленую літаральна днямі канапу. У кутку былі скінуты кнігі. Іх таксама прывёз мне ты.

Аляксей Савіч гаварыў тост за тостам.

— Давайце,— гаварыў ён,~ вып’ем яшчэ за аднаго халасцяка і каб і ў яго і ў нас заўсёды былі толькі самыя прыгожыя сяброўкі, каб мы не старэлі!

Гадзін каля дванаццаці вы з Аляксеем Савічам, нягледзячы на мае слабыя пратэсты, выклікалі таксі і паехалі за «атамнымі». Ты быў п’яны, стараўся сесці за руль сваёй машыны, але я цябе ўтрымліваў як мог і ўсё ж утрымаў. Вас доўга не было. Усе разышліся, і я заснуў сярод неверагоднага кавардаку. Прачнуўся я ад грукату ў дзверы. На парозе стаялі вы з Аляксеем Савічам і тры дзяўчыны.

— А вось і наш цудоўны павасёл,— сказаў Аляксей Савіч, рэкамендуючы мяне.— Некалькі дзён назад мясцком уручыў яму ключы ад гэтага ўтульнага гняздзечка, у якім яму вельмі сумна, і мы памчалі за вамі ў ноч...

Мы пілі грог — жудасную гарачую бурду. П’янаватыя дзяўчаты праз нейкі час зніклі разам з Аляксеем Савічам. Мы з табой курылі і размаўлялі амаль не да самай раніцы. Я не прыпомню дэталяў той размовы, толькі мне запалі ў душу твае словы: «Ты шчаслівы, Андрэй, ты такі шчаслівы! Я так зайздрошчу табе!»

Андрэевіч злаваў: праскочыла памылка, звычайная з дробных, але за якія атрымліваюць наганяй на нарадах уверсе. Хварэў ужо другі месяц унук, старэйшы сын надумаў разыходзіцца з жонкай, пашумелі з-за неглыбокага асвятлення пасяўной... Потым яшчэ нешта, плюс ціск. Пасля планёркі з рэдактарскага кабінета выскоквалі як з аўтамата па выпечцы булак, і я прасіў цябе адкласці размову з ім хоць бы назаўтра, яму сёння і без цябе моташна. Але ты быў верны сабе, упарты, як асёл.

— Зразумей ты, я даў ужо згоду, яму могуць пазваяіць аб пераводзе, атрымаецца няёмка... Ды і сам падумай, чаго сядзець далей. Такое месца не кожны дзень прапаноўваюць. Аклад — чатырыста, трыццаць два гаўрыкі ў падначаленні.

Пэўна, я на цябе дзіўна глянуў. Ты адразу ж сціх, спыніў пералічэнне, афарбаванае толькі ў прыемныя таны, рэзка адсунуў убок стос папер на стале і сказаў:

— Надакучыла пісаць артыкулы. Трэба адпачыць, апрытомнець... Ды і няма, як гаворыцца, бачнай жыццёвай перспектывы. Намеснікаў яшчэ не зрушыш, будуць сядзець да пенсіі, і далей свеціць пасада адказнага сакратара — урэшце ашалелы ад макетаў і перавёрстак Валька Калосенцаў шукае спакайнейшы куток,— але гэта наогул кашмар...

Мы ўвайшлі да Андрэевіча, і ты пачаў амаль з парога, сказаўшы пра тое, што ёсць сур’ёзная размова і хоць ясна, што ў рэдактара запарка, але ён павінен цябе абавязкова выслухаць.

— А гэта што — адвакат? — Андрэевіч кінуў у мой бок.— Апошні опус такі выдаў, што мухі ад тугі могуць падохнуць.

— Часовы крызіс жанру, выкліканы неразбярыхай ва ўласным жыцці,— паспрабаваў я перавесці яго словы на жарт.

Але механізм не спрацаваў.

— Вочы ў цябе, Андрэй, раніцой часта чырвоныя бываюць, ты падумай... Не хлапечы ўзрост, браце, а да інфарктнага ён усё бліжэй і бліжэй.

— Ды не ад гэтага ўсё,— я махнуў рукой,— Па начах, бывае, працую, вось вочы і...

Але Андрэевіч ужо не слухаў мяне. Ён глядзеў на цябе, чакаючы, крыху прыжмурыўшы вочы, быццам хацеў сказаць: давай, выкладвай свае неразумныя думкі, я іх паслухаю, і ты пойдзеш ні з чым.

Ты пачаў мармытаць нешта, але Андрэевіч прыйшоў табе на дапамогу.

— Заяву прыцягнуў? — спытаў ён, устаючы з-за стала,— Дзе яна ў цябе?

— Вы ўсё ведаеце? — спытаў ты і сеў на крэсла

— Ды пазванілі, узрадвалі, сказалі, пасаду табе даюць зайздросную, з акладам, гару перспектыў намалявалі. Я даўно ведаў, што так будзе, але чамусьці не верыў. Сам не водаю чаму...

— Па-мойму, Андрэевіч, гэта натуральна. Хто з дысертацыяй сядзіць у рэдакцыі...

— А які талковы журналіст з гэтага самага месца пад назвай «рэдакцыя» піша дысертацыю? Па-мойму ты першы. Таму вось я і не верыў, што пойдзеш, нават пасля таго, як кандыдацкія коркі ўхопіш. Але калі наважыў, ідзі. Больш я табе нічога сказаць не магу. Радасці нашай работы ты ведаеш, мне цябе няма чаго перавярбоўваць. А мы з сябрам тваім,— ён кінуў у мой бок,— сінякі і шышкі па ўсіх частках цела і далей зарабляць будзем. Вось так!

Размова была іменна такой — кароткай і дакладна па сцэнарыю Андрэевіча, а не па твайму. Праз некалькі дзён ты знік, твой стол упершыню ў гісторыі быў старанна вычышчаны ад папер, блакнотаў, нумароў тэлефонаў, якія даўно страцілі ўладальнікаў, ты не помніў, каму яны калісьці належалі, рукапісаў, выразак з газет і часопісаў. Ты перабраўся пад самы дах дванаццаціпавярховага інстытута інфармацыі, набітага начальнікамі аддзелаў, загадчыкамі сектараў і проста навуковымі супрацоўнікамі, якія невядома чым запаўнялі свой дзень.