Свежая рыба

РЭПАРТАЖ З ПЕРОНА

З дзённіка загадчыка агенцтва «Інтурыст»

Праз Гродна праходзіць турысцкі маршрут Ленінград — Варшава — Берлін — Парыж. На гэтым маршруце ідуць два замежныя цягнікі. І едуць гэтымі цягнікамі турысты. Пасажыры тут розныя: савецкія — у Варшаву, Берлін, Прагу, Парыж, а іншаземныя — у Вільнюс, Ленінград, Маскву, Валгаград, Сочы.

Чаго толькі не ўбачыш і не пачуеш на гродзенскім пероне, асабліва калі маеш дачыненне да турызму.

23 ліпеня

Вечарам прыехала група з ГДР і італьянскі доктар з жонкай. Доктар — важны, сталы, уручае мне візітную картачку, дзе перад яго прозвішчам трайны тытул, які гаворыць аб вучонасці іншаземнага турыста. Сіньёр аднолькава гаворыць на многіх мовах, едзе на дваццаць дзён на Чорнае мора, а каштуе яму гэтая прыемнасць 1220 рублёў.

Аказваецца — група толькі па назве з ГДР, у ёй адзіны немец — яе кіраўнік. Астатнія: дзве японкі, індус, швейцарская пара, двое ізраільцян, францужанка Надзіна Нікалаева!.. Усе яны — замежныя студэнты ды педагогі, якія вучацца і працуюць ва Усходняй Германіі. Разгаварыўся з прывабнай японачкай — упершыню ў жыцці гутару з чалавекам з Краіны Узыходзячага Сонца,— гляджу, а другія на мяне здорава пакрыўдзіліся. Чорт, трэба быць больш уважлівым!..

Поезд адпраўляецца, і выпадкова даведваюся на таможні, што сіньёр італьянец, між іншым, вёз тры таўшчэзныя чамаданы... капронавых панчох ды іншага барахла для шмугелю.

Вучоны з трайным тытулам!..

24 ліпеня днём

Выязджае толькі група немцаў. Групы іх усе аднолькавыя, па 28 чалавек. Як і немцы, што ехалі раней, так і гэтыя надзвычай карэктныя, дысцыплінаваныя і паслухмяныя. Да ўсяго — сентыментальныя. Калі іх суправаджае ленінградскі ці маскоўскі перакладчык і на гродзенскім пероне яны развітваюцца, то ўсе плачуць. Вось і зараз сказаў ім толькі пару цёплых слоў прывітання, і ў многіх ужо звільгатнелі вочы. Іх кіраўнік раздала кожнаму рублі, і немкі адразу накінуліся на гродзенскае марожанае.

— О-о-оў, гу-ут! — захапляюцца яны і старанна аблізваюць вафельныя кубачкі.

У мяккім вагоне — амерыканскі бізнесмен. У яго бацькі 19 мільёнаў капіталу, сын валодае толькі часткай гэтага багацця. Малады чалавек год 28, апрануты з густам, элегантны, свабодна валодае французскай, нямецкай, італьянскай мовамі, а — англійская ў яго чыстая і без акцэнту, як у іншых амерыканцаў. Думкі мае ўлоўлівае з паўслова, і наогул прыемны субяседнік. Вяду яго ў рэстаран: цікава, што ж ядуць мільянеры? Амерыканец заказвае шклянку кавы, булачку, масла і... усё!

Заводжу яго да сябе ў агенцтва, даю фірменныя малюнкі з відамі Крамля, Мінска, Кіева. Бярэ ахвотна. Прыйшоў да мяне чагосьці дзевяцігадовы сын і ўважліва назірае, як амерыканец скручвае прыгожыя плакаты ў рулон.

Праз гадзіну ідзём дадому, і сын азадачана пытаецца:

— Та-ата, ён буржуй, а чаму такі сімпатычны?..

24 ліпеня вечарам

У мяккім — журналістка з Канады. Прыгожая, элегантна апранутая, маладая. З задавальненнем расказваю ёй аб горадзе, аб яго гісторыі, а яна... засадзіла пяцярню ў шавялюру і чухаецца, чухаецца, чухаецца...

Бр-р-р! — стала агідна.

Прыбыла сёння і група з Чэхаславакіі. Іду да яе.

Здалёк вітаю:

— Добры дзень, браты чэхі!

— Чаму чэхі? — чую некалькі пакрыўджаных жаночых галасоў.— Я, напрыклад, славачка!

— І я!

— А я — венгерка!..

Зноў папаўся, як учора з японкай.

— Але ж вы — каралевы прыгажосці Чэхіі,— выкручваюся.— Ці няпраўда?

Улагоджаныя жанчыны пырскаюць смехам. Здаецца, сябе рэабілітаваў.

25 ліпеня

Выязджаюць галандскія настаўнікі. Выглядаюць молада, робяць уражанне заможных людзей. Можна з кожным дагаварыцца па-нямецку. Дзеляцца ўражаннямі. Убачаным вельмі захапляюцца, асабліва Ленінградам. Бачылі ў нас недахопы? Так, бачылі. Прагрэсіўна настроены настаўнік фізікі не можа дараваць, што нашы жанчыны поруч з мужчынамі ломікам разбіраюць брук, варочаюць цэментавыя пліты.

— Раўнапраўе? — не дае ён мне ўставіць слова і смяецца: — Нябось ніводнага вашага мужчыны не знойдзеш у яслях, дзіцячых садах!..

Столькі разоў «Літаратурка» ды іншыя газеты выступалі з гэтага поваду!.. Ці не пара ад слоў перайсці да справы?..

Лепш прыглядаюся да гасцей. Са здзіўленнем заўважаю, што большасці даўно за пяцьдзесят. І апрануты яны ў касцюмчыкі з дрэнненькага матэрыялу, але з густам пашытыя, выпрасаваныя; абутак начышчаны да люстранага бляску, твары старанна паголеныя — гэта і стварае ўражанне маладосці і дастатку. Стараюся ўявіць сабе іх жыллё. Прафесар мастацтвазнаўства Ніна Міхайлаўна Молева, вярнуўшыся з паездкі па Галандыі, апавядала нам на Вышэйшых Літаратурных курсах, што бачыла, як у нейкім гарадку пад Ротэрдамам жанчыны кожную раніцу каменні бруку перад сваімі домікамі мылі цёплай вадой з мылам. Ведаў, куды пасылаць моладзь вучыцца, Пётр Першы!..

Гутарым далей. Заводжу размову аб галандскай калоніі — Заходнім Ірыяне. Настаўнікам яўна няёмка, яны ўсяляк стараюцца мяне пераканаць: з каланіялізмам нічога агульнага не маюць.

Вельмі здзіўляюцца, што ў нашым невялікім горадзе тры інстытуты. І тут успамінаю: магу паведаміць ім прыемнае!

Больш двух стагоддзяў таму назад гродзенскі граф Тызенгаўз прывёз з Галандыі ткачоў, і яны ўтварылі ў нас Галандскую вуліцу, на рацэ Ласаснянцы пабудавалі фабрыкі і цэлае стагоддзе пастаўлялі для рускай арміі выдатнае сукно. Цяпер наш тонкасуконны камбінат — у межах горада — выпускае дзевяць кіламетраў сукна ў суткі, і станкі яго прыходзяць у рух не ад вады.

Былая Галандская вуліца зараз называецца імем польскай пісьменніцы. Але і цяпер кожны гродзенец пакажа разваліны фабрык на берагах Ласаснянкі і дзесятак галандскіх вастраверхіх домікаў па вуліцы Элізы Ажэшкі.

Турысты слухаюць са здзіўленнем, затым пільна разглядаюць прахожых, стараюцца знайсці ў іх прыкметы сваёй крыві.

26 ліпеня раніцай

Пасажыры сёння нецікавыя. Замест рэпартажу з перона — дзве гісторыі.

Восенню, калі праўленне «Інтурыста» выклікала мяне ў сталіцу, я назіраў такі малюнак.

Ахотны рад.

Ля мяснога магазіна тачыльшчык рытмічна націскае нагой на педаль, а з-пад вялізнага нажыска страляе імклівы струмень залацістых іскраў.

Па тратуары цягнуцца тры індусы ў белых турбанах, з тварамі бытта іх шчодра аблілі алеем, а потым доўга смажылі на патэльні. Індусы, відаць, у Маскве даўно, бо надта стомленыя і ўжо да ўсяго абыякавыя.

Раптам госці ўбачылі тачыльшчыка. Для іх — дзіва, што ён амаль дакладна такі, як і ў Бамбеі ці Калькуце. Іхнія масляністыя вочы ўжо аж гараць шчырай радасцю, выступілі нават слёзы — гучаць узбуджаныя галасы.

А мяне ўпікнула бяссільная рэўнасць, што вось так, як гэтае дурное тачыла, не кранае іх ні метро, ні ТУ-104, ні Крэмль, ні магутныя заводы...

Расказваю аб гэтым нашаму літаратурнаму крытыку, Валодзю Калесніку, а ён мне паведамляе зусім іншага характару карціну, якую ён назіраў у сваім Брэсце. Вось яна.

З вакзала чатыры негры пайшлі паглядзець горад. Ідуць, усюды спатыкаюць добразычлівыя і цікаўныя позіркі, прыязныя ўсмешкі. За імі ўвязаўся цэлы хвост хлапчукоў: такія госці бываюць у Брэсце не часта.

З піўной ля Дома афіцэраў вывальваецца п'яны. Чалавек хвіліну азіраецца асалавелымі вачыма, ловіць раўнавагу. Затым, узрадаваны, прэцца неграм насустрач, крычыць:

— А-а, Луму-умба, ві-іват, бра-ава, дру-ужба, гу-ут, дабро пажа-алаваць!

І лезе цалавацца. Моцна цісне гасцям рукі.

У разгубленых неграў выступаюць на вачах слёзы расчуленасці. П'яны ж блізку разглядае чорныя твары, губляецца і... грэбліва абцірае сваю руку аб пінжак.

Негры адразу моўкнуць, цішэюць і, пакрыўджаныя, вяртаюцца на вакзал.

26 ліпеня

Сёння апрача звычайных паяздоў прайшло два эшалоны з удзельнікамі VIII фестывалю моладзі і студэнтаў у Хельсінках. У абодвух было каля 900 французаў і 100 немцаў з ФРГ. Мяне здзівіла тое, што сярод паўтысячнай масы францужанак я не ўбачыў ніводнай прыгажуні. На пероне з кветкамі многа нашай моладзі. Гродзенскія дзяўчаты і жанчыны куды прыгажэйшыя.

Вось табе і хвалёныя францужанкі!

27 ліпеня

Зайшоў польскі палкоўнік у ювелірны магазін, і ў яго нейкі мярзотнік выцягнуў грошы.

Я пасварыўся з міліцыяй.

У вузкіх сініх штоніках, з тырчма стаячымі пасмамі валасоў перакладчыца, якая прыехала сустракаць французаў, сядзіць у нас у агенцтве ды абураецца:

— Якая-ая га-аньба, які со-орам!..

— Нічо-ога, усё роўна зло-овяць...— няўпэўнена супакойвае дзяўчыну наша касір, Вера Аркадзеўна, якой непрыемна таксама.

Дзяўчына нервова рве кветку фіялетавымі пазногцямі і кідаецца на мяне:

— Чаму ў нас так многа зладзеяў?

— Чорт яго ведае,— апраўдваюся вінавата.— У нас, здаецца, і п'яніц і нягоднікаў мала. Наша Гродзеншчына — радзіма пісьменнікаў: Ажэшкі, Цёткі, Міцкевіча... Адгэтуль Каліноўскі, генерал Парыжскай камуны Валерый Урублеўскі...

— Як так мо-ожна?! — не слухае мяне перакладчыца.— Што пра нас іншаземец падумае?

Адчуваю сябе вельмі вінаватым перад ёй. Не то дзяўчыну, не то сам сябе супакойваю:

— Думаеце, сярод іншаземцаў не бывае прайдзісветаў?

І, быць можа, не зусім да месца, а каб заняць час, расказваю гісторыю, якая ў Гродна перадаецца з вуснаў у вусны, з пакаленняў у пакаленні.

Вельмі даўно ў нас асталяваўся французскі граф О'Брыен дэ Лясі. Адзін яго сын служыў пад камандаваннем Макарава і трапіў пад Цусіму. Калі эскадра здавалася японцам, трэба было ворагу адвезці флагманскі сцяг. Па марской традыцыі гэта павінен зрабіць малодшы афіцэр. Але ўсе адмовіліся. Тады ўзяўся добраахвотнікам мічман О'Брыен дэ Лясі. Пасля палону маракоў перавялі ў сухапутныя войскі. Малады граф трапіў у 26-ю гродзенскую артбрыгаду. Да пачатку сусветнай вайны рускія афіцэры не падавалі яму рукі і не размаўлялі з ім. Потым у Пілсудскага ён камандаваў 10-ым палком уланаў і адначасна служыў Гітлеру шпіёнам — у 1936 годзе завербаваў яго вермахт.

Перакладчыцу не захапіў і гэты мой расказ. Яна з крыўдай у голасе скардзіцца:

— Ехалі мы з Брэста з групай ФРГ. Спыніліся чамусьці ў чыстым полі на вашай Беларусі. Адразу збегліся хлапчукі. Мае немцы накідалі ім цукерак, шакаладу, але ніводны хлопчык гэтага не падняў. Толькі шныраюць ад вагона да вагона і выпрошваюць этыкеткі ад запалкавых скрыначак. Дык гэта ж вясковыя дзеці, босыя, не зусім прыгожа апранутыя і то... Але каб у пагранічным горадзе вось так чалавека абакрасці ў белы дзень?!

Мы з Верай Аркадзеўнай пераглядваемся.

Увесь выгляд у дзяўчыны якраз такі, якіх у нашым друку чамусьці прынята бязлітасна высмейваць. Адчуваю да перакладчыцы прыліў бацькоўскай цеплыні.

— Трэба яму вярнуць страту...— уздыхае дзяўчына ды раптам ажыўляецца ад наіўнай ідэі: — А давайце зложымся ўтраіх, а?!

Я б ахвотна адзін аддаў пацярпеламу грошы, калі б гэта хоць што-небудзь змяніла.

І тут увальваецца старшы інспектар чыгуначнай міліцыі, разапрэлы маёр Драздоў. Выціраючы лоб, уздыхае :

— Ну, нарэшце, сцапалі!.. Рыжская кішэншчыца прыехала сюды на гастролі!.. Уф-ф-ф, а тут яшчэ спякота такая!..

— Злаві-ілі, праўда? — усхопліваецца шчаслівая перакладчыца, але ж адразу пераходзіць у жах: — Жанчы-ына?!

Толькі Драздову не да охаў і ахаў.

— Давай сюды турыста,— загадвае мне,— няхай забірае кашалёк!

Усё роўна непрыемна. Хацелася б, каб гэта быў сон.

28 ліпеня

У поездзе толькі адзін турыст, амерыканец, часу многа, і я цэлую гадзіну прысвячаю яму. Высокі, хударлявы, дваццацітрохгадовы электрык з Нью-Йорка расказвае сваю рамантычную гісторыю:

— Пасварыўся з нявестай і вырашыў чатыры гады не паказвацца на радзіме. Падарожнічаю вакол зямнога шара. Грошай няма, прыязджаю ў якую-небудзь краіну і адразу шукаю работу — найчасцей мыю посуд у рэстаранах. Папрацую так пару месяцаў, збяру грошай на дарогу і адпраўляюся ў суседнюю краіну. Так за год пабываў ужо ў сямі дзяржавах...

— І ў нас будзеце работу шукаць?

— Паспрабую... Як думаеце, не дазволяць мне ў Ленінградзе застацца хоць бы на месяц, калі там папрашуся? Ваша консульства дало мне візу толькі на праезд у Фінляндыю...

У хлопца вочы наіўна-шчырыя, сумленныя. Побач — невялічкі чамадан з запасной бялізнай, клятчастымі кашулямі, здаравеннымі чаравікамі, брытвай, некалькі прыгодніцкіх «покітбуксаў»...

Са свайго вопыту заўважаю, што ў амерыканцаў дзіўная цяга да падарожжа і ў адрозненне ад нас якаясьці спартанская непатрабавальнасць да ежы, выпівак...

Цікава заглянуць хлопцу ў душу і даведацца, якія ў яго палітычныя погляды, што думае аб сусветных праблемах. Асцярожна задаю некалькі пытанняў на гэтую тэму, але амерыканец адразу насцярожваецца і мнецца. Нічога не застаецца, як пажадаць яму шчаслівай дарогі. А яшчэ жадаю яму сустрэць больш згаворлівую нявесту.

29 ліпеня

З Ленінграда прыбылі дзве групы нашых турыстаў, якія едуць у ГДР, а з імі 37 аргенцінцаў і 4 амерыканцы. Савецкія турысты, ажыўлена пераклікаючыся, як свавольныя хлапчукі, якія толькі што вырваліся з-пад бацькоўскага кантролю, кідаюцца да буфетаў рабіць запасы на дарогу. Купляюць з рускім размахам — на ўсе грошы і колькі могуць умясціць сумкі, капронавыя сеткі.

Высыпалі і разбрыліся па вакзале, пероне і плошчы аргенцінцы — жвавыя, чорныя, таўставатыя — і загаварылі бойка-бойка, бытта затарахцелі калёсы.

Накіроўваюся да амерыканцаў.

Двое маладых — ён і яна — вяртаюцца з Хельсінак. Абое высокія, хударлявыя, у даволі бедных касцюмах. У хлопца брудны і грубы світэр, а гаспадару гэтага світэра даўно трэба было б пастрыгчыся і пагаліцца. Даведаўшыся ад мяне аб перасадцы ў Кузніцы, маладыя адпраўляюцца ў горад. Гродна лічыцца для іншаземных турыстаў закрытым горадам, але хто ідзе ў яго без злых намераў, таго ніхто не затрымлівае.

Спяшаюся да другой пары амерыканцаў.

Гэтыя — муж і жонка. Ён — прафесар-анколаг Вашынгтонскага універсітэта, вяртаецца з Масквы з VIII Міжнароднага супрацьракавага кангрэсу. Тыдзень быў госцем нашых акадэмікаў, адпачываў з імі на Чарнаморскім узбярэжжы. Яна — хатняя гаспадыня: капрызная, куды старэйшая за мужа, на ёй ультрамоднае паліто, якое зіхаціць, нібы сатканае з брыльянтавых ніцей. Падводжу да ларка з сувенірамі, але яны толькі разглядаюць рэчы. Ля буфета купляюць дзве... цукеркі. І наогул лічаць кожную капейку. Цяжка сабе ўявіць нашага прафесара, каб так скарэднічаў...

Вяртаецца першая пара амерыканцаў з горада. Аказваецца, у іх яшчэ засталося некалькі рублёў, яны хочуць штосьці купіць. Абое чулі пра славутую рускую ікру. Дзяўчына нясмела просіць сказаць, дзе прадаецца далікатэс. Падыходжу да буфета. Маленькі шкляны слоічак каштуе рубель і 64 капейкі. Маладыя бянтэжацца, нерашуча топчуцца. Ім трэба быць ужо ў вагоне. Афіцэр-пагранічнік, Артур Мікалаевіч Пыжоў, адчайна махае мне рукой, маўляў,— давай сваіх турыстаў, інакш сарвём адпраўку загранічнага поезда! Пытаюся:

— Хто вы па прафесіі?

— Студэнты...

— Тады я на вашым месцы ікры б не купляў!

— Не-е? — даверліва перапытваюць юнак і дзяўчына адначасна.

— Вядо-ома! Яна не для студэнцкай кішэні! Скончыце ВНУ, разбагацееце, тады!..

— О-о, е-е-ес! — аблегчана ўздыхаюць абое.

Бяжым мяняць іх рублі на долары. У банку пачалі запаўняць бланк на абмен, і аказваецца, што абое... ляўшы!

Навокал — натоўп гродзенцаў, якія праводзяць сваякоў за граніцу. Гэтыя здзіўляюцца:

— У Амерыцы пішуць левай? Ну-у і ну-у!..

Студэнты бянтэжацца.

Выводжу пару да ачэпленага ўжо пагранічнікамі поезда. О, жах! У вокнах аднаго вагона — суцэльныя батарэі бутэлек! І гэтак яны будуць маячыць, едучы праз Польшчу?! Бягу шукаць кіраўніка савецкіх турыстаў.

31 ліпеня

Сёння з прыгодай.

З супрацьракавага кангрэсу зноў вяртаецца амерыканскі прафесар з жонкай. Англічанін па паходжанню, высокі і замкнуты, нічым не цікавіцца, застыў у сваёй англійскай велічы, сядзіць і маўчыць. Яна — падыходзіць яму ростам, але тоненькая, фарбаваная бландзінка. З імі — вялізныя чамаданы з наклейкамі ўсіх галоўных гарадоў свету. У чамаданах кінаплёнка, кіпы рукапісаў, медыцынскія кнігі, даведнікі і часопісы на розных мовах.

— На кангрэсе ў Маскве было чатыры тысячы вучоных! І трыста амерыканскіх! — з захапленнем расказвае бландзінка. Дадае з гордасцю: — Мой муж зрабіў цікавы даклад, паказаў дакументальны фільм з жыцця сваёй анкалагічнай клінікі...

Выгляд прафесара і яго рыштунак выклікаюць давер і міжвольную думку: ой, нездабраваць цяпер табе, праклятаму раку, калі гэтак дружна бярэцца за тваю паганую скуру сусветная армія вось такіх вучоных з навейшай апаратурай!!

Спрабую прафесара ўцягнуць у гутарку: не часта ўбачыш такога буйнога вучонага! Паступова разгаварыліся. Сцвярджае, што ў барацьбе з гэтай хваробай чалавецтва амерыканскія анколагі ідуць прыкладна на адным узроўні з савецкімі. Па дарозе з Масквы ён з жонкай заязджаў у Вільнюс. Цешча прафесара яшчэ да рэвалюцыі выехала адтуль у Амерыку, і вось бландзінка захацела глянуць на радзіму маці. Горад абоім спадабаўся.

Размаўляючы так, выходзім да ларкоў. Бландзінку прыводзяць у захапленне тавары на вітрыне; ёй і таго хочацца, і гэтага, але прафесар няўмольны. Купляе толькі рублёвую матрошку. Астатнія рублі нясе ў банк мяняць на долары. Пакуль муж у банку, я даведваюся ад яго жонкі, што яна хатняя гаспадыня, мае трое маленькіх дзяцей. Прапаную на памяць нашых карцінак, і жанчына ахвотна згаджаецца. Вяртаецца прафесар, мы ідзём у агенцтва.

Маляўнічыя віды Масквы і балярын прывялі ў захапленне літоўку. Ды і непранікнёны твар прафесара таксама распагодзіўся. Амерыканец намерваецца загарнуць плакат. Падаю яму «Известия». Ён па-гаспадарску раскладвае газету на стале, каб загарнуць у яе падарунак, і... прама перад сабой бачыць некалькі карыкатур. Адна з іх уяўляе сабой славутую статую Свабоды з... кінжалам у грудзях! Амерыканец раз'юшваецца, збіраецца шпурнуць у мяне плакатамі, але іх падхоплівае жонка ды пачынае згладжваць вуглы паміж намі...

Апускаемся на першы паверх, але размова ў нас ужо не клеіцца. Прафесар глядзіць на гадзіннік, заяўляе, што ідзе ў горад, але к поезду вернецца ў час. І вось яны адпраўляюцца ў бок вуліцы Ажэшкі. Абое высокія, у светлых плашчах. Ён бярэ ў яе рулон сабе пад паху. Адчуваю нейкую няёмкасць, цягне зірнуць на карыкатуру яшчэ раз. Ліха на яго, запрашаем адзін аднаго ў госці, збіраемся для мірнай гутаркі, укладваем у гэта многа намаганняў і сродкаў, і вось які-небудзь нязначны факт — і ўсё ідзе ў глум!

Ці варта нам чарніць тое, што іншым здаецца святасцю?!

Спяшаюся да начальніка вакзала, знаходжу той самы нумар «Известий» ад 27 ліпеня ў падшыўцы і прыглядаюся. Аказваецца, гэта — падборка малюнкаў, перадрукаваных з... амерыканскіх газет!

Вось дык штука!

Праз паўгадзіны вярнуліся амерыканцы з горада. Паказваю прафесару карыкатуру, называю газету, з якой яна ўзята, і вучоны раптам траціць усю англасаксонскую важнасць, пачынае на ўвесь голас смяяцца. Перастане, вытра слёзы, нахіліцца над малюнкам, прачытае на кінжале надпіс «Макарці» і зноў рагоча.

Дзякуй табе божа, кантакт адноўлены!

5 жніўня

З Кузніцы прыбыло 28 нямецкіх настаўнікаў. У суседнім вагоне — два амерыканцы. Нямецкіх турыстаў я вывеў на перон, расказаў аб далейшым шляху і пачынаю запісваць у блакнот звесткі для тэлеграмы ў Ленінградскі «Інтурыст». Настаўніца спеваў з Ростака, пажылая фраў,— кіраўнік групы.

14 жанчын,— дыктуе яна,— столькі ж мужчын і шэсць пар сямейных...

— Толькі шэсць пар? — жартую я.— Нічо-ога, фрау, калі будзеце ехаць назад, напэўна, сямейных пар будзе болей.

Выбух смеху. Немцам, я ўжо даўно ведаю, такія жарты па густу. Але ж тут настаўніца спеваў раптам адказвае на мой такім жартам, што я чырванею, як хлопчык. Папаўся!..

Раблю выгляд, бытта нічога не здарылася, расказваю турыстам аб нашым горадзе. Калі паведаміў, што за вайну фашысты расстралялі 40 000 гродзенцаў, немцы змаўкаюць надоўга. Да адходу поезда яшчэ 40 мінут, турыстаў адпускаю. Немцы адпраўляюцца ў горад, а я — да амерыканцаў.

Перада мной — высачэзны мужчына ў чорным і доўгім убранні. Тугі абадок цёмнага і стаячага каўнерыка ды якісьці лагодны пакорлівы позірк пасажыра адразу выдаюць у ім служыцеля культу.

— Так, я ксёндз...— пацвярджае маю думку іншаземец па-руску і, перахапіўшы мой цікаўны пагляд на яго маладую спадарожніцу, пратэстуе спалохана: — О-о, не-е, гэта не жонка! Мая сястра!

Далей размаўляць па-руску яму не хапае слоў, і мы пераключаемся на англійскую мову. Выходзім на перон. Аказваецца, брат з сястрой купілі трохдзённую турысцкую пуцёўку ў СССР і накіроўваюцца ў Вільнюс — месца, дзе калісьці нарадзіліся іх бацькі. Нас затрымлівае старшы лейтэнант Успенскі, махае пачкай нейкіх паштовак, просіць мяне:

— Перакладзіце свайму турысту, што іконы затрымліваем. Будзе ехаць назад — аддадзім! Я палічыў іх — 100 штук роўна!..

Са здзіўленнем гляджу на ксяндза. Ён вінавата апускае вочы. Бо-ожа, чым займаецца здаровы мужчына! Становіцца яго нават як бы шкада...

У банку амерыканец мяняе толькі пяць долараў. Бедныя цяпер ксяндзы і ў Амерыцы...

Вяртаюцца немцы з горада. У кожнага ў руках па вафельным кубачку. Настаўніца спеваў хваліцца:

— Мы ідзём, ідзём і глядзім — заапарк! Спачатку сваім вачам не паверылі, покуль праз сетку не ўбачылі слана!.. Я кажу білецёршы — дэлегацыён! Нас і ўпусцілі без грошай! — ззяе яна, шчаслівая, і зноў бярэцца за марожанае.

— І вы бачылі в'етнамскую партызанку, сланіху Машку?— пытаюся.

— Я-а-а-а!

— І нашых тыграў, і пітонаў, і зубра?

— Я-а-а-а! — хорам адказвае мне дваццаць восем радасных галасоў.

— Камарады, сядайце, шнэль! — упрошвае іх дзяжурны па вакзале.— Поезд трэба адпраўляць, ком!

— Я-а, я-а-а-а!..— згаджаюцца з ім немкі і неахвотна ідуць да вагонаў.

Гучыць песня «Дзеці розных народаў». Цягнік нясе маіх турыстаў у бок Парэчча, я збіраюся дадому. Ідзём па пероне з таможнікамі, пагранічнікамі. Начальнік таможні — Мікалай Фёдаравіч Горын — абураецца:

— Разумееце, сёння адзін пасажыр чамусьці паказаўся нам падазроным: якаясьці ў яго дзіўная паходка была. Запрасілі ў наш пакой, сказалі разуцца, а ў яго, шэльмы,— шэсць залатых пярсцёнкаў на пальцах ног! Тады памацалі гальштук — і там пярсцёнкі!..

Мы смяёмся. Але тут мяне адзывае насільшчык, падае некалькі замежных газет, паведамляе:

— Гэты, у чорным балахоне, нібы ксёндз, які мяняў у банку грошы, пакінуў на прылаўку!

З цікавасцю разгортваю вялізныя старонкі. «Neu Jork Herald Tribüne», выдадзеныя трэцяга, чацвёртага і нават пятага жніўня, гэта значыць — самыя апошнія нумары! Ну, ну, што там у ім цікавага? Дагэтуль чытаў толькі асобныя вытрымкі ў нашай прэсе...

Заходжу ў сваё агенцтва і разглядаю першы нумар.

Фатаграфія новага алжырскага ўрада і дзённік яго паседжання. Апісанне таго, як сёння амерыканскі фермер Дуайт Эйзенхаўэр прыехаў у Бон да Адэнаўэра ў госці. Далей артыкул пад сенсацыйным загалоўкам:

«Я не хачу пусціць на свет гэтае дзіця! МІС ФІНКБАЙН КУПЛЯЕ БІЛЕТ У ШВЕЦЫЮ, КАБ ТАМ ЗРАБІЦЬ САБЕ АБОРТ!»

На Захадзе атрымала шырокае распаўсюджанне лякарства-наркотык талідамід. І вось у жанчын, якія злоўжывалі ім, пачалі нараджацца дзеці-калекі — без рук і ног або з далонямі, якія вырасталі прама з тулава. У ЗША і Заходняй Германіі ўжо для іх паадкрывалі спецыяльныя школы, а прамысловасць наладзіла выпуск — пратэзаў.

Муж акцёркі тэлебачання ў Лос-Анджэлесе Шэры Фінкбайн таксама дастаў талідаміду для жонкі. Здарылася, што акцёрка стала цяжарнай. Не жадаючы нарадзіць няшчаснага калеку, яна вырашыла ад яго вызваліцца. Але ў Арызоне зрабіць гэта ёй забараняе закон. І вось яна накіроўваецца ў шведскую паліклініку, бо ў Швецыі аборты ўзаконены. Пад артыкулам фота: прыгожанькая акцёрка цалуе двухгадовага сына перад вылетам у Скандынавію. Далей пайшлі рэкламы вермута «Марціні», машын «Фіят»...

У другім нумары «Neu Jork Herald Tribüne» Джозэф Олсап павучае сваіх капіталістаў, як захаваць раўнавагу амерыканскай эканомікі. Побач рэдакцыйны артыкул пад загалоўкам... «Цень над доларам». Ніжэй нейкі містэр Друманд выступае з матэрыялам «Маркс памыляўся», а далей зноў пра акцёрку тэлебачання з Лос-Анджэлеса, але на гэты раз ужо падборка водгукаў на тое, што вырашыла рабіць маці. Спачатку ідзе выступленне ватыканскага радыёкаментатара, які сурова асуджае акцёрку і абвінавачвае яе ў замаху на адну з запаведзей хрысціянства — не забі! Ніжэй — нясмелае абурэнне амерыканскай грамадскасці супроць недарэчных законаў, якія забараняюць маці зрабіць разумнае рашэнне.

6 жніўня

Прыслалі нам план руху турыстаў праз Гродна на гэты месяц. Кожны дзень у абодва бакі па пяць-шэсць груп ад 20 да 75 чалавек у кожнай. Больш за ўсё італьянцаў, затым ідуць немцы, галандцы, бельгійцы, аргенцінцы.

Сёння прыбыло 65 італьянцаў. Група зборная, ёсць сярод іх і камуністы, і нават — графы. Першы раз у жыцці спатыкаюся з такім зборам патомкаў некалі магутнага Рыма. Цікава з імі пагутарыць. Ведаю, што брава па-італьянску — здорава, баста — дастаткова, сіньёр — пан, бонжорно — добры дзень, арэвідэрчы — да пабачэння, а карамба, Санта Марыя — нейкая лаянка, але з такім слоўным запасам не разгаворышся. Шукаю сярод іх такіх, што валодаюць нямецкай альбо днглійскай, знаходжу.

Збіраем вакол сябе групу, і пачынаю хваліцца старажытнасцю Гродна — Каложская царква XII стагоддзя, Верхні Замак — XIII-XV... і раптам лаўлю чамусьці паблажлівыя ўсмешкі. У чым справа, што-небудзь не так гавару?.. Ах, унь што, італьянскія гарады маюць па дзве і тры тысячы год за плячыма, у параўнанні з імі наш — проста хлапчаня, схавайся ты з ім!..

Вымушаны перавесці размову на іншае.

Гавару ўжо аб ахвярах вайны. Агульная тэма адразу нас збліжае. Вяду гутарку, а сам ўсё думаю: цікава, каторы з іх граф? Адкрыта спытаць няёмка. Падыходзіць наш чалавек з Маскоўскага «Інтурыста»,

які іх суправаджае.

— Арыгінальны народ! — дзеліцца ўражаннямі.— У поездзе адзін правініўся, дык усе шэсцьдзесят чалавек так на яго напалі, так адчытвалі, што я думаў — галаву адарвуць! У нас пасля такога наганяю па меншай меры два тыдні не размаўляюць адзін з адным. А яны праз пяць мінут зноў усе мірна гутараць, смяюцца, бытта нічога не здарылася...

— Гм... Гэта — граф? — перабіваю я перакладчыка ды паказваю на высокага і статнага малайца, які расхаджвае па пероне, нібы ў сябе на двары, бестурботна пазіраючы на свет карымі вачыма.

— Што-о вы, гэта — шафёр з Мілана, камуніст!.. Ідзём, пакажу графаў!

Узбіраемся ў вагон. З аднаго купэ на ўзроўні ніжняй паліцы высунулася маленькая галоўка са зморшчаным і абязвечаным старым шрамам тварам, з паўідыятычнымі вочкамі.

— Гэты! — шэпча перакладчык.— А там далей — графіня. Пойдзем, пазнаёмлю, ёй надта падабаецца, калі звяртаюць на яе ўвагу!

— Не-е, хопіць гэтага! — адхацелася мне ўжо ісці далей.

Вырадзіліся графы, ці што?

Начальнік поезда адзывае мяне:

Калі ласка, у мяккім вагоне амерыканка штось лапоча і лапоча, а мы аніяк не зразумеем, што ёй трэба...

Ужо ў гадах, але яшчэ бадзёрая і вельмі рухавая жанчына з тых, якія ніяк не могуць развітацца з думкай, што хм даўно не дваццаць, сустракае мяне весела:

— Гэлло, містэр, вы з «Інтурыста»? Вельмі добра, вельмі добра! — па-панібрацку ляпае мяне па плячы і задаволена рагоча на ўвесь ярка нафарбаваны рот.— Хачу абмяняць грошы. Дзе гэта ў вас робіцца?

Прычоска, сукенка, туфлі — апошняй моды, сама яна ўсыпана бліскучымі брошкамі, калье, як скіфская княгіня, аж рэжа ў вачах. Гляджу яе праязныя дакументы. Багатая міс едзе па класу люкс у падарожжа па СССР.

Ідзём да Быхада. Убачыўшы правадніцу, амерыканка мяне спыняе і трашчыць:

— Скажыце ёй, хай пачысціць мне манто, покуль буду мяняць грошы. Учора ў Парыжы ліў неміласэрны дождж, заляпала цалкам па лужах ля Сены!..

Ад такой нахабнасці я сумеўся. Можа, я няправільна зразумеў? Гаворыць бесталкова, хутка, дзе трэба слова, сыпле дваццаць, і вымаўленне ў яе невыразнае — відаць адзін з амерыканскіх дыялектаў. На ўсялякі выпадак маўчу.

У банку дама прыліпае да акенца. Да мяне падлятае перакладчык італьянцаў:

— Таварыш загадчык агенцтва, у нас адзін стары сур'ёзна хворы! Змералі цяпер тэмпературу, а ў яго — 39! Што будзем з ім рабіць?

Выклікаем «хуткую дапамогу». Урач вырашае: у хворага іншаземнага пасажыра крытычны стан, яго трэба неадкладна высадзіць з поезда і здаць у бальніцу на лячэнне! Санітары вядуць пад рукі бездапаможнага, як дзіця, і слабога старога, твар яго гарыць — нібы ён толькі што з лазні. Раней ён ведаў крыху па-французску, а наша касірка Вера Аркадзеўна жыла гадоў дваццаць у Францыі, гэтай мовай валодае выдатна, і цяпер яна спрабуе выпытаць у сеньёра, чым ён хварэў раней, якія прымаў прывіўкі. Ад гарачкі ён забыў усе замежныя словы і мармыча штосьці незразумелае ды час ад часу паўтарае: — Мама міа, мама міа!..

Вера Аркадзеўна разводзіць рукамі. Перакладчыка з групы не можам знайсці. «Хуткая» вязе старога ў гарадскую бальніцу, і я думаю, як цяжка будзе нашым урачам дагаварыцца з капрызным іншаземцам. І тут спахопліваюся: Васіль Быкаў піша новую аповесць «Альпійская балада», у ёй галоўная гераіня — італьянка, і таму аўтар прасіў яму пазваніць, калі будуць турысты з Італіі. Як жа я забыў?! Шкада, дня не вернеш!.. Ладна, мо заўтра?..

Вяртаюся да амерыканкі, ідзём з ёй у поезд. Яна пытае:

— Ці пачысціла правадніца мне манто?

Зноў тое самае!

Па катэгорыі люкс ездзяць да нас багацеі. Яны плацяць толькі за гасцініцу па 6 рублёў ды за харчаванне па 7.20 у суткі! Плацяць, вядома, замежнай валютай, і гэта нам вельмі выгадна. Па-першае, яны пераконваюцца, што на Ахотным радзе не бродзяць белыя мядзведзі, у магазінах поўна хлеба і ў СССР няма агульных жонак. Па-другое, яны прывозяць нашаму Дзяржбанку долары, фунты, ліры, франкі... Гэта зразумелі і нашы фінорганы, таму колькасць турыстаў па люксу ў савецкіх паяздах рэзка ўзрасла.

Палітыка палітыкай, фінансы фінансамі, але дзівацтва багатай гультайкі мяне ўзарвала. З абурэннем заяўляю, што патрабаваць ад паязднога персаналу пачысціць манто — нахабнасць, у праграму абслугоўвання «Інтурыстам» такія рэчы не ўваходзяць, слуг у СССР ёй не знайсці! Растлумачваю нашы звычаі: у нас гэта лічыцца знявагай! І дзіва! Жанчына спачатку слухае мяне збянтэжана, а потым — з захапленнем. Нарэшце просіць прабачэння ды апраўдваецца:

— У нас так прынята!..

Развітваемся мірна. Правадніцы цікавяцца, з-за чаго мы спрачаліся. Расказваю. Дзяўчаты смяюцца і абяцаюць у дарозе яе правучыць. Яны гэта могуць зрабіць так, што не падкапаешся! Уяўляю сабе такі малюнак, і мяне разбірае смех.

7 жніўня

Прывозяць з бальніцы старога. Гэта — камерсант з Венецыі, ён жа і камуніст аж з 1922 года. Тэмпература ў яго спала, аднак італьянец яшчэ слабы. Ён упёрся ехаць дамоў — што б ні стала,— і давялося нашым медыкам яго выпісаць. Развітваецца з урачамі, плача і не знаходзіць слоў удзячнасці. Перакладчыкам са здзіўленнем бачу свайго суседа, доктара Кахоўскага. Мы з ім жывём у адным доме і ў адным пад'ездзе ўжо восем гадоў, пяць разоў у дзень спатыкаемся, і толькі цяпер даведваюся, што ён валодае італьянскай мовай так, як я сваёй роднай!..

Італьянца вядуць у купэ, чула з ім развітваюцца.

— Арэвідэрчы, компаньё! — крычаць ды сунуць яму сетку з апельсінамі: — На дарогу!

9 жніўня

Прыйшоў хуткі. Зноў многа італьянцаў — гэты раз я паспеў пазваніць Быкаву. Адзін італьянец нядрэнна гаворыць па-руску: малады, каравокі і нізкі здаравяка. Аказваецца — супрацоўнік камуністычнай «Уніты» з Рыма. Ён узначальвае і групу.

— Але астатнія — буржуа! — смяецца хлопец.

— Ну і як вы з імі ладзіце?

— Покуль што па-ленінску — суіснуём!..

Смяюся і я. Рэкамендую зайсці да нас у «Інтурыст» па сувеніры. Італьянец накіроўваецца на другі паверх у наша агенцтва. Там якраз сядзіць у мяне бацька. Ён прыехаў у госці з Ваўкавыска. Яму ўжо за семдзесят, пенсіянер, стары камуніст і вельмі любіць пагаварыць пра міжнародныя праблемы і палітыку. Думаю, што ён і італьянец вельмі хутка знойдуць тэму для размовы і сумаваць не стануць; а тут яшчэ да іх далучаецца і Васіль Быкаў. Мяне праваднікі просяць у мяккі.

У купэ — нейкія два сімпатычныя маладыя чалавекі: з чорнымі вусікамі, у белых накрухмаленых кашулях, у цёмных касцюмах, з гарэзлівымі агеньчыкамі ў вачах.

— Мы — кубінскія журналісты! — рэкамендуюцца мне абодва на добрай англійскай мове ды шчасліва ўсміхаюцца.

Дык вось якія гэтыя самыя кубінцы!..

Сардэчна паціскаем рукі, штурхаем адзін аднаго ў бакі, абнімаемся...

— Адкуль вы?

— З Масквы!..

— О-о, дзе мы толькі не былі!..

Трэба чакаць таможнікаў, а яны ўсё не ідуць. Заглядаю ў суседняе купэ, а там... знаёмы мне ксёндз з сястрой.

— Гэлло! — крычаць мне абое, здзіўленыя.

— Гэлло! — крычу і я, здзіўлены не менш.— Ужо вяртаецеся дадому?

Але тут мяне адцягваюць у суседні вагон.

Тут справа складаная. Немец, аспірант Ленінградскага політэхнічнага інстытута, прыехаў у Ленінград на стажыроўку і закахаўся ў выхавацельку дзіцячага сада. Аспірант датэрмінова кінуў стажыроўку і вось вяртаецца ў Лейпцыг прасіць бацькоў, мясцовую ўладу дазволіць яму ўзяць у жонкі рускую дзяўчыну. Вядома, як закаханы пераблытаў дакументы, узяў не тое, што трэба. Рускай мовай не валодае. Старшы лейтэнант Артур Мікалаевіч Пыжоў ломіць галаву, што рабіць. Я гляджу на заклапочаны малады твар немца і здзіўляюся:

— І дзе ж вы з ёю пазнаёміліся ў Ленінградзе?

— У кіно...

— Ну, і доўга былі разам?

— Два тыдні! — гаворыць ён так, нібы размова ідзе пра два гады.

— Яна валодае нямецкай мовай?

— Некалькі слоў...

Нічога не разумею!

Нарэшце фармальнасці з закаханымі ўладжаны, я вяртаюся ў мяккі і бачу дзіўны малюнак. У кубінцаў стаіць таможнік Юрый Паўлавіч Саяпін. Побач, нібы змрочная каланча, узвышаецца амерыканскі ксёндз і служыць таможніку за перакладчыка. Хітрыя кубінцы адчуваюць камізм сітуацыі, адказваюць таможніку з гарэзлівасцю, ледзь стрымліваючы смех. Камізм сітуацыі адчувае і амерыканец, але выконвае ролю перакладчыка пакорліва, з нейкай манашскай дакладнасцю і паслушэнствам, схіліўшы галаву набок. Перакладчык з яго дрэнны, рускую мову ведае ледзь-ледзь, часта блытаецца, а ў Саяпіна яшчэ дзвесце пасажыраў наперадзе, і ўсіх трэба абысці. У Юрыя Паўлавіча не хапае цярпення слухаць перакладчыка, і ён заяўляе ксяндзу:

— А-а, што я буду ў іх правяраць? Няхай перадаюць ад мяне Фідэлю прывітанне!

Саяпін махае рукой і адыходзіць у суседні вагон.

Я перакладаю словы таможніка. Кубінцы задаволена рагочуць. На вуснах ксяндза застыла недарэчная ўсмешка.

У кубінцаў больш гадзіны часу, іх трэба чымсьці заняць. Успамінаю пра бацьку. Цікава будзе старому глянуць на легендарных кубінцаў. Запрашаю іх у агенцтва.

Узыходзім утраіх на другі паверх вакзала, адчыняю дзверы ў «Інтурыст». Там ужо італьянец з «Уніта» гутарыць з маім старым і Быкавым. Васіль Быкаў дае італьянцу блакнот, каб той запісаў патрэбную яму фразу, я знаёмлю з імі кубінцаў, запрашаю іх сесці. Пачынаецца гутарка.

Раптам адчыняюцца дзверы, і ўваходзіць высокі сталы мужчына, звяртаецца да мяне:

— Я — Навічэнка Леанід Мікалаевіч, з Кіева. Еду сваёй машынай з Рыгі ў Брэст. Вырашыў паглядзець ваша Гродна, пабачыць вас і аўтара «Трэцяй ракеты» Васіля Быкава.

— Горад будзем глядзець вечарам, а цяпер, калі ласка, сядайце з намі, знаёмцеся!..

Украінскі пісьменнік апускаецца ў крэсла. Завязваецца жывая размова. Толькі паспяваю перакладаць кубінцам. Між іншым, абодва яны — з цэнтральнай газеты з Гаваны, а вязуць на радзіму нарысы і фатаграфіі пра СССР. Усё гэта так цікава! Эх, каб не трэба было ісці ў інтурысцкую касу — там недзе мае інспектары-аквізітары запарыліся, бо апрача турыстаў кожны дзень едзе яшчэ да тысячы замежных пасажыраў прыватных, гэтак званых «гасцявых», і кожнаму выдай праз нашу касу білет, а ён выпісваецца на трох паперках!.. Прашу прабачэння, роль перакладчыка даручаю італьянцу і выходжу.

У зале вакзала налятаю на амерыканскага ксяндза. Ён асцярожна нясе камусьці шклянку газіраванай вады з сіропам.

У нашай касе ўсё ў парадку. Гродзенцы сёння малайцы, далі выручку амаль чатыры тысячы рублёў, і Вера Аркадзеўна толькі паспявае шчоўкаць костачкамі лічыльнікаў.

Вяртаюся зноў у агенцтва. Давай пакажу свайму старому яшчэ і амерыканца. Азіраюся за ім і знаходжу доўгую фігуру ў сутане за фікусам, у куце чакальнай залы. Брат з сястрой апетытна аплятаюць булку і запіваюць яе... газіраванаю вадой!

Убачыўшы мяне, ксёндз ускоквае, просіць стаць побач з сястрой для фатаграфіі. Я бянтэжуся на міг, але тут жа прымаю рашэнне: а чаго мне баяцца амерыканскага аб'ектыва?! Пазіраю. Затым ксёндз пераводзіць кадр, уручае апарат мне, просіць сфатаграфаваць яго з сястрой на фоне чырвоных сцягоў, якія засталіся на тарцовай сцяне ад фестывалю. Прыцэльваюся. У малюсенькай адтуліне — рамка. У ёй — брат і сястра. Толькі цяпер я здзіўлены пераменай, якая адбылася з ксяндзом. Гэта быў ужо не прадстаўнік адміраючай прафесіі, які толькі што еў булку і запіваў газіроўкай. Праз лінзы старэнькага і абшарпанага апарата ўсміхалася ў мой бок пара сімпатычных і абаяльных кіназорак-мільянераў!..

Націскаю спуск, апарат пстрыкае.

— Тэнк ю! — крычыць здаволены ксёндз.

Прапаную на памяць сувеніры, амерыканцы ахвотна згаджаюцца іх прыняць. Сястра застаецца сцерагчы шклянку і рэшткі яды, а яе брат спяшаецца за мной. Заўважаю, што едзе назад крышку іншы. Як бытта памаладзелы, менш абмежаваны. Відаць, думаў, што бальшавікі тут засмажаць яго жыўцом на малым агні. А можа, і па іншай прычыне.

Уваходзім у «Інтурыст». Тут беларускі і ўкраінскі пісьменнікі, італьянскі і кубінскія камуністы ды мой стары — былы актывіст-падпольшчык — так разгаварыліся, што гоман стаіць, як на форуме. Вядома, нас ніхто нават не заўважае. Прыглядаюся, а бацька, Быкаў і Навічэнка ўжо ўвешаны нейкімі стракатымі значкамі, на якіх рэзка і катэгарычна, як чарга з кулямёта, напісана:

«Patria о muerte! Venceremosü!»[⁹]

Амерыканскі ксёндз тут зусім лішні. Ды і я разумны! Хіба мой бацька за сваё жыццё .мала наглядзеўся на ксяндзоў?!

«На халеру ты мне яго прывалок?!»— ведаю, скажа потым стары.

Уручаю амерыканцу пару праспектаў, для яго сястры знаходжу фірменныя цацкі і кажу на развітанне:

— Пагранічнікі сотню вашых ікон аддадуць у вагоне, не хвалюйцеся!..

Вечарам Быкаў павёз Навічэнку паказваць Гродна, а я стомленага ўражаннямі бацьку вяду дамоў. Стары ківае галавой і дзівіцца:

— У цябе тут, як у ААН!..

12 жніўня

Учора запусцілі трэцяга касманаўта, а сёння толькі што паляцеў чацвёрты. На перон з ленінградскага эшалона вывалілі дзве групы немцаў. Аб'яўляю ім пра Паповіча, і яны гарлапаняць з захапленнем і радасцю. Наўрад ці крычалі б яны мацней, будзь Паповіч не ўкраінец, а ўраджэнец Берліна. Наперабой мне паведамляюць: адразу за чацвёртым запусцяць пятага і лятаць будуць адначасна тры апараты, так сказаў нібыта Гагарын у інтэрв'ю для нейкай замежнай газеты і яны чулі па Бі-бі-сі. Падыходзіць афіцэр-пагранічнік, немкі вішчаць, затым кідаюцца яго віншаваць ды цалаваць...

З немцамі ў адным поездзе прыбыло паўсотні італьянцаў, двое амерыканцаў, англічанін.

Чамусьці затрымліваюць адпраўку замежнага поезда. У чым справа? Званю пагранічнікам. Аказваецца, канфіскавалі ў аднаго італьянца плёнку: нейкія абураныя прахожыя-гродненцы далажылі, што сіньёр фатаграфаваў у горадзе смеццевыя ямы!

Іду дадому. Галава задурана, мільгаюць нейкія абрыўкі ўражанняў, фраз, і здаецца, што ўсе гродзенскія прахожыя гавораць на замежных мовах. Стараюся апамятацца, збіраюся з думкамі. Такі і праўда, у небе ўжо чацвёрты касманаўт!.. Перад вачыма — амерыканец, які на гродзенскім пероне, не ўзнімаючы вачэй, паспешліва тыкае руку пагранічніку, віншуе з перамогай... Нічога не скажаш, самалюбства іх кранута за жывое...

Смешная гісторыя была сёння яшчэ. Расказвала перакладчыца італьянцаў.

У яе групе трапіліся адны арыгіналы. Даставіў іх ад граніцы ў Маскву адзін турыст і заявіў: «Я — лепшы ў свеце кандытар. Прывёз сіньёру прэзідэнту спецыяльны торт, хачу асабіста яму падараваць! Бясплатна!» Яна яго пераконвае і так і гэтак, а ён паўтарае адно: «Не-е, не паеду адгэтуль, не выканаўшы свайго намеру! Адзін такі торт я ўжо ўручыў сіньёру Кенэдзі, у мяне на вітрыне пра гэта напісана!..»

Потым сустракаю дырэктара Гродзенскага заапарка Шайкоўскага. Віншую з чацвёртым касманаўтам. Адказвае мне тым жа, але, разгублены, дадае:

— Разумееш, увальваюцца сёння да мяне ў парк твае турысты. Я ім паказваю, што магу, яны задаволеныя і ўдзячныя. А адзін усё шнырыць і шукае якіх-небудзь развалін, лужын. Я не вытрываў ды кажу: «Нядобра, пан, так рабіць, ой, нядобра!» А ён ухмыльнуўся ды ўсё сваё — шчоўк! шчоўк!..

Шайкоўскі гадоў дзевяць сядзеў пры ўрадзе Пілсудскага ў гродзенскай турме за рэвалюцыйную дзейнасць. Потым усю вайну не знімаў шыняля, а ў дывізіі Тадэвуша Касцюшкі прайшоў ад Леніна да Берліна. Колькі яму прынесла хваляванняў новае будаўніцтва ў парку... І вось табе, яшчэ не было клопату!..

— Нічога, далёка не завёз ён сваёй плёнкі,— суцяшаю старога.

— Ах, гні-іда! — не можа яшчэ супакоіцца чалавек.

13 жніўня

Сёння сярод дзвюх соцень пасажыраў з Кузніцы прыехала 17 чылійцаў. Успаміны з дзяцінства, прачытаны Фенімор Купер разверадзілі якіясь стрункі мае душы. Заходжу ў вагон. Углядаюся ўважліва. Дарэмна спрабую знайсці рысы гордых і непакорлівых індзейцаў сярод гэтых людзей.

Перада мной — поўныя і хударлявыя, бялявыя і цёмнавалосыя, з доўгімі ці кароткімі насамі... Што ў іх агульнага? Ва ўсіх аднолькава запаленая на сонцы скура. Што ж, гэта інтэлігенцыя, выхадцы з маёмасных слаёў, з белых! Тубыльцы засталіся дзесьці там, за Кардыльерамі, у прэрыях і джунглях, на аслах і ламах...

— Нам у Сант'яга няправільна аформілі праязныя дакументы на вашу тэрыторыю! — вінавата тлумачыць мне па-англійску стараста групы.

Астатнія гавораць толькі па-іспанску і заклапочана, напружана, нібы прыгавору, чакаюць, якое будзе мае рашэнне, што перакладзе ім стараста. У іх выраз твару не той, які я прывык бачыць у амерыканцаў, французаў, англічан... У іх няма і той бестурботнасці ў вачах, якой вызначаюцца турысты з сацыялістычных краін. У чылійцаў якаясьці бездапаможнасць, усведамленне нязначнасці сваёй дзяржавы, імкненне знайсці сабе заступніка.

— Усё будзе добра! — як дзяцей, падбадзёрваю я іх з нейкім дрыжаннем у голасе.— Дааформім тут, галадаць і пяшком хадзіць па савецкай тэрыторыі не будзеце! Калі ласка, запрашаем да нас у госці!

Стараста перакладае. Уздыхаюць з палёгкай. І тут раптам я ўспамінаю, пытаюся ў іх:

— А Дамэйку вы ведаеце?

У людзей насцярожаныя вочы. І без перакладчыка разумею, што яны гавораць:

— Нашага Дамекос?.. Домейкосо?!

— Дык ён жа наш, з-пад Гродна! — тлумачу.— З-пад Навагрудка выехаў калісьці ў Амерыку, цяпер вы ў яго на радзіме!..

Чылійцы адразу смялеюць і пачынаюць пільна разглядаць усё навокал, нібы стараючыся ў адзін міг усё зразумець і запомніць. На здзіўленых тварах напісана: дык во-ось тая краі-іна, СССР!.. Адгэтуль славуты Дамейкус, чый помнік стаіць у іх Сант'яга!..

Ой, як трэба быць цяпер уважлівым на вуліцах! Калі ты шафёр, ты ездзіш не проста па вуліцах Гродна, а — бытта сярод дамоў Буэнас-Айрэса, Марсэля або па прэрыях Аргенціны, таму што на цябе ў гэты момант, мажліва, пазірае некалькі пар вачэй з іншага свету; ты для іх не проста вадзіцель, а — брат Гагарына, Паповіча... А ты не проста прахожы; калі бачыш іншаземца, то будзь гаспадаром, сябрам, пагранічнікам, дыпламатам! Гродзенскі кіраўнік, спытай сябе шчыра: ці ўсё ты зрабіў, каб вароты ў СССР былі такімі, як належыць тваёй вялікай краіне?

1963 г.

ПЕРАМОЖЦА

1

Праз нямецкі горад на станцыю крочыў малады салдат. На ім былі шынель з эмблемай артылерыста, рэчавы мяшок ды новыя кірзачы. З-за густых ліп выглядала сонца, па вуліцы сяды-тады шмыгалі вайсковыя машыны ды рэдка паказваліся прахожыя. Батарэйца толькі што дэмабілізавалі, выпісаўшы з палявога шпіталя. Ён стаў вольным казаком і даўно не адчуваў сябе так добра. Малады салдат ужо быў упэўнены, што і бацькоў застане дома жывымі-здаровымі. А мо і брат з'явіўся з няволі, тады ў іх будзе ўсё, як да вайны. Эх, каб не гэтае калецтва!..

Ён быў яшчэ слабы. Пасля паўгадзіны хады адзенне, неабношаны абутак ды кілаграмаў з пятнаццаць ладунку даканалі яго зусім. У шпіталі яму заўсёды было холадна, таму надзеў і шынель,— цяпер гэты шынель аказаўся лішні: на дварэ ўсё ж такі стаяў жнівень.

Салдат звярнуў у скверык, распрануўся ды прысеў на лаўцы пад грыбком. Па жвіровай дарожцы за ім пахаджвала прыемная з выгляду немачка з дзяўчынкай. Пасля бальнічнага ложка батарэец і секунды не мог вытрываць, калі ў яго знаходзіўся хто за спіной — ён зараз жа паварочваўся плячыма да сцяны ці плота або закладваў руку за спіну, прыкрываў месца, дзе пад гімнасцёркай ля лапаткі быў правал.

Цэлулоідны падкаўнерык змакрэў і ліпнуў да шыі; салдат расшпіліў аплічкі пад барадой, гузікі гімнасцёркі і паганяў за пазухай каўняром паветра. За чатыры месяцы лячэння ён зусім адвык ад ботаў. Салдату надта карцела зняць яшчэ кірзачы і даць адпачынак нагам, аднак з-за немкі рабіць гэтага не стаў.

«Перакусіць, ці што?» — падумаў салдат, развязваючы рэчавы мяшок, дзе на пакункі ў яго накладзены быў сухі паёк на пяць сутак: кансервы, хлеб ды загорнутае ў марлечку сала.

Адрэзаўшы кавалак хлеба і крылец старога сала, салдат пачаў жаваць, незычліва азіраючы клумбы з чырвонымі кветкамі ды такую чысціню на дарожках, што не знайсці было там і смяцінкі. Нагадаліся яму беларускія хаты, ад якіх засталіся адно абсмаленыя каміны і дрэвы з абгарэлым лісцем; батарэйцу пад горла падступіў камяк, расхацелася есці. Калі ў партызаны пайшлі і бацькі, яго хату немцы чамусьці не спалілі. Але ж можна сабе ўявіць, што засталося ад сялібы, пакінутай гаспадарамі. Знайдзі тут вінаватага цяпер...

Да ног яго падкаціўся стракаты мячык, і батарэец павярнуў галаву. Зводдаль застыла перапалоханая дзяўчынка з банцікам, не ведаючы, што рабіць. Ён падняў мячык, кінуў малой, сказаўшы па-нямецку:

— Лаві!

— Данкэ, пан салдат! — азвалася з лаўкі яе маці. У голасе жанчыны прагучала ўдзячнасць незнаёмаму за ўвагу да дачкі.— Грэта, падзякуй і ты пану рускаму!

Малая зрабіла кніксен.

Апанаваны сваімі думкамі, батарэец праз сілу ўсміхнуўся дзяўчынцы.

Тым часам немка не супакойвалася.

— О-оў, якая цудоўная пачынаецца восень, пан салдат, ці не праўда? — зашчабятала яна, заклікаючы да размовы.— Сонца і сонца, кожны дзень сонца, як на заказ, wunderbar!

Батарэец паходзіў з мясцовасці, дзе многія людзі добра гаварылі па-нямецку, умеў гэта і дэмабілізаваны салдат; заклік незнаёмай ён вымушаны быў прыняць.

З дзесяціметровай адлегласці немачка паспяшыла расказаць пра сябе. Робячы няшчасны выраз на пульхненькім тварыку з ямачкамі на шчоках, страляючы вільготнымі вачыма, на французскі манер картавячы «р», меладычным голасам яна паскардзілася яму на лёс. Муж яе служыў у афрыканскім корпусе Ромеля, але яшчэ ў 1942 трапіў да англічан у палон. Праз Чырвоны Крыж яна мала атрымлівала ад яго вестак — падумаць толькі, усяго па дзве паштоўкі ў месяц; цяпер пра яго і ўвогуле нічога не ведае. Работы па спецыяльнасці камендант ёй не дае, а тут яшчэ і малая на ўтрыманні. Што ёй рабіць, уяўлення не мае. Можна было б пайсці ў швачкі, ды яна ж — картограф, хіба для гэтага вучылася пяць гадоў у «гохшуле»?!

Жанчына ўсё гэта расказала міла, а далікатная скура на яе пульхненькім тварыку тонка паружавела. Батарэец з распешчанай немачкай раней не стаў бы нават і гаварыць, але, як і ўсе цяжка параненыя, пасля шпіталя ён узмужнеў, стаў мудрэйшы, больш разважлівы, яшчэ нават падараваў ёй банку тушонкі, мяркуючы ў гэты час сваё.

Як толькі батарэя ўвайшла ў Германію, іх артылерысты як адзін сказалі сабе: ну, гітлераўцы ў нас гвалцілі, рабавалі ды палілі, затое мы не такія! Калі хто-небудзь дазваляў сабе выхадку, навальваліся на таго ўсёй кампаніяй. Дэмабілізаваны захацеў пачуць пахвалу сябрам, і таму спытаўся пра гэта ў немкі.

— Пра што пан салдат гаворыць?! — здзівілася маладзічка.— Гэта нашы мужчыны не мелі права крыўдзіць рускіх жанчын — немцы кожнага паўгода з фронту дамоў на пабыўку ездзілі! Вас жа ўсю вайну не адпускалі, і калі дзе што і здарылася, то гэта ж натуральна — мужчына інакш не можа!

Салдату расхацелася больш гаварыць з немкай.

— Пан рускі, у тым доме зноў жыве нацы![¹⁰] — звярнуўся да яго раптам нейкі падлетак у шортах.— Уцякаў з усімі да Рэйна, аднак, шэльма, вярнуўся!

— Мэклембург?! — з перабольшаным абурэннем спыталася жанчына.

— Так точна! — павярнуўся да яе падлетак і паказаў батарэйцу валасатыя лынды.

Толькі цяпер салдат убачыў: перад ім сталы мужчына, а маладзіць яго так вопратка.

— Разбірайцеся тут самі! — махнуў ён рукой.— Або заяві пра гэта каменданту!

— Так точна, пан салдат!

Адчуўшы незычлівасць салдата, мужчына ў скураных шортах, бы скаўт, лёгка пакрочыў далей. Немка прымусіла малую зрабіць яму кніксен і панесла дамоў падараваную ёй банку кансерваў.

2

Батарэец сабраўся хаваць сняданак. Побач на лаўцы ўжо размясціліся двое старых: таўсцяк у ялавых ботах, зашмальцаваным капелюшы і грубай куртцы — тыповы баўэр, а другі — невялічкі, шчупленькі паўінтэлігент. Раззлаваны немкай і «скаўтам», батарэец скрывіўся ад сала: ехаць яму недалёка, цяпер не зіма, на д'ябла яно яму здалося?! І тут салдат злавіў прагны позірк старога ды ўспомніў, як вясной вось такія, пад свіст куль, абступалі ў кювеце артылерыйскага каня з застылай ружовай пенай на зубах, адразалі кавалкі мяса ды клалі сабе ў торбы. Што зробіш, і ў іх быў тут не мёд, згаладаліся.

— Будзеш есці, фатэр? — злуючы на сваю дабрату, спытаўся батарэец па-руску.

— О-о, я-а!

— Вазьмі!

Баўэр жвава падскочыў, узяў пачастунак. Заадно ён захапіў і лусту хлеба, тады вярнуўся на месца. Таўсцяк і не падумаў дзяліцца з суседам, толькі паківаў галавой і прабурчаў:

— Та-кі-мі ка-вал-ка-мі рас-кі-ідацца, майн го-от!.. Нездарма ў сваёй Расіі яны там без портак ходзяць!

Насцярожаны ўжо, салдат хаваў у мяшок ежу, праставаў лямкі ды крадком сачыў за суседзямі. Тоўсты ўсё аплятаў пачастунак, трымаючы яго аберуч, а шчуплы сарамліва адводзіў вочы.

— Дык вы з Баварыі? — спытаўся праз хвіліну шчуплы.— Усе пруцца на Захад, а вы — на Усход?!

— У час вайны працаваў у мяне паляк Франак,— выцер баўэр далонню вусны ды змахнуў крошкі.— Часамі падонак выводзіў мяне з цярпення. Польскую свінню я тады хапаў за горла ды біў патыліцай аб сценку. Гэты няўдзячны сабака потым паскардзіўся амерыканцам. Але я памаліўся дзеве Марыі, і яна мяне абараніла — удалося ўцячы. Заскочыў дамоў, хапіў за руку старую і — сюды!

— О-о, гэтыя паршывыя сабакі цяпер расперазаліся! — згадзіўся шчуплы.

— Бо залагодна мы, немцы, з імі абыходзіліся, задобра было ім!..

— О-оў, шчырая праўда!..— заварушыўся на лаўцы ўсхваляваны шчуплы.— Лагоднасць нас і згубіла, я сваім гаварыў не раз!..

— Цяпер позна каяцца! — тоўсты сумным позіркам абвёў наваколле.— Думаю дзе-небудзь гаспадарку пашукаць...

— Кінутых хутароў цяпер хапае, уладкавацца можна! А покуль што згаворымся. Пажывяце ў мяне, бо камендант іхні ўсё роўна каго-небудзь упіхне. Вы католік? Не забудзьцеся падзякаваць дзеве Марыі.

— Сам ведаю: нельга царыцу нябесную толькі прасіць, трэба ўмець і аддзячыць. Адно ўладкуюся і пешшу схаджу да святой Гертруды ў Бельфаст!

«Божа, гэтыя пачвары так нічому і не навучыліся?!» — жахнуўся батарэец. Эх, з якім здавальненнем ён развярнуў бы сваю «палкавушку» ды ва ўпор смальнуў бы па гэтых гадах асколачным; ён ужо нават адчуў тугую сілу аддачы ад пасланага снарада. Салдат ад хвалявання пачаў задыхацца — давала пра сябе знаць пакалечанае лёгкае. Але намаганнем волі ён стрымаў сябе.

«Чаго тут дзівіцца?— падумаў толькі.— Мільёны гітлераўскіх галаварэзаў нарадзіліся не на пустым месцы — вось і таткі іхнія!.. Бедныя каменданты і тыя хлопцы, што з імі застаюцца, ото ж будуць мець тут работы!..»

Ён закінуў на плечы мяшок, на руку ўзяў шынель ды паплёўся зноў, адчуваючы ў душы дакладна такі настрой, як у час наступлення ў Памераніі, калі першы раз параніла і ён вымушаны быў пакінуць агнявыя — было і ніякавата, што ў разгар бою адпраўляецца ў тыл, і была ўпэўненасць — нічога, ёсць тут каму справу давесці да канца.

3

Гэта была не станцыя, а вялікае вяселле. Паралельна адзін да аднаго стаяла мо з дзесяць эшалонаў з дэмабілізаванымі. У адным поездзе ехалі сібіракі, у іншым — вайсковыя з Курска, а там — у Волагду... Усе вагоны расквечаныя зелянінай, у расчыненых праёмах тоўпіліся загарэлыя, паголеныя, гладкія ды ашалелыя ад радасці салдаты і выстуквалі нагамі. У паветры стаялі густыя пераборы гармонікаў, трафейных акардэонаў; грымелі бубны, пілікалі скрыпкі, а духавы аркестр, якога не было відаць, плаўна выводзіў «Амурскія хвалі»...

— Чужых не бяро-ом!— выхіліўся з дзвярэй, дыхнуў на батарэйца хмелем вусаты і вясёлы старшына з цэлым іканастасам ордэнаў ды медалёў на грудзіне.— Шукай, браток, сваіх!

З вагона старшыну пачуў афіцэр. Перакрываючы музыку і гвалт, ён зацікавіўся:

— Ты з кім там, Рысакоў?

Батарэец ведаў, што дэмабілізаваным загадана не браць нікога старонняга. Напэўна, ён упрасіў бы ветэранаў — хіба ж не падабралі б свайго, са шпіталя?! Але раніцой салдат дэмабілізаваў сябе і ў душы, а голас афіцэра вярнуў яго ў атмасферу падпарадкавання: у вагоне трэба было зноў дняваліць, на ўсіх гатаваць ежу, мыць посуд, дакладваць, адпрошвацца — «цягнуць лямку».

«У Германіі не пакінуць, хто-небудзь падбярэ!» — супакоіў ён сам сябе ды шпарчэй пакрочыў далей.

Калі з вялікай небяспекі чалавек выходзіць цэлы, ён адчувае сябе двойчы жывым: кожная частка цела, кожны рух, усё ў ім жыве, усім ён здзіўлены, не можа нічым нацешыцца.

Салдату прыемна было нават адчуваць пад нагамі дрэва шпалаў, крупінкі жвіру, перасякаць рэйкі, дзе ўздумаеш, лезці пад вагоны...

Салдат, былы партызан, прыглядаўся ўважліва да стрэлак, колаў паравоза і раз-пораз заміраў — вось! У партызанах ён узарваў усяго тры паязды ды дзве стрэлкі, але гэта патрабавала такога напружання псіхікі, што ў яго засеў трывалы рэфлекс: каля рэек пачынаў меркаваць, куды б засунуў міну і колькі б у яе запакаваў толу, каб «добра рванула». Ён ужо думаў, што звар'яцеў, ды ў батарэю трапілі іншыя партызаны, і ўсе яны прызнаваліся, што і ў іх такое адчуванне.

Праз хвіліну батарэец валокся ўздоўж эшалона з палоннымі. Немцаў таксама везлі на Усход, але там іх чакала работка.

«Кожнаму паводле заслуг!» — разважаў батарэец і наткнуўся на нямецкага фельдфебеля ды нашага сержанта. Дэмабілізаваны за каўбасу выменьваў коўдру. Ён даваў адзін вянок, а фельдфебель за новую ваўняную рэч хацеў два. Батарэец памог ім дамовіцца, пастаяў з немцам, покуль сержант бегаў па каўбасу. Здаралася, што ў гарачцы бою ён браў немцаў у палон, вадзіў на зборныя пункты, але першы раз тварам у твар сутыкнуўся з палонным пасля вайны.

На цёмна-русым трыццацігадовым мужчыне з банцікам рыжаватых вусікаў пад носам мундзір з усімі адзнакамі быў ахайны, бытта немец толькі што выйшаў з казармы на пабыўку. Ён трымаў сябе незалежна, стараўся не сустракацца з батарэйцам вачыма і, што было ў яго на душы,— нічым сябе не выдаваў. Нічога не дабіўся салдат і пытаннямі: немец адказваў — так альбо — не. Батарэец не курыў, але вёз падарунак бацьку. Каб падбіць немца на размову, выняў з кішэні партсігар з папяросамі:

— Калі ласка!

— Што?! — немец нібы прачнуўся.— Дзякуй, не куру! — адказаў ён так жа коратка і зноў перанёсся душой кудысьці далёка.

Больш батарэец не прыставаў.

Вярнуўся салдат з каўбасою, адбыўся абмен. Сержант батарэйца пахваліў:

— Але ты здорава лапочаш па-іхняму, як Фрыц!.. Малайчына, што патрымаў мне яго, а то ўраз перахапілі б! Маім старым будзе падарунак!— памацаў ён пакунак з любасцю.— На Арлоўшчыне ў нас не хутка купіш такое!.. Таксама дамоў? Айда разам! — браўся новы сябар ужо за парэнчу, каб лезці ў вагон.— Зараз адпраўляемся!

— Я лепш на свежым паветры! — салдат палез на тармазную пляцоўку.

4

Яшчэ ўзрушаны размовай з сержантам, салдат адхіліў палічку на тугой спружыне пад ручкай тормаза і сеў. Перад вачыма ў яго ўсё стаяў немец.

«З'еў локшыну і яшчэ фанабэрыцца!»

Паўтары гады таму назад пад Ваўкавыскам ён, тады партызан, сядзеў у сакрэце ды назіраў за пераездам. На пераездзе пахаджваў франтаваты вартавы. Аднекуль вынырнуў на санях з цэглай дзядзька ў рыжым кажусе. Немец прыўзняў салому з цэглы, зазірнуў пад сані, ці не прывязана там што, і ўжо прапусціў чалавека, ды раптам спахапіўся. Ён загадаў селяніну здымаць кажух, а сам пачаў вымаць штых. Ні жывы ні мёртвы чалавек зняў кажух. Шырокім штыхом салдат адрэзаў у ім рукавы, кінуў іх чалавеку. Тады апрануў кажух сабе на шынель, зноў падперазаўся ды гыркнуў:

«Анцыген унд вэг, ферфлюхтэ гунд!»[¹¹]

Збялелы чалавек нацягнуў рукавы і, ненатуральна ўсміхаючыся, задам падаўся да каня, не адводзячы загіпнатызаваных вачэй ад аўтамата...

Успомніўшы цяпер тую сцэнку, салдат з гонарам за сваіх хлопцаў падумаў:

«Плаціў бы гэтак фельдфебель нашаму палоннаму за коўдру, а як жа!.. А бачыш, і сержант які сур'ёзны — ужо цяпер думае, з чым прыедзе да сваіх на Арлоўшчыну!..»

І салдат нахіліўся над рэчавым мяшком, развязаў яго зноў. Пад сухім пайком ляжалі на самым дне ў скураных пераплётах тамы Шылера і Гётэ з залатым цісненнем гатычных літар. Батарэец зусім не быў аматарам паэзіі, кніжкі захапіў з пашаны да аўтараў, а яшчэ таму, што былі прыгожа выдадзены, ды і дасталіся яму дарма. На кніжках ляжаў наркомаўскі падарунак дэмабілізаванага: шэсць метраў палатніны — маці на сукенку, па два кілаграмы цукру і белай мукі ды пачак грошай на абсталяванне (яго гадавы аклад, плюс — палявыя!). Навёўшы ў мяшку парадак, ён завязаў яго зноў ды адчуў, што таксама мае з чым ісці да бацькоў — яшчэ ніколі не быў такі багаты.

Поезд ужо ішоў, і салдат з сумам пазіраў на чужыя прысады, вастраверхія дахі з чарапіцай маркоўнага колеру. Былымі мазалямі, тым потам, які затраціў, капаючы па Германіі агнявыя для гарматы, насыпаючы брустверы, поўзаючы на жываце з ровіка ў ровік, ды тымі магіламі ад Кюстрына да Берліна, дзе яшчэ ў свежанькіх гімнасцёрках ды галіфэ ляжалі яго сябры-батарэйцы,— ён быў так прывязаны да гэтай чуясой зямлі, што раптам расхацелася ад'язджаць.

Тым часам поезд вынес яго ўжо на поле сярод хутароў. Усюды мірна і спакойна. Пасвіліся пярэстыя каровы. Ганяліся на веласіпедах падлеткі. Час ад часу мільгалі машыны. Эшалон набіраў хуткасць, пачало прадзімаць, і салдат, спахапіўшыся, накінуў на сябе шынель, затым падсунуў пад яго руку і пацёр параненае месца, каб не застыла.

«Будзеш цяпер мець цацку!..» — пакпіў ён, не могучы сабе дараваць, што так недарэчы падставіў тады бок пад асколак.

5

У той дзень ён, наводчык, быў і за камандзіра гарматы. Рыхтаваліся да штурму, чакалі падвозу снарадаў. Грунт трапіўся цвёрды, яго не брала ні кірка, ні рыдлёўка, і салдаты ляжалі амаль на відавоку ў немцаў. Плошчу перасякаў супрацьтанкавы роў — самае лепшае сховішча ад куль. Наводчык клікнуў нумароў, і яны ўсе разам адным махам апынуліся ў рове. На дне доўгай яміны перад атакай драмалі пехацінцы. Шчаслівы, што ўдалося нарэшце выскачыць з-пад абстрэлу, батарэец кулём скаціўся за хлопцамі і апынуўся супроць камандзіра батарэі, капітана Кучэрына.

— Самі пахаваліся, а там нямецкія хлапчукі гарматы пакрадуць! — з'едліва сказаў камбат, пачакаўшы, покуль яго артылерысты аддыхаюцца.

— Якая карысць з іх, Іван Пятровіч, усё роўна няма чым страляць! — уставіў асцярожна наводчык, мяркуючы — гаворыць камандзір проста для парадку ці гоніць разлік назад?

— Ваша шчасце, што снарадаў няма...

І тут батарэец пачуў над сабой міну. Выдарылася б гэта ў адкрытым полі, ён пачуў бы яе здалёк, паспеў бы ўпасці. Цяпер жа яго калені ў бездапаможным адчаі пачалі толькі падгінацца, галава павярнулася да чаканага месца сутыкнення з зямлёй, як страшэнны выбух кінуў салдата носам на адхон. Пачуліся енкі, ад удару пасачак пад барадой лопнуў, каска пакацілася ўніз.

«Што гэта?! — са здзіўленнем разглядаў салдат пясчынкі жвіру перад носам ды без панікі разважыў: — Ага, настаў і мой час, я — забіты!.. Але ж чаму выразна так усё бачу?! Ага, пяхотная міна разнесла ніз, галава цэлая, мозг яшчэ дзейнічае, таму магу думаць і разважаць... Як лёгка стала дыхаць! Чаму?!»

Яму надта хацелася агледзецца, ды страшна было ўбачыць месіва — як міны разрывалі людзей, ён нагледзеўся. Салдата агарнуў нейкі жаль.

«Зараз дойдзе да галавы і наступіць смерць?! Я ж — у яму схаваўся! — пачаў ён бытта апраўдвацца, бытта таргавацца з лёсам.— Я ж — наводчык, хутка штурм будзе, камандзір гарматы свежыя снарады абяцаў! Я ж з братам не бачыўся! Як бацькі там будуць адны?»

«Ха, здаецца, магу варушыць пальцамі нагі, мо толькі паранены?» — з-за баязлівай забабоннасці, каб не абразіць, не спужаць таго, што давала кволую надзею, ён стлуміў радасць ды асцярожна павярнуў галаву назад. Фуфайка на спіне была цэлая. Далей убачыў пашчапаны прыклад аўтамата, палявую сумку ды — абцасамі ўверх — добра знаёмыя боты.

«Цьфу, панікёр!» — аблаяў ён сябе, абапёрся локцямі аб зямлю, каб усхапіцца, і толькі цяпер адчуў рэзкі, нечалавечы боль: бытта яму ў плечы раптам уваткнулі ні то вялікую стрэмку, ні то распалены шворан.

«Ага, чапіла!.. Нічога, нічо-ога, мяне толькі парааніла, не бяда-а! — паспрабаваў ён авалодаць болем.— Але ж чаму так лёгка дыхаць?! Паветра заходзіць праз плечы?! Лёгкае прабіта!» — уразіла здагадка, і ён кулаком заціснуў месца на плячах, адкуль разыходзіўся боль. Дыханне стала нармальным.

Ён асцярожна ўстаў і азірнуўся. Міна трапіла ў суцэльную масу людзей. Камбат пакрыкваў на салдат і клаў на плашч-палатку замковага з акрываўленым тварам ды падкурчанай нагой. Усюды варушыліся салдаты, енчылі, перавязвалі адзін аднаго, моўчкі падступаліся да забітых — да наводчыка нікому не было справы. Толькі ён і не крыўдаваў, ім авалодала дзіўная апатыя.

— Кучынскі, хапай за рог, нясіце Дашкіна ў санроту! — дайшоў да наводчыка голас Кучэрына.

«Чаго ён прыстае, і мяне ж чапіла!.. Ат, так і так, трэба ў санроту на перавязку!» — разважыў наводчык і, не адымаючы кулака ад раны, узяўся за плашч-палатку ды з трыма байцамі павалок на адхон замковага.

Наверсе ад брусчаткі рыкашэцілі кулі. Ледзь не кранаючыся насамі зямлі, салдаты паперлі па адкрытым месцы ношу ды ўпалі за мураванку. Батарэец толькі тут адчуў — у яго боце поўна крыві: аўтаматная куля прастрэліла яшчэ і лытку. Болю не было, заўважыў ён гэта абыякава, бытта праз сон, нібы параніла каго другога.

— Славяне, санрота — у падвале! — абвясціў ім нехта.

Апынуліся яны ў памяшканні, поўным насілак з параненымі. Праціснуліся з ношай па вузкім праходзе і апусцілі Дашкіна на цэментавую падлогу. Маладзенькая і шустрая медсястра правяла тампончыкам з пераклею вадарода па драпінах на твары, разрэзала нагавіцы, пакратала на голені сіняк — больш у замковага нічога не было. Раззлаваная дзяўчына кірзачом праперла Дашкіна з палаткі, і тут яе спрактыкаванае вока заўважыла збялелага батарэйца. Малая кінулася да яго, бо чамусьці менавіта цяпер ён пачаў валіцца на цэмент. Апошняе, што ён пачуў, быў сярдзіты голас санітаркі:

— Нясіце жыва мне гэтага туды, дзе цяжкія!..

З таго моманту тыдні на два ён нібы праваліўся ў нейкую яму. Як праз сон, заўважаў бледныя твары ў белых халатах і заклапочаныя, уважлівыя вочы. Яго перадавалі з рук у рукі, бы нейкую эстафету,— раздзявалі, адзявалі, некуды валаклі, перавозілі, мылі, перакладалі з бока на бок, прыўзнімалі ды апускалі. Часамі яму надта балела — калі пілавалі рэбры; ён добра запамятаў, з якім бразгатам падалі ў таз косткі...

Паранены пачаў прыходзіць да памяці ад прыкрасці на агіднага ды надакучлівага тыпа, што хліпаў каля яго вуха, а батарэец усё яго супакойваў. Супакойваў чамусьці чужым голасам, гаварыў доўга, і так яму гэта было цяжка, што аж узмакрэў, а маладушны тып усё ныў. Не могучы даць яму рады, ён нарэшце зазлаваў. Поўны абурэння на мамінага сынка, ён раптам расплюшчыў вочы і азірнуўся.

Выяўляецца, што хліпаў ён сам. Батарэец ляжаў на бальнічным ложку з заплаканым тварам. Фактычна ляжаў не ён. Па нейкіх прыкметах батарэец адчуў, што ў яго цяпер вельмі тонкая шыя, ды ўбачыў свае тонкія, чамусьці без загару, пальцы. Батарэец быў нібыта адменены — здзяцінелы, кволы і слабы. Захутаная ў бінты галава, што тырчала над ім, называла салдата па імені і супакойвала ўжо знаёмым голасам.

«Адкуль ён ведае, як мяне зваць?!» — падумаў батарэец, падаў голас, і чалавек узрадаваўся. Гэта быў старшына самаходкі, ён чакаў самалёта, які забіраў «чараўнікоў». Абодва яны ляжалі ў шпіталі. І вайна ўжо скончылася. Батарэйцу раптам захацелася спаць: не даслухаўшы старшыну, ён адразу заснуў.

Спаў салдат доўга і прачнуўся ноччу. Праз зашклёныя дзверы ў белую палату прасвечвала святло. Стаялі чатыры ложкі. На дальніх двух дыхалі ў глыбокім сне параненыя, а на суседнім панавала мёртвая цішыня. Батарэец з прыемнасцю заўважыў, як сон уліў сілы ў яго патанчэлае і слабое цела. Хацелася з асалодай пацягнуцца ўсімі мускуламі, як бывала толькі ў дзяцінстве, калі хварэў запаленнем. Ён так і зрабіў бы, ды раптам заўважыў, што ляжыць на левым баку, а яго правы — бытта адзеравянелы і да нечага прывязаны. Ён узяўся за яго рукой — туды быў устаўлены гумовы шланг. Аднак гэта яго не спалохала — ім валодалі спакой і ўпэўненасць.

«А дзе ж старшына самаходкі?!» — спахапіўся батарэец ды азірнуўся яшчэ раз на суседні ложак.

На адлегласць выцягнутай рукі ад яго ляжаў нябожчык. З белага скафандра бінтоў выставаў толькі востры нос і кадык.

6

Поезд цягнуўся гадзін з шэсць, але час салдату здаўся імгненнем. У яго на душы панавала здавальненне, што канчалася валеная старонка яго жыцця, ім было зроблена ўсё, што можна, толькі ён ведаў — яму будзе нялёгка. Выпісалі салдата толькі таму, што ён надта прыставаў да начальніка шпіталя з аргументам: пачынаецца навучальны год у інстытутах, ён хоча яго не страціць, лячыцца будзе дома. Але як будзе на самай справе?!

Адарвала яго ад думак Варшава — поезд далей не ішоў. Былы наводчык забраў свае рэчы і павалокся ў тое, што засталося ад польскай сталіцы. Седзячы на нейкім фундаменце над берагам Віслы, ён раптам успомніў, што ў сярэдзіне студзеня ўжо тут быў. Батарэя ішла тады ў трэцім эшалоне. Покуль коні па слізкім пад'ёме ўзвалаквалі ад пераправы гарматы, па вытаптанай у глыбокім снезе сцежачцы наўпрасткі ён пайшоў сюды ды прысеў на гэты самы мур, каб паправіць абмотку. Наш лётчык вось там трымаў за руку зарумзаную польку ды казаў:

«Паплач, Ганка, я цябе разумею! У мінулым годзе таксама вярнуўся я ў Мінск, а там — ні аднаго цэлага дома! Паплакаў, і палегчала адразу!..»

Праз хвіліну яны пайшлі ўздоўж Віслы, і батарэец яшчэ чуў, як лётчык даваў польцы настаўленне:

«Ступай толькі туды, дзе ўжо станавілася нага чалавека — след у след, бо ахне міна — і не будзе каму вяртацца да нашага «кукурузніка»!..»

Толькі цяпер батарэец разабраўся: фундамент гэты — усё, што засталося ад Каралеўскага замка, якім так ганарыліся да вайны палякі. На плошчы перад сабой ён убачыў рынак. Батарэйцу кінуўся ў вочы малады паляк-прыгажун, які расклаў тавар на брызенце і гандляваў гузікамі. Палякам батарэец нават сімпатызаваў. Быў з імі ў партызанах. Каля Шнайдэмюле яго батарэя ратавала польскі батальён ад разгрому, дзе наводчыка першы раз параніла. Палякі тады рухаліся па шашы, і на іх напала унтэр-афіцэрская школа, якая прабівалася з акружэння на поўнач. Батарэец запомніў маладых дзяўчат у «рагатыўках», якіх накасілі з аўтаматаў немцы: у амерыканскіх шынеліках і англійскіх чаравічках валяліся яны ўздоўж і папярок на мокрым асфальце нейкай аўтастрады. Успомніўшы ўсё тое, батарэец не змог доўга глядзець на прыгажуна з гузікамі і адправіўся на станцыю.

У машыніста ён даведаўся, які з таварнякоў неўзабаве адправіцца на Усход, і палез на дах бліжэйшага вагона. Там было ўжо жанчын з мяшкамі і рукзакамі, якія вярталіся з гандлю. Выбраўшы месца, дзе вальней, ён апусціўся на пакатую бляху. Дарогі хапала на цэлую ноч, можна было добра выспацца, і салдат пачаў меркаваць, як лепш уладкавацца, каб у сне не паляцець пад адхон.

Уздоўж вагона дах па цэнтры ўзвышаўся сантыметраў на трыццаць. Салдат падоўжыў лямкі, і не здымаючы мяшка з плячэй, закінуў яго на другі бок хрыбта, выцягнуў ногі ды паклаў на край мяшка галаву. Такім чынам прымацаваны на доўгіх лямках да плячэй, цяжкі мяшок зараз служыў у яго як бы падушкай-якарам: калі цяпер вагоны ляснуць буферамі, салдат не рызыкаваў паляцець уніз. Расшпіліўшы на сабе гузікі, адпусціўшы папругу, батарэец параненым бокам улёгся так, каб не муляла і паравоз быў ззаду, бо інакш у вочы заносіла б з коміна вугельчыкі.

Гэтак грунтоўна ўладкаваўшыся, змардаваны за цэлы дзень салдат стаў чакаць, калі зморыць яго сон. Ён нагадаў сержанта з коўдрай і падумаў — як добра, што цябе ніхто ноччу не абудзіць на варту. Перад вачыма была густая цемра, а навокал чулася гутарка гандлярак. Галасы жанчын нагадалі шпіталь, і ён пачаў успамінаць пра яго.

7

Батарэец быў пэўны, што выжыў толькі дзякуючы медсёстрам. Металёвыя асколкі загналі ў лёгкае яшчэ і некалькі кавалачкаў дрэва з прыклада: ён лічыўся «грудніком» — трэцяй, самай цяжкай, групы: з адкрытым пнеўматораксам, з гумовым шлангам у баку, з прымацаваным да шланга посудам.

Пасля таго як у шпіталі ён прыйшоў да памяці, аслабелы яго арганізм распачаў марудную барацьбу за існаванне. «Груднікі» надта капрызныя, бо адзін выгляд дрэнажнай трубкі, па якой днём і ноччу сцякае ў бутэльку гной ды праходзіць у лёгкае паветра, давядзе ледзь не да вар'яцтва і самага здаровага чалавека, зробіць яго згрызлівым, бы схварэлае дзіця.

У шпіталі салдат высах да таго, што важыў трыццаць восем кілаграмаў. Ленінградка Нюра лёгка брала яго на рукі, выносіла ў садок ды клала пад вішні ў гамак. Бывалі дні, што не хапала ў яго сілы, каб узняць да рота руку, і сястра тады карміла яго з лыжачкі. Ленінградка пісала яму дамоў пісьмы, аднекуль прыносіла апельсіны, якія батарэец першы раз у жыцці бачыў, заглядвала ў раны:

«Ну, як мы зажываем? — з мацярынскай заклапочанасцю пыталася яна.— О-о, якія ружовыя рубчыкі!.. Ну-у, цяпер мы будзем мы-ыц-ца!..»

Халат у яе часамі быў прыадхілены; калі яна дакраналася да параненага незнарок грудзямі, месца тое ў яго потым гарэла. Нюра прылятала да салдата і са сваімі радасцямі ды бедамі. То знайшлася яе маці! То аб’явілася сястра! То прыйшла вестка, што бацька загінуў яшчэ ў сорак першым. Што яна цяпер робіць? Далечвае астатніх. Абяцала пісаць на бацькаў адрас...

На гэты раз Нюра прыбегла да яго без халата ды спрытна падсунула пад яго гумовае кола ад пролежняў. Затым дзяўчына лягла побач, ад чаго панцырная сетка моцна ўвагнулася і Нюра ўся але навалілася на яго. Ён адразу адчуў, як далікатная цяплынь памалу пачала ахінаць яго з галавы да ног. Шчаслівы, ён баяўся нават павярнуцца, каб не вылез дрэнажны шланг з раны, у той жа час яму было весела. Доўга яны гэтак ляжалі і нават дурэлі, а батарэец усё думаў — абняць яе ці не?..

А калі пакрыўдзіцца і ўцячэ?..

Раптам нешта стукнула, заляскаталі буферы, і ён прахапіўся.

Выяўляецца, батарэец ляжаў не ў шпіталі, а на вагоне. Ніякага дрэнажу не было. Ды і рана, куды ўстаўляўся шланг, зарасла ўжо даўно — два месяцы назад. Паварушыцца баяўся ён не з-за яе, а каб не зляцець з пакатага даху. Стаяла глыбокая перадасенняя ноч. З паравоза агністай грыўкай праляталі над ім іскры. Паабапал пуці рухаліся назад даўзёрныя контуры будынкаў.

Цяпло яму ішло ад таго, што ён кагосьці трымаў у абдымках.

Салдат насцярожыўся.

Пад шынялём дыхала яму ў гімнасцёрку жанчына. Рука незнаёмай абдымала яго за спіну, а гарачыя ногі былі выцягнутыя ўздоўж яго ног. Батарэец выразна адчуў, што жанчына не спіць, нечага чакае і добра ведае, што не спіць ужо і ён. Памалу, не кажучы ні слова, ён стаў нібы нацягваць жанчыне на спіну край шыняля і сваю далонь перавёў непрыкметна ёй на плечы.

Жанчына не толькі яго не адштурхнула, а прытулілася яшчэ больш.

І батарэец, адчуваючы ў сабе раптоўны выбух дрыжыкаў, даў волю сваім рукам, адначасова не забываючы, што яму нельга прыўставаць, бо зверне ўвагу людзей на вагоне, злуючыся на якар-мяшок, што скоўваў яго рухі.

— Не рві-і, я сама-а! — нібы з таго свету, раптам пачуў ён ля вуха ўсхваляваныя словы маладзіцы.

Праз хвіліну батарэец ужо ляжаў без руху. Было такое ўражанне, бытта ён доўга цярпеў смагу, але вось дапаў да халоднай крыніцы і цяпер яе жыватворчая сіла разыходзілася па яго жылах у кожную клетачку спрагнёнага цела, даючы шчасце асалоды і моц. Па-ранейшаму трымаючы адну руку на плячы жанчыны, ён маўчаў, а маладзіца ляжала спакойна і таксама маўчала.

Эшалон набіраў хуткасць з гары, паравоз, чуваць было, ехаў на халастым ходзе, навокал перагаворваліся жанчыны.

— А нех яго! — пачуў ён раптам бясхітрасную скаргу маладзіцы: — Як прывыкнеш дома ўжо да гэтага, так і ў дарозе, калі прыйдзе той час, табе ўжо здаецца — аніяк не абыдзешса!..

Ёй было сорамна — яна так апраўдвалася. Яшчэ ён па гаворцы распазнаў у ёй тутэйшую маладзіцу з-пад Беластока — дакладна такую самую, якія яму не раз давалі ў партызанах есці, хавалі, мянялі бялізну ці вішчалі ды лямантавалі, каб ён з сябрамі хутчэй уцякаў, пашкадаваў яе дзяцей, бо унь, за ўзгоркам, пруцца на «равэрах» немцы. Трэба было з удзячнасцю падтрымаць яе хлусню ці хоць крыху прылашчыць, ды размовы весці ён не ўмеў, а хлусіць — тым больш не збіраўся.

Тым часам маладзіца разумела яго таксама і нічога не патрабавала. Раптам рука яе пад гімнасцёркай намацала правал пад лапаткай, і жанчына стрымала дыханне.

— Бе-едны! — пачуў ён праз хвіліну яе сардэчнае спачуванне.— Ну, паспі-і, паспі-і шчэ, табе мо-ожно, а мне — пара!..

Яна адхілілася, надта чула і старанна падаткнула пад яго шынель, прыкрыла твар каўняром, паправіла на сабе адзенне, села ды, прытворна пазяхаючы, пракрычала камусьці ў цемру:

— Броня, ужэ Фасты праехалі, трэ збірацца! Пасядзім на вакзале, покуль каменданцкі час пройдзе, як думаеш. Досыць вылежвацца, рыбачка, паднімай нашых бабаў!..

На даху раптоўна загрукатала, бытта на яго ўзвялі падкаваных коней; пачуўся скрыгат — цягнулі нейкія скрыні, мяшкі ды чамаданы.

8

Прыбылі яны на станцыю Беласток-Цэнтральны яшчэ зацемна. Гурба бабаў з мяшкамі і рукзакамі на спінах паваліла на вакзал. Як ён ні прыглядаўся, але ў натоўпе, асветленым цьмянай лямпай на слупе, спадарожніцы сваёй разгледзець не змог.

У бок Ваўкавыска, куды яму трэба было адпраўляцца, поезда покуль што не было. Ісці ў горад? Панаваў яшчэ каменданцкі час, і з патрулямі лепш было не звязвацца. Ля кубавой нейкія мужчыны палілі са старых шпалаў вогнішча, салдат падышоў да іх, прыслухаўся. Пажылыя і юнакі караталі сабе час, успамінаючы выпадкі з вайны. Дзівакі, яшчэ мала ім?! Перасычаны ўсё тым жа адчуваннем здавальнення і бадзёрасці ва ўсім целе, салдат пакрочыў на вакзал. Яго як магнітам цягнула зірнуць на спадарожніцу пры святле.

Яе батарэец заўважыў здалёк. У заваленай мяшкамі ды чамаданамі пачакальні сядзела мноства жанчын — хто з іх драмаў, хто браўся за снеданне, хто застыў, згорблены, у тупым забыцці. Яна сядзела ў цэнтры на белым мяшку і некага выглядала, вочы яе аж гарэлі. Спаткаўшыся нарэшце з ім позіркам, шчасліва ўзрадаваная маладзіца запрамянела яшчэ больш ды аблашчыла яго вачыма, поўнымі мацярынскай ласкі і спагады. Ён толькі на секунду затрымаў свой позірк на гэтым багацці прыемных адценняў ды адчуў, як душа яго поўніцца ўдзячнасцю да гэтага чалавека. У батарэйца нібы выраслі крылы: ён зрабіў энергічнае — кругом! — і пакрочыў назад.

Пачынала світаць. Ля вогнішча даўно не голены дзядзька з захапленнем казаў:

— А Саколе як ЯНЫ файно раскалашмацілі! Захапілі станцыю, варту звязалі, а поезд разнеслі мінай ушчэнт! Немцы перлі якраз на фронт зброю; яны падагналі сотні дзве фурманак, наладавалі аўтаматаў, кулямётаў, гранат. Спалілі станцыю і — у лес! Шчэ і запіску пакінулі з намаляванай фігай!..

Батарэец спахапіўся, што апавядаюць якраз пра яго партызанскія прыгоды. Толькі на самай справе ўсё было не так. Саколе не станцыя, а — паўстанак. Пад поездам пералажылі стрэлку, і эшалон усяго саскочыў з рэек. Варты тады вязаць не трэба было, бо тры немчыкі з «вахі», пачуўшы партызан, уцяклі. Ніякай і зброі тады не здабылі — вагоны былі з параненымі. Паўстанак жа толькі падпалілі — у хлопцаў не хапіла бензіну. Не фігу, а цэлае пісьмо вывелі крэйдай на дошцы для немцаў...

«Ладна, няхай і так будзе! — пасмяяўся салдат у душы.— Але ж — ты глядзі, людзі ўжо стварылі легенду!»

Ён раптам адчуў сябе шчаслівым, яму зрабілася ўсё ясна і стала зразумела, як жыць. Не ўвязваючыся ў размову, напоўнены радаснай энергіяй, салдат закінуў рэчавы мяшок на плечы ды энергічна пайшоў яшчэ раз шукаць поезд. Разглядаючы ў бадзёрым бляску раніцы знаёмыя сілуэты будынкаў і вакзальных таполяў, батарэйцу ўжо здавалася, што адгэтуль на фронт ён і не ад'язджаў, а ва ўсім целе адчуваў такую мускульную радасць, што пра сваю рану забыўся зусім.

АКУПАНТЫ

1

У Ізабеліне — ні то вёсцы, ні то маленькім мястэчку паміж Ваўкавыскам і Ружанамі,— у мясціне, названай так некалі магнатам у памяць дачкі Ізабелы,— немцы трымалі гарнізон. Ён мясціўся ў школе і налічваў усяго 20 салдат. Пры ім яшчэ былі на ўліку пару чалавек паліцаяў родам з бліжэйшых вёсак.

Паліцаі жылі ў прыватных кватэрах, а салдаты змяшчаліся ў класным пакоі. Іхнія двухпавярховыя нары, абвешаныя біклажкамі, ранцамі ды скаткамі, мог разгледзець і нават палічыць праз вокны кожны прахожы — немцы ў пачатку вайны былі бяспечныя, адчувалі сябе як дома, пра партызан у гэтых мясцінах тады яшчэ ніхто і не чуў.

Другія класы яны абсталявалі пад склады з радыёпрыёмнікамі ды паляўнічымі стрэльбамі, што зняслі людзі па загаду, пад стаянку веласіпедаў, арыштантскую ды жыллё для амтскамісара — лейтэнанта Вернера.

Былую настаўніцкую акупанты абсталявалі сабе пад клуб. Дырэктарскую амтскамісар зрабіў сваім кабінетам.

Мінулай ноччу Вернер вадзіў гарнізон у засаду на савецкіх парашутыстаў. Цяпер яго салдаты, выставіўшы перад камендатурай на пост паліцая, адсыпаліся, а ён сам, адпачыўшы толькі пару гадзін, у кабінеце пісаў даклад начальніку Ваўкавыскага крайскамісарыята — капітану Шумму.

Амтскамісар — сын сярэдняга баўэра з Заходняй Прусіі — прыбыў у Ізабелін на адпачынак пасля баёў за Кіеў.

Гэты высокі трыццаціпяцігадовы мужчына належаў да тых афіцэраў вермахта, якія з педантызмам адносіліся да свайго вонкавага выгляду і да абавязкаў, бо ў гэтым бачылі галоўны закон нямецкай ваеннай традыцыі.

Добра падагнаны і заўсёды свежы мундзір «фэльдграў» каменданта гарнізона ўпрыгожвала чырвона-бела-чорная істужка жалезнага крыжа ў пятліцы. Шырокая тулія яго фуражкі выгіналася элегантнай седлавінай. Боты блішчалі. Твар афіцэра быў старанна паголены і свежы, а ён сам — падцягнуты, спружыністы і дзелавіты.

Гледзячы на амтскамісара за сталом, ніхто не сказаў бы, што гэты чалавек цэлую ноч правёў без сну.

Вернера аж распірала ад гонару за маштабы тых грандыёзных перамог, якія тварылі яго суайчыннікі ў даны момант у шырокіх стэпах Украіны, у камарыных Велікалуцкіх балотах, у высушаных на пыл лясках Афрыкі і бязмежным прасторы Акіяніі. Душой ён быў там, са сваімі бясстрашнымі камрадамі, адчуваў іх намаганні і напружанне: іх поспехі напаўнялі яго ўзнёслым настроем і не давалі спакою. Адначасна ён быў перапоўнены гонарам ад сваёй місіі ў глухой вёсачцы.

«Дарагая Роза,— пісаў ён сваёй сяброўцы.— Ты сабе не можаш уявіць, якія вы там шчаслівыя, на Захадзе. Чалавек тут вымушаны сутыкацца з такімі людзьмі, ад прысутнасці якіх валасы становяцца дыбам. Ад усяго рускага, польскага і яўрэйскага нясе гноем. Толькі тут я канчаткова пераканаўся, што адно мы з'яўляемся панамі, а рэшта — сапраўды Untermenschen. Гэтыя дзікуны, якім невядома, што такое лазня, і летам усе як адзін ходзяць босыя, валодаюць магутнай біялагічнай сілай размналеацца, выжываць у цяжкіх умовах і тояць патэнцыяльную небяспеку для Германіі.

Я б ахвотна згадзіўся быць на перадавой, але і тут трэба некаму несці крыж. Шкода, закончаць вайну без мяне!..

Сёння ноччу вартавалі парашутыстаў, расстралялі двух камісараў. Зараз падрыхтаваў рапарт шэфу, дзе прыкінуў, колькі народу трэба адгэтуль тэрмінова выселіць, дзе на пясчаным полі пасадзіць лес, закласці дрэнаж, дзе пазбіраць каменні і пусціць пад ворыва.

Не, тут я не хачу браць надзелу — не спадабаецца тутэйшая зямля і табе. Наш Вульф з дывізіяй на Украіне, я чыркнуў яму, каб тэрмінова напісаў, якая там зямля, быдла, вазы, батракі... Усходняя кампанія да восені скончыцца, возьмем на Украіне надзел і паедзем з табой туды...»

Вернер быў тыповым афіцэрам вермахта пачатку вайны з Савецкім Саюзам. За нястомную дзейнасць і прыкладныя паводзіны за тыдзень у Ізабеліне салдаты паспелі пранікнуцца да яго павагай, крыху баяліся і слухалі без усякіх пярэчанняў. Заваёваны яе раён быў для амтскамісара res nullies (нічыя рэч), як цвердзіла сярэдневяковае права аб краінах варвараў ды паганаў, для якіх не існавла ніякіх ні законаў, ні этыкі, а толькі — воля пераможцы.

2

Калі ізабелінскія немцы на ўзгорку пад лесам чакалі з начнога неба міфічных «чырвоных камісараў», у Ізабеліне заставаліся на варце салдаты Гофман, Брумель ды обер-яфрэйтар Ліке.

Ноччу ўсе яны ўмудрыліся выспацца і цяпер, адпрасаваўшы свае мундзіры, сумавалі ў клубе. Яны перачыталі старыя газеты да аб'яў з чорнымі крыжыкамі аб «гэфаленэн фюр фюрэр унд фатэрлянд» (пра загінуўшых за правадыра і бацькаўшчыну). Разгадалі ўсе рэбусы і шарады. Перагаварылі анекдоты. І вось цяпер, пакурваючы цыгарэты «Юньён», балабанілі пра ўсё, што прыйдзе ў галаву.

— Калі ўставіць чалавеку ў вуха рулю і выстраліць — вочы павыскакваюць з арбіт, як корак! — дзяліўся сваімі франтавымі назіраннямі Брумель і кончыкам пальца манерна збіў попел у банку з-пад кансервы, якая служыла папяльнічкай.

— Го, колькі мы гэтак адправілі на той свет партызан у Полацку, майн гот! Я з прыемнасцю браўся за такую работу!

Гофман слухаў абыякава, чаго нельга было сказаць пра яго таварыша.

Обер-яфрэйтар прыбыў на Гродзеншчыну з Даніі. У арміі ён ужо пяты год, паспеў скончыць школу малодшых камандзіраў і атрымаць нашыўкі, але сапраўдных смерцяў яму бачыць не давялося. Адчуваючы, як яго агортваюць нейкія дрыготкі жаху і адначасова цікавасці, обер слухаў салдата з затоенай зайздрасцю і павагай.

— Але больш за ўсё нам давялося перастраляць камуністаў у Смаленску. Адны заходзілі на чацвёрты паверх бальніцы і выкідвалі іх праз акно, а мы цалялі ў людзей на ляту. О была пацеха, доонэр-вэ-этэр!.. Тысячамі адпраўлялі гэтых насякомых на ўлонне Аўрама!.. Тыя, хто застаўся жывы, назаўтра абміналі нас. Пачуе каторы мярзотнік наглыя крокі, адразу сходзіць з тратуара і пакорліва здымае шапку. Толькі так з імі можна. А з яўрэямі што вытваралі!.. Там яны носяць зоркі на вопратцы — адну спераду, другую ззаду, бы ў нас палякі ў Генералгубернатарстве...

3

Калі тры салдаты так сабе балабанілі, з кабінета выйшаў Вернер. Кампанія не ведала, што іхні начальнік быў на рабоце. Усе трое разгублена ўскочылі і выцягнуліся на «смірна».

Лейтэнанта аж распірала прага дзеяння. Ён уважліва прыгледзеўся да падуладных.

Вернер зразумеў адразу, што салдаты бяздзейнічаюць, і ведаў, як гэта для іх шкодна. Ды чым іх заняць? Да вонкавага выгляду не прыдзярэшся. Учора вечарам праверыў з імі ўсе ранцы і рэчавыя мяшкі — лішняе выкінулі, астатняе перамылі, адрамантавалі і вычысцілі да бляску. На бліжэйшыя тыдні гарнізон быў забяспечаны боепрыпасамі, лекамі, паперай, харчамі ды дровамі для кухні, а два хлявы завалены калючым дротам і бочкай з гаручым. Даклад ён збіраўся паслаць фельдпоштай.

Падумаўшы хвіліну, афіцэр кінуў старшаму па званню:

— Обер-яфрэйтар Ліке!

— Слухаю вас, пан камендант!— яшчэ больш выцягнуўся падначалены.

— Бярыце салдат, перакладчыка, праедзеце па амтскамісарыяце!

— Яволь!

Камісар улавіў у голасе обера нерашучасць і адразу адрэагаваў:

— Што яшчэ?

— Мэта нашай паездкі, пан камендант?

Гофман з жахам глянуў на сябра. Брумель усміхнуўся: дзівак, яшчэ і пытаецца. Камісар жа цярпліва паўзіраўся на обера, даў яму магчымасць авалодаць сабой.

— Без лішніх слоў!

— Яволь! — вінавата адказаў Ліке, хоць яшчэ ўсё, здаецца, не зусім разумеў, чаго ад яго патрабуюць.

— Выязджайце!

— Цу бэфэль!..— стукнуў ён абцасамі і загадаў салдатам: — Комэн!

На варце перад камендатурай у той час стаяў якраз паліцай Мікалай Буднік.

— Ніколяс! — выглянуў у адчыненае акно і закрычаў Вернер.— Збірайцеся ў дарогу, паедзеце з обер-яфрэйтарам Ліке перакладчыкам!

Амтскамісар мог гэтага Будніку і не гаварыць — Ліке і сам забраў бы паліцая. Але афіцэр выказваў хлопцу асаблівую ўвагу. У ім ён бачыў прадстаўніка народа, якога перамог. І па той жа прычыне, па якой заўзяты кат-прафесіянал знаходзіць патрэбу і асалоду пагаварыць са сваёй ахвярай і давесці ёй, што адсячэне галавы — бытта дабро для няшчаснага, так і Ліке ўсе тры дні, якія Мікалай знаходзіўся на службе ў амтскамісарыяце, не прапускаў ні хвіліны, каб не весці разумную гутарку з паліцаем аб сіле і пачэснай місіі нацыянал-сацыялізму.

Вернер маляваў Мікалаю жахі, якія нясуць чалавецтву разбэшчаныя французы, скнары яўрэі, плутакратыя на чале з Англіяй ды наследнікамі ўсходніх дэспатаў — бальшавікі-камісары.

Вернер з захапленнем расказваў аб адраджэнні краіны Зігфрыда, аб свяшчэннай місіі Германіі і крыжовым паходзе, які распачаў фюрэр у інтарэсах культуры і прагрэсу супроць дзікага Усходу і гнілога Захаду.

— Яволь, гэр шэф! — пачуў амтскамісар у адказ голас паліцая.

Вернер пачакаў ля акна, пакуль чатыры веласіпедысты выехалі на вуліцу. Тады, зірнуўшы на гадзіннік, лейтэнант паклікаў дзеншчыка і загадаў будзіць салдат.

4

У Біскупцах ля крайняй хаты маладзіца карміла грудное дзіця. Падзяліцца навінамі да яе падсела поўная старая з мехам зелля. Хоць і так іх ніхто не мог пачуць, суседкі трывожна азіраліся і гаварылі пра тое, каго немцы арыштавалі, дзе забралі карову, у каго проста з воза ўзялі кошык з маслам і сырамі. Гаварылі, што хутка вернецца памешчык і стане адбіраць землі, што тады на людзей прыйдзе пагібель.

З боку Ізабеліна на веласіпедах выскачылі тры салдаты з нейкім цывільным. Маладзіца прыціснула да грудзей дзіця і з жахам прашаптала:

— Ах, цё-отачку, далібог, яны!

Суседка таксама перапалохалася. Калі салдаты загамавалі ды пачалі злазіць з веласіпедаў, старая ўскочыла, закінула мех на плечы.

— Нінка, гэта твой певень?! — знарок закрычала яна.— Ах, ліха на яго, палез ужо агарод мне палоць, я яму зара!.. Кыш, каб на цябе паморак, халера ты! — замахала яна рукой і хутчэй пайшла прэч.

Ліке хацеў папрасіць у маладзіцы халоднага малака са склепа, але ён нават не згледзеў, калі маладая маці знікла следам за старой.

— Фэрфлюхтэ гундэ! — вылаяўся обер.

Яму ўспомнілася Данія. Аднойчы ён ехаў на машыне ў Капенгаген і дагнаў сям'ю. Бацька з маткай па асфальце вялі дваіх дзяцей. Усе чацвёра добра чулі за сабой машыну, але і не думалі сысці з дарогі. Ён пасігналіў раз, другі — яны нават не азірнуліся. У Ліне ўзнікла жаданне наехаць на іх. Але ад таго, што зрабіць гэтага не мог, што давялося аб'язджаць гэтую жывую перашкоду, обер-яфрэйтара аж закалаціла, і ён цэлы дзень быў не ў гуморы.

І ў паводзінах гэтых басаногіх жанчын обер-яфрэйтар адчуў такое ж непаважанне да сябе, варожасць і выклік. Захацелася крыкнуць, вярнуць нахабніц, толькі стрымлівала самалюбства — зводдаль глядзеў паліцай-перакладчык.

Злаваў яго і гэты пракляты беларус.

Обер быў надта незадаволены Буднікам. Перакладчык паводзіў сябе так, бытта рабіў вялікую ласку, што служыць у паліцыі.

Зрэшты, паліцай сваёй прысутнасцю раздражняў і астатніх. Бо немцы свае радасці і клопаты не жадалі паказваць перад абарыгенам, які, як назло, аказаўся адукаваным, разумным, дужым ды чамусьці станавіўся любімчыкам іх шэфа Вернера. Усё гэта прымушала як бы выцягвацца перад ім, паводзіць сябе са штучнай ветлівасцю, што вельмі іх злавала. З маўклівай згоды паміж сабой немцы за ўсю дарогу паслугай перакладчыка ні разу не карысталіся, хоць знешне і былі карэктныя.

Каб не паказаць перад салдатамі, што ён спыніўся з-за гэтых паршывых бабаў, Ліке прыставіў машыну да плота, выняў ключ ды пачаў рэгуляваць педаль. Салдаты расшпілілі мундзіры, пачалі абціраць пот. Перакладчык разглядаў пажарышча.

З падворка выбегла шчаня, павалілася на спіну, выставіла блыхасты жывоцік.

— Фі-у, фі-у, фі-у!..— пасвістаў Брумель, як свішчуць на сабак толькі немцы — з дзвюма адрывістымі нотамі — сі і ля дыез. Салдат хацеў палашчыць шчаня, але яно спалохана вільнула куртатым хвосцікам і ўцякло.

Ліке схаваў ключы, азірнуўся.

Быў спякотны летні дзень. Праз дрэвы прабіваліся промні гарачага жнівеньскага сонца. Спакойна лазілі па вуліцы парасяты, куры. Цьмяна блішчалі шыбы. Цераз платы прабівалася запыленая крапіва, цягнуліся ўверх мальвы, сланечнікі. Пахла разапрэлай саломай і гноем, Сярод абгарэлых пнёў ліпы тырчала напаўразбураная печ са слядамі сажы, за ёй нейкі дзед у белым, нібы істота з іншага свету, вязаў кошык і нават не павярнуў на немцаў галавы. Затое з-за веснічак, вуглоў і з-за калодзежаў насцярожана сачылі за кожным яго рухам перапалоханыя да смерці хлапчукі.

— Трэба зазірнуць да старасты! — прамовіў чырвоны як рак Гофман, якога заліваў пот.— Ведаю, дзе ён жыве, у яго і нап'ёмся!

— Давай! — згадзіўся обер.

Немцы пабрылі па вёсцы з веласіпедамі ў руках.

Крануўся і Буднік.

Услед за імі, трымаючыся дыстанцыі, ішлі, паланёныя жудаснай цікавасцю і страхам, хлапчукі.

За знешняй карэктнасцю ў кожным позірку немцаў Буднік адчуваў да сябе недавер і пагарду. Ён яшчэ не верыў, што незвычайную службу суджана несці яму доўга. Ён увесь час парываўся ўскочыць на свой «дюркопф» ды пакаціць у свае Зелянкевічы. Але што зробіш? Трэба было прывыкаць да свайго новага і чужога для сябе абавязку.

Буднік аж надта бачыў, як раздражняе немцаў, як яны змаўкаюць пры ім або гавораць зусім не пра тое, што хацелі б. Ды бегчы наперадзе немцаў і выслужвацца, як гэта рабілі іншыя паліцаі, было не ў яго характары.

Між іншым, праз многа месяцаў, калі начальніку Ваўкавыскага крайскамісарыята капітану Шумму ён прынёс атрыманыя ад дэсантнай групы Марцірасяна дакументы на фольксдойча, самастойныя і незалежныя паводзіны ў мінулым сыгралі яму на руку: пацвердзілі, што ён сапраўды з расы выбраных. Але покуль што жыццё для яго было суцэльнай невыноснай пакутай.

Адным словам, Буднік, які яшчэ не знайшоў патрэбнага такту, не прыцёрся да немцаў, адчуваў нейкую няёмкасць нават перад біскупіцкімі хлапчукамі і паныла валокся, як палонны, за немцамі ды насцярожана чагосьці чакаў.

Уперадзе была лужа. Уздоўж плота па цянёчку, фарсіста закінуўшы хвост на спіну, трусіў сабака. Спаткаўшы людзей, ён спыніўся і падумаў: абыходзіць іх ці не? Тады трэба лезці ў ваду. Тузік пачухаў лапай пераноссе, чхнуў ды вярнуўся назад.

Не выпускаючы з рук веласіпеда, Брумель імгненна зняў з пляча карабін.

Аглушальна прагрымеў стрэл.

З кудахтаннем паляцелі ва ўсе бакі куры. Заскуголіў, у прадсмяротных сутаргах забіўся на пяску сабака. Хлапчукі з вуліцы сыпанулі ў падворак. Гофман і Брумель зарагаталі. Толькі твар обера быў непарушны.

Буднік, вядома, не мог не адчуць, як Ліке разгубіўся. Яму трэба было аблаяць салдата. Але Ліке ў паводзінах сябра ўбачыў франтаватую зухаватасць. Обер нават захапіўся яго спрытам: трымаючы карабін адной рукой, амаль не цэлячы, трапіць у рухомую мішэнь — трэба ўмець.

— До-онэр-вэ-этэр! — вылаяўся ён са здзіўленнем.

5

Старасты дома не аказалася. Яго жонка — яшчэ не старая і нават прыемная з выгляду — на кухні рыхтавала свіням корм.

— Яйкі?! Млеко?! — з парога спытаўся Брумель.

— Нэ-эй, паночку! — узмалілася жанчына.— Яйкі муж у горад павёз мяняць на соль!.. І кароў яшчэ не даіла, а кіслае выпілі нядаўна!

— Масле?..

— І ма-асла — нікс!..

Пакуль яны таргаваліся, Ліке агледзеў памяшканне.

Дзверы былі адчынены ў вялікі пакой, і там ён убачыў дакладна такую ж абстаноўку, якую назіраў тут у кожным доме. Па сцяне між вокнамі — рамкі з фатаграфіямі. Обера непрыемна ўразілі сярэбраныя зігзагі на каўнерыках мардатых польскіх салдат і фарсістыя фуражкі з царскімі кукардамі. У кутку ззяў пасярэбранай паперай радочак ікон. Пад іконамі бялеў накрыты сурвэткай стол. Уздоўж сцен ішлі дзве лавы. Ложак з горкай высокіх падушак...

Успамінаючы малюнак са школьнай хрэстаматыі, ён не без пагарды заўважыў сабе:

«Як у нас было сто гадоў таму назад!.. Бачыш ты, нахабнікі,— і фатаграфіі сваіх вайсковых паразвешвалі, яшчэ не хапае толькі — партрэтаў камісараў!..»

Старасціха, не спаласнуўшы нават цеста з рук і прыкідваючыся надта напалоханай, пачала соваць салдатам шчарбаты збанок з вішнямі. Паскардзілася, што на кухні многа мух. Ліке заўважыў, што хітрая ведзьма спецыяльна выстаўляе брудныя рукі і дэманструе сваіх мух, каб выклікаць агіду, пазбавіцца гасцей.

Обер абурыўся, але прамаўчаў.

Патаптаўшыся крыху ў старасты на кухні, пакаштаваўшы цёплай вады і з жоўтымі кропінкамі мушыных слядоў вішань, накіраваліся зноў на вуліцу.

Хутка, ні то раззалаваны старасціхай, ні то галодныя, ні то прагныя дапасці да добрай вады, апынуліся яны зноў у канцы вёскі. У суцэльным зялёным масіве дрэў воддаль ад дарогі патанаў хутар.

— О, там вулляў многа! — прамовіў Гофман.— Едзем туды, паспрабуем мёду!

— Эўрыка! Я аднойчы так быў пажывіўся! — успомніў Брумель.

— Давай! — дазволіў Ліке.

6

На хутары ў гэты час панаваў спакой і парадак.

Пад хлявом сохлі акуратна складзеныя кастрагі дроў.

Пад акапам Грыцук у белай кашулі выпілоўваў планкі для рамак у вуллі. Ля яго ног ляжаў вялізны кудлаты сабака і ляскаў зубамі на надакучлівых мух.

Сярод падворка ля бетоннага калодзежа ў лужыну пчолам была насыпана сечка, і над ёй калясіў цэлы рой. На шчыце свірна быў прымацаваны ветрачок. Пад акном вялікай хаты цвілі вяргіні. Дах з ацынкаванай бляхі блішчаў на сонцы, як з серабра.

У чатырохкутніку паміж домам, свірнам, хлявом і гумном увесь падворак парос сакавітым зялёным дываном з дробнай мазаікай трыпутніку і рамонку.

У агародзе за плотам цвіў мак, буялі буракі, памідоры, гуркі і тычковая фасоля. Грыцучыха з нявесткай наводзілі там парадак — прарэджвалі расаду, а вырванае зелле кідалі свіням. Тлустыя пародзістыя парасяты, не спяшаючыся, выбіраючы сабе самыя смачныя лісты, плямкалі ратамі. Побач паўтарагадовая Тася стукала каменьчыкамі, яе сястра ў баразёнцы «пякла» з пяску аладкі.

За вогненнай ракой маку пад грушамі і яблынямі стаялі радочкі жоўтых, сініх і зялёных вулляў.

Райскую ідылію першы парушыў сабака. Ён нешта пачуў ды насцярожыўся: няйначай, што чужыя.

Гыркаючы, сабака кінуўся да брамкі.

Гаспадар узняў галаву ад верстака, убачыў немцаў і высокага ізабелінскага паліцая. Нязваныя госці ўжо ставілі пад плот веласіпеды.

— Нанесла іх аднекуль зноў, халера! — прабурчаў Грыцук і неахвотна адклаў нажоўку.— Рэкс, да буды!

Мужчына з планкай у руцэ накіраваўся да брамкі. Злавіўшы сабаку за аброжак, ён, шкадуючы, ударыў яго пару разоў планкай па кудлах, прывалок да буды, пачаў прывязваць на ланцуг.

Не павітаўшыся, немцы ўваліліся на падворак і адразу накіраваліся да калодзежа, дзе на бетонным крузе грэлася на сонцы вядро вады. Гофман выняў хустачку, пачаў выцірацца, а Брумель прыставіў да калодзе-

карабін і ўсунуў у вядро палец.

— Оу-оу-у, абер, вун-дэр-ба-ар! — закрычаў ён з захапленнем ды пачаў расшпільваць мундзір.

А обер і тут быў нездаволены. Яго сябры, калі вярталіся з такой паездкі па раёне, заўсёды прывозілі цэлыя сумкі масла, сыру, яек і самагонкі, а ён з салдатамі нават паесці нідзе не змог — давядзецца, вярнуўшыся ў Ізабелін, брацца зноў за агорклы гарохавы суп, гуляш ды пудзінг. Яшчэ гэты доўгі паліцай паводзіць сябе, бы граф Валенрод!..

На хутары яго ўсё раздражняла. Не падабаўся і сам гаспадар, які зумысна доўга вазіўся з сабакам. Загарэлы і спакойны твар гаспадара ды закасаныя па локці мускулістыя рукі проста прыводзілі обера ў шаленства. У той час калі ён, Ліке, з такой тонкай і багатай, яшчэ нікім не адкрытай душой вымушаны цярпець такія нягоды, гэты вось грубы суб'ект з закасанымі да лытак парткамі радуецца тут сабе жыццём, бы на курорце...

Злаваў обер і на Брумеля — ён многа сабе дазваляў. І яшчэ яму здавалася, што салдаты ў душы насміхаюцца з яго, бяздарнага камандзіра.

— Ком, ко-ом! — нейкім сухім і злым голасам паклікаў Брумель гаспадара ды паклаў мундзір на рамонак.

Мужчына, не спяшаючыся, падышоў і спыніўся перад гасцямі. На яго шырокі лоб звісалі спатнелыя пасмы. У валасінках на разапрэлай грудзіне засела пілавінне. Разумныя шэрыя вочы глядзелі незалежна, але насцярожана.

На немцаў, што спыніліся ля калодзежа, з трывогай сачылі дзве жанчыны: маці і жонка Грыцука.

Злавіўшы на сябе позірк немца, спалоханая маладзіца сцягнула жменяй паркалёвую сукенку з вялікім выразам, патупілася, але сачыла краем вока за няпрошанымі гасцямі. Яе свякруха, адчуўшы сэрцам бяду, сагнала злосць на парасятах. Яна лупцавала іх фартухом і крычала:

— Ксю-уля!.. Хале-ера на вас, ксю-уля!..

Гофман зазірнуў у калодзеж. На ланцугу ў цёмную халаднаватую адхлань была апушчана банка з малаком. Ён пакратаў ланцуг, прыўзняў банку.

Брумель узяўся за край акутага вядра, усадзіў у яго галаву па самыя вушы, пусціў бурбалкі. Тады страсянуў мокрыя валасы і зарагатаў. Выцерся, паказаў гаспадару на вуллі ды патрабавальна кінуў:

— Геніх!.. Эсэн!..

Мужчына адразу зразумеў, чаго ад яго хочуць,— такія сцэны на падворку разыгрываліся кожны дзень. Ён ужо гатоў быў частаваць мёдам і гэтых прышэльцаў, каб толькі адчапіліся: вынесці міску з сотамі на табурэтцы — жарыце, чорт вас бяры.

Але ён прыкінуўся, што не разумее, і цягнуў час для парадку.

— Што-о? — спытаўся.— Нікс фэрштэйн...

— Гэніх!.. О, ням, ням!.. Бж-ж-ж!..

Немец яшчэ не скончыў фразы, як другі салдат нязграбна павярнуўся і заблытаўся ў ланцуг, якім было прымацавана вядро да калаўрота. Вядро з ляскатам перавярнулася і абліло першага. Той адскочыў ды ўлез у лужу з сечкай, адкуль пчолы бралі ваду. Патрывожаная пчала з налёту ўджаліла немца ў патыліцу.

— О-оу, мэншэзкі-інд!.. О-оу, сакрамэ-энт, фэ-эрфлюхтэ! — зароў ён, пляснуў сябе па патыліцы і закруціўся як ашалелы.

Гофман зарагатаў.

Засмяяўся і гаспадар.

Звар'яцелы ад болю і абразы Брумель падскочыў і смальнуў яму па твары.

Грыцук спачатку здзівіўся, а потым закіпеў ад злосці. Ён, не спяшаючы, як і прывык усё рабіць, левай рукой схапіў салдата за грудзі, а правай узняў над немцам планку. Новая вайсковая кашуля, якую ён згроб на грудзях у салдата, затрашчала адразу ў некалькіх месцах.

— Ай, То-олечка, ай, сыно-очак, што ты ро-обіш, апамятайся! — праз плот узмалілася маці.— З кім ты ду-ужаешся, што ты ўзду-умаў!

Грыцук апусціў руку. Ён толькі стаяў і цяжка дыхаў.

Тое, што здарылася, на нейкі час аж ашаламіла немцаў. Брумель ад здзіўлення ажно раскрыў рот.

Але хутка ім траім прыйшло ў галаву, што гэты тубылец дазволіў сабе нечуваны жэст — узняў руку на нямецкага салдата — і таму павінен быць пакараны.

— Гэнуг! — зларадна сказаў Гофман, бытта толькі такога выпадку і чакаў. Ён сунуў у кішэню мокрую хустачку, падышоў да Грыцука, вырваў у яго планку і аб'явіў: — Ду біст — комуніст!.. Ду біст — большэвік!..

Обер-яфрэйтар Ліке раптам адчуў, якія слаўныя ў яго хлопцы, і злосць яго адразу прайшла. Ён ужо згаджаўся, што перад ім сапраўды небяспечны камуніст. Уся злость, якая накапілася ў ім за цэлы дзень, раптам знайшла сабе выеце.

— Ком!— обер кіўнуў Грыцуку пальцам і паказаў на брамку.— Форвэртс!.. Лёс!.. — з кожным словам ён усё больш і больш сябе распальваў, пераходзіў на віск.— Абэр шнэлер, фэрфлюхтэ, лёс!..

— Гэй!— штурхануў прыкладам Грыцука Гофман.

— Ну і пайду, што ты мяне палохаеш, думаеш, надта збаяўся?!.— узбуджаны, не разумеючы яшчэ таго, што з ім збіраюцца рабіць, сказаў Грыцук з выклікам.

Ля сцяны стаяла рыдлёўка. Гофман даў яе Грыцуку ў рукі і загадаў:

— Мітнэймэн!

Брумель паспешліва апранаў мундзір, бытта яго чакала штосьці вельмі вясёлае і цікавае.

У гародзе заенчылі жанчыны, узнялі плач дзеці.

Ля буды хрыпеў, ірваў ланцуг раз'юшаны Рэкс.

7

За брамкай устрывожаны Буднік сказаў жанчыне:

— Цётку, вы не енчыце, а лепш прасіце за сына ў немцаў — яшчэ час!.. Каб вы мелі што сунуць ім у лапы...

Пакуль немцы выходзілі з падворка, разбіралі веласіпеды і кіравалі на сцежачку, цераз грады падбегла да іх Грыцучыха. Не разбіраючыся ў нямецкіх рангах і адзнаках, палічыўшы Брумеля за старшага, яна кінулася немцу ў ногі:

— Ах, пано-очку, за што-о ж вы яго?! Ах, зо-олатца, ён жа і мухі не пакрыўдзіць, адпусці-іце!..

— Капу-ут, капу-ут!..— зларадна заявіў ёй немец.

— То-олечка, куды-ы яны цябе вяду-уць?! — абнімаючы малых, здалёк, жаласліва і чула, бытта яна тут адно з мужам і дзецьмі, спыталася маладзіца.

— Не паказвай гэтага дзецям! — загадаў ёй яшчэ ўсхваляваны стычкай і поўны рашучасці муж.— Вядзі іх дамоў!

— Лёс, лёс, абэр лё-ос, фэрфлюхтэ! — стукнуў яго колам веласіпеда ніжэй пояса Гофман.

Усе рушылі са сцежачкі. Ліке ішоў апошнім, а за ім з веласіпедам — Буднік.

Обер заўважыў, як паліцай пра нешта дамаўляўся з жанчынамі. Слоў ён не разумеў, але і так было ясна — пракляты паліцай з гэтымі басаногімі бабамі заадно. Заўважыўшы, як збялеў акамянелы Буднікаў твар, обер адчуў мсцівую асалоду — нарэшце настаў час правучыць гэтага смярдзючага тыпа і даць яму добра зразумець, з кім мае справу.

Ліке вёў веласіпед і рабіў выгляд, што нават не заўважае паліцая. Вочы яго спыніліся на крайнім гумне. Стрэху абляпілі разамлелыя ад спякоты вароны. Пры набліжэнні людзей птушкі паспрабавалі падняцца, нават узмахнулі крыллямі, але тут жа іх апусцілі — відаць, не чакалі ніякай небяспекі.

Ля дарогі рос тытунь, а паміне ім і гумном чарнела свежая ралля. Обер успомніў здымак расстрэлу партызан, які бачыў на стале ў Вернера. Саломай крыты рускі хлеў з такімі ж варонамі на страсе. Побач — свежая яма. На краі ямы — голы мужчына і белыя, як цеста, целы жанчын. З пісталетамі, настаўленымі ў патыліцу асуджаных, вясёлыя салдаты...

Ліке надта пашкадаваў, што не захапіў апарата.

— Гін! — обер махнуў рукой у бок гумна.

Немцы прыставілі веласіпеды да жэрдак, якімі быў агароджай тытунь, і накіраваліся да паказанага месца. На дарозе застаўся адзін паліцай — ён бытта думаў і вырашаў, што яму рабіць.

Грыцук ішоў спакойна і ўпэўнена, яму яшчэ не хацелася і верыць, што болей ніколі не ўбачыць гэтага расцёртага на муку сотнямі пакаленняў і высушанага на попел дарожнага пяску, выгаралай травы, што апошні раз дакранаўся да яловых жэрдак, якімі сам гарадзіў яшчэ ўчора тытунь.

Грыцук сябе суцяшаў: не можа быць, каб яго расстралялі. Ён жа адзіны мужчына дома, гаспадар, як жа будзе жонка з дзецьмі, са старой маці?.. І рамкі для вулляў не паспеў зрабіць, цяпер мёдабранне якраз!.. Вечарам з Замкавага лесу меліся прыйсці на хутар тры байцы, што хаваліся два месяцы ў гушчары.

Грыцук яшчэ не ведаў, што двое з іх мінулай ноччу напароліся на ізабелінскіх немцаў, якія сядзелі ў засадзе, і загінулі.

Хлопцы прасілі, і ён падрыхтаваў дзесяць галовак квашанай капусты... Учора і ліпу спілаваў на клёпкі!..

Немцы не дурні, не павінны за нішто ўзяць ды і расстраляць здаровага мужчыну, яны ж ад яго карысць могуць мець. Нічога не зробяць, напалохаюць і пусцяць...

Грыцук быў і рэалістам. Адначасна ён бачыў і разумеў, што сапраўды вядуць яго на расстрэл. Успамінаючы падобныя выпадкі ў суседніх вёсках, ён адчуў — няма ратунку.

Што рабіць?

Стукнуць таго, якога пчала ўкусіла, рыдлёўкай па галаве, вырваць карабін, перастраляць здыхлякоў і — да рэчкі, у кусты! Покуль ізабелінскі паліцай зніме вінтоўку, покуль пачне паліць — да алыпынкі дабяжыш, адтуль — у Замкаў лес!.. А куды падзецца Галі з дзецьмі?.. А Біскупцы?!. Хіба не так было ў Шаўлічах, за што потым знішчылі ўсю вёску?..

Няўжо няма выйсця?! І няма!

Грыцука агарнула жудасная трывога, у галаве ліхаманкава паўставалі абрыўкі вобразаў.

Учора вечарам вярнуўся ён з лесу ад хлопцаў, а Тася ўжо спала з маткай. Перакладваючы малую да бабкі, ён заўважыў — яна трымае нешта. Расшчаміў кулачок, а з яго выпала фасолька...

Прасіцца ў немцаў?.. Ліха іх бяры, дзеля дзяцей

трэба застацца жыць...

— Шнэлер, гунд! — Гофман стукнуў яго ў плечы кантам акутага прыклада, а ў голасе пачулася такая варожасць, што ў Грыцука прапала ўсялякая надзея.

Цяпер ён не прасіў бы літасці, калі б расстрэльвалі і цэлую сям'ю,— усё роўна дарэмна. Калі Грыцук набліжаўся да паказанага месца, сэрца яго абліваў халодны страх.

Брумель пабег наперад. Вось ён спыніўся і з маўклівай згоды обера пачаў крэсліць ботам на мяккай зямлі квадрат: два метры на паўтара.

Ліке падвёў Грыцука і загадаў:

— Гір грабэн! Лёс!..

У обера злосць паволі праходзіла. Яму гэты мужчына станавіўся нават сімпатычны. Чалавек так спакойна і незалежна ўзяўся капаць сабе магілу, як гэта адно рабілі французскія камуністы перад расстрэлам, што паказвалі ў кінахроніцы. А як гэты мужык схапіў загрудкі выскачку Брумеля?! Гэтаму чалавеку тут можна паставіць помнік — Ліке лічыў сябе культурным чалавекам, паважаў гордых і смелых ворагаў.

Але обер-яфрэйтар быў перапоўнены пачуццём абавязку, а сімпатыі да гэтага селяніна былі не такімі моцнымі, каб адпусціць яго. Ліке быў цвёрда перакананы — перад ім сапраўдны вораг, а вораг мусіць быць бязлітасна знішчаны, гэта ясна. Нечуванае нахабства! Што атрымаецца, калі кожны паршывы славянін пачне кідацца на нямецкага салдата з кіем?! Толькі кулю і бізун заслужваюць гэтыя насякомыя, адно так можна іх выхаваць і прыручыць, каб былі нам карысныя!

Пра тое, што Брумель мужчыну абразіў, Ліке і не ўспомніў: па цвёрдым перакананні обера, не мог той пратэставаць, хто на гэта не меў права.

Аднак, обер-яфрэйтар быў ужо часткова задаволены і ранейшай злосці да чалавека не адчуваў. Цяпер ён мог бы нават выканаць яго апошняе пажаданне, паказаўшы сваю велікадушнасць: завязаць яму вочы перад расстрэлам, даць пакурыць цыгарэту ці чаго-небудзь напіцца, але не было часу. Ды і з падворкаў за імі напружана сачылі дзесяткі пар вачэй. Не то што Ліке іх вельмі баяўся, але хацелася хутчэй скончыць гэты спектакль.

Недалёка ад іх пасвілася прывязанае да коліка пярэстае цяля. Устрывожанае крыкам, яно падняло сваю вільготную мысачку і нявіннымі вачыма здзіўлена глядзела на людзей ды пускала сліну.

«Цікава, пра што яно думае?» — спытаў сам сябе Ліке, але зараз жа выкінуў гэта з галавы.

Яму здалося, што ў яго цяпер вельмі маляўнічы выгляд. Усё яшчэ адчуваючы на сабе напружаныя позіркі вясковых людзей, Ліке нагнуўся да мяжы, сарваў васілёк і панюхаў. Знаёмы з дзяцінства пах... Эх, каб убачылі яго ў гэткай ролі родныя!.. Фэрфлюхтэ, як шкада, што не захапіў фотаапарата, атрымаўся б цудоўны здымак!.. Ладна, наступны раз будзе разумнейшы... Хацелася есці. Мабыць, даўно пара абедаць. Каторая гадзіна?

Обер па звычцы зірнуў сабе на руку, але там бялеў незагарэлы след ад раменьчыка. Адно цяпер ён успомніў, што збіраўся ехаць у ваўкавыскае гета к яўрэю па адрамантаваны гадзіннік — жыць без яго нельга. Ваўкавыск побач, вярнуўшыся ў Ізабелін, абавязкова папросіць у лейтэнанта дазволу, толькі змазаць трэба будзе заднюю вось у веласіпедзе, нешта заядае.

Ліке ўявіў сабе, як вяртаецца ў гарнізон. Дакладвае па форме амтскамісару пра выпадак, кладзе на стол планку. Амтскамісар з той няўлоўнай ваеннай грацыяй і спрытам, якія былі ўласцівыя толькі Вернеру, падносіць да казырка руку і ўхваляе яго ўчынак. Затым з маўклівай павагай сустракаюць яго астатнія: пакуль яны адсыпаліся, яму ўдалося знішчыць таго, хто кінуўся на нямецкіх салдат з кіем. Такі потым ліха ведае што мог бы натварыць — поезд узарваць ці машыну!.. Зайздрасць сяброў для Ліке — проста шчасце. Ён цэлы дзень ходзіць з узнёслым настроем. Вернер абавязкова пусціць яго ў Ваўкавыск. У Даніі ён з сябрам злавіў яўрэя, то яны атрымалі па тыдню пабыўкі... Вярнуўшыся вечарам з ваўкавыскага гета, ён сядзе пісаць дамоў. На гэты раз будзе што апісваць. Але ж як гэта ён не захапіў апарат, паслаў бы заадно і фота, доннэрвэтэр!..

Тым часам Гофман, трымаючы карабін напагатове, умудрыўся разглядаць сябе ў люстэрачка з фатаграфіяй дзяўчыны ў купальніку і, здавалася, нікога больш не бачыў. А Брумель, прычасаўшы мокрыя валасы, пачаў церці ўджаленае месца. Гэта не дапамагло, таму ён выцягнуў з похвы плоскі штык і паспрабаваў прыкласці да патыліцы халоднае жалеза.

А Грыцук усё так жа моўчкі капаў яму.

Вось і жоўценькі пясок. Рыдлёўка прывычна ўлазіла ў мяккую вільготную зямлю, і чалавек рытмічна выкідваў яе наверх. Ад таго, што з вёскі глядзелі людзі, яму было як бы лягчэй. З імі яго яднала варожасць да немцаў і ўпартая зацятасць. Гэтае пачуццё было магутным, у ім ён бачыў працяг сваёй сутнасці, якая мала мела адносін да таго, будзе ён жыць ці не. Толькі часамі ў яго ад страху млела цела, аднімаліся ногі, перасыхала горла, і чалавеку многа каштавала, каб не выдаць сябе.

Халаднаватая і вільготная яма была ўжо яму па калена.

Грыцук раптам спахапіўся, што ў яго зусім мала часу. Няўжо так і не ўбачыць нікога са сваіх?! Баючыся, што не паспее пра ўсё нават падумаць, ён пачаў ліхаманкава ўспамінаць. Перад вачыма паўстала Галя — яна абнімае дачку.

«І трэба ж было мне на яе так напаследак накрычаць!» — папракнуў ён сябе.

Пад ногі шлёпнулася жаба. Грыцук падчапіў істоту на рыдлёўку, узяў у жменю і пусціў на раллю. Упершыню да гэтага стварэння не паспытаў агіды і адчуў, якое халоднае, моцнае і трапяткое ў яе цельца...

Ад хутара, выбіваючыся з апошняй сілы, цяжка бегла маці. Убачыўшы яе, Грыцук адчуў аблягчэнне і надзею. Зямлю стаў выкідваць павальней.

8

Сына старая ўжо застала ў яме па пояс.

— Пано-очку, за што-о вы яго?! — кінулася маці к Брумелю і ўпала перад ім на калені.

— Вэг! — вызверыўся салдат, запіхваючы штык у похву.

— Што ж гэта ро-обіцца?! Пашкадуйце вы хоць мяне-е — ён адзіны ў мяне, адзінае ў мяне дзіця!.. І ў вас недзе ж таксама е мацяркі!.. Сын мой пагарачыўся, так з кім гэта не бывае!.. Не пралівайце нявіннай крыві, дзеці, што вы ўзду-умалі?!

Раззлаваны салдат накіраваўся да старой і замахнуўся на яе падкутым ботам. Грыцук выскачыў з ямы. Гофман і Ліке кінуліся яго пераняць.

Калі старую з рассечаным тварам жанчыны адвалаклі на бліжэйшы падворак, Брумель ужо пра яе забыў. Але жанчына крычала на яго і адтуль:

— На, на, антыхрыст, страляй і ў мяне!.. Каб ты свету не бачыў! Вылюдак няшчасны, хай праклятай будзе твая маці, такога нарадзіўшы!.. Пусці, Тэкля, я яму слепакі выдзеру, сіла ў мяне шчэ е-е!.. Я задушу гэтага гада, пусці, Тэклечка!..

— Сціхніце, мама!.. Прыйдзе час і на іх! — крыкнуў ёй сын.— Даглядайце дзяцей з Галяй!..

— Швайгэн! — абрынуўся на яго Ліке.

Гофман выбіў нагой у Грыцука рыдлёўку.

9

Грыцуку загадалі павярнуцца тварам да ямы. Брумель прыставіў яму рулю карабіна да вуха.

Жанчыны і дзеці на падворках залямантавалі.

— Бах! — у сухім паветры грымнуў стрэл, чалавек асунуўся ў яму.

З гумна ўзняліся вароны. Цяля парвала вяроўку і, задраўшы хвост, панеслася да рэчкі.

Людзі прыціхлі і пахаваліся.

Брумель паклікаў да ямы сяброў, і яны ўсе хвіліну глядзелі ўніз. Затым немцы накіраваліся да дарогі.

Буднік заўважыў, што ішлі яны бадзёра, а ў іхніх вачах з'явілася нешта новае: у іх свяцілася калі не радасць, то нейкая самаздаволенасць: пачуццё выкананага абавязку.

— Біттэ! — Гофман з паважаннем перадаў планку обер-яфрэйтару.

— Данке! — адказаў той, засаджваючы кавалак дрэва за папругу.— Абфарт!

Пералазячы праз жэрдку, немцы неяк занадта велікадушна запрасілі Будніка не адставаць, разабралі веласіпеды і паехалі не азіраючыся.

Але Буднік застаўся.

Да ямы пакуль што ніхто не падыходзіў. На гурбачцы жоўтага пяску там сядзела Грыцучыха. На каленях у звар'яцелай жанчыны ляжала сынава галава. Растрапаная, з рассечаным і акрываўленым тварам маці старанна вытрасала з абсмаленых сынавых валасоў пясок, скідвала з аголеных грудзей пілавінне, дзьмула ў крывавыя ямы вачніц, як дзьмуць малому на драпіны, і ласкава, цярпліва пыталася:

— Табе, сынок, баліць?.. Нічо-ога, Толічак, пацярпі!.. Хутка з Ваўкавыска вернецца татка з доктарам... А покуль што я табе загавару: лішай-лішай, агонь мяшай!.. Лішай-лішай, агонь мяшай!.. Цьфу, згінь, Ярыла!..

Амярцвелы Буднік доўга глядзеў на дзікі малюнак. Затым сеў на веласіпед ды націснуў на педалі. Ехаў і думаў: гэтага акупантам ён не даруе ніколі.

СІЛА ПЕСНІ

Гэта здарылася ў час грэка-персідскіх войнаў. У гарах Элады трымаў абарону невялічкі атрад грэкаў. Разведка далажыла, што на іх сунецца велізарная навала персаў. Абаронцы паслалі ў Афіны ганца па падмогу, ды адтуль ім на ратунак, бытта ў насмешку, прыслалі толькі нейкага лысага ды кульгавага чалавечка.

Раззлаваныя абаронцы ледзь не пасеклі яго на кавалкі.

Тым часам кульгавы чалавечак быў піітам. Праз пару дзён ён развучыў з абаронцамі патрыятычную песню і гэтак узняў у суайчыннікаў баявы дух, што зусім невялічкі атрад герояў неўзабаве разбіў ворага ўшчэнт.

Пра здарэнне гэтае я памятаю са школьнай хрэстаматыі.

У Вялікую Айчынную вайну на Беларусі здарылася нешта падобнае.

* * *

У Магілёўскай вобласці партызанам уеўся ў косці нямецкі гарнізон і чыгуначны вузел Чавусы. У ім акапаўся батальён салдат, які высылаў сваіх кулямётчыкаў для засад у самыя нечаканыя месцы. Партызаны цярпелі, цярпелі, а ў ноч пад Новы, 1943 год чатыры брыгады сабраліся разграміць Чавускі гарнізон.

Сярод ночы партызаны абкружылі станцыю ды занялі зыходныя пазіцыі, каб у тры гадзіны раніцы — па чырвонай ракеце — рынуцца ў атаку.

Толькі цяпер партызаны даведваюцца, што вораг іхні намер разнюхаў. Сувязныя з Чавусаў далажылі: учора прыйшло немцам папаўненне — два новыя батальёны. Салдаты пасля абеду выдзёўбвалі ў мёрзлым грунце гнёзды для станкачоў ды агнявыя для гармат і мінамётаў. Потым фашысты, назганяўшы з гарадка дзяўчат, цэлы вечар на пероне танцавалі.

Партызаны доўга думалі-гадалі, аднак вырашылі рызыкнуць.

Дакладна ў тры гадзіны над узгоркам узвілася сігнальная ракета, і чатыры брыгады рынуліся ў атаку. Як трэба было спадзявацца, немцы адкрылі з усіх відаў зброі пякельны агонь. Партызанская атака захлынулася. Не то што крок наперад — галавы ніхто ўзняць не можа ад зямлі, так сякуць фашысты: мін, снарадаў ды патронаў, як вядома, яны не шкадавалі. Да таго ж зброя ўся была добра прыстраляна — з улікам мясцовага рэльефу, асабліва ў месцах, дзе верагодней за ўсё паяўленне праціўніка. Партызанскія камандзіры ўжо думаюць, як зацемна вырваць з гэтага пекла людзей, бо днём на снезе партызаны будуць знізаны на мушку.

Але тут здарыўся выпадак, непрадбачаны ніякімі інструкцыямі, не вядомы нямецкім афіцэрам яшчэ ні па адным тэатры ваенных дзеянняў.

Партызанскі камандзір узвода прарваўся-такі праз варожыя акопы ды забег на станцыю. Там з гарачкі ён уляцеў у будынак вакзала пад ахову мураваных сцен. Ачухаўшыся крыху, давай разглядацца.

Карбідныя ліхтары. Блокі акумулятараў. Радочкі доўгіх рычагоў для пераключэння стрэлак і семафораў, сігнальныя шчыты, яшчэ нейкія прылады. Непачатыя кніжкі квітанцыяў, даведнікі — малыя і вялікія. Тэлефонныя апараты. На тумбачцы — радыёпрыёмнік «Тэлефункен» і кубачак з недапітай кавай.

Цікаўны партызан уключыў прыёмнік, і шкала, на дзіва, загарэлася. Па-нямецку, вядома, хлопец разумеў няшмат, але «Москаў» прачытаў ды пачаў дакручваць ручку...

Яшчэ звечара ад «Тэлефункена» немцы правялі на перон гучнагаварыцель — вайсковы, магутны, яго чуваць радыусам у дзесяць кіламетраў; пад гэты гучнагаварыцель яны танцавалі. І трэба ж было так супасці, што ў гэты момант якраз у Маскве скончылася перадача на французскай мове (у Парыжы было яшчэ толькі 23 гадзіны), а маскоўскі дыктар запусціў пласцінку з песняй.

І вось ляжаць партызаны перад варожымі акопамі, мерзнуць, бедныя, на голым снезе пад кінжальным агнём, ды раптам — сваім вушам нават не вераць! Над Чавусамі ўпэўнена прабілі да болю ў душы знаёмыя куранты Спаскай вежы, а затым рускі густы бас загрымеў так, што ўмерзлая на камень зямля задрыжала:

Партызан бытта ўзняло ветрам. Без ніякай каманды яны ўскочылі, закрычалі ды, узбіваючы ботамі сухі снег, як на крыллях, ламанулі на фашыстаў: для іх перасталі ўжо існаваць агнявыя запоры, зробленыя чужаземнымі афіцэрамі.

На грэбені ўсё той жа эмацыянальнай хвалі партызаны занялі станцыю на працягу дваццаці хвілін.

* * *

На шматпакутнай беларускай зямлі ўзняліся пасля вайны помнікі.

Штыкі-сілуэты — сімвалы мужнасці гаротнікам-пехацінцам, царыцы палёў.

Т-34 — героям-танкістам.

Які і Ілы, «кукурузнікі» і По-2 — сокалам-лётчыкам.

Гаўбіцы, «ЗІСы» і «саракапяткі» — меткім артылерыстам.

Нават пастаўлены на вечны пастамент звычайныя кулямёты.

Усе гэтыя сімвалы народ шануе і беражліва перадае з пакалення ў пакаленне.

Але камплект сімвалаў няпоўны.

У бліжэйшы час у Чавусах узнікне яшчэ, вядома, і помнік савецкай ваеннай песні. Унікальны за ўсю другую сусветную вайну выпадак, замяніўшы легенду старажытнай Элады, яшчэ ўвойдзе ў школьныя хрэстаматыі ўсіх краін і народаў, знойдзе ўвасабленне ў мастацтве — як залаты праменьчык таго высакародна-святога ды бязмерна гарачага па напале агню, якім гэтак гарэў наш народ у часы цяжкіх выпрабаванняў,— і праз ланцужок пакаленняў панясе па ўсім свеце яго неўміручую сілу.

ПАТРОН

У апошнія дні штосьці пачало тварыцца на чыгунцы. Немцы на Усход перлі эшалоны з нейкімі бутлямі ды цюкамі сена, хоць кавалерыі ў іх там не было, мы ведалі дакладна.

Неабходна было абавязкова разнюхаць, што ўсё гэта азначала.

Адправіліся мы на разведку. Пахаваліся ля чыгункі ў кусты, паслалі ў будку паклікаць памочніка машыніста. Невядома было, калі ён прыйдзе, таму стомленыя хлопцы адразу пазасыналі, а я сяджу на варце ля дарожкі, выглядаю чыгуначніка, а каб не задрамаць, выразаю сабе на кіёчку ўзоры.

Раптам налазіць на нас групка хлапчукоў і дзяўчынак з торбамі арэхаў. Што ж, вясковыя дзеці — не немцы, ад гэтых падшыванцаў нікуды не дзенешся. Тоўпяцца, разглядаюць нас вялікімі ад здзіўлення вачыма.

Лепш было б, каб яны нас не бачылі, ды цяпер ужо нічога не зробіш.

— Ну, здрастуйце! — стараюся супакоіць амярцвелых малых.

— Здра-а!..— шэпчуць хорам.

— Першы раз партызан бачыце?

— Пе-ершы!..

— То прыглядайцеся, прыглядайцеся добра, каб і ўнукам сваім расказалі!

Маўчаць.

Я пытаю:

— У школу ходзіце?

— Не-а, немцы закрылі. Ужо год! Дзядзя, а зімой, калі блакада на партызан была, немцы з бобікамі ўсе нашыя парты папалілі!

— Няўжо?!

— Ага! Есці сабе варылі!

— І ліпу з буслоўкай спілавалі на бункер!..

— Бо яны, дзеткі, фашысты! Нічога, хутка на іх згон прыйдзе, і буслы на школьны двор вернуцца ды новую буслоўку сабе зробяць — на даху, яны такія!.. А вы піянерамі былі?

— Ага!..

— Не ўсе-е...

Якраз гэткія самыя і мае, недзе пад Віцебскам. Мо калі засталіся жывыя, які-небудзь партызан і з імі праводзіць падобную палітгутарку.

— Як бачу, немцаў вы не любіце?

— Не-е! — крычаць ужо мацней.

— Хочаце ваяваць з імі?

— Хо-очам!

— То збірайце патроны. Кожны патрон для нас — адзін мёртвы фашыст.

Дзяўчынка, падобная на маю Галю, падняла запэцканую ў чарніцы вузенькую далоньку і, бытта перад настаўніцай у класе, пачынае гаварыць:

— Дзядзя-а, а ў мяне... А я маю...

— Стоп, маўчы! Пры людзях казаць нічога не трэба. Мы павінны з табой захоўваць канспірацыю, разумееш? У каго што ёсць, няхай адкліча мяне аднаго ўбок і скажа. Перад нашым адыходам гэты кіёчак я ўваткну пад тую разлапістую елку, і вы зносьце мне іх туды, на мох. Адно прыкырвайце карой, каб не моклі, бо ад вады яны не страляюць, ясна?

— Я-асна! — вельмі сур'ёзна адказвае дружны хор цалкам ужо асмялелых дзяцей.

— Цішэй, дзеткі, бо хлопцы спяць, бачыце?

Малыя на пальчыках пайшлі.

Праз паўгадзіны прыбягае памочнік машыніста.

— Даведаўся! — пацірае ад здавальнення рукі малады мужчына ў форменнай фуражцы з эмблемай чыгуначнікаў — кола і два крылы.— Напаіў за вашыя маркі свайго шэфа, паказваю платформу з бутлямі ды кажу:

«Ну, цяпер бальшавікам — капут, немцы іх газамі патруцяць, а яны, пан шэф, так гэтага баяліся, столькі панараблялі процівагазаў, і кожны валачыў з сабой у зялёнай сумцы!..»

«О, на-айн, Іван! — закруціў галавой немец.— У бутлях не газы мы з табой возім у Смаленск, а — кісларод, самалёты запускаць!»

«А што за цюкі з сенам?»

«А пад сенам — танкі. Сена — ад сама...»

Але скончыць паммашыністу не далі. Луснула галінка — і чалавек нырнуў у кусты.

З гушчару выходзіць перапалоханая да смерці дзяўчынка з запэцканай у чарніцы далонню ды нешта падае:

— Дзядзя, вазьміце...

Прымаю з дзіцячай рукі цёплы патрон. Счарнелы, з іржавай куляй. І... французскі. Мабыць, вытрас яго з падсумка тут легіянер Пілсудскага яшчэ ў 1919 годзе. Як вядома, з нашай вінтоўкі французскім патронам не стрэліш ніяк, але ж ці скажаш пра гэта дзіцяці, ці растлумачыш?

— Дзякуй табе, дачушка! От, харошая ты! Цяпер мы з табой аднаму фашысту зробім капут! Лічы — аднаго бандыта ўжо няма, мо якраз таго, што вам парты папаліў! Ну, бяжы сабе дамоў! Тату і маме перадай прывітанне!

— Добра...

— Дзякуй!

Пабегла яна, шчаслівая, а я гляджу на патрон ды ламлю галаву — што мне з ім рабіць?

І от, скажыце, фокус! Яшчэ два гады партызаніў я ў беларускіх балотах ды лясах, і бывала па-рознаму: уцякаў ад немцаў, тануў, галадаў, адступаў, наступаў, гарэў у нейкім хляве, ляжаў паранены ў зямлянцы, а патрон гэты так і пранасіў усю вайну ў кішэні!

НАРАДЖЭННЕ ПАЭТА

Сержанта Гаўрылу з пярэдняга краю паслалі ноччу ў разведку. Ён пранік праз лінію фронту, разведаў што трэба, але заблудзіў і вырашыў пачакаць раніцы, каб разгледзецца. Разведчык не меў ні ежы, ні вады, ды лепш было дзень перацярпець і да сваіх прабірацца ноччу, чым па-дурному трапіць немцам у лапы.

Акапаўся салдат па статуту, травой прыкрыў пясок, чакае.

Калі развіднела, хлопец ад жаху абмёр. Кусцікі, сярод якіх ён выкапаў прыстанішча, аказаліся зусім рэдкімі, а ззаду — адкрытае поле. Крокаў за сорак перад ім, у гушчары — прытаілася стальная аграмадзіна «Фердынанда» з зялёна-шэрымі разводамі камуфляжа на пакатых баках, а бяздонны зеў яго стоміліметровай гарматы скіраваны быў сержанту проста ў душу.

Днём з-за брані асцярожна выглядвалі зялёныя каскі, немцы паказвалі нешта адзін аднаму ў яго бок. Некалькі разоў над вежай бліскаў сонечны зайчык ад перыскопа, затым варушыўся ствол — артылерыст, мабыць, яго даводзіў да цэлі, пасля чаго ўсё навокал як бы прытойвалася ды замірала, і тады сержанту здавалася — самаходка вось-вось грымне агнём і распаленым жалезам, ад яго не застанецца нават і следу.

Ці немцы сваім стрэлам не адважваліся сябе выдаць, ці яны ўсё ж такі сержанта не заўважылі, а разглядалі што-небудзь за ім — хто іх ведае. Але што тады Гаўрыла да вечара перажыў, што перадумаў, як перахваляваўся, перацярпеў — апісаць, мабыць, немагчыма...

Потым яшчэ многа разоў сержант хадзіў у разведку і з баямі прайшоў з тысячу франтавых вёрст. Пад канец вайны хлопца з арміі дэмабілізавалі па інваліднасці — пяхотная міна выпаліла яму вочы.

Пасля вайны Гаўрыла Шутэнка пасяліўся ў Навагрудку і знайшоў у сабе сілы, каб не толькі жыць інвалідам,— ён стаў паэтам. Першыя паэтычныя радкі яго былі такія:

УДЗЯЧНАСЦЬ

1953 г. Жыву ў Ваўкавыску. Напісаў першы твор.

Дваццаць пятага мая з трывогай званю ў «Полымя». На другім канцы проваду чую бадзёры голас сакратара рэдакцыі Міколы Ткачова.

— Аповесць надрукавалі! Выйшаў той самы пяты нумар!.. Шуганула, братка, твая рэч на ўсю Беларусь, віншую! Лаві яе ў кіёсках, покуль не расхапалі!

Як на крыл лях вылятаю з пошты — дзе тут кіёск? Не сваімі рукамі вымаю грошы і бяру свежанькі пяты нумар — тоненькі, у шэрай вокладачцы з паперы, у якую часамі загортваюць пакупку ў магазінах, і такі мне дарагі.

На старонцы, дзе ў карэктуры стаяла маё прозвішча, цяпер чамусьці: «Міхась Лынькоў. АГНІ ТАНГАНЬІКІ, аповесць». Сэрца абмерла, ногі падкасіліся, і я апускаюся на траву.

Дзеравянымі пальцамі роспачліва гартаю старонкі далей.

Дурань, чаго панікую, вось жа і мая «У АДНЫМ ІНСТЫТУЦЕ»!!!

Ура-а-а!!!

Аповесць пра Гродна і яго педінстытут. Цікава, што там цяпер робіцца? У абласным цэнтры часопіс, вядома, з'явіўся раней, мой твор напэўна там прачыталі. Вядома, перачыталі ўсе, і не па адным разу, з-за гэтага там цяпер усё дагары нагамі. Трэба зараз жа туды ехаць.

Гэта я напісаў пра Гродна кніжку — я! я! я!.. Ай да мы-ы, ы-ы-ы-э-э-эх, раздайся мо-ора!!! Дабірацца да Гродна поездам — глупства, не цэлыя чатыры гадзіны. Паехалі!!!

Дарога мне здалася адным імгненнем — праспяваў у тамбуры пад грукат калёс усе песні.

А вось ужо і Ауліс. Капліца Вялікая. Капліца Малая. Першая стрэлка... Гродна!

На вакзале бачу здалёк у кіёску пяты нумар «Полымя». Звяртаюся да жанчыны за прылаўкам:

— Скажыце, а многа ў вас купілі яго?

— Восем экземпляраў,— ахвотна адказвае. Бачачы маё расчараванне, жанчына абураецца: — А чаго вы хочаце, часопіс толькі што атрымалі?!

З вакзала выбіраюся на вуліцу Ажэшкі. У мяне настрой сапсаваўся. Выходзіць, часопісы ўсё яшчэ валяюцца на прылаўках. І дамы гэтаксама стаяць, і непарушна высяцца слупы, і гэтаксама снуюць машыны, спяшаюцца кудысьці заклапочаныя людзі, а ніхто не тыкае ў мяне пальцам, і ні адзін чалавек не звяртае на мяне ўвагі, нават — самай малой.

Ля нашага педінстытута сноўдаюць юнцы з выглядам незалежных графаў, а ў дзікім вінаградзе гэтак жа нахабна цвыркаюць вераб'і...

Ладна, ліха вас бяры, ведайце маю дабрату! Ведай ты, старажытны горад! Ведай, дарагі мой інстытут! Ведайце, чытайце пра сябе, ды няхай вам будзе прыемна — мае настаўнікі, сябры-студэнты!..

Ля тэатра — піўная з брызентавым тэнтам, якой калісьці, здаецца, не было. За столікам сядзіць наш харошы і нястрымана буйны Вараціла — прататып аповесці, які ў інтэрнаце з трэцяга паверха з'язджае па лесвіцы на лыжах. Ён сапраўды рабіў гэта! Уяўляеце, што за грукат быў, калі падаў?! Гэ, ён і не такія конікі выкідваў!.. Цікава, ці ён пазнаў сябе ў маім творы? Прозвішча яго сапраўднае іншае. Напэўна, аповесць прачытаў і сябе распазнаў, там усё вельмі відочнае. Нарэшце ёсць каму мяне ацаніць.

— Валодзька! — крычу шчаслівы.

Хлопец адстаўляе куфаль з півам ды насцярожана прыглядаецца, працірае вочы.

— А-а, дак гэта — ты?!.

— Я-а...

Ён чамусьці са злосцю ўстае, закасвае адзін рукаў, другі ды падаецца ў мой бок.

— Поездам прыехаў...

— Прыехаў?!

— О толькі што...

Але ён мяне не слухае. Са злоснай рашучасцю пералазіць бар'ерчык, шыпіць:

— Дак якое ты свінства там пра мяне нашрайбаваў, мярзотнік, яко-ое?.. Прызнавайся!

Што за ліха — біцца лезе? З-за чаго?!

Мы займаліся разам у секцыі бокса. Валодзькаву сілу добра ведаю. Ды не станеш жа ў белы дзень, сярод горада, паказваць свае баксёрскія прыёмы з п'яным.

— Прыпёрся?! — кажа ён здзекліва.— Так пачакай жа, пісака, зара я цябе размалю-ую!..

Кідаюся ўцякаць.

— Сто-ой, пісацель з...ны! Сто-ой, не ўцячэ-эш!.. Трымайце яго!..

Валодзька гнаўся за мной праз усю плошчу Леніна да самага моста. На маё шчасце, у пачатку вуліцы Горкага ляжалі свежыя дошкі, стаяла вялізная скрыня з вапнай. Я праляцеў перашкоду адным махам, а п'янаваты хлопец адразу грымнуўся на будматэрыял, і толькі тады я ад яго адарваўся.

Адбегшыся, я спыніўся і думаю сабе:

«Цьфу, ліха на яго, я ж, здаецца, нічога кепскага такога пра Валодзьку і не напісаў!.. Вывеў толькі тое, што было! Чаго ж тады крыўдзіцца?!

За ўсімі аўтарамі так ганяюцца прататыпы? Вось табе і на-а!..»

ТРЫ СУСТРЭЧЫ З КОЛАСАМ

1954 г. У тэатры Янкі Купалы ідзе III з'езд пісьменнікаў Беларусі. Тры дні ішоў дыспут, а цяпер — галасаванне. Усе разабралі бюлетэні. Колас таксама ўзяў свой бюлетэнь, пайшоў за кулісы, сеў на пянёк ад нейкай дэкарацыі і старанна кагосьці стаў выкрэсліваць.

Я на дзядзьку Якуба наляцеў знячэўку ды вельмі разгубіўся. Гляджу, а ён — разгубіўся таксама і таропка ды вінавата, як хлопчык, каб, барані божа, не ўбачылі, каго ён крэсліць, закрывае ад мяне бюлетэнь газетай, нецярпліва глядзіць мне на ногі ды чакае, калі я пайду.

Потым трапіў я ў Дом творчасці — Каралішчавічы. У час абеду нехта прынёс сенсацыю — Колас з нявесткай па грыбы прыехаў! Я хапіў на кухні нейкі кошык ды кінуўся даганяць незвычайнага госця, уяўляючы сабе ўжо, як буду аб гэтай сустрэчы калісьці апавядаць сваім унукам.

Яго з нявесткай знайшоў я ля дарожкі. Насцярожана-ветліва павітаўся. Дзядзька Якуб таксама даў мне «дзень добры» ды пацікавіўся, адкуль я родам, як мяне зваць і што пішу — прозу ці вершы.

Адказаўшы на ўсе яго пытанні, здаволіўшы сваё самалюбства, я, перапоўнены шчасцем, яшчэ крыху пахадзіў з імі па лесе і, каб не быць надакучлівым, нырнуў у гушчар ды панёс на кухню кошык.

Назаўтра дзядзька Якуб прыехаў па грыбы зноў, і я яго знайшоў каля той самай дарожкі. У нас адбылася дакладна такая самая размова. Колас зноў пацікавіўся — адкуль я прыехаў, як мяне зваць, пішу прозу ці вершы...

Вяртаўся я тады ад яго надта расчараваны, што на дзядзьку Якуба не зрабіў аніякага ўражання і ён мяне праз суткі забыў. У той жа час я быў уражаны прастатой гэтага чалавека — ну, дакладна, як звычайны вясковы стары, а гэтак узрушыў душу народа!..

РЭЛІКВІЯ

У Гродзенскім педінстытуце імя Янкі Купалы ўсім паказваюць пісьмо Кірылы Арлоўскага — славутага старшыні калгаса «Рассвет» Магілёўскай вобласці.

Студэнтка першага курса філфака С., родам з «Рассвета», дрэнна стала вучыцца. Бацькі паскардзіліся свайму старшыні. Ён і напісаў зямлячцы ў Гродна:

«Вольга, зубры там навукі! — раіць дзяўчыне слаўны герой.— Старайся вучыцца, не ганьбі сваіх бацькоў! Калі вернешся ў вёску, не скончыўшы інстытута,— не прыму нават у свінаркі, зарубі сабе гэта на носе!»

ПРЫЗНАННЕ

Калі яшчэ Скідэль быў райцэнтрам, адправіліся мы аднойчы з Міхасём Васільком на яго радзіму праводзіць літаратурнае выступленне. Ехаў я і трывожыўся. Быў звычайны рабочы дзень, і не верылася, што выйдзе якая-небудзь карысць з нашай задумы. Сказаў я пра гэта Васільку, але Міхась прамаўчаў.

Прыбылі мы нарэшце ў Скідэль, зайшлі да начальства. Старшыня райвыканкома павёў нас у раённы Дом культуры. Па дарозе пахваліўся:

— Клуб у нас — новы, павінен вам спадабацца!

— Каб толькі былі ў ім людзі, каб недарэмна мы прыехалі! — заклапочана заўважыў я.

— Гэта наша бібліятэкарка прыдумала! — з раздражненнем прамовіў старшыня райвыканкома.— Я загадчыцы прапанаваў вечар на суботу вызначыць ці нядзелю, але яна ўперлася і — хоць ты што хочаш рабі з ёю, ведаеце, якія жанчыны ўпартыя?! Нічога, будзе мала народу, загадаем дырэктару школы прывесці вучняў старэйшых класаў, школа тут побач.

Міхась толькі хітра ўсміхнуўся.

Падыходзячы да клуба, яшчэ здалёк я ўбачыў фурманкі. Такое скапленне іх бывала толькі да вайны на кірмашах у мястэчках. Вазамі вакол новай будыніны былі літаральна забіты ўсе двары. Людзей не відаць. Распрэжаныя коні спакойна жавалі сабе аброк з торбаў. Ля сцен і платоў зіхацелі лакам шарэнгі веласіпедаў і матацыклаў.

— Вось і наш клуб! — аб'явіў узрадаваны старшыня.

Аднак увайсці ў яго было не проста. У калідоры мы наткнуліся на цесную сцяну людскіх спінаў і завязлі. Старшыня тады павёў нас хітрымі хадамі, і апынуліся мы адразу на сцэне. Зірнуў я ў залу, а там — галовы, галовы, галовы ды ў прагным чаканні напружаныя цікаўныя вочы.

Пачалі мы распранацца, складваць плашчы на крэслы.

На літаратурных вечарах заўсёды прытрымліваюцца няпісанага закону, падказанага жыццёвым вопытам,— слова даюць перш за ўсё празаіку, а ўжо затым — паэту.

Старшыня аб'явіў:

— Сустрэчу з беларускімі пісьменнікамі лічу адкрытай. Першым перад вамі выступіць Аляксей Карпюк. Калі ласка, таварыш Карпюк, просім!

Не паспеў я дайсці да трыбуны, як у зале нехта выгукнуў:

— А чаму яго-о?

Другі азваўся ўжо смялей:

— Васілька-а нам давай!

Трэці закрычаў на ўсё горла:

— Што ты нам якогось Карпюка сунеш, мы прыехалі не яго слухаць!

Во становішча, што рабіць?

Ад сораму гатовы я быў праваліцца праз падлогу, але дошкі насцілу не расступаліся.

Апусціўшы галаву, цалкам разгублены, пад абстрэлам соцень вачэй, некалькі хвілін я бяссэнсава перабіраў старонкі сваёй кніжкі.

На падмогу прыйшоў старшыня:

— Таварышы, таварышы, што за шум, чаго вы хвалюецеся? Наш паважаны Міхась Восіпавіч выступіць абавязкова! Выступіць потым! Пацярпіце! — стаў ён упрошваць аўдыторыю.— А покуль што паслухаем, давайце, мы...

Яму не далі гаварыць — узнялася цэлая бура:

— Васілька-а!

— Міхася-а нашага!

— Мы хочам толькі яго-о!

— Няхай нам прачытае «Як я пана перанёс»!

— І «Эх, гарэліца мая, што ты вычаўпляеш»!..

— «Век дваццаты, век харошы, абы грошы, толькі б грошы!..»

— І пра бульбу: «Бульба парана, пячона, бульба сёння, бульба ўчора!..»

Тут я ціхенька сышоў з трыбуны. Было невыносна сорамна. У той жа час я па-харошаму пазайздросціў паэту.

Гэты чалавек мог сказаць, што жыў на свеце недарма.

РАЗВАЖАННІ АБ ХРАБРАСЦІ

У Судане водзіцца вялізная змяя аскала. З яе скуры робяць сумкі, туфлі, партфелі. А ловяць змяю так.

Босы суданец мажа нагу вярблюджым тлушчам, кладзецца ля нары. Прывабленая цяплом чалавечага цела, аскала высоўваецца з нары. Калі б нага варухнулася, змяя імгненна абвілася б вакол чалавека і патрушчыла б яму косці. Суданец ляжыць нерухома.

Бяспечная аскала пачынае заглытваць нагу — яна няздольная зразумець, што нага гэтая з целам. Калі дабіраецца ўжо вышэй калена, паляўнічы сядае і дастае нажыска. Ён цяпер спакойна садзіць лязо ў зяпу ды ўздоўж сваёй нагі распорвае, як панчоху, аскале галаву, затым — шыю, тулава...

Ці патрэбна для гэтага геройства?

Тады і нашыя бабкі, што ловяць п'явак, былі б гераінямі. Такая бабуля ноччу з хаты баіцца і носа высунуць, а залезе ў балотную цёплую лужыну, стоіцца ды стаіць мінут з пяць. Затым вяртаецца на грудок, скідвае з лытак п'явак сабе ў слоік ды лезе ў балота зноў.

Нашыя продкі магутнага зубра заганялі на лёд, дзе ён станавіўся бяссільным ды рахманым, як спутанае цяля. Да барадатага валадара пушчы падыходзіў хударлявы мужычок у саматканай світцы, не спяшаючыся, пляваў сабе на далоні, узнімаў доўбню, аглушаў паўтаратоннага звера ды пераразаў яму горла.

Храбры быў першы суданец, які перамог гэтак аскалу. Храбры быў і першы дрыгвіч, які забіў гэтак зубра і ўратаваў ад галоднай смерці сваю сям'ю. Для астатніх такое паляванне — рамяство без рызыкі.

У СТАЛОВАЙ

У чарзе за нікеляваным бар'ерчыкам нервуюцца людзі. Вось ужо з дзесяць хвілін, як знік кухар і няма каму раздаваць страву. Кліенты прыстаюць да пажылой жанчыны, што мые посуд.

— Ён, мабыць, да бочкі з півам пабег?!

— Па апельсіны!..

— Жывуць яны сабе тут, як на курорце!..

— Кнігу скаргаў давай!

— Пачакайце крыху, лю-удзі! — стрымлівае іх бабка, адным вухам бытта прыслухоўваецца да нечага важнага, што адбываецца за сцяной.

— Ого, дасць яна табе кнігу, так і чакай! За гэта іх па галоўцы не гладзяць!

— Абедзенны перапынак і так кароткі, а тут шчэ выстойвай чорт ведае дзе!.. У газету трэ напісаць пра іх!..

Паступова атмасфера награецца да таго, што, здаецца, каб увайшоў вінаваты, дык людзі з ім невядома што зрабілі б. Бабка ж з посудам у прыполе, выцягнуўшы шыю, усё гэтак жа з насцярожанай цікаўнасцю прыслухоўваецца.

Раптам на кухню ўрываецца ўзбуджаны і шчаслівы юнак у белым каўпаку. Ён механічна бярэцца за апалонік, абводзіць людзей за бар'ерам нейкімі непрытомнымі вачыма і сарамліва, ні то сабе, ні то пасудамыйцы, ні то ўсяму свету, аб'яўляе: — Званіў у раддом — сы-ын у мяне! Уся чарга вінавата сціхае, яму ўжо ўсміхаюцца. Кожны кліент цяпер, беручы ад яго поўную талерку, вінавата як бы гаворыць вачыма:

«Дык чаго ж ты?! Ляцеў бы туды, мы ўжо тут самі як-небудзь справіліся б!..»

НА ПАВЕТРАНАЙ ТРАСЕ

Аб'явілі пасадку ў самалёт Гродна — Мінск праз Навагрудак. Мы, дванаццаць пасажыраў, бязладнай грамадкай паспяшаем да тупаносага біплана. Лётчык бярэ на рукі жанчыну і падае сябру, які выхіліўся з дзвярэй самалёта. Ніхто не дзівіцца. Перад намі «АН-2», у ім замест трапа — выслізганая драбінка, па ёй нават мы, мужчыны, ледзь узбіраемся на борт.

Залазім у машыну, месцімся ўздоўж сценак. Хтосьці адпускае жарт і сам жа з яго смяецца. Лётчык уцягвае драбінку, шчоўкае дзвярыма, шчэ і задрайвае іх, як на караблі, і — можна ехаць!

Праз ілюмінатар відаць кавалак крыла. Вось гэтая дзюралевая плоскасць з радочкам заклёпак урэжацца праз хвіліну ў нябесную высь. Як яна зможа абаперціся на паветра і ўзняць цяжкую машыну з людзьмі, маторам, грузам?! Недзе я чытаў, што ў Амерыцы калісьці ўзялі з прэрыяў індзейца ды памясцілі яго ў Нью-Йорку на кватэру. Ён да смерці меў занятак — адкрываў і закрываў кран, стараўся зразумець, чаму і як гэта цячэ вада. То быў рубеж яго фантазіі, а тут — для маёй. Тэарэтычна ведаю, што паветра пры нейкай там хуткасці прадмета становіцца для яго густым, як вадкасць, але не магу з'яву адчуць плоццю, уяўленнем і заўсёды ў самалёце вось так дзіўлюся.

Самалёт гайданула, варухнуўся і адразу як бы некуды знік прапелер, а вецер пагнаў ад яго хвалі травы. У ілюмінатары ўжо паказаўся бок дэсантнага велікана з літарамі «ДОСААФ» на баку. Праплыў радочак аранжавых парашутаў на мурагу. За парашутамі — паўнагрудыя і гарэзлівыя дзяўчаты рыхтаваліся да скокаў. Адкрываецца даль лётнага поля.

Пажылая жанчына спаўзае з сядзення ды сядае на праходзе ў кабіны пілотаў. Гэта яе лётчыкі ўносілі на руках. Самалёт набірае хуткасць да ўзлёту. Агорнутыя страхам, ушчаперваемся ў металёвую лаўку, каб не зляцець пры старце, сашчэмліваем зубы, уцягваем жываты, насцярожваемся ў нейкім адчаі і мы. Толькі жанчына не выказвае ніякага хвалявання. Яна зручна выцягнула на падлозе ногі, плячыма абаперлася ў абшыўку самалёта і глядзіць на нас з лагоднасцю ды спакоем. Твар і вочы ў яе такія, з якімі малююць мацярок-гераінь, заслужаных настаўніц — самавіты, мудры і бывалы, свеціцца дабратой ды пашанай да ўсяго, што ў самалёце.

«Хто яна?» — зацікавіла мяне, калі АН-2 пайшоў раўней і страх наш некуды знік.

Самалёт павярнуўся ды лёг на курс. Адчынілася кабіна, і на лабавой сценцы ў ёй паказаліся на секунду незлічоныя прыборы, размешчаныя ў строгім шахматным парадку. Неўзабаве з кабіны выходзіць юнак у мундзіры авіятара, не гледзячы на жанчыну, сядае з ёю побач. Кабеціна нават не зварухнулася. Яна бытта чакала, што ён выйдзе.

Уладкаваўшыся на падлозе, авіятар паварочвае да жанчыны галаву. Абое скупа ўсміхаюцца: ён — вінавата і пакора, яна — шчасліва, з любоўю. Абое здаюцца падобныя. Жанчына дастае хустачку і, хоць хлопец не даецца, выцірае яму спатнелы лоб, тады вачыма паказвае на кіцель. Хлопец яго паслухмяна здымае ды вешае на вінцік, застаецца ў белай накрухмаленай кашулі з чорным гальштукам.

Жанчына пасядзела некалькі хвілін спакойна, покуль хлопец не глянуў на гадзіннік. Юнак заклапочана ўстае і спяшаецца ў кабіну.

У Навагрудку мы вылазім на канюшыннае поле аэрадрома. Я заходжу біплану наперад і праз ліхтар самалёта бачу, што хлопец у белай кашулі з чорным гальштукам — адзін з пілотаў.

Праз пяць хвілін наш АН-2 зноў нясецца па полі. За намі пагналіся навагрудскія хлапчукі. Але, калі мы ўзняліся, яны, знясіленыя, пасталі, бытта разам з намі адарваліся ад зямлі і іхнія душы.

Самалёт цяпер лёг курсам на Мінск. Ад матора ўсё вібравала. Як басавыя струны, дрыжалі і гулі тросы, якімі была перакрыжавана кабіна. Мы паспелі ўжо абвыкнуцца. Хто дрэмле. Хто задумана глядзіць у ілюмінатар. Хто ўткнуўся ў газету...

Толькі з ранейшым выразам твару сядзіць жанчына. Думаючы, што яе ніхто не бачыць, яна крадком гладзіць з любоўю цёмна-сіні кіцель.

КУЛЬГАВАЯ

Да былога адваката ў Ваўкавыску стаў на кватэру маладзенькі шафёр. У адваката — вялікі асабняк, у доме дастатак. У яго адзіная дачка, але яна кульгавая.

Прайшоў нейкі час — і дачка адваката нарадзіла адно дзіця, другое.

На танцах у гарадскім парку шафёр закахаўся ў каравокую Жану ў спаднічцы, як сподачак (такая была тады мода), ажаніўся з ёй ды пераехаў да жонкі. Дачка адваката нікому не паскардзілася.

І зараз яна жыве ў бацькі. Старэйшага сына выпраўляе ў школу, маладзейшага — у дзіцячы сад. Да былога шафёра, які цяпер працуе на аўтабазе, нічога не мае. Толькі нейкім чынам даведваецца, калі ён выязджае ў камандзіроўку. Тады жанчына прыходзіць пад вакзал і цераз плот глядзіць да той пары, покуль поезд не знікне за семафорам.

ШЧОДРАЯ АДПЛАТА

Каля аптэкі стаіць чатырохгадовая дзяўчынка са смешным рабаціннем на твары. Адной рукой яна гойдае каляску з дзіцем, якое надрываецца ад плачу, а з другой — ліжа марожанае. Малочныя струменьчыкі цякуць па пальцах, падбародку. Вочкі яе бездапаможна ловяць прахожых.

Нарэшце малая заўважае, што я ўсміхаюся.

— Цёця, ён пла-аца! — скардзіцца даверліва.

Я калыхнула каляску, паправіла пялюшку.

— Як жа цябе зваць?

— Валянціна Іванаўна.

— О-го!.. А дзе ж твая мама, Валянціна Іванаўна?

— У аптэцы.

— Я пакалышу тваю сястрычку, а ты скокні па яе!

Адыходзячы, дзяўчынка кідае з дакорам:

— Ён брацік, а не сястрычка!

Праз хвіліну ў дзвярах аптэкі з'яўляецца жанчына і вінавата апраўдваецца:

— Малы есці хоча, таму і плача. А дзе пакорміш?

— А вы нясіце ў аптэку. Валянціна Іванаўна пабудзе ля калыскі!

— Хіба што!..

Жанчына панесла дзіця. Я намерылася ўжо ісці, але Валя робіць таямнічы рух пальчыкам. Я нахіляюся.

— Прыходзьце да нас,— шэпча,— я дам свае цацкі паглядзець!

Тут жа бачыць, што яе прапанова нерэальная. Хвіліну думае.

— Цёця, лізніце марозанае! Яно сма-ацнае, смаацнае!.. Лізніце!..

І яе ліпкая рука працягвае вафельны кубачак, а ў вачанятах свеціцца радасць: нарэшце знайшла чым аддзячыць.

ПАКРЫЎДЖАНАЯ МАЦІ

У бабкі Агаты заквактала Чубатка. Агата паклала ў кошык сена, шэсць качыных яек і пасадзіла квактуху.

Мінула чатыры тыдні, і курыца выседзела качанят. Новую сям'ю бабка пусціла ў агародчык.

Гора было Чубатцы з дзецьмі. Адганяла катоў. Білася з варонамі. Прыблудзе Бобіку выдзеўбла вока. Калі на малое паўзлі кузурка або чарвяк, качаня, дурное, уцякала. А то брала ды дзяўбло сабе цень ад лістка...

Трэба было малых і ўсяму навучыць і — абараніць. Аднак качанят яна зберагла і падвучыла. Малыя густа зараслі шэрай поўсцю, акрэплі і ўжо на ноч не змяшчаліся пад квактухай.

Цёплай раніцай Агата адхіліла ў плоце дошку ды выпусціла сямейку на волю.

Чубатка з гонарам павяла дзяцей па загонах. Качаняты наравілі ў бок балота. Маці забегла ім наперад, грэбнула горбу свежага гною. Дзеці спыніліся ля горбы, але ненадоўга. Маці пайшла за імі, поўная недаўмення: чаго яны, няўмекі, туды пруцца? Калі ж убачыла, што набліжаюцца да мокрага, узняла такі гвалт, бытта ляцела варона. Качаняты пасталі. Тады Чубатка скочыла да зямлі, якую вывернуў крот, пачала клікаць дзяцей. Клікала так доўга і соладка, што качаняты хоць і неахвотна, але вярнуліся. Маці ўзяла ў дзюбу каменьчык, запрашаючы і дзяцей. Але тыя паўзіраліся на курыцу з недаўменнем. Бліжэйшае для ветлівасці скубанула травінку, прыязна нешта прапішчала.

З неба паляцелі кроплі. Чубатка панічна кінулася пад акап хлеўчыка, пазвала дзяцей. Ужо ліў добры дождж, курыца клікала і клікала. Качаняты нерашуча пасталі, здзіўлена аб нечым пасудачылі, аднак жоўтым ланцужком падаліся на возера.

Чубатка забылася, дзе зніклі дзеці. Пасля дажджу пайшла шукаць іх у агарод.

Рэдка трапляліся ёй такія ўдачы. Разадрала купіну з чырвонымі мурашкамі, паклікала дзетак. Яны ўсё не ішлі, і мурашкі пахаваліся ў норкі. Выкапала адразу некалькі дажджавікоў, але дасталіся яны нахабным вераб'ям. Высахлую Чубатку вецер перакульваў на загонах, але яна ўзнімалася ды зноў клікала малых.

А вечарам, калі растаўсцелыя качаняты, перавальваючыся з нагі на нагу, вярталіся ад возера, яны сустрэлі Чубатку, як чужыя.

Назаўтра дзеці зноў пакрочылі на балота. Як ашалелая, з настабурчаным пер'ем, Чубатка лазіла па агародах, падворках, задзіралася. Напалохала прывязанае да коліка цяля. Разагнала парасят. Кацяняты грэліся на сонцы, прыстала да іх. Кошка прагнала, і яна падышла да куранят, што лазілі з квактухай у крапіве. Дзве маці счапіліся біцца — аж паляцела пер'е! Гаспадыня грудай прагнала Чубатку ды пайшла скардзіцца бабцы.

Агата злавіла Чубатку і акунула ў вядро з халоднай вадой.

Да вечара паніклая і мокрая Чубатка абыякава прастаяла ля калодзежа з настабурчаным пер'ем на шыі, што прыдавала ёй выгляд задумёнай, пакрыўджанай.

ПАСЫЛЬНЫ

Усе мужчыны на фронце. У калгасе жанчыны, інваліды і дзеці. У суседнюю вёску за лесам трэба было паведаміць, што вызвалілася малатарня і суседзі могуць па яе прыязджаць. Жанчыны баяліся нямецкіх дыверсантаў; везці праз лес паведамленне вызваўся сямігадовы хлопчык.

Бязногі брыгадзір падабраў малому рахманага каня і падсадзіў на яго хлопчыка.

— Толькі добра, Мішка, трымайся,— параіў.— Конь сам цябе завязе. А прыйдзе з вайны тата, раскажу яму, які з цябе казак, як ты памагаў яму фашыстаў адолець!

«Казак» ушчаперыўся ў грыву, паехаў.

Калі яны адолелі палову дарогі, з-пад куста раптам выскачыў заяц. Гняды рвануўся, малы перакуліўся праз яго галаву і ўпаў. Толькі конь уцякаць і не думаў. Ён нават нахіліўся над хлопчыкам, пакратаў яго цёплай аксамітнай губай ды ўздыхнуў — бытта спачуваў. А блізка, як на тое,— ні плота, ні пянёчка, ні валуна: як узбярэшся на каня, калі ты яму ўсяго да калена?!

І вось сем кіламетраў валакуцца праз лес двое: наперадзе заплаканы «казак», а за ім пакорліва — конь. Сырамятны повад ад вуздэчкі валачэцца па зямлі, гняды часамі на яго наступае і спатыкаецца...

Так яны і ўвайшлі ў суседнюю вёску.

Ля праўлення старшыня корпалася ў маторы грузавой машыны з газавымі калонкамі для драўляных чурак. Міша тузануў жанчыну за ватнік:

— Цёця-я, брыгадзір казаў, каб вы малатарню ўжо забіралі! Мы сваё памалацілі!..

КАКЕТКА

У купэ з намі — сімпатычная кабетка. Кофтачка на ёй модная, прычоска зроблена з густам, твар і шыя — свежыя, голас прыемны і маладжавы. Але ж маладзічка... гарбатая. У кампаніі з ёю мы з таварышам едзем у Маскву.

На дзіва, жанчына заігрывае з намі. І што вы думаеце? Ад суседкі ідзе такая абаяльнасць, што мы паступова перастаём заўважаць яе калецтва. Робімся галантнымі, пачынаем адказваць на залёты. Справа даходзіць да таго, што пад канец падарожжа мы бессардэчна топім адзін аднаго, абы паказацца перад спадарожніцай.

І вось поезд наш спыняецца на Беларускім вакзале. Пасажыры выходзяць. Выходзім і мы, вырываючы адзін у аднаго суседчыны чамаданы. Яна спераду плыве каралевай.

На пероне нас сустракае яе муж — высокі і стройны хлопец.

— Прыехала? — пытаецца ён без энтузіязму.— Ну, як дарога, не стаміла цябе надта?

— Цудо-оўна! Ой, Рома, ведаеш, мне трапіла такая кампанія элегантных маладых людзей, мы так выдатна правялі час, нам та-ак было весела!..— І нявінна кажа: — Знаёмся, мае новыя сябры!..

Убачыўшы нас, твар у мужа насцярожана выцягваецца, а вочы ад здзіўлення шырока раскрываюцца.

І тут мы абодва зразумелі, як яна нас абвяла: усе яе намаганні ў купэ былі дзеля аднаго гэтага позірку.

У БУХГАЛТЭРЫІ

— Паглядзіце, што ў мяне атрымалася! — з радасным здзіўленнем ускрыкнула маладая рахункаводка.— У астатку — 91 рубель і 91 капейка!..

Тоўсты бухгалтар з бародаўкай, як гарошына, на носе ўзняў на лоб акуляры, паціснуў плячыма.

— Ну і што? — строга зірнуў ён на дзяўчыну.— З чаго тут дзівіцца? У тваёй галаве — вецер! Ты б справай лепш займалася, а не розным глупствам!

Дзяўчыне раптам зрабілася так сумна, што яна заплакала без слёз.

«МНЕ НЕ ДАКЛАДВАЕ»

Я заходжу ў прыёмную. Маладзенькая сакратарка прысоўвае шуфляду з кнігай да стала і, не ўзнімаючы галавы, чакае, што я скажу. Пытаюся ў яе пра загадчыка. Сакратарка нешта буркнула. Пытанне паўтараю.

— Я ж вам сказала — Івана Мікалаевіча няма!

Ветліва, нічога не скажаш.

Прайшоўся па пакоі я адзін раз, другі, і... Якое дзіва! На двары — люты месяц, сумёты, нават замерз Нёман, а на падлозе божая кароўка. Самая сапраўдная, жывая! Нахіляюся і асцярожна лаўлю на паркеце стварэнне.

— О, зноў вылезла! — вінавата і з папрокам ускрыквае дзяўчына ды бяжыць ад стала.— Тут іх жыве дзве. У вазоне. Але гэтая непаслухмяная, усё вылазіць з фікуса, трэба ёй усё ведаць...

У яе вачах свеціцца сардэчная клапатлівасць і дзіцячая шчырасць. Але я ёй чамусьці не веру.

Звоніць тэлефон. Сакратарка хапае трубку, нездаволена хмурыць бровы.

— Не ведаю, ён мне не дакладвае! — жорстка некаму адказвае ды кідае трубку.

Ліха на яго, як сентыментальнасць ужываецца з чэрствасцю душы!

БЫЛО І ТАК

Германія, Памеранія. Перадавыя часці пайшлі праз лес далей, а на палянцы разбіў палаткі ды выставіў варту медсанбат.

У гушчары чатыры немцы здаліся ў палон сержанту з гаспадарчага ўзвода. Восем раз паранены і кантужаны, сержант служыў цяпер у гаспадарчым узводзе медыкаў. Убачыўшы немцаў, ён даў для страху ўверх чаргу з аўтамата, а тады паадбіраў у былых грозных ворагаў біклажкі са шнапсам ды да адной добра прыклаўся. Праз якой паўгадзіны ці менш галодны сержант ужо не мог ісці...

Медсанбатаўская варта ўбачыла паміж дрэў фігуры немцаў, узняла на паляне трывогу.

Перад вачыма насцярожаных урачоў і сясцёр праз хвіліну з'яўляецца каларытная працэсія. На паляну выходзіць унтэр-афіцэр і на выцягнутых руках трымае савецкі аўтамат.

Абвешанага біклажкамі сержанта вядуць пад рукі два немцы.

Убачыўшы медыкаў, унтэр-афіцэр крычыць здалёк:

— Не страляць! Не страляць!.. Пан сержант узяў нас у палон! Дзе рускі палон?

«КЛАСІК»

Гэты літаратурны клешч трыццаць гадоў таму назад выдаў адну брашурку памерам у два аркушы. З таго часу ездзіць па ўсім Саюзе ў творчыя камандзіроўкі, жыве ў найлепшых гасцініцах, харчуецца ў дарагіх рэстаранах і кожны год па тры разы бывае ў дамах творчасці: Перадзелкіне, Малееўцы, Каралішчавічах, Дубултах, Адэсе. Малы, хілы, зморшчаны...

Пра яго ходзяць анекдоты, але я да сённяшняга дня не меў магчымасці пераканацца, наколькі яны праўдзівыя.

Зараз ён прыехаў да нас на пленум, жыве ў люксе і вядзе мяне да сябе ў нумар.

Заходзім.

На крэслах ватнія халаты.

На этажэрцы акуратна ў папках складзены рукапісы(?). На стале штук восемдзесят кніжак, якія яму падарылі аўтары на працягу трыццаці гадоў.

У кубачках — з дваццаць востра заточаных алоўкаў. Тут жа розныя гумкі, клей, нажніцы, пачкі выдатнай паперы, партатыўная друкарская машынка...

Пад настольным шклом чытаю лозунгі: ТОЛЬКІ САМАЕ ГАЛОЎНАЕ, НІЧОГА ЛІШНЯГА!!! ШІІ УЛАДАЮ ДНЁМ СВАІМ!

Гаспадар бачыць, што я ўважліва ўсё разглядаю, прамянее ад радасці ды паказвае надпісы на халатах:

— Гэта — падарунак узбекаў з 1954. А гэта — казахі далі ў 1956. А то — бурка ад асяцінцаў...

І ўсё гэта ён валочыць з сабой у камандзіроўкі? Божа, мілы!..

ХАЙКЕЛЬ З ІНДУРЫ

Ён паходзіў з такой бядноты, якая «хвост селядца тыдзень смактала». Але па натуры шавец Хайкель — упарты, сумленны і заядлы. Уступіў у падпольную Кампартыю, паліцыянты яго не раз запіралі ў турму. Не маючы ні кала ні двара, ажаніўся на такой жа беднай Голдзе і пусціў на свет пяцярых малых.

Калі ў верасні 1939 года вызвалілі Заходнюю Беларусь, мнагадзетнаму Хайкелю і яго жонцы выдзелілі добрую кватэру ды самую лепшую памешчыцкую карову: жыві ў цяпле, браце, ты гэтага варт, кармі малых і пасылай іх у школу.

Раніцой пайшла шчаслівая Голда ў хлявок, надаіла поўнае вядро малака. Столькі ж карова дала ў абед, столькі ж і — вечарам. Хлопцы наперабой сталі пасвіць яе на толькі ім вядомых межах, адзін перад адным валаклі ёй бярэмы лістоў чужой капусты ды з захапленнем глядзелі, як Красуля з трэскам іх умінае; на ноч клалі ёй канюшыну...

Цяпер узрадаваная і шчаслівая сям'я стала піць малако як ваду, бяліць ім страву, гатаваць — хто гэта бачыў! — зацірку на чыстым малацэ! — а яго яшчэ і заставалася.

Кіслым і салодкім праз пару дзён запоўнілі ўсе каструлі, банкі ды міскі.

Голда не ўмела рабіць ні сыру, ні масла. Яна дала нарэшце вядзерца сырадою старэйшаму сыну, дала ў другую руку кварту ды адправіла яго прадаваць малако:

— Збярэш сабе і братам гэтак на школьныя ранцы, Люсічак!

Крочыць здаволены Хайкель дамоў на абед праз плошчу і сваім вачам не верыць: яго Люсік пад навесам разам з бабкамі, якія прадавалі яблыкі ды семкі, квартай адмервае пакупнікам малако. Шавец папёр сына дамоў.

— Ганьбаваць мяне ўздумала! — напаў ён на жонку.— Людзі нам дабро зрабілі, а ты нажыцца хочаш на гэтым?

— Хайкель, так жа псуецца малако! — перапалохана баранілася Голда.— Куды ж нам яго дзяваць?

— Ха! Не будзь скнарай! Надаі столькі, колькі адно можаш выпіць ці з'есці: трэба табе шклянку, ідзі і надой шклянку, трэба каструлю — надаі каструлю, а не будзь прагнай, як кулачка, не забывай, што я — камуніст!

Жонка паслухала: пачала даіць Красулю, як загадаў муж.

Праз тыдзень у каровы прапала малако. Голда збегала да ветэрынара, і бедны шавец павёў Красулю здаваць на мяса: не будзеш жа гэткую абжору дарма карміць да новага ацёлу.

СЛЕПАТА

Студэнтку Юлю спакусіў адзін тып. Ён — забулдыга, п'яніца, хам і мае сабе ў горадзе некалькі жанчын. Да Юлі прыходзіць раз у тыдзень, каб добра нажэрціся, выманіць грошай. Юля ў такі вечар лётае па сямі паверхах інтэрната. За вочы ўсе яе асуджаюць, з яе смяюцца, абзываюць дурной, бязвольнай авечкай, але з жаласці даюць, колькі хто можа.

Сёння еду з ёю ў тралейбусе. Юля да мяне нахіляецца і давярае таямніцу:

— Ведаеце, я пасябравала з адным маладым чалавекам. Ён такі чулы і добры, так мяне разумее, так за мной глядзіць, пра мяне клапоціцца, і мы так з ім ладна жывём, што і не раскажаш!.. Ой, паверце мне, я такая шчаслівая, такая шчаслівая, мне так до-обра на душы!..

Голас і вочы ў яе шчырыя, чыстыя, натхнёныя... Адкрыць ёй усю праўду? Тое ж самае, што надта слабому ды безнадзейна хвораму чалавеку сказаць, што ён усё роўна праз пару дзён памрэ.

ЛЯ КАЗАРМЫ

Ля аграмадных варот — паласаты «грыб». Побач двое вартавых трымаюцца за рамяні ад аўтаматаў ды фліртуюць з дзяўчатамі. Нядзеля, камандзіраў блізка няма, а тут яшчэ цёпла, радасна свеціць сонца, шчабечуць ластаўкі.

Весела, гулліва, з выклікам бліскаюць вочы і зубы.

Зводдаль назіраюць за фліртам яшчэ два салдаты. Ім таксама хочацца, каб дзяўчаты зірнулі на іх. Толькі як жа ты гэта зробіш? І хлопцы пачынаюць спаборнічаць, хто з іх... даўжэй выстаіць на адной назе.

Я гляджу праз акно з клуба часці, і мне з трэцяга паверха добра відаць, як абодва салдаты стаяць з падкурчанымі нагамі, нібы буслы. Стаяць дзве хвіліны, тры...

У памяці маёй адразу ўзнік выпадак з мінулага года. Ішлі мы з дачкой па Варшаве, а перад намі крочыў юнак — ды неяк ненатуральна, хістка, нібы па дроціку ці хто яго спутаў.

«Тата, глядзі!» — пырснула раптам дачка ды паказала на ногі паляка.

Хлопец ішоў на жаночых «шпільках».

Ад таго, што мы заўважылі яго арыгінальнасць, твар худзенькага юнака аж расплыўся ў шчаслівай усмешцы.

А зусім нядаўна назіраў я і не такое дзіва.

Супроць нашага педінстытута сустрэў я трох волатаў з буйнымі шавялюрамі ды расхрыстанымі кашулямі. Мускулістая грудзіна ў крайняга кідалася ў вочы здалёк, а з яго магутнай шыі звісалі канцы нейкага шнура. Хлопцы крочылі памалу, упэўнена, ні на каго не пазіраючы, аднак сустрэчныя дзяўчаты чамусьці з жахлівым віскам кідаліся ад іх у бакі, а потым праводзілі кавалераў вачыма, у якіх гарэла ўжо вясёлае захапленне.

Толькі падышоўшы ўпрытык, я разгледзеў, што за «шнурочак» у крайняга волата. На ружовым целе атлета спакойна разлёгся балотны вуж, пытальным знакам выгнуў тонкую шыйку, выставіў раздвоены язычок ды блішчастымі вочкамі глядзеў на свет.

Прыйшлі мне на памяць і свае конікі, што я выкідваў у юнацтве.

Прайшло хвілін дваццаць, я зноў выглянуў праз акно, а салдаты ўсё так і стаялі з падкурчанымі нагамі. Ужо нават пачалі, бедныя, хістацца.

Перавёў позірк на вароты, а нездагадлівыя дзяўчаты з вартавымі па-ранейшаму нешта шчабечуць.

Захацелася выбегчы ды накрычаць на іх:

«Бессардэчныя, зірніце вунь туды!»

СПАЗНІЎСЯ

Ваўкавыск. Сын Д-ва трапіў за пакражу ў турму. На судзе падляцеў да яго бацька, дэманстратыўна выцяў наследніка па твары і заявіў:

— Ты больш мне не сын, ты мяне зганьбіў! Малады Д-оў толькі кпліва ўсміхнуўся.

— Калі мяне б'еш? — сказаў ён.— Чаму не біў, як я быў малы? Тады не толькі не біў! Ты нават сам пасылаў мяне красці цэглу і кафлю, калі хату ставіў! Што, мо скажаш, няпраўда? Пасылаў кожную ноч!..

У зале — рогат.

БАБУЛЯ

У аўтобус пнецца з кіёчкам сагнутая старая кабеціна. З тратуара бачыць яе намаганні малады рослы сержант. Ён падлятае, бярэ старую на рукі ды лёгка

і беражліва ўносіць, як малую, у машыну, прыгаворвае:

— О-о, та-ак, бабуля, та-ак! Цяпер мы вас сюды паса-адзім ля акенца, а кіёчак тут во пастаа-авім, і вы сабе памаленьку паедзеце! Ну, бабулечка, шчасліва!

Зрабіўшы добрую справу, сержант спрытна выскоквае на тратуар, пнеўматычныя дзверы зачыняюцца.

Аўтобус ужо едзе. Пасажыры жыва абмяркоўваюць выпадак ды кажуць, што вось якія трапляюцца добрыя маладыя людзі, а то іншы, зараза, не толькі не паможа, не ўступіць месца, а шчэ табе і папіхне старога чалавека.

Не прымае ўдзелу ў размове толькі старая; цьмяныя вочы яе глядзяць некуды ўдаль, застылы твар — без выразу.

— Цётко, то чаго ж вы яшчэ такая нездаволеная? — звяртаецца да яе праз два рады нейкая маладзіца.— Ён жа вас на руках нёс, так культурна абыходзіўся, бабулечкай назваў...

У аўтобусе ўсе змаўкаюць і з чаканнем узіраюцца на старую.

— Э-э, мілая, чаго тут радавацца? — раптам адзываецца яна глухім і абыякавым голасам.— Каб гэта ён назваў мяне дзе-евушкай!..

ПРОСТАЕ ПЫТАННЕ

Пасля званка з задняй парты восьмага «А» ўстаў Андраюк Міша ды спытаў:

— Мар'я Іванаўна, скажыце, што такое каханне?

Памаўчаўшы крыху, класная заявіла:

— Цяпер, Міша, у нас Лермантаў. На перапынку падыдзі да мяне, і я скажу.

Вы думаеце, яна адвязалася ад яго?

Пасля ўрока ўжо дабягала да настаўніцкай, як вучань яе перапыніў.

— Мар'я Іванаўна, вы абяцалі мне расказаць, што такое каханне!

— Абяцала...— разгубілася яна вінавата.— О! Сёння, Міша, якраз я дзяжуру па школе да вечара і, разумееш, мне не да цябе!

— А калі скажаце?

— Ну-у... мо... А ты дома спытай у сваёй мамы!

Назаўтра Андраюк чакаў класную ў вестыбюлі.

— Я пытаўся ў мамы, яна не ведае. Сказала, каб растлумачылі вы.

— Гм... Дарагі Міша, як табе ўталкаваць больш зразумела... Ну, слухай! Ты маму сваю любіш?

— Люблю!

— І брата, і сястру, і мяне, сяброў, з якімі ў хакей гуляеш ды ў кіно ходзіш?

— І іх!

— Ну, дык чаго ж ты яшчэ пытаеш, калі сам ведаеш?

— Тады што такое дружба? Не, Мар'я Іванаўна,— закруціў ён галавой, расчараваны ў настаўніцы.— Паміж каханнем, любоўю да мамы і сяброў — розніца. Але — якая, каб хто растлумачыў? — уздыхнуў ён заклапочана.

«Вось і выраслі мае дзеці! — падумала яна журботна аб сваіх выхаванцах, якіх вяла з пятага класа.— Што ж, гэтага трэба было і чакаць. Трэба пагаварыць з дырэктарам і арганізаваць школьны дыспут».

І ў актавай зале ў бліжэйшую суботу ідзе ўжо дыспут на тэму: «Што такое каханне і што такое дружба». Выступаюць вопытныя людзі, заслужаныя дзеячы мастацтва, нават — адзін прафесар, які прыводзіць вельмі разумныя словы класікаў — ад грэчаскіх да сучасных. Усе гэтыя цытаты для выхаванцаў Марыі Іванаўны — гарох аб сценку. Ім трэба гаварыць канкрэтна, але што і як — класная і сама не ведае.

У зале моладзь сумуе — такога дыспуту лепш было б і не пачынаць. Сыплюць у прэзідыум яхідныя запіскі — так, усё ж такі, што такое каханне і якая розніца паміж адным і другім?

Раптам слова бярэ стараста восьмага «Б», пятнаццацігадовая Таня Гайко.

— Пра што тут доўга гаварыць — гэта ж так проста! — заяўляе яна ды ставіць кропкі: — Каханне, як сказаў паэт, словамі не акрэсліш, яго трэба адчуць сэрцам! А розніца паміж адным і другім такая: калі ты з хлопцам можаш у адным пакоі спакойна рабіць урокі — гэта будзе дружба, калі не — каханне!

НЕ ВЫТРЫВАЛА

Вячэраю ў рэстаране. Прыблізна прыкінуў, колькі плаціць, і падрыхтаваў папяровага рубля.

Падыходзіць афіцыянтка і, гледзячы на мяне нахабнымі вачыма, ашуквае на пяцьдзесят капеек. Гэта так нечакана, што я моўчкі і таропка падаю пяцёрку. Гляджу ёй у вочы ды выразна бачу — афіцыянтка выдатна ведае, што я разумею яе падман.

Бянтэжуся, бытта вінаваты. А жанчына з развязнай упэўненасцю кладзе мне рэшту, адыходзіць да суседняга століка ды пачынае чагосьці крычаць на пажылога кліента:

— З-за вас разарвацца я тут павінна? Жонцы сваёй дома ўказвайце!

Гэтым крыкам, хітруня, хочаш мяне запалохаць, заглушыць ва мне жаданне ўзбунтавацца? Ці тлуміш у сабе голас сумлення?.. Ат, ліха цябе бяры, карыстайся маімі капейкамі, мо не збяднею!..»

Прыглядаюся да грошай на стале. Гэ! Афіцыянтка памылілася — рэшты дала з пяцідзесяці рублёў! Што ж; толькі што адбылася грашовая рэформа, і з новымі купюрамі яшчэ блытаніна.

Падзываю жанчыну і аддаю лішнія грошы. Яна раптам... расплакалася.

«ПАГАШАНЫЯ» ЯБЛЫНІ

Цёплай восенню Т. накіраваўся да аднаго дзядзькі па матэрыял для нарыса. Гадзін шэсць прасядзелі яны ў садку. За гэты час мужчыны абгаварылі пра ўсё на свеце. Т. уважліва выслухаў пра выпадкі, якія здарыліся ў гэтай вёсцы ў час вайны; хоць здарэнні былі значныя, але ж даўно ўжо апісаныя іншымі. Журналіст усё ніяк не вывуджваў ад чалавека такога, што б ярка яго характарызавала, не знаходзіў той крупінкі, якая дае іскру аўтару, а матэрыялу — аснову, сарцавіну. Ну, хаваў ды лячыў параненых. Ну, вадзіў партызан на жалезку, ездзіў па іх заданні ў гарнізон, як ездзілі многія, пераправіў у лес тры вінтоўкі і аўтамат.

Мужчыны выпілі ўжо не адну чарку. Паелі ўсю смажаную рыбу. Т. перакаштаваў яблыкі з кожнага дрэва, даведаўся, які гатунак найбольш стойкі ад чарвякоў і ад марозу, а які дае ўраджай кожны год...

Сядзяць яны далей ды маўчаць. Т. пачаў у душы сябе лаяць, што дарэмна пёрся ў гэтую вёску. Ён падумаў з роспаччу — трэба развітвацца, ці што? Але ж як разлічыцца з камандзіроўкай? Т. з тугой у вачах павёў вачыма па вялізным садку, у якім цяжкія галіны з налітымі яблыкамі падпіралі сучкастыя рагулі.

— Гм, а як жа вы, дзядзьку, давалі сабе рады ў вайну з гэткай прорвай фруктаў? — пацікавіўся Т.— Іх жа тут, мабыць, столькі, што ў вагон не ўбярэш!

Гаспадар ажывіўся.

— Ай, не кажыце! Сэрца разрываецца, калі ўспомню пра той час! У 1942 яблыні, як ніколі, далі многа цвету. Прыпёрся з гарнізона амтскамісар на машыне, пахадзіў па садку, пахадзіў, палічыў дрэвы ды запісаў сабе ў блакнот.

«Гут! — гаворыць і паказвае на дошкі, што ляжалі ў мяне пад акапам.— Пойдуць на тару. Калі возьмеш да восені на што-небудзь хоць адну дошку, пасаджу адразу ў Калдычава, фэрштэен?»

«Фэрштэен, пан,— кажу яму, а сам сабе думаю: — Табе гадаваць яблыкі? Дачакаешся, гад, але — трасцы ў бок!»

Амтскамісар, паехаў, а я нарабіў лесвічак, узяў жонку, дзяцей і — на дрэвы! Цэлы тыдзень начамі гасілі яблыні: зрывалі квецце ў кошык ды валаклі закопваць у яму!

— І «пагасілі»?! — жахнуўся журналіст ды так паглядзеў на гаспадара, бытта ўпершыню яго ўбачыў.

— Усе-е пагасілі! — уздыхнуў са шкадаваннем дзядзька і паказаў рукой: — Унь там брацкая магіла таго квецця. Цэлага ўраджаю. А буйное было — як ружы!.. Прыязджае восенню амтскамісар, дзівіцца:

«Нікс яблык?»

«Нікс, пан,— прыбядняюся я.— Усю завязь халерны мароз пабіў!..»

Але Т. больш не слухаў. З пачуццём шчаслівага чалавека, якому пашэнціла раптам знайсці скарб, ён усхапіўся ды памчаў пісаць нарыс.

ЯК МЯНЯЕЦЦА ЧАС

Сяджу ў Шарамецьеўскім аэрапорце, чакаю пасадкі, з увагай азіраюся, разглядаю аэрадром.

На гарызонце — са страшэнным ды глыбокім, як акіян, громам уразаецца ў неба сталёвая і бліскучая сігара, і воск ужо за ёй толькі расплываецца інверсіўны след — гэтае «факсіміле стагоддзя».

Бліжэй агромністыя скрэперы ды бульдозеры раўняюць пляцоўку.

Вунь наш МАЗ з зубром на радыятары ўчапіўся за вялізнага ТУ і, як кузурка слана, валачэ, валачэ, валачэ яго да стартавай паласы.

А там два МАЗы прыладжваюцца ўжо да наступных сігар. Адна з іх, мабыць, мая...

Дзіва! У часы майго дзеда чалавеку з якой-небудзь Тулы ў Маскву трэба было мэнчыцца ў карэце цэлымі суткамі, а ўжо да нашага Мінска ці Гродна людзі брылі па лужах, трасліся на лясных калдобінах з добры тыдзень, а то і два. Я ж нават не палячу — куды там! Мяне во гэтаксама зараз выстраліць у нябесную высь такая ж сігара па балістычнай траекторыі, і я з імклівасцю аднаго маху, усяго за гадзіну дабяруся дадому, а за гэты час на мяне не паспее сесці нават і пылінка.

— Ліха на яго, якая выгода, якая тэхніка! — дзіўлюся ўголас.

— Што-о? — насцярожваецца малады і барадаты мой сусед з моднай палачкай на каленях.

— Тэхніка, кажу, каласальная, што нельга асягнуць і душой! Як мяняецца час, з якой выгодай людзі сталі падарожнічаць!..

— Тэхніка?

— Хіба ж не?! Азірніцеся вакол, малады чалавек!.. А што будзе яшчэ праз адно пакаленне, з якой раскошай і хуткасцю нашыя ўнукі будуць лётаць? Не ўяўляю сабе!

Сусед на мяне глядзіць, як на вар'ята.

— Гм, знайшлі чым захапляцца! — бурчыць ён.— Роўна ў восем гадзін мне, хоць памры, трэба чытаць лекцыю на сімпозіуме ў Ленінградзе, а я тут цэлых паўтары гадзіны чорт ведае чаго тырчу і ніяк не выберуся! А колькі туды? Якіх-небудзь няшчасных шэсцьсот кіламетраў, цьфу!..

ЯК Я СТАВІЎ ТЭЛЕФОН

Перабраўшыся на новую кватэру, пачаў я думаць, як мне паставіць тэлефон. Усе, ад каго гэта залежыць, добра знаёмыя людзі. Кожны пры мне некуды звоніць і загадвае неадкладна знайсці свабодны нумар ды тэрмінова ўстанавіць пісьменніку К. апарат. Звоніць гэтак адзін, звоніць другі, трэці, але нічога не дапамагае.

Не верачы больш у нешта рэальнае, заходжу да начальніка гарадской канторы сувязі. Бачу яе ўпершыню і шчыра здзіўляюся:

— Гм, ніколі не падумаў бы, што вы — начальніца!

— Чаму-у?

— Такая маладая, прыгожая...

— Скажаце вы...

Сімпатычная жанчынка разгубілася. У той жа час я выразна бачыў, што мае словы зрабілі ёй вялікую прыемнасць і яна ўся аж засвяцілася ад радасці. Мы пагаварылі некалькі хвілін.

У горадзе я трохі затрымаўся ды пра выпадак забыў. Вяртаюся дамоў — і сам сабе не веру: у маёй прыхожай блішчыць новенькім пластмасавым корпусам тэлефонны апарат!

СІЛА МАЦЯРЫНСТВА

Пакінула я ў Бабруйску бабцы двухгадовую Святлану, а сама — у партызаны.

Зімой адправіліся мы на заданне. Трэба было пераправіцца праз раку каля самага гарнізона. Плылі мы паміж крыгаў, стараліся нават не дыхаць, ды раптам вялізнай крыгай лодку падняло, і яна перакулілася. На мне кажух, вінтоўка, рэчавы мяшок з пяццю кілаграмамі толу ды сотняй патронаў: я адразу так і пайшла каменем на дно.

Сабрала ўсе сілы, устрапянулася, стала выплываць. Стукнулася ў днішча галавой ды зноў патанула. Гэтак другі раз, трэці, покуль не выбілася з сілы.

Канец мне! Адчула, што млею.

І тут успомніла светлую галоўку дачушкі ды падумала — а на каго ж яе пакідаю?! Аднекуль з'явіліся ў мяне новыя сілы. Нібы адкрылася другое дыханне.

Узяла я крыху ўбок ды вынырнула побач з перавернутай лодкай. На днішчы ляжалі нашы хлопцы.

— Таня, мілая, жыва-ая?!

Сябры дапамаглі. Успаўзла я да іх, і мы, грэбаючы рукамі ваду, дабраліся да берага. Толькі тут «дазволіла» я сабе абамлець — асунулася на снег без памяці. :,

У ВАГОНЕ

Іван Мікалаевіч едзе ў Маскву. У купэ ён не адзін.

Сярэдніх год жанчына распранулася, лягла на ніжнюю лаўку ды стала чытаць кніжку. На ёй паркалёвы халат без рукавоў, тугая пляцёнка русай касы па-маладому закінута на грудзі.

Іван Мікалаевіч ляжыць на другой лаўцы, разглядае часопіс. Паміма волі яго вочы зрыкаюць на белыя плечы суседкі. Ён дакладна адчувае халадок яе рук, плячэй, шаўкавістую мяккасць валасоў...

«Цьфу, ліха тваёй матары, я ж — бацька дарослых дачок!» — лае сябе чалавек за грэшныя думкі ды рашуча бярэцца чытаць абзац спачатку.

Яму ўдаецца ўлавіць сэнс артыкула, але толькі на хвіліну. Зноў яго ўся ўвага пераключаецца на суседку.

Жанчына нейкімі біятокамі адчувае, што робіцца ў яго на душы.

Яна насцярожваецца, кладзе сабе на грудзі кніжку ды пачынае з ім гутарку.

Гадзіны тры абое вельмі міла і жыва гавораць пра тое, пра сее, аднак Івана Мікалаевіча не пакідаюць ранейшыя эмоцыі.

Спыняецца поезд у Смаленску. Іван Мікалаевіч успомніў, што трэба абавязкова даць тэлеграму ў гасцініцу. У спадарожніцы просіць прабачэння, накідвае на сябе паліто, абуваецца ды выходзіць з купэ.

У калідоры пасажыр натыкаецца на заплаканую жанчыну з вырванымі гузікамі на світэры. Правадніца якраз падводзіць да яе міліцыянера і на хаду дакладвае:

— Таварыш сержант, вось якраз да гэтай, што плача, п'яны прыставаў! Ламаў рукі, цалавацца лез! Яны толькі дваіх былі ў купэ!..

Мікалай Іванавіч пайшоў на пошту ўжо вінавата і няўпэўнена, бытта злодзей.

СУСТРЭЧА

Зіма. Еду праз Слонім гарадскім аўтобусам. У ім поўна народу.

У цэнтры машына спыняецца — тут, здаецца, мне выходзіць. Да пярэдніх дзвярэй не прабіцца, ціснуся праз заднія.

Аўтобуса чакаюць вучні з партфелямі, жанчыны з сумкамі, а наперадзе гэтага натоўпу тырчыць круглатвары мужчына ў багатым зімовым паліто з каракулевым каўняром. Выпадаю з аўтобуса якраз у абдымкі гэтага чалавека.

— Ці ведаеш, што выходзіць трэба праз пярэднія дзверы? — яхідна пытаецца ён.

— Ага! — прызнаюся.— І яшчэ ведаю, што ў машыну спярша заходзяць дзеці, жанчыны, старыя, а ўжо тады гэткія мардатыя, як ты!

У натоўпе закрычалі:

— Пра-авільна!

— Так яму і трэ-эба!

— Во, нарваўся!..

Праз дзесяць мінут заходжу выступаць у сярэднюю школу. Адчыняю дзверы ў дырэктарскую, а там з універсітэцкім ромбам на сінім касцюме ў шэрую палосачку чакае мяне... знаёмы круглатвары мужчына.

Даўно не перажываў такіх прыкрых хвілін і час не цягнуўся так доўга: выступаю перад дзесяцікласнікамі, адказваю на пытанні, дырэктар мне дзякуе, ад імя школы дае падарунак — макет школы, а мы ўсё прыкідваемся, што паміж намі нічога не адбылося.

МАРУСЯ

Выйшла яна з лесу на сувязь з падпольшчыкамі ў Мінску. У кошык паклала магнітную міну, накрыла яе ягадамі, кавалачкам сала. Падумала — што яшчэ піхнуць? І паклала дзесяць яек (адно спецыяльна разбіла ды развэдзгала жаўток, каб выклікаць агіду ў ворагаў), шпулечку нітак ды пачку сахарыны.

— Стой, партызанская шкура, што нясеш? — затрымаў яе на мінскай шашы замухрышкаваты паліцай.

— Ой, дзядзечка, насіла, дальбо, у вёску тое-сёе вымяняць, во!.. Дома — мужык, дзеці, усіх карміць трэба, усе есці хочуць, а няма чым, дальбо, дык во я і схадзіла з дзяўчатамі!.. Яны ідуць, і я падумала — давай схаджу...

— Брашы, брашы-ы, так я і паверыў!

— Ісціны бог!.. Пашкаду-уйце мяне, дзядзечка, пусці-іце!

Паліцай пачаў грэбацца ў кошыку. Маруся выставіла яму дваццаць рублёў. Бобік з гідлівасцю абцёр ад жаўтка палец, хапіў грошы і ўдарыў яе нагой:

— Яшчэ пэцкаць, зараза, будзеш?!

Маруся не чакала ўдару, адляцела і ўпала, а кошык перакуліўся. Партызанка роспачліва згрэбла ўсю ношу прыгаршчамі ды — зноў! зноў! зноў! — у кошык усё! Бобікі так нічога і не заўважылі.

Адыходзячы, яна чула, як паліцаі гаварылі між сабой.

— Ну і пашкадаваў жа ты яе!

— На ўсе дваццаць! — пахваліўся недаростак.— Але ж і ногі задрала — аж кашуля бліснула!..

Бобікі здаволена заржалі.

ТРОЕ

Шасцікласніца Лена ўголас зубрыць гісторыю. Яе брату, пяцікласніку і вучню музычнай школы Ваню, страшэнна абрыдла развучваць практыкаванні «на левую руку», «на правую», «на трэці палец», «на чацвёрты»... Хлопчык заняўся імправізацыяй.

Да піяніна ён прывалок восем паўлітровых слоікаў з-пад «Рагу з агародніны», вядро вады і кубак. У першы слоік ён налівае ваду, стукае па ім кіёчкам, а пальцам прабуе клавіш «до». Пад рукі лезе настырная балонка, хлопчык бесцырымонна яе адпіхвае ды з захапленнем працягвае няпланавы занятак. Яшчэ крыху, яшчэ. Цяпер толькі кроплю... І вось ужо звон шкла супадае з гукам струны піяніна. Напоўнены слоік ён нясе ў другі пакой.

Хутка ў яго там з'яўляецца цэлая гама з васьмі пасудзін.

— ...Сяляне плацілі феадалу аброк натурай, як, напрыклад, хлебам, быдлам, грашыма, і гэта называлася аброкам,— закрыўшы падручнік, гаворыць сама сабе з прыжмуранымі вачыма Лена ды раптам спахопліваецца: — Ванька, мамка казала, каб ты збегаў па хлеб і малако ў магазін — унь грошы ляжаць!

Хлопчык з неахвотай пакідае свае слоікі, бярэ сумку і грошы, ідзе да дзвярэй. За ім бяжыць балонка.

— Моцька, сядзі дома, я — на работу! — адпіхвае ён сабаку нагой ад парога ды выходзіць.

На дварэ пачынае ўжо цямнець. Ад мокрага снегу стаіць лёгкі туман. На пустой вуліцы відзён адзін школьнік. У Вані ля ног шлёпаецца снежка ды абдае яго пырскамі.

— Эй, пацан, куды я табе трапіў? — цікавіцца незнаёмы.

Ваня ўвесь перапоўнены запалам творчасці, заклік да знаёмства не прымае.

— І нікуды ты не трапіў — за кіламетр ад мяне яна ўпала! — кпіць ён ды бягом кідаецца ў хлебны магазін.

Вярнуўшыся дамоў, хлопчык папрывязваў да слоікаў драцяныя дужкі, прасадзіў пад іх кіёк, абодва канцы паклаў на спінкі крэслаў і давай выстукваць гаму. На дзіва, у яго ўжо не «до», не «рэ», не «мі»...

Што за ліха?!

— Ленка, ты ваду адліла? — нападае ён на сястру.

— Прывецік! Не бачыш, што я нават ад стала не адыходжу?

Заклапочаны брат зноў валачэ слоікі да піяніна, клёпае пальцам па клавішах, далівае па кроплі ды носіць слоікі ў другі пакой. Чуваць, як сястра ўсё зубрыць:

— Добра. А цяпер мы паўторым яшчэ раз. Адрабляць феадалу працадні будзе называцца — бар-шчынай, а плаціць натурай — аб-рок. На аброк яны аддавалі пану быдла, грошы, хлеб... Ванька! — заглядвае яна ў сумку і робіць вялікія вочы: — А дзе малако-о? Ы-ы-ых, не купіў?! Бессаромны ты ўжо зусім — мама ж хутка вернецца!..

Брат нездаволена бурчыць, хапае сумку, адпіхвае ад дзвярэй балонку ды імчыць у магазін яшчэ раз.

Прынёсшы пакупку, Ваня чапляе слоікі на кіёк ды бярэцца выстукваць мелодыю. Гама фальшывіць зноў.

— Ваду зноў ты выліла? — Ваня з кулакамі кідаецца на сястру.

Вяртаецца дамоў маці, а дзеці б'юцца. Яна іх сяк-так мірыць, ды пачынаюць яны ўсе разам шукаць прычыну загадкавай з'явы. Раптам глядзяць, а з аднаго слоіка Моця... хлябае ваду.

ЧАРЦЯНЯКА

Быў я камендантам лагера ваеннапалонных ля Вінніцы. Немцы тады жылі амаль на свабодзе, перазнаёміліся з насельніцтвам, некаторыя нават завялі сабе сімпатыі, і ў выніку — адна ўдава нарадзіла ад палоннага дзіця.

Прыйшоў загад — і немцаў пасадзілі ў эшалоны ды адправілі ў Германію. Адправілі нечакана, за адну ноч.

Назаўтра ўбягае да мяне ў кабінет удава, кладзе на стол малога, крычыць:

— Отправыв батька, а ёму шчо робыты?! То бэры вжэ й ёго, бусурманэ ты! Він жэ выростымэ і по-руску поныматы не будэ, як жэ з ным балакаты стану, як він будэ жыть?!

— Акса-ана, што ты вярзе-еш, ці пры сваім ты роозуме?! — пачынаю супакойваць украінку.

— Я-то пры своім, а ты — здурів, як фашыст зробывся!.. Нэ мог одну людыну покынуты, дытыну загубыты хочэш!.. Ну, як жэ мэні балакаты з ным, колы выростымэ, як він тут компанію знойдэ?!

Адвёў я ўкраінку дамоў і давай тлумачыць, што малы стане гаварыць так, як гаворыць яго маці.

— Брэшэш?! — недаверліва ўставілася яна на мяне.— Побожысь, шчо нэ підманываеш!

— Дальбо, будзе! Успомні, Аксана, хто з тваіх знаёмых замужам за нярускім — за татарамі, армянамі, грузінамі... Як дзеці іхнія гавораць? Як маці. І твой, дурніца, будзе гаварыць так, як ты, пабачыш!

Кабета ўзрадавалася:

— Ніўжэ? От, добрэ! Бо вжэ ёго я, чэртэняку, люблю білыпэ всёго на свіце!

ПОГЛЯД НА МАСТАЦТВА

Прывозіць мяне старшыня калгаса на поле ды аб'яўляе :

— У гэтым годзе, брат, здорава яравыя ўрадзілі! Ты разумееш: уволю даў мінеральных, хімікатамі лётчыкі прапалолі, дажджоў было дастаткова — збажына вырасла, аж страх! Бачыш, якая салома? Кладзіся на яе, а яна вытрымае!..

— Бачу, ураджай выдатны. Віншую!

— Не ты першы мне гэта кажаш!.. Думаеш, для гэтага я цябе вёз, каб пахваліцца адно? Намалюй ты, калі ласка, мне яравыя на карціне!

— Як гэта?! Гм... Мо лепш табе фатографа запрасіць?

— Не-е, псаваць эфекту не хачу! Мне трэба фарбамі! І карціну — як найбольшую! На цэлую сцяну ў новым клубе! Чаго рагочаш? Ты толькі падумай: адзін авёс дасць на круг — мы з аграномам падлічылі — па сорак пяць цэнтнераў з га, а ячмень, а пшаніца — яшчэ больш! Калі такое было, падумай?! Разбагацеем, грошы будуць, табе не пашкадую восенню! На мастацтва? Ніколі! Малюй хутчэй, покуль не перастаялі яравыя, покуль салома наліта сокам! У тым доме жыць будзеш, з гаспадыняй я ўжо дамовіўся, каб цябе карміла, як дачніка!..

Вядома, я адмовіўся.

Знайшоўся, аднак, аматар на грошы, жыццё дачніка і яравыя «намаляваў». На дваццаці трох квадратных метрах. Наша майстэрня выканала ўсе планы!

З таго часу ў вачах былога сябра я праслыў гультаём і чалавекам несучасным.

ІНСТРУКЦЫЯ

Дванаццатая гадзіна ночы. У рэстаране — імяніннікі, камандзіровачныя, а мо нават — звычайныя гультаі. Усе ў касцюмах, пад гальштукамі...

Нясмела ўваходзіць у бліскучай ад саляркі спяцоўцы пажылы мужчына. Афіцыянткі не пускаюць яго да стала, і ён кліча адміністратара.

— Я — экскаватаршчык,— стомлена ўздыхае чалавек.— Прыгнаў у ваш горад экскаватар з Цярнопаля, з Заходняй Украіны. Чацвёра сутак у дарозе!.. Халерную машыну заносіла, цэнтроўка ў ёй няправільная!.. Быў увесь час на сухім... Хацеў у сталовую ды, ліха на іх, усе зачыненыя!.. Мне б якой-небудзь стравы крыху ды чаю пару шклянак...

— У такім вы-ыглядзе?!— прыходзіць у жах франтаваты адміністратар.

— Прабачце, вопраткі іншай не маю — не вазіць жа яе мне з сабой!.. Вы мяне ў куточак прымасціце куды-небудзь, я ўсё разумею, ніхто мяне не ўбаачыць!..

Адміністратар б'е сябе кулаком у грудзі:

— Не маю права!

— Хто вас цяпер таго права стане пытацца?

— У мяне інструкцыя!

Ад думкі, што і тут застанецца ні з чым, экскаватаршчыку захацелася есці яшчэ мацней. Ён з роспаччу абводзіць вачыма хмельныя твары, рухомыя сківіцы, што ляніва перажоўваюць адбіўныя ды чагосьці рагочуць, і яму пачынае здавацца: ён сніць, што на віду ў людзей тане, а праз сон да яго далятае смех і нечые словы:

«Не маю пра-ава!.. Інстру-укцыя!..»

УЗАРВАЛА

Сваякі з Гнойніцы запрасілі на вяселле педагога з Гродна. Маладая ўперлася, каб вянчацца толькі ў царкве. Сорамна настаўніку туды ехаць, але, падпіўшы, хлопец падумаў — ніхто ведаць са сваіх не будзе, а ён жа яшчэ ніколі ў жыцці не бачыў, як вянчаюцца перад аналоем, і, мабыць, гэта вельмі смешна ды цікава.

І вось у халодным, як склеп, храме цьмяна гараць свечкі, тоўпяцца бабулі, блішчаць іконы з журботнымі тварамі, бялее худзёрнае цела Хрыста на крыжы, а перад аналоем цярпліва стаяць ды мерзнуць малады з маладой, апранутыя па-летняму; бацюшка глядзіць у пажоўклую, з закапанымі воскам старонкамі, кнігу, манатонна штосьці сабе бубніць...

П'янаваты настаўнік узіраецца на ўсё гэта і не знаходзіць нічога ні цікавага, ні смешнага, а выпітае віно робіць у ім сваю работу. Праз хвіліну юнак не вытрымлівае: ён кідаецца да бацюшкі, адбірае ў яго кніжку і крычыць:

— Ах, лодыр стары! Як табе, сівому чалавеку, не сорамна? Калі я іду на фізіку да сваіх вучняў, дык кожны ўрок ведаю на памяць, а ты, падла, усё жыццё робіш адно і тое самае ды з павагі да гэтых кабет ды бабуль не можаш вызубрыць свайго матэрыялу?! Часу ў цябе мала, гультай?!

Бабкі кінуліся ратаваць свайго духоўнага пастара.

...З той пары мінула ўжо амаль трыццаць гадоў. Настаўнік нават забыў пра ўзбучку, якую ён атрымаў на мясцкоме за тыя вясельныя прыгоды. Даўно памёр і стары поп, а тую вёсачку перайменавалі на Вішнёўку. Але і цяпер у ёй са смехам расказваюць гасцям пра даўні выпадак.

ПРЫНЦЫПОВАЯ МАМА

Паехала мама ў Кіславодск, пакінула Танечку з бабкай дома.

Пайшла ўнучка са старой у парк.

— Бабця, а во — на дрэве грыбы!

— Апенькі, дзетка, апенькі.

— А іх можна есці?

— Чаму не? У вайну, бывала, імі адно і ратаваліся. Насма-ажу тваёй маме, калі яна гэткая была, як ты...

— А гэты чарвяк дажджавы?

— Дажджавік.

— Яго таму так называюць, бо ён з дожджыкам падае з неба?!

Унучка са старой тэпаюць, так сабе гутараць, і натрапляюць яны на схуднелае кацяня. Яно залезла ў лужыну, бездапаможна азіраецца і жаласліва мяўкае.

— Ой, коцік!.. Баба, і нямецкія каты так мяўкаюць?

Фашысты калісьці вывозілі жанчыну ў Германію, і гэта было ў іх частай тэмай для гутарак.

— Аднолькава, дзетка. І ўсе людзі аднолькава плачуць, калі ў іх гора...

— А дзе яго мамка?

— Мо сабакі разарвалі ці машына раздушыла, і сірата яно... Мо проста заблудзіла ў горадзе... Жарты — столькі дамоў, народу, мітусні!..

— Эх, няшча-асненькі ты мой кі-іса!.. Хадзі, хадзі сюды: на, коцічак, на, на, на, на!..— нагнулася над стварэннем малая.— Ой, які мо-окры, хало-одны!.. Бабуся, давай возьмем яго дадому!

— Возьмем, унучка.

Цяпер малая дома пазнавала свет праз кацяня.

— Баба, а на лапках у яго пёркі?

— Гэта ў птушак пёркі. А ў катоў — шэрстка.

— А што рабілі каты ў вайну? А чаму ён не так пахне, як людзі? І яму тое самае сніцца, калі спіць? Бабця, а лятучыя каты бываюць?..

Жылі яны гэтак утраіх месяц, і было ім вельмі добра. Кацяня стала бліскучым, рахманым і ласкавым коцікам. Як бы з-за таго, што многа выцерпеў, нібы з удзячнасцю да дзяўчынкі, ён увесь час фокуснічаў на падлозе, дурэў з малой.

Цэлы месяц радавалася і малая: у яе быў друг. Чатыры гады свайго жыцця яна толькі брала: маладая пупышка будучага чалавека ўпершыню спазнала шчасце ад таго, што яшчэ больш прыемна даваць. Малая была перакананая, што на гэтым свеце ўсё ўладкавана і добра так ёй будзе заўсёды. Разумела яе мудрая бабка, радавалася за ўнучку.

Але ўсё пайшло па-другому.

Танеччына мама не любіла катоў. Прыехала яна з санаторыя ды залямантавала:

— Фу, у яго блохі, мікробы! Ён смярдзіць! Нясіце яго хутчэй на двор!

— Мама, ма-амка, там ён памрэ! — спрабавала пераканаць яе дачка.

— Нічога не ведаю, зараз жа выносьце гэтую агіду! Ён мяне ўсю заразіў лішаямі!

Мама была прынцыповая, нічога не памаглі Таніны слёзкі і асцярожныя просьбы старой. Яны мусілі слухаць.

Бабка з унучкай узялі коціка ў карзінку, аднеслі пару кварталаў ды пакінулі яго знаёмым. Вярнуліся дамоў, а ён, хітрун, ужо іх чакае. Даверліва трэцца аб ногі малой, ціха мурлыча.

Паперла іх прынцыповая мама другі раз. Ката завезлі аўтобусам ужо за Нёман, кот больш не вярнуўся.

Цяпер Таня не можа забыць сябра. Яна часта сумуе, бывае рассеянай і няўважлівай, забывае нават пацалаваць маму на ноч. Тая бачыць дзіўныя паводзіны дачкі, але не разумее, што тут робіцца. Прыдумала ёй дыету, часта мерае тэмпературу, дабілася прыёму ў прафесара-педыятара. Нічога не памагло — і яна пачала верыць у «дурное вока».

Эх, мамы, мамы!

БАБКА І ШАФЁРЫ

Спатрэбілася чагосьці старой у суседнюю вёску. З транспартам цяпер проста, і пешшу ходзяць мала. Бабка затрымала саўгасны аўтобус і едзе. На жаль, машыне трэба неўзабаве зварочваць.

— Дзякую богаві, мой саколік, што ты хоць крыху падвёз мае старыя косці! — кажа яна шафёру, нязграбна выбіраючыся з аўтобуса.

Маладому хлопцу хочацца парысавацца перад пасажырамі. Ён па-блазенску дзівіцца:

— То каму ж ты, бабка, дзякуеш? Хто цябе вёз — бог ці я?

У аўтобусе смяюцца.

Тэпае пакрыўджаная старая далей, але больш машын не затрымлівае.

Старую даганяе аўтобус з санаторыя. Шафёр не нацешыцца сваім новенькім «Рафікам». Яму яшчэ не абрыдла падбіраць па дарозе ўсіх, без разбору. Убачыўшы бабку, хлопец спыняе машыну сам:

— Садзіся, бабка!

Прыязджаюць на месца. Бабка на гэты раз выбіраецца з аўтобуса моўчкі.

— От некультурная старая! — лаецца шафёр.— Нават не падзякавала! У-у, ведзьма, баба-яга! Каб я другі раз такую браў — хай на мятле ездзіць!

ЧОРНЫ КОТ

Ініцыятыўны дырэктар гарадскога парку ў былой аранжарэі зрабіў маладзёжнае кафэ. Звычайнае шкло ў каркасе замяніў каляровым. У фае мастакі паставілі з фанеры чорнага ката з вусамі, з прыязна задраным хвастом, з зялёнымі пражэктарамі вачэй — хітрага і смешнага. Кожнаму, хто ўваходзіў, ён як бы казаў: давай, давай, братка, смялей, мы цябе даўно тут чакаем!..

Адным словам, атрымалася арыгінальна. Моладзь хлынула ў кафэ на танцы. І хоць назва яго афіцыйная была іншая, сваё новае прыстанішча юнакі і дзяўчаты назвалі «Чорны кот».

Камусьці кафэ не спадабалася, і паступіла скарга ў гарком камсамола. У кафэ завітала адна камісія, другая, але нічога не магла сказаць. Наадварот, камсамольцы яшчэ і пахвалілі:

— Мадэрн, па-сучаснаму!

Тады ў былой аранжарэі з'явіўся самы галоўны пенсіянер. Ён удумліва курыў і доўга глядзеў то на рознакаляровае шкло, то на фанернае стварэнне, то на дырэктара. Затым рэзка кінуў папяросу на падлогу, растаптаў яе абцасам і сказаў:

— Гм — чорны кот! А вы ведаеце, што калісьці была такая банда?!

Дырэктар наіўна здзівіўся:

— Ага, кажуць, была. Ну і што? Якое гэта мае дачыненне да нашага кафэ?

— Як гэта — «што»?! Спачатку ў маладога чалавека гэтае самае кафэ «Чорны кот». Затым — чорныя думкі. А потым і — чорныя ўчынкі! Вось так у нас і з'яўляюцца бандыты! Годзе, каб не было бандытаў заўтра, кафэ трэба закрыць сёння!

— Тава-арыш пенсіянер! — узмаліўся дырэктар.— Навошта такі максімалізм? Гэтак жа сама я мог бы сказаць і пра вас: вось вы зараз тут у мяне кінулі на падлогу недакурак, заўтра можаце кінуць сваю жонку, паслязаўтра...

— Ты яшчэ замалады мяне вучыць! — затупаў стары чалавек нагамі ды ад злосці зрабіўся аж бурачковы.

І з той пары не стала кафэ «Чорны кот».

У ХІРУРГА

Хірург Ася Майсееўна сядзіць за сталом і піша.

Адчыняюцца дзверы — неўрапатолаг уводзіць старую. У незнаёмай шырока адкрыты рот, але хірург не ў гэтым бачыць бяду. Яе напрактыкаванае да паламаных рук і ног да розных вывіхаў вока спыняецца на вывернутых ступаках кабеціны.

— Ася Майсееўна! — заклапочана просіць малады неўрапатолаг.— Паглядзіце, калі ласка, што з ёю?! Я ў гэтай бабкі ўсё-ўсё праверыла, ды ўсё-ўсё, здаецца, у норме! Тваравы нерв — эн! Рэфлекс на руках — эн! Нервы жывата — эн! Рэакцыя вачэй — эн!.. Усё эн! эн! эн! Аднак у яе параліч. У чым справа, ніяк не зразумею! Паглядзіце яшчэ і вы!

— Які пара-аліч, яна ж — хо-одзіць?! — дзівіцца хірург яшчэ раз на вывернутыя ступакі старой, а тады глядзіць ёй у разяўлены рот.— Што з табой, мі-ілая?!

— А-а-а!..— бездапаможна стогне кабеціна і тыкае пальцам некуды ўверх.

Ася Майсееўна бярэ старую за ніжнюю сківіцу ды рэфлекторна штурхае ўверх. Старая не паспела нават войкнуць, як сківіца стала на сваё месца.

Выцершы рот белай хусцінкай, старая кабеціна на каталіцкі манер — цэлай пяцярнёй — набожна хрысціцца тры разы, уздыхае ды з палёгкай кажа:

— Ну, слава Езусу Хрыстусу, усё-о!

— Гэ! Яна загаварыла?! — дзівіцца неўрапатолаг.

— Так што здарылася, скажыце мне, урэшце?! — нічога не разумее Ася Майсееўна.

— Каля нас, пані дакторка, загарэўся дом. Выбегла я на вуліцу у чым стаяла, сказала — а! — ды не змагла больш закрыць рота! Езус Хрыстус, мацер божая, за што на мяне такая кара?!

— Ввывіх сківіцы, гэта бывае! — тлумачыць хірург.— А што з тваімі нагамі, мілая?

— Ат, глупства!.. Пераблыталі ў спешцы чаравікі! Правы абулі на левую, а левы — на правую нагу!.. Нявесткі так мне іх нацягнулі, выпраўляючы да вас, калі «хуткая» прыехала!.. Нічога, у калідоры пераабуюся!

НА ВЫКАНКОМЕ

Дырэктар гарпарку робіць справаздачу аб рабоце з дзецьмі і цярпліва пералічвае: правялі дзень птушак і павесілі сто шпакоўняў, школьнікі пасадзілі сем тысяч кустоў, нарыхтавалі тры мяшкі каштанаў, зрабілі яшчэ тое, зрабілі гэта...

На заканчэнне дырэктар хваліцца, што з Ленінграда для малых ён выклікаў цырк звяроў.

— Каб не думалі, што ліпа, вось вам фота з мерапрыемства!

Вялікія здымкі пайшлі па руках. На фота пацешныя мішкі катаюцца на шарах, ездзяць на веласіпедах, а вакол з усмешкамі да вушэй — шчаслівая дзятва. Члены выканкома разглядаюць іх, салідна маўчаць. Наступае хвіліна, калі трэба камусьці выказаць першую думку.

Дырэктар мясакамбіната, вядомы сваёй прыдзірлівасцю, нападае на дакладчыка:

— Думаю, што яму нельга дазваляць і далей кіраваць важным участкам ідэалагічнай работы! Паглядзіце, таварышы члены выканкома, куды ён хіліць! Замест таго каб весці арганізацыйна-массавую работу сярод піянераў — сярод нашай змены! — замест таго каб цесна ўвязаць іхнюю дзейнасць з сучаснасцю, надзённымі пытаннямі, чым мы ўсе жывём, дырэктар парку вядзе іх да звяроў, у тайгу, да мядзведзяў!

У падтрымку таварыша кінуў рэпліку яшчэ адзін разумнік. Стаіць бедны дырэктар, пераступае з нагі на нагу, уздыхае.

— А вы чаго маўчыце? — пытаецца старшыня выканкома.

— Думаю.

— Аб чым?

— Што б сказалі мядзведзі на гэтую дэмагогію.

Выбухае дружны рогат. Далей абмеркаванне ідзе

ўжо зусім у іншым напрамку.

ГРЫБЫ

Жыў я ў доме творчасці і выбраўся па грыбы.

У лесе спатыкаю з кошыкам у руках свайго рэдактара. Гляджу, а ён ледзь не наступіў на два баравічкі і, як нічога не бывала, паўзе сабе далей — от сляпак!

— Ай, Уладзімір Мікалаевіч, прамазалі! — папракаю яго ды ныраю падбіраць грыбы.

— Ну цябе к чорту! — раззлаваўся не на жарты чалавек.— У мяне свая сістэма збірання, я яшчэ хацеў ісці назад і падабраў бы, ды нанесла цябе якраз!

Заўтра нам давядзецца сядзець разам над маім рукапісам. Халера, каб не пашкодзіла мне гэта для кніж-

— Ладна, бярыце, калі так...

Але ён паказвае фанабэрыю — маўчыць і да грыбкоў не падыходзіць.

— Тады няхай нікому не будуць! — уздыхаю са шкадаваннем.

— Ну і няхай застануцца тады! — адыходзіць абражаны рэдактар.— Вечна ты ўлезеш не ў сваё ды сапсуеш песню!

Але, скажыце, які магутны ў чалавека інстынкт збірання! Адышоўся я крыху — і мяне разабрала. На якое ліха паддаюся, чаму іх пакінуў? Ну і што, калі ён — рэдактар? З-за гэтага зарэжа мне кніжку? Хай толькі паспрабуе! А грыбы мае! Хто іх першы ўбачыў? «У мяня свая сістэ-эма!..» Проста ты слепаваты, табе дома сядзець, а не па лесе хадзіць!.. І куды гэта я ўлажу, якія песні псую?! З табой яшчэ паваю-у-ю!..

Асцярожна выбіраюся з гушчару ды крадуся да баравічкоў. Яшчэ здалёк бачу іх белыя карэньцы ды бардовыя шапкі. Зірк — аз другога боку ледзь не па-пластунску паўзе да іх і... фанабэрлівы рэдактар. Паўзе нязграбна, насцярожана ды ўважліва разглядаецца. Раптам бачыць мяне.

Нямая сцэна!

ПЕРАРАДЖЭННЕ

Напалеон-консул сваё войска паслаў на востраў Гаіці, які захапілі ўзбунтаваныя негры. Якое ж было здзіўленне французаў, калі яны ў абкружанай крэпасці пачулі магутную мелодыю «Марсельезы». Сотні гераічных неграў паўстанцаў спявалі яе ўзнёсла і апантана, як малітву.

Толькі тады ўдзельнікі экспедыцыйнага корпуса зразумелі, што рэвалюцыя мёртвая, іх ашукалі, яны тут выступаюць супроць таго, за што яшчэ нядаўна на радзіме ішлі на смяротны бой.

Аднак гэта ім не перашкодзіла ўзяць крэпасць штурмам і ўсіх абаронцаў выразаць. Бо з рэвалюцыянераў яны сталі звычайнымі цэрберамі.

УРОК З НАГЛЯДНАСЦЮ

У дзевятым «Б» праходзілі якраз «Вайну і мір». Настаўніца талкавала вучням пра тое, як Леў Мікалаевіч Талстой паказвае ў рамане Напалеона. Яна разбірала сцэну, калі пасля Аўстэрліц, толькі дзеля таго каб здаволіць сваё ганарлівае самалюбства, на страшнае месца разгрому саюзных армій уздумаў прыехаць сам Банапарт.

Настаўніца вобразна малюе, як гэты маленькі, нікчэмны, але ўладалюбівы эгаіст і пазёр велічна, са скрыжаванымі на грудзях рукамі азірае жудаснае поле з тысячамі ні за што ні пра што загубленых ім чалавечых істот, як, трымаючыся адпаведнай дыстанцыі, маршалы, генералы і ад'ютанты яму лесцяць:

«Сір, тут ляжыць храбрая пяхота, пасечаная тваімі непераможнымі драгунамі!..»

«Сір, а во — уся іх артылерыя!..»

«Там, сір,— адважны рускі князь...»

Моладзь успрымае карціну як жывую, і ў класе пануе атмасфера сур'ёзнай эмацыянальнай напружанасці, так пажаданай у працэсе навучання.

Ніхто і не заўважыў, калі адчыніліся дзверы.

У класе паказваюцца прыстойна апранутыя людзі, а на чале іх — вядомы ў раёне кіраўнік. Маленькая яго фігурка для важнасці секунду затрымліваецца на парозе, а тады плыве да стала. У адпаведнай дыстанцыі за ім рухаецца і світа.

Хударлявы мужчына спыняецца пасярэдзіне класа ды робіць пыхлівую позу. Не павітаўшыся, не папрасіўшы ў настаўніцы прабачэння, ён позіркам без ніякага выразу паволі абводзіць сцены над галовамі здзіўленых вучняў і настаўніцы.

— Ну-ну, то чым вы тут займаецеся? — расцягваючы словы, унушальна пытаецца ён тонам мецэната.

— Мы?..— разгубілася настаўніца.— «Вайной і мірам»... Урок літаратуры ў нас...

— Па праграме! — падказвае ад дзвярэй завуч.

Мужчынка ва ўме як бы ўзважвае значнасць сказанага педагогамі і пасля паўзы сцвярджае:

— Та-ак!

— Напалеона праходзім...— чамусьці яшчэ больш вінавата гаворыць жанчына.

Госць тонам шчодрага дабрадзея заўважае:

— Напалеона? Гм, гэта до-обра! Гэта нічо-ога!.. Займайцеся, займайцеся сабе!..

— Тут — кабінет літаратуры, Аляксандр Восіпавіч, у іх! — паслужліва і з пачцівасцю нагінаецца да начальніцкага вуха, гаворыць — бытта вялікі сакрэт — высокі ды на цэлае пакаленне старэйшы загадчык гарана.— У іх нават тры магнітафоны ёсць!.. Вось тут, стаяць у гэтай шафе!..

«Начальства» нібы не чуе, і загадчык абрывае фразу ды гасіць няёмкую ўсмешку.

Маленькі мужчынка яшчэ раз велічна абводзіць вачыма сцены, затым гэтак жа сама важна і размерана плыве да выхада, а за ім крочаць астатнія.

Калі за імі зачыняюцца дзверы, дзевяцікласнікі, як па камандзе, выбухаюць рогатам. Хлопцы і дзяўчаты смяяліся доўга, ад душы. Разам з імі шчыра, да слёз, рагатала і настаўніца. Яна захлыналася ад трапнай выпадковасці — трэба ж, каб якраз у гэты момант зайшлі, ні раней і ні пазней, а — у самы раз, бытта іх хто падаслаў!..

Яшчэ радасна смяялася настаўніца і таму, што яе выхаванцы гэткія разумныя, ім не трэба нічога разжоўваць і з іх, напэўна, выйдуць выдатныя людзі.

ГОЛАС

Мне скончылася шаснаццаць гадоў. Пачала хадзіць у сіняй блузе ды чырвонай касынцы. Стала ўжо неспакойна ўздыхаць, цікавіцца танцамі ды чагосьці чакаць, выглядваць...

Аднойчы вешаю на двары свой мокры камбінезон ды раптам чую голас.

Гэта — ЁН! — устрапянулася ва мне нешта, і я абмерла.

Адразу і закахалася.

Ён быў п'яніца і, здаецца, распуснік, хадзіў заўсёды з брудным каўняром на плашчы, у зашмальцаванай кепцы, але мне, такой чысцюлі, чамусьці не перашкодзіла гэта ані трошкі. Наадварот, усё ў ІМ здавалася мілым, чароўным, прывабным і значным. І стала я цяпер кожны дзень мыць ды выносіць сушыцца свой камбінезон, бялізну, абы пачуць ЯГО яшчэ раз.

Нарэшце ЁН зрабіў ласку — звярнуў на мяне ўвагу. Падараваў нават яблык. Толькі сам чамусьці ніколі больш на нашым двары не з'явіўся; мажліва, што яго ўзялі ў армію, а мо трапіў і ў турму — не было мне ў каго спытацца.

Маленькае чырванабокае яблыка я паклала ў запаветнае месца і ледзь не малілася на яго, покуль яблыка не згніло і не стлела зусім.

З той пары праляцела ўжо больш як сорак гадоў. Я ніколі не даведалася нават, як ЯГО зваць. Але выразна памятаю ЯГО голас. Памятаю яго з усімі адценнямі і нюансамі. Часамі і цяпер яшчэ імі жыву.

СТЫХІЯ

1

У канцы красавіка 1958 года ў Нёмане прыбыло столькі вады, што ён выйшаў з берагоў. Кажуць, паводкі такой яшчэ не было з таго часу, як жывуць у Гродне людзі.

А разліўся так Нёман вось чаму. У вытоках гэтай ракі ляжаць Навагрудскае і Мінскае ўзвышшы. Там заўсёды бывае многа снегу, але растае ён, на наша шчасце, тыдні на два пазней, чым сходзіць з палёў пад Лідай, Мастамі, Скідалем, Гроднам і Друскенікамі. Такім чынам талая вада з нізоўя ды сярэдзіны ракі паспявае ўплысці да Балтыкі ды апаражніць рэчышча для талага снегу з-пад Навагрудка і Мінска.

У гэты ж год снег растаў адначасова ўздоўж усяго Нёмана, яго прытокаў, і карыта цэнтральнай воднай магістралі раптам стала замалое, вада гвалтоўна выйшла з берагоў. Рэчка ў Гродна затапіла піўзавод, заліла лесапілку насупроць абкома партыі, хлынула на прынёманскія вуліцы, а ў вобласці апынулася пад вадой 480 вёсак ды сотні хутароў! Месцамі вада ўзнялася на 10 метраў вышэй нормы!

І вось табе наш «ціхі» Нёман.

Ён бурліць, пеніцца ды дзіка, нецярпліва і з хуткасцю 18-20 кіламетраў у гадзіну прэ аграмадную масу жоўта-бурай вады ў Балтыку. Пазносіў выступы берагоў, павыпростваў сабе рэчышча, захапіўшы сотні гектараў, выганаў, балот і сенажацяў, злізаў масты і мосцікі, бетонныя пліты на ўзбярэжжы ў Гродне, як карова языком злізаў з паверхні зямлі тэлеграфныя слупы і мачты высакавольтных лініяў — бетонныя, жалезныя, драўляныя.

Ад жудаснай стыхіі не адарваць вачэй.

То верхавінкамі, то карэннямі дагары куляюцца на плыні выносныя елкі, сосны і дубы.

Як мокрыя парасоны, плывуць уздутыя коні, каровы, свінні ды авечкі.

Бытта тысячы, дзесяткі тысяч запалак, высыпаных у ваду, плывуць, бязладна таўкуцца і падскокваюць бярвенні ад разбураных хат, свірнаў і хлеўчыкаў — круглыя, абчэсаныя, з пазамі, з абламанымі канцамі і абтрапанымі, як мачала.

Недзе размыла могілкі, і вада, нібы з цацкамі, гуляе сабе трунамі — то выставіць іх цёмным бокам, то белым нутром, то выстраліць уверх крыжам.

Галоўны мост пад нагамі дрыжыць і хістаецца, бытта ён картачны домік, а не з масіўнага бетону, бытта вось-вось абрынецца з машынамі і людзьмі ў пякельны водаварот — жанчыны баяцца да яго нават падыходзіць.

Стыхія гудзе, раве, скрыгіча і свішча — як у вайну грымела артылерыйская кананада ў часы артпадрыхтоўкі. Гэтае гудзенне, бытта вар'яцкі лямант, каторы дзень раздаецца магутным рэхам нават за кіламетр ад берага — і на Савецкай плошчы. Каб цябе зразумелі, трэба да людзей крычаць з усяе сілы.

Гродзенскія галкі збіліся ў вялізную чараду і дакладна так, як яны гэта рабілі ў вайну пад час бамбардзіроўкі горада, з дзікім і трывожным лямантам ды ў паніцы, бедныя, шугаюць то ў занёманскую частку горада, то цэлай хмарай і гэтак жа сама высока з крыкам імчаць зноў назад.

Але трагедыю не ўсе так прынялі да сэрца.

Дом ля Гараднічанкі, дзе яна ўпадае ў Нёман і канчаецца адхон старога замка, стаяў, здавалася, даволі высока на беразе, а цяпер і ён увесь пад вадой. Выстае толькі хрыбет даху са шпакоўняй. Шпачыха сабе сядзіць на яйках, а яе каханы на перакладзіне радыёантэны высвіствае нешта мажорнае і вясёленькае, бытта нічога і не здарылася. Аднекуль прыплылі стомленыя качкі. Яны вылезлі на хрыбет даху ды пачалі старанна чысціць пёркі. Шпак змоўк, нахіліў галаву ды насцярожана на іх зверху цікуе. Гэтым эгаістам — хоць увесь свет стань дагары нагамі, іхнія клопаты не перасякаюцца з нашымі.» * : ^

Накіроўваюся да начальства.

У аблвыканкоме каторы дзень працуе камісія па барацьбе з паводкай. На сценах, на сталах — карта вобласці, раёнаў. Зводкі воднай і метэаралагічнай службаў мяняюцца кожную гадзіну. Безупынна звоняць тэлефоны, дзейнічаюць тры рацыі, у калідоры тоўпяцца пасыльныя — дакладна, як у час наступлення ў штабе корпуса на перадавой. Чуваць адрывістыя загады:

— Кіркевіч, бяры верталёт, грузі дзве тоны хлеба і праз паўтары гадзіны даставіш у Лунну, там людзі галодныя! Зразумела? Дзейнічай!

— Таварыш Грыгор'еў хай па дарозе завязе сто кілаграмаў цукру ў Багатырэвічы, а ў Навасёлках — гінеколага ссадзіць!

— Начальнік міліцыі, пасылай народ на хутар у Балю Сольную! Вось ён тут, глядзі на карту!.. Сектант з жонкай вырашыў, што канец свету ідзе! Перад іконамі абое на каленях моляцца, аб ратаванні, ідыёты, і слухаць не хочуць, дэпутат не даў ім рады!.. Гадзіны табе хопіць? Вернешся і даложыш а 14-й!..

У членаў камісіі, пасыльных ад недасыпання і напружанай заклапочанасці твары асунуліся, вочы пачырванелі; яны, апрача тэлефонаў, зводак, карт і пасыльных, нікога не заўважаюць. Прыставаць з пытаннямі, таўчыся ля іх — злачынства. Адпраўляюся з салдатамі ратаваць хутары вёсачкі Гнойніца. Людзей адтуль вывезлі яшчэ ўчора, нам засталася толькі жывёла.

Працавітая кабыла ўся дрыжыць, ад хвалявання на ёй выступіла кожная жылачка, ад чаго бакі рабацягі нагадваюць карту басейна Амазонкі. Бедная гаротніца ў людзях адчувае ратунак, таму цярпіць ды пакорліва ўзыходзіць на амфібію. А дурны жарабец стаў на дыбкі ды сігануў за борт, ад чаго судна зачарпнула вады. Нявыспаныя ды стомленыя ўшчэнт салдаты (дзякуючы іх ахвярным старанням не загінуў на вёсках ні адзін чалавек!) з вяроўкамі ў руках ды проста ў бушлатах кідаюцца ў ледзяную ваду, каб звязаць дурня ды ўнесці на руках.

На дзіва прыстойна паводзіць сябе бугай, чаго ніхто ад быські не спадзяваўся. Пародзісты, аграмадны — тоны на паўтары — ды моцны, як зубёр, бык адразу дазволіў сябе ўзвесці на борт. Цяжка ўздыхаючы, з пануранай галавой, аднак лёгка, як балерына, прайшоў ён на амфібію нават па адной...бэльцы. І ў налітых крывёю яго вачах на гэты раз я са здзіўленнем убачыў нейкую мудрасць, цярпенне, спалох ды гэткі самы, як у кабылы, давер да людзей. Калі небарака ўзышоў нарэшце ды ступіў на жалезнае дно машыны, з яго магутных грудзей вырваўся чалавечы стогн палёгкі: — Уф-ф-ф!..

2

Праз пару дзён адпраўляюся ўздоўж берага, каб чаго-небудзь пашукаць. Цяпер ля маіх ног — гладкая, спакойная і пранізаная промнямі вясенняга сонца плынь лілавата-сіняй вады. Яна ласкава і ціха плюскае, вінавата ліжа каменьчыкі на беразе, бытта саромеецца свайго разгулу ды перажывае з-за шкоды, якую прынесла людзям. Аднак на сярэдзіне яшчэ бушуюць віры, стрыжань імкліва прэ іх у Балтыку, і калі доўга глядзець на тое, як малыя і вялікія карусельчыкі абганяюць адзін аднаго, кружыцца галава, а ногі міжволі

нясуць цябе далей ад берага.

За Пышкамі, дзе пад агнём фашыстаў у 1944-ым працавала славутая пераправа нашых войск на Захад, стаіць хутар. Ля дома крычыць і мітусіцца народ, кірую туды. Выяўляецца, пасля паводкі дзядзька ў печы тут знайшоў сома.

Вада гаспадару размыла хлеў ды пагнала ў бок Друскенікаў бярвенні, платы, рухомы набытак ды злізала ўвесь садок, а дзядзька з апошняй сілы трымае за жабры, пуды на два, вусатае страшыдла ды з радасцю, бытта на латарэі толькі што выйграў пяць тысяч, хрыплым голасам крычыць:

— Заходжу ў хату першы і — што за халера, плешчацца ў печы штось! Выгнаў з кухні дошкай ваду, заглядаю ў чэраў, а там — ён! Дзве гадзіны мучыўся, покуль халеру злавіў!..

Такое ж шчаслівае захапленне відаць у вачах яго жонкі, дзяцей-школьнікаў.

Чалавек з камісіі па аказанні дапамогі тым, хто пацярпеў ад паводкі, вымае складаны метр, прыкладвае да аслізлай рыбіны, ківае галавой ды з зайздрасцю кажа:

— Сто сорак пяць сантыметраў!.. І забраўся ж куды?! Не, сто сорак восем!..

Сом ляніва віляе хвастом, і перапалоханыя людзі кідаюцца ад яго прэч.

Ля Балі Сольнай спатыкаю Ванду Антонаўну Савецкую з музея. Пры дапамозе мясцовых школьнікаў яна знайшла размыты вадой скарб — залатыя манеты часоў Екацярыны. Адшліфаваныя вадой жоўтыя кружочкі на сонцы аж ззяюць.

Далей натыкаюся на якіясьці мокрыя карчы, што валяюцца на голым прыбярэжным пяску. Прыглядаюся лепш — і абміраю — косці маманта! Бягу па Ванду Антонаўну, паказваю знаходку, а масіўную сківіцу ўскідваю сабе на плячо ды валаку дамоў. Прыдумваю шкляную скрынку, куды змяшчу трафей, дзе пастаўлю ў пакоі на відным месцы.

Дома цётка Насця, што дапамагала жонцы варыць абед, паведаміла:

— А такія дзве косткі мой тата-нябожчык з-пад рэчкі прывалаклі за польскім часам. То ўся вёска потым пазычала іх у нас: клалі пад ложак, каб хлопцы радзіліся...

Але з маёй памяткі выйшаў адзін пшык. Нічога не падазраючы, я не забяспечыў костку спецыяльным растворам, і яна праз пару гадоў рассыпалася на порах.

З тых дзён у мяне засталіся толькі гэтыя нататкі.

СІНІЧКА

Пад Новы год прыляцеў я ў Душанбе на юбілей Лахуці. Калі ноччу сябры нас везлі з аэрадрома, я заўважыў, што ў сталіцы Таджыкістана яшчэ няма снегу.

Раніцой абудзіўся я на дачы Саўміна, куды змясцілі ўсіх гасцей юбілея. У прадчуванні экзотыкі паспяшыў хутчэй на вуліцу.

Крочу па тунельчыку з вінаградных лоз. Хтосьці слівавы кампот тут выліў ці якое ліха?!

— Э-э, дык гэта ж — гронкі!.. Вінаград у свой час не абабралі, ён абваліўся і дагнівае.

Жывецца ж людзям.

Узыходжу на мокрую траву, прыглядаюся — раса на ёй!.. А вунь на клумбах красуюцца белыя ружы. У адных сукеначках ды калошыках на босыя важаняты шмыгаюць загарэлыя і чарнавокія дзяўчынкі... Каб нам хоць крыху такога цяпла на Новы год!..

Стаю. Гляджу. Дзіўлюся. Думаю.

З густой і пышнай піхты азвалася птушка.

Сінічка?!

Аднак, яна!

Глядзі ты!.. І дзінькае дакладна так, як гэта робяць яе сяброўкі цяпер недзе ў прамерзлых ды пранізаных наскрозь ледзянымі вятрамі нашых прынёманскіх Пышках.

Раптам агарнула мяне чулая да слёз удзячнасць і спагадлівасць да сваёй гаротнай і такой мужнай маленькай птахі. Небарака мерзне там, не мае чаго есці, церпіць, але сюды нябось не пералятае.

НЯЎРЫМСЛІВАСЦЬ

Лена прыйшла да нас у педінстытут проста з партызанскага атрада. Баявая і сімпатычная. Хоць рэктару, хоць дэкану дзяўчына магла сказаць, што думала, таму начальства яе асцерагалася. На курсавых занятках зводзіла сваіх выкладчыкаў пытаннямі.

— І навошта прыдумалі гэтыя коскі? У нямецкай мове — іх ставяць так, у англійскай — гэтак, у рускіх, кітайцаў — яшчэ інакш!.. Пісалі ж людзі ўвогуле без іх шмат стагоддзяў!..

— Чаму такія нудныя раманы выпусціў класік М., другой работы не меў? Дык пры чым тут студэнты, за якія грахі нам іх перачытваць?!

У двары інстытута рэктарава цешча пасадзіла агарод. Нам патрэбна была пляцоўка для гульні ў валейбол. Я, старшыня прафкома, заікнуўся рэктару пра гэта, а ён, бедны, пачаў скардзіцца, якая ў яго злая цешча. Учула гэта Лена, арганізавала зараз жа студэнтаў з рыдлёўкамі, і праз дзесяць хвілін ад агарода не засталося і следу, а хлопцы на свежаперавернутай зямлі ўкопвалі ўжо слупы.

Лена не баялася самога чорта і разводзіла ноччу па кватэрах сябровак па разбураным і вымерлым горадзе, дзе тады можна было спаткаць усялякае. Да падсобнай гаспадаркі інстытута ў Ліцвінках было кіламетраў з васемнаццаць, там працавала яе маці, партызанская сувязная; у цёплую пару Лена туды лётала кожны дзень пехатою.

Аднойчы дамовілася з зубрылам Пташкоўскім: калі ён здасць марксізм на пяцёрку, то частуе марожаным колькі яна захоча. Я падышоў, калі Лена далізвала дванаццатую порцыю бела-сіняга ласунку, у якім тады быў у асноўным лёд. Я нават з абаіх пасмяяўся ды пайшоў сабе далей, а назаўтра мусіў ад імя прафкома ісці на кватэру да Лены з гасцінцам — дзяўчына захварэла запаленнем лёгкіх.

І вось скончылі мы інстытут, раз'ехаліся на працу.

Мінула чатыры гады.

Аднаго разу стаю ля кінатэатра ў Мінску, збіраюся паглядзець якуюсьці там серыю «Тарзана». Раптам чую ўзрадаваны, меладычны знаёмы голас:

— Лё-ошка, ты-ы гэта, няўжо-о?!

І міргнуць не паспеў, як Лена прарвалася праз натоўп ды ледзь не павіснула, шчаслівая, у мяне на шыі.

— Дзе-е ты цяпер?! Няўжо і ты-ы жывеш — так, бы ўсе?! І ажаніўся, і маеш дзяцей, і ходзіш кожны дзень а дзевятай на работу?

— Што зробіш...

— Ой, гэта ж сумо-ота!

— Ну, а ты як? Расказвай, дзе і што робіш!

— Ведаеш, а я — на Камчатцы! Цудоўны край, не змяняю ні на што на свеце: калі гаварыць пра рай, то ён — там!.. Ой, Лёшка, мілы, паслухай, якая ў мяне трагедыя! Ты толькі глянь, якая бяда здарылася!

— З мамай мо? — устрывожыўся я за нашу партызанскую сувязную.

— Не-е, мама шчэ здаро-овая, жыве са мной!..

— Дак што ж там магло такога выдарыцца?

— Паслухай! Толькі вылецела з Петрапаўлаўска, а па радыё перадаюць — Ключэўская сопка выбухнула і на пяць кіламетраў радыусам заліла ўсё навокал кіпучай лавай! Ці можаш ты сабе ўявіць такое?! Мы так упрошвалі лётчыка, так усе яго малілі — ледзь яму рук не цалавалі, пяць скрынь шампанскага фундавалі, але ён, бюракрат, не захацеў павярнуць самалёт назад!.. Разумееш, столькі там пражыла — вулкан маўчаў як зачараваны! Варта ж было мне толькі ад'ехаць і — на табе! Лё-ошка, ты адно падумай, як не пашэнціла мне ў жыцці!..

ЦАНА СЛАВЫ

Расказвае маскоўскі карэспандэнт.

Сталіца сустракала аднаго з першых касманаўтаў. На аэрадроме — стометровая істужка чырвонага дывана, сотні карэспандэнтаў з цэлага свету, апараты для здымак у кіно і тэлебачання. Потым — імклівы караван новенькіх «Чаек», абкружаных ганаровым эскортам матацыклістаў. Уздоўж высланых кветкамі Ленінградскай шашы і вуліцы Горкага — сотні тысяч шчаслівых і гордых, бытта яны ўсе пабывалі самі ў космасе, масквічоў. Людзі — на балконах, у вокнах і нават — на дахах, а хлопчыкі абляпілі нават галіны таполяў.

На прыёме ў Крамлі прысутнічалі карэспандэнты. Пасля ім дазволілі ўзяць у героя інтэрв'ю.

Толькі журналісты падрыхтавалі пытанні, раскрылі свае блакноты, як крыху захмялелы ўжо ад віна, славы і перажытага касманаўт ім і гаворыць:

— Прыкладна ведаю, чаго вам трэба. Гэтыя пытанні ваш брат мне задаваў дзесяткі разоў яшчэ ў Байкануры! Давайце зробім зараз іннтэрв'ю наадварот — спачатку спытаю я вас. Няхай кожны з вас скажа, што найбольш запала яму ў душу ад сённяшняй сустрэчы. Толькі цур, угавор: гаварыць шчыра!

Пасыпаліся адказы.

Аднаго карэспандэнта ўразіла колькасць кветак, з якімі людзі сустракалі герояў,— ён і не думаў, што такую масу цюльпанаў, гладыёлусаў ды ружаў можна сабраць за адзін дзень у Маскве. Другога ўразілі маладыя матацыклісты ў белых касках і з такімі ж белымі рукавіцамі да самых локцяў: вельмі ж прыгожа яны выконвалі свой абавязак, не парушаючы строю ні на міліметр. Трэцяга — рабочыя, што, як гронкі, павіслі на страле будаўнічага крана ля Беларускага вакзала ды махалі касманаўту каскамі.

Дайшла чарга да аднаго сівога журналіста. Ён яшчэ ў 1935 бачыў трыумфальны прыезд у сталіцу Папаніна, а затым — Чкалава і чэлюскінцаў. Тады сустракаць герояў таксама выходзіў увесь горад, толькі замест матацыклаў паабапал машын ехалі коннікі, а замест кветак з балконаў і вокан сыпалі паперкі: дзесяткі тысяч белых галубоў кружылі над галовамі герояў ды клаліся ім пад ногі.

— Мяне,— кажа карэспандэнт,— найбольш уразіў стары Папанін. Надта ж кранула ды прымусіла над многім падумаць тое, як ён, сціснуты на Краснай плошчы ў натоўпе тысяч масквічоў, выцягвае шыю ды стараецца вас разгледзець.

ПАКУТЫ КАХАННЯ

Вучылася я тады ў пятым класе.

Рыжы Ваня, что сядзеў цераз парту, на лісціку напісаў: «Ніна, я цябе кахаю». Але ж хіба прызнанне такое хлопец мог проста аддаць ёй у рукі? Зрабіць гэта ён папрасіў суседку. Тая першым чынам, вядома, прачытала запіску сама ды на цэлы клас засмяялася. Убачыла класная і паперку забрала.

Кожная праява жыццядзейнасці вучняў мае глыбокі сэнс. Настаўніцы варта было задумацца над запіскай ды аднесціся да яе з тактам і мудра, але яна, на жаль, на такое не была здольнай.

Класная адразу залямантавала:

— А-а, то вы такі-ія?! Ах, распу-утнікі вы, хто б на вас мог падумаць?! А ці ведаеце, чым усё гэта скончыцца можа?! Не-е? Я вас зараз жа да дырэктара завяду!.. Бацькоў паклічу!..

У гэты самы дзень на школьнай сцяне нехта крэйдай вывеў:

«Ніна + Рыжы = любоў!»

Бацькоў клікаць настаўніца паленавалася, літары неўзабаве змыў дождж, пра выпадак паступова ўсе забыліся, толькі не забыла Ніна.

Ішлі гады. Рыжы сусед больш на свае пачуцці не паспеў нават і намякнуць, не падыходзіў да Ніны і блізка. Але дзяўчына заўсёды памятала — у школе ёсць хлопец, для кога яна нешта значыць. Ніна гэтым надта ганарылася. Свет зрабіўся цікавейшы, а таямніца, якую Ніна не паведаміла б нікому ні за якія скарбы, узнімала дзяўчыну ў сваіх вачах і самасцвярджала. Калі хлопец потым перавёўся ў другую школу, яна не знаходзіла сабе месца, покуль сябе не пераканала: адлегласць абсалютна нічога не мяняе, бо як адбывалася таямніца вярчэння Зямлі, незалежна ад таго, што б яна ні рабіла і дзе б ні знаходзілася, так існаваў недзе той, хто пра яе безупынна — яна ведала пэўна — думае.

Нарэшце Ніна атрымала атэстат.

Аднойчы сяброўка шапнула:

— Рыжага бяруць да войска... Просіць цябе прыйсці на станцыю...

У запаветны час яны з маці палолі моркву ў агародзе, а бацька рамантаваў плот. Зірнуўшы цераз акно на ходзікі, Ніна пачала непакоіцца, сюды-туды мітусіцца, а потым пажалілася на боль спіны. Ці ж магла яна сказаць проста так бацькам, для чаго ёй трэба адлучыцца?

З-за спіны яе, вядома, не адпусцілі. Тады дзяўчы-

на з гарачкі прыдумала, што мусіць абавязкова бегчы ў магазін — вось зараз жа, у гэтую хвіліну.

Паводзіны дачкі здаліся падазронымі, і маці паклікала старога.

— Куды-ы?! Ве-едаем мы гэтыя магазіны!— накрычаў ён на сваю дачку.— Згаварыцца хочаш, каб вечарам на танцулькі ўжо ляцець? А хто рабіць будзе?! Ты глядзі ў мяне, каб з агарода — ні на крок!

Цяпер Ніна вырашыла, што ўсё скончана і няма сэнсу больш на свеце і жыць. Некалькі сутак яна не ела, не спала і нікога не хацела бачыць. Маці прыдумала ёй хваробу, пачала рабіць дачцэ націранне, паіць настоем траў. Вінаваты бацька паклаў на табурэтку перад Нінай пяцьдзесят капеек на танцы і папрасіў прабачэння, што на хворую накрычаў.

Старыя, як часта здараецца з усімі бацькамі, так ні аб чым і не здагадаліся.

РЭХА ВАЙНЫ

Летам 1974 г. у вёсачцы пад Гроднам здарыўся такі выпадак.

Малады інжынер з жонкай стаў на кватэру да ўдавы-полькі. Вялікая і ладная мураванка сведчыла, што ўдава некалі жыла заможна, а муж полькі не толькі піў гарэлку.

Аднаго дня інжынер купіў у горадзе карціну, прывёз дамоў ды стаў заганяць у мур цвік, каб яе павесіць. Побач на сцяне тырчаў нейкі гарбячок; інжынер з усяе маладой сілы ўлупіў па ім малатком, каб зраўняць сцяну.

З другой палавіны дома пачула стук удава. Яна як была без халата, так і ўляцела да маладажонаў, закрычала:

— Езус, Марыя, сынок, перастань!..

Толькі інжынер ужо і сам выпусціў малаток з рук. Ён з жахлівым здзіўленнем прыглядаўся да той мясціны, адкуль адваліўся тынк. Паміж цаглін глядзеў на яго падрапанай алюмініевай боегалоўкай — такой свежай, нібы ўзялі яго толькі што са склада ды заклалі туды,— снарад ад сямідзесяцішасціміліметровай гарматы.

Роўна трыццаць гадоў таму назад, калі нашы войскі праганялі немцаў, супрацьтанкавая балванка разарвала мужа полькі. Другі снарад урэзаўся ў мур і не выбухнуў. Удава сапёраў клікаць пабаялася, бо думала, што ўзарвуць дом (так ёй сказала адна знаёмая!), замазала старанна нос снарада глінай, пабяліла ды пакінула.

Бедная жанчына тры дзесяцігоддзі ўздрыгвала на кожны стук у доме, і сэрца яе кожны раз апякаў напамін аб пякельным ладунку над галавой, а перад вачыма паўставала жудасная смерць блізкага чалавека.

ГРЫП

1

Прачынаюся. Праз сырыя шыбы ў густым тумане на вуліцы расплываецца мутнае святло лямпачкі: на дварэ зноў вісіць, як у мяшку, ад чаго так хварэюць людзі. Ой, чаго ж я вылежваюся? Столькі спраў на сёння і нарада, ды самае ж галоўнае, у мяне — абнова!

Усхопліваюся з ложка і яшчэ раз прымяраю перад люстэркам прынесеную ўчора ад краўчыхі сукенку. Цуд! Цяпер толькі да парадку давесці галаву. Узрадаваная, пачынаю рыхтаваць Валерку ў школу, а Іначку — у дзетсадзік.

Неахвотна прачынаецца муж, бурчыць:

— Чаго так рана? Ты хвалюешся?

— Ага!

— З-за выступлення?

— Каб не было чаргі ў цырульні. Бачыў новую сукенку? Цяпер трэ зрабіць прычоску. Калі і гэта будзе, выступленне атрымаецца само сабой.

— Цьфу, логіка!

— А ты хацеў, каб я да людзей выходзіла, як ахламона, так? Унь Галіна Маркаўна з'яўляецца на трыбуне кожны раз у новым касцюме! Між іншым, яе

муж усім гэтым цікавіцца і яе ўхваляе, аднаму табе ўсё роўна!

— Ну да?!

— От табе і «нуда»!

Ой, гэтыя мужчыны нас абсалютна не разумеюць. Мы трактуем сябе на штодзень як сыравіну, а галоўнае ж не сыравіна, а — тое, што з яе выйдзе. Без фрызуры, вопраткі і макіяжу яшчэ няма жанчыны. Вось чаму многія з нас лётаюць па калідорах і прыхожых з напушчанымі тварамі, з бігудзямі на галаве, бо гэта яшчэ не ЯНА — яшчэ стане!

Забягаю ў свой клуб, а там непарадак. Музыканты — хварэюць, загадчыца музчасткай — не прыйшла. Заўгас павінен быў трумо прывезці ў фае і не прывёз — няўжо запіў, нягоднік?

Званю яму дамоў, а ён:

— Люстэрка тваё сёння закіну, але сам на работу не прыйду. На шэсць дзён доктар звальненне выпісаў. Сам дырэктар фабрыкі хварэе, а я не магу?!

Дзівак, не адрозніць люстэрка ад трумо. Аднак, дарэмна пра чалавека кепска падумала — выяўляецца, злёг, небарака, і ён.

Пайшоў ужо студзень, марозу ўсё няма, і вільгаць прабірае да шпіку касці. Прахожыя вялыя ды змрочныя. Прадаўцы, выхаваўцы ў дзетсадзіках, бібліятэкары — у марлевых масках. Каторы дзень адно і гавораць пра грып. Ой, пайсці б і мне на бюлетэнь, хоць вылежацца б уволю, перачытаць усе кніжкі. Але ж хвароба — не малако, калі хочаш, не купіш.

Выходжу з цырульні. Цяпер толькі адзін клопат: каб хто другі сукенку такую не надзеў. Тады і за выступленне няма чаго баяцца. Хіба не маю чаго сказаць?

2

Усё дарэмна! З-за праклятага грыпу народ збіраўся вяла, зала так і не запоўнілася, нараду перанеслі. Зрабілася сумна і ніякавата. На рабоце так хутка мяне не чакалі, а на галаву наваліўся нейкі цяжар. На ўсялякі выпадак, кірую ў нашу паліклініку.

Доктар паставіла градуснік:

— 38,7!..

У-га, нішто сабе! Раптам адчуваю прыліў жалю да сваёй асобы. Калі б яшчэ ў мяне што-небудзь балела...

— У вас суставы ломіць і ные галава? — не то пытаецца, не то падказвае дакторка ды выпісвае рэцэпт.

Спахопліваюся: а праўда ж — ломіць і ные, ды яшчэ як!

Бяру вузенькую паперку ды крочу ў аптэку па лякарства. У сумцы налічыла 30 рублёў; накіроўваю ў магазін, купляю на пяць сутак харчоў. Адпраўляюся «бюлетэніць».

Дома пакупкі складваю ў халадзільнік — цяпер трэба зрабіць санітарную зону, аддзяліцца ад хатніх. Бяру раскладушку, развешваю прасціну і кладуся. Памерала тэмпературу сама — высокая. І дакладна гэтаксама, як суседцы, як нашай загадчыцы музычнай часткай, ломіць усё ды кружыцца галава. Адчуваю маральнае задавальненне, што ляжу нездарма.

Мабыць, таму, што я на новым месцы, дзеці менавіта цяпер лезуць да мяне, як ніколі, я ўжо і не ведаю, што рабіць, каб уберагчы іх ад вірусаў.

— Мам, а Валерка лізаў тваю лыжачку з варэннем, бо хоча захварэць! — праз шум у галаве, як праз слой вады, чую скаргу малой.

— Як табе не со-орамна! Вы зусім не шкадуеце маму! Я ж вас прасіла не трывожыць мяне!

— Мамачка, але ж я кажу табе пра гэта паціху-паціху, нават падыходзіла да цябе без чаравікаў і на пальчыках!.. Во, аблізаў, глядзі!..

Ну, што ты будзеш з імі рабіць?! Дакараю сына ды ўспамінаю — гэта ж і я некалі з хворай сяброўкай лізала адну паперку ад шакаладкі, каб захварэць ды не пайсці ў школу. Успомнілася дзяцінства, пах маліны, ліпавага цвету, нацёртыя спіртам ногі — і чаму ўспамінаецца менавіта гэта, а не боль ад хваробаў?

3

На трэці дзень муж пайшоў на работу, паабяцаў паклікаць доктара і забыў. Зрабілася крыўдна. Пачала сябе шкадаваць: ніхто нада мной не літуецца, ніхто пра мяне не клапоціцца, нікому я не патрэбная — так і памру! У адчаі з'ела ўсе таблеткі.

Вяртаецца вечарам муж, і тут яму я вылажыла ўсё, што пра яго думала. Мой бедны Васіль выскачыў з хаты ў адным пінжачку.

Праз нейкі час адчыняюцца дзверы і ўвальваецца ў хату незнаёмы хлопец з чамаданчыкам. Аблеплены снегам, хмурны ды незадаволены. Сваяк?! Яшчэ мне тут яго не хапала.

— Баграціёна — 14? — пытаецца. — Я — з «хуткай». Лежыце, хвароба арыстакратаў?! А ў мяне тэмпература, каму скардзіцца?.. Знімайце кашулю!

Я юркнула глыбей пад пярыну.

— Што ў вас, боль галавы? Шчэ шэсць дзён будзе балець, на столькі цяпер даём звальненне, каб не лазілі лішні раз па клініках!.. Суставы баляць? Шчэ шэсць дзён будуць ныць!.. Я мусіў за суткі гэты грып на нагах перанасіць. Бо я — студэнт шостага курса, а дэкан даў бюлетэнь толькі на адзін дзень, я мусіў улажыцца! А вам — аж шэсць сутак!.. Карыстаюцца тым, што бюлетэні даюць... Распранайцеся, гавару!

І вось ён ужо халодным стэтаскопам тыкае мне ў бок. Вядома, нічога там не чуе — і злуе. Каб хворую павярнуць, дакранаецца рукамі, і мяне апякаюць яго халодныя, як лядзяшкі, пальцы. Толькі цяпер бачу ў медыка запаленую скроню ды сінія кругі пад вачыма.

Хлопец ужо выпісвае лякарства.

— Я, можа, яшчэ больш хворы — і езджу! І шафёр з тэмпературай, а ездзіць!.. Мы адны на нагах на ўсю «Хуткую» — няма замены, усе ляжаць!

«А мой ты харо-ошы, у цябе нават язык заплятаецца! Пачаставаць цябе гарачым чаем з малінай?» — падумала я, ды хлопец з чамаданчыкам ужо выбягае, не зачыніўшы нават дзвярэй.

Робіцца сорамна.

— Мамка, мам, а ён машыну штурхае! — крычыць Іначка.

Усхопліваюся з ложка, бягу да акна.

І праўда. Каля нашых весніц — вялізныя сумёты снегу. Мой бедны доктар з шафёрам спрабуюць ні то падняць, ні то скрануць з месца «Волгу» з чырвонай міргалкай, але машына не паддаецца. Шафёр залазіць у кабіну, заводзіць матор. Колы буксуюць, а хлопец, у якога з-пад паліто цяпер вылазіць белы халат, штурхае машыну і ледзь не з плачам крычыць:

— Гена, Ге-ена, ну, давай жа ты, чорт, у нас яшчэ дванаццаць візітаў на сёння!..

Вельмі захацелася выбегчы на двор і піхнуць у багажнік машыну, ды баюся — у сумёт улез з-за мяне, яшчэ аблае.

І тут раптам адчула сябе зусім-зусім здаровай.

«Чаго я вылежваюся? У мяне там у клубе ўсе перахварэлі».

Вінаватая, бытта злоўленая на злачынстве, хаваю раскладушку, зрываю просціну з вяровак, валаку на кухню посуд, нацягваю панчохі і рашуча кажу малым:

— Будзем рыхтаваць вячэру!

4

Неўзабаве з'яўляецца насцярожаны муж.

— Быў доктар? — пытаецца вінавата.— Я званіў у «Хуткую» ад суседзяў...

Я маўчу — трэба ж паказаць яму характар! Загадваю дзецям пакласці кубкі і прыборы, а сама нясу на стол смажаную бульбу і чайнік.

— Мамка, ты больш не хворая? — дапытвае мяне расчараваная Іначка.

— Заўтра іду на работу.

— У цябе ж бюлетэнь яшчэ на шэсць дзён! — разглядвае Васіль сіненькую паперку.

— А там як без мяне? Пайду. Кажуць, грып — хвароба арыстакратаў. І ты, сыночак, збірайся на заўтра ў школу — тэмпературкі ў цябе няма!

— Твой градуснік сапсуты! — бурчыць Валерка.

— А ён гаворыць — як кашляне, так аж іскры проста з шыі сыплюцца! — дапамагае брату Іначка.

Мы з мужам смяёмся.

— Ы-ы-ых, ты шчэ й не верыш, што мне бок баліць?! У нас толькі ты адна маеш права захварэць! Ні я, ні Іначка, ні тата хварэць не маюць права, толькі — ты адна!

Мацаю ў Валеркі шыю.

— Мо ў цябе свінка? Ладна, заўтра пабачым!

А чаму новая сукенка на крэсле валяецца? Зірнула ў люстэрка: ой, ад прычоскі засталіся адны ўспаміны! Дзе электрабігудзі, што муж мне купіў на дзень нараджэння? Пашукаю іх потым і пачаплю на ноч! Эх, зусім малое люстэрка!..

Не магу дачакацца, як буду выглядаць заўтра ў новай сукенцы — патанчэлая за хваробу, памаладзелая... Хутчэй бы тая нарада была, хутчэй бы выздаравелі людзі!..

БАЦЬКА І СЫН

— Ідзі сюды, буду цябе лупцаваць!

— О-ёй, та-атачка, баюся!

— А я кажу — хадзі! Кладзіся!

— О-ой, міленькі, не трэ-эба!

— Сам не ляжаш? Дык я табе памагу! Шчэ і брыкаеш, упіраешся? Нічога не памо-ожа, пакладзём цябе сюды во та-ак!.. Ну, трымайся цяпер, шэльма, будзе табе зараз нямала!

— Ой, ой, родненькі!..

— А што «ой», што «ро-одненькі», калі ты гэтага заслужыў?! Я ж табе, паганец, пакажу цяпер за ўсё! Я нават не пагляджу, што ты такі худы! Ну, паехахалі — раз! два! тры!..

— О-ох! о-ох! о-ох! А та-атачка, а мі-іленькі, а ро-одненькі, ужо хо-опіць, не вы-ытрываю!

— А навошта кацячай бабцы акно мячом учора пабіў?!

— Я ж ненаро-окам, тата!.. Мішка Баксёр мяч падаў, а я...

— Шчэ і Мішку Баксёра сюды ўблытваеш? А двойку па англійскай ад мамы хто ўтаіў? На табе за гэта! на! на!..

— Уй-й, уй-й! Аж дыхаць не маю чым, так пячэ!.. Та-атачка, я не таіў, мамка сама не спытала ў мяне пра англійскую!.. Ой, не магу болей, не магу, не магу!..

— Не спыта-ала? А пяцёркай па фізкультуры нябось пахваліўся? Такі з цябе будаўнік камунізму расце?! Ах, хітрун ты. На! на! на! на!.. Павярніся на другі бок, шэльма, я з цябе блін зраблю!

— Ужо хо-опіць, не магу болей цярпець!

— Кажу — павярніся, я лепш ведаю, колькі табе ўсыпаць! О так! А на! а на! Будзеш болей хітраваць?

— О-ёй! о-ёй! Чэснае піянерскае, не буду!

— Ладна, паверым! Тады злазь, чаго прыліп да лаўкі як банны ліст?! А зараз на, сячы мяне!, што ж мух ганяеш, добра лупцані, каб аж скура у бацькі сшорхла!.. Мацней, кажу, яшчэ! яшчэ! яшчэ!.. Ну, старайся!..

— Я стара-аюся, тата!..

— А ты яшчэ націсні, сын! Бі свайго бацьку, не шкадуй яго, абармота! Бі за тое, што мала табой займаецца, не карае цябе!.. Што адзіны раз зайшоў у тваю школу і то пераблытаў класы — не ведаў, у якім займаецца сын, бачыў ты такога? Бі, што ў рэйсах доўга затрымліваецца і мамцы мала памагае!..

— Я б'ю, тата!.. Толькі мне стра-ашна, ты ўвесь

бурачковы!..

— А ты не бойся — так яму і трэба!.. О так яго! та-ак! та-ак!.. Ніжэй, ніжэй лупі яго, не шкадуй і не лянуйся!..

— Я не лянуюся, тата!..

Праз паўгадзіны я іх убачыў ужо ў вестыбюлі. Вялізны і няўклюдны, як мядзведзь, дзяцюк з мокрымі валасамі прадзіраўся праз чаргу і вёў дзевяцігадовага хлопчыка са стрыжанай галавой. Яны былі так задаволены сабой, што нічога навокал не заўважалі. Малы ў сетачцы нёс голы дзяркач — усё, што засталося ад бярозавага веніка, каб на мокрыя дубцы падзівілася мамка ды ўявіла сабе, як мужчыны яе адзін аднаго лупцавалі. У распаранага на кроў з малаком хлопчыка блішчалі ад шчасця вачаняты; ён, бы на вежу, задзіраў на бацьку галаву ды з захапленнем пытаўся:

— Уй-й-й, та-ата, як ты церпіш такую пару?! Я на тры паліцы ніжэй ляжаў, і мне аж у вухі пякло!..

СУСТРЭЧА З ДЗЯЦІНСТВАМ

1

Больш за ўсё я наслухаўся некалі пра зуброў.

Ля нас была вёска Зубры. У лесе расла духмяная зуброўка. У дзядзькі Лавіцкага на акне ляжаў грэбень з зубровага рога. Цётка Кірыліха пазычала цяжарным маладзіцам магічны пояс з зубровай скуры, каб радзіліся здаровыя хлопцы. Пра гэтага звера ў нас хадзілі легенды, ён быў абкружаны культам рамантычнай пашаны і захаплення.

Бывала, збяруцца мужчыны на вуліцы і апавядаюць:

— Калі загінуў адзін зубёр, уся вёска Масева заказала малебен у царкве. Бо стане табе на мосце і — ні прайсці, ні праехаць. Сколькі жывёлы перапсаваў!..

— Наогул яны спакойныя. Пілуем, бывала, асіну, ён зводдаль стане ды чакае. Дрэва гупне на зямлю, зубёр падыдзе і есць сабе верхавінкі. Мы абсякаем голле, а ён — хоць бы што!.. Рахманыя, калі не дражніць...

— Любімая забава яго — рагамі падкопваць дрэўцы. А рогі ў яго моцныя, выгнутыя паўмесяцам ды расстаўлены шырока — тры мужыкі сядзе свабодна — і называюцца бадала. Калі зубёр злуе, то махае хвастом і аблізваецца, халера на яго, ды хрукае, бы кныр. Не смей тады кінуць у яго сучком — так і ўзніме на бадала!

І я ўжо дакладна ўяўляў, як зубры дужаюцца з дрэвам, як траскаціць у лесе, калі бягуць гэтыя волаты.

2

У вайну адзін час я быў у дэсантнікаў, а стаялі мы тады ў Гута-Міхалінскім лесе. Зімой да нас у Гуту прыбыў з партызанскай брыгадай капітан Вайцяхоўскі — геройскі камандзір ды абаяльны чалавек. Разам з капітанам прыбыла і яго слава, і, доўга не думаючы, я перамахнуў у яго брыгаду.

Вайцяхоўскі неўзабаве атрымаў загад перабазіравацца з брыгадай у маю мясцовасць — лясы паміж Гродна і Беластокам. Сталі збірацца ў паход. Камбрыг звярнуўся да мяне з пытаннем:

— Парай, Алёша, дзе б нам па дарозе харчовыя запасы папоўніць. У нас — сто дваццаць едакоў, улічы...

— Го, па дарозе вёсак шмат! — здзівіўся я.

— Не падыходзіць,— уздыхнуў Вайцяхоўскі.— Раніцой вясковыя старасты пад пагрозай смерці мусяць дакладваць у камендатуру, што за ноч узялі ў сяле партызаны — кожнае яйка, кожны кавалак хлеба, збанок малака, галоўку капусты... Маючы такія дадзеныя з цэлай акругі, дзяжурны афіцэр разносіць іх па карце. Праз пару дзён яму няцяжка вызначыць кірунак прасоўвання групы і колькасць людзей у ёй. Наш паход на Гродзеншчыну павінен стаць нечаканасцю для немцаў — ежу мусім браць так, каб фрыцы не заўважылі. У Гута-Міхаліне — тысячы едакоў, сам ведаеш, як тут усё навокал падчысцілі — хутка шышкі будуць збіраць у кацёл!..

— Та-ак, зада-ача!..— задумаўся я: мне надта захацелася зрабіць паслугу гэтаму чалавеку.

І раптам я ўспомніў, як перад Грунвальдскай бітвай кароль Ягайла з дружынай цэлую зіму ў Белавежскай пушчы паляваў на тураў, зуброў, аленяў, дзікоў ды сушыў мяса для арміі. Потым так забяспечвалі сябе мясам паўстанцы 1831 года, а ў 1863 — каліноўшчыкі. Праўда, тураў даўно выбілі, а за драбнатой не надта станеш ганяцца — тэмп жыцця цяпер іншы, затое ля Свіслацкай дачы, у Белавежы, засталося 14 зуброў. Гэта — адзінае месца на свеце, дзе яшчэ ў натуральных умовах пасвіліся стэпавыя веліканы. Адзін наш вучоны (Дземяшкевіч з Оршы) нават ахвяраваў сябе высакароднай мэце — захаванню чалавецтву апошніх магікан Беларусі, застаўся ў немцаў у тыле ды з чэрвеня 1941 г. не пакідаў запаведніка. Шкада, вядома, пераводзіць рэдкіх звяроў, але ж у зубровым стадзе — палова самцоў, і жывуць яны нязгодна. Аднаго для такой справы можна ахвяраваць.

І я ўжо з гонарам пахваліўся багаццем свайго краю.

— Мікалай Калістратавіч, заб'ём аднаго самца, тады харчу ўсім хопіць! Ведаю прыблізна, дзе іх шукаць у пушчы!..

Пачалі мы ўдвух лічыць. Трапляюцца самцы і па тысячы чатырыста кілаграмаў — пра гэта і ў школьных хрэстаматыях напісана. Выпатрашаны нават меншы волат заважыць, мабыць, з тону. Тысячу кілаграмаў мяса падзяліць на сто дваццаць чалавек — выйдзе паўпуда на брата. Зубровае мяса спажыўнае, ды і тлушч легкастраўны: васьмікілаграмовай запраўкі кожнаму партызану хопіць, прынамсі, дзён на дзесяць.

— Ладна, вядзі! — згадзіўся камбрыг. s

3

У Белавеж валакліся мы дзён з пяць: хітрылі, блыталі сляды, разведвалі дарогу. Як часта бывае ў канцы сакавіка, пасля цудоўнага надвор'я, раптам пахаладала. Узняўся вятрыска, бязлітасна сек нас снегам. Ад харчоў усухамятку ўсе паслаблі, а тут пайшла мясцовасць зусім вымерлая; Белавежскую пушчу вермахт «падараваў» фельдмаршалу Герынгу для палявання, і каб ачысціць яе ад партызан, вакол пушчы фашысты спалілі 87 вёсак, а насельніцтва вывезлі.

Адным словам, брыгада рухалася даволі вяла і без настрою. Самым бадзёрым сярод хлопцаў быў, мабыць, я. Не дзіва. Вёў я ў свае мясціны цэлую партызанскую брыгаду. Толькі было шкада зубра, якога мы з Вайцяхоўскім ахвяравалі. Я стараўся сябе суцешыць: гэты звер нашых людзей выручаў не раз, выручыць і цяпер. Застанецца яшчэ іх аж трынаццаць, пасля вайны развядзём...

Нарэшце, згаладалыя, перамёрзлыя і аслабелыя, апынуліся мы ў Свіслацкай дачы ля загарады з тоўстых жэрдак. Брыгада, распаліўшы вогнішча, мелася чакаць, покуль мы асвяжуем ды прывалачом з разведчыкамі тушу, але партызаны нечакана парушылі план. Сто дваццаць хлопцаў раптам ажывіліся ды на чале з Вайцяхоўскім палезлі цераз жэрдкі.

А вось і звяры.

Статак бурых аграмадзін бесклапотна адпачываў сабе на снезе. Тырчаў толькі на кароткіх ножках ды спакойна жаваў жвачку барадаты самец з абледзянелай поўсцю. За імі дурэлі шустрыя цяляткі. Трэцяе маці аблізвала, і з яго валіла пара.

Пачуўшы шастанне ботаў, зубры неяк даверліва ды з цікавасцю павярнулі да нас макраватыя мысы і не крануліся з месца. Бытта лічылі зусім натуральным, што тут апрача іх — яшчэ хтосьці. Адно цяляткі пазадзіралі хвасты ды памчалі да матак. Барадаты ж волат праз хвіліну нязлосна набычыўся на нас, грэбнуў капытамі, абдаў сябе клубамі снежнай крупы і страсянуў бародкай, ад чаго заляскаталі ледзяшы на баках. Тады зубёр пругка выгнуў спіну, раскошна пацягнуўся ды гучна, нібы паравоз, уздыхнуў, бытта сказаў:

«Эх, хлопчыкі, а сілы, халера, колькі накапілася ва мне!.. Што зробіш, няма куды яе падзець!..»

Ад відоку самаўпэўненых і бяспечных волатаў партызаны анямелі.

— Да-а! — толькі праказаў у цішы начальнік нашай разведкі Міцька Табуноў.

— Гэта дык гэ-эта!..— дадаў нехта другі.

Раптам мне зрабілася сорамна: няўжо і праўда,— я думаў забіць зубра?! Усім адхацелася ўжо есці. Стала нават бы цяплей. Мы ж з Вайцяхоўскім не маглі глядзець адзін аднаму ў вочы.

Сорамна — падвёў камбрыга.

Але Вайцяхоўскі, здаецца, не злаваў. Не злавалі і астатнія. Мінут з пяць усе яшчэ падзівіліся на зуброў ды сталі пералазіць агароджу назад.

— Да пабачэння! — па-панібрацку кінуў звярам Табуноў ды памахаў ім рукой.

...Неўзабаве наша брыгада размясцілася дняваць у ельнічку. Я з разведчыкамі адправіўся на месца спаленых Борак шукаць адзічэлых кароў.

ТОЛІК

Паміж Нетупай і Юзафовам, у лесе, стаяў хутар, дзе цяпер толькі кусты дзікага бэзу ды астаткі цэментовага калодзежа. Гісторыя хутара такая.

З пачатку вайны па юзафоўскай дарозе вялі палонных. Адзін баец уцёк і забег на гэты хутар пераадзецца.

Праз гадзіну на веласіпедах ехалі жандары з паліцаямі. Дзядзька запіхнуў байца ў падполле.

У хату ўвайшоў спатнелы паліцай напіцца вады, а пяцігадовы Толік яму кажа:

— А от я цябе не баюсо і не сказу, сто ў насай яме дзядзя хаваецца!

Жандары вывалаклі ды расстралялі палоннага.

Затым вывелі з хаты ўсю сям'ю — бацькоў, хлопчыка, дзве дзяўчынкі і паставілі пад гумно.

Мацеры захацелася ўратаваць хоць сына. Яна ўпрасіла немцаў дазволу паслаць яго па ваду. Малое, вядома, уцячы не здагадалася.

Хлопчык падышоў да калодзежа, дзе два паліцаі стаялі ля веласіпедаў, ды пачаў дужацца з калаўротам. Бабка Тэкля якраз несла з лесу ягады; жанчына з-за плота давала хлопчыку знакі, паказвала на густое жыта, але ён упарта спрабаваў крутануць корбу.

Паліцай, які выдаў палоннага, моршчачыся ад сваёй дабраты, наліў паўвядра свежай вады. Затым падаў бляшаную конаўку ды буркнуў:

— Бацька твой думаў, што надта разумны, а хтосьці дурны!.. Цяпер будзе мець!.. Нясі, хоць напіцеся шчэ!..

Ужо крыху разумеючы, што ён натварыў, Толік пацікавіўся ў другога паліцая:

— Дзядзя, а вы таксама за немцаў? Ці вы за рускіх?

Знаёмы бобік гыркнуў:

— Ідзі, заменак, хутчэй назад, калі натрапіў на добрых немцаў!..

— А ты, старая ведзьма, чаго тут растапырылася? — пагнаў другі старую Тэклю.— Хочаш таксама яму заскварыць?!

Ля гумна два жандары — мажныя мужчыны ў жоўтых мундзірах і ў касках са ссечанымі вярхамі — нарыхтавалі ўжо аўтаматы ды з нецярпеннем азіраліся. Калі Толік, нарэшце, прыйшоў, адзін з немцаў дзелавіта, бытта збіраючыся падсадзіць хлопчыка на каня, падагнаў малога:

— Ком, ком! Прэндко! Нінэль!

Вядро і кружку Толік паставіў на мурог пад ногі звар'яцелай ад гора, заплаканай маці. Бацька зачэрпаў вады і напаіў малых. Калі ўсе напіліся, фашысты скасілі сям'ю з двух аўтаматаў ды пачалі падпальваць будынкі.

ПРАЧНУЎСЯ

У Мастах наведаў я жанчыну, якая служыла ў падліпскага бацюшкі. Пад вечар спахапіўся, што не спытаў імя свяшчэнніка, і накіраваўся да жанчыны зноў.

Ужо бралася цямнець, калі я завярнуў на вуліцу, што аж танула ў прысадах. Стаяла восень. Дрэвы гублялі апошняе лісце, і сталі відны забытыя там-сям на галінках антонаўкі. Паміж крон — прасторныя дамы з вялізнымі вокнамі. Працавітыя сяляне з навакольных бедных вёсачак аснаваліся тут з выгодай, грунтоўна, на кожным квадратным метры атрыманай плошчы насадзілі не толькі груш ды яблынь: у іх тут сапраўдныя абрыкосы растуць!

Адчыніўшы масіўную брамку, увайшоў я на бетонную дарожку, якая хавалася ў тунель з вінаграднай лазы ды вяла да свежапафарбаванага ганка. Сюды мне ці не сюды? Тут жа ўсе дамы, ліха на яго, з такімі ж ганачкамі, сенцамі і, бытта ў Малдавіі, з густым перапляценнем вінаграднай лазы, а ўсе падворкі з аднолькавымі дарожкамі.

Ад брамкі крочыць нейкі дзядзька — у ватніку, з сумкай цераз плячо; ага, ёсць у каго спытацца.

— Добры дзень! Шукаю Марыю Макараўну. Скажыце, калі ласка, тут яна жыве?

Нізкі і моцны, як сасновы корч, стары з пілавіннем на ботах стараецца схаваць ад мяне, што выпіў.

— Ма-ры-я Мак-ка-раў-на? — цэдзіць словы ды круціць галавой.— Не-а, такой тут няма. І не было. І ў суседніх дамах таксама не чуваць, каб была такая.

Выходзіць, я пераблытаў вуліцу?! У які ж цяпер бок падацца?..

У вінаградзе я раптам убачыў дзіцячую каляску без аднаго кола — яе запамятаў яшчэ днём.

— Аднак яна тут жыве, вы проста не ведаеце! — заяўляю чалавеку ўпэўнена.

— Я-ак, Марыя Мак-ка-араўна? Яшчэ вучыць мяне будзеш?! — зазлаваў стары.— Гэта мая хата, і хто ў ёй е, ведаць мне лепш!

Здзівіцца я не паспеў.

З сянец адчыніліся дзверы, і на парозе з'явілася знаёмая поўная жанчына ў зялёнай кофце. Твар у гаспадыні гасцінна распрамяніўся, яна ва ўсмешцы паказала ўсе свае моцныя зубы. З-за дашчанай сценкі сянец яна, напэўна, чула нашую размову, таму цяпер мужчыну — свайго мужа — не заўважала сумысна.

— Вы, мабыць, што-небудзь забылі? А-а-а!.. То заходзьце, захо-одзьце, калі ласка, я адно электрыку вам уключу!

Гаспадыня кінулася ў памяшканне.

І вось ужо знаёмыя мне пакоі шчодра залівала святло ды ззяла, аж пералівалася, на свежай фарбе халадзільніка, на тэлевізары «Гарызонт», лакіраванай мэблі ды на ўкладзенымі ў «пташачкі» пластмасавымі квадратамі падлозе. Я пачаў даставаць свой блакнот, але ўспомніў пра чалавека і азірнуўся. Забыты намі мужчына сіратліва стаяў у сенцах ды, бытта ўражаны маланкай, усё дзівіўся на нас. У яго, здаецца, нават і хмель ужо выветрыўся. Аднак гаспадыня не заўважала мужа і далей, злавала.

Але ж як гэта здарылася, што ён, дзівак, не ведаў, як завуць жонку?!

І тут раптам да мяне дайшло, чаго чалавек гэтак уражаны.

Сорак гадоў таму назад яму прыйшла пара жаніцца. Як рабілі ўсе на вёсцы, так і ён наняў свата ды адправіўся шукаць нявесту. Ездзілі яны ўдвух па сёлах цэлы «мясаед», выбіралі жонку старанна, каб умела шыць і прасці, не была кульгавай ці аднавокай, каб і пасаг неблагі мела. Зазірнулі ў Дубна, дзе за Канцавую Анюту давалі паўгектара, адтуль накіравалі ў Забагонскі, там за Рыжую Соньку прапаноўвалі карову і авечак... Усе дзеўкі адпраўлялі іх з носам, бо выбіралі і яны: якую будучыню мог ім абяцаць жаніх на двух гектарах пясочку?

Якраз падліпскага бацюшку пасадзілі ў турму, засталася без работы яго служанка, што рада была выйсці нават за такога кавалера. Тут жа сыгралі вяселле. Ездзячы цяпер на «шарварак», на кірмашы ці да вывазкі лесу, ён быў спакойны: дома заставаўся надзейны работнік, гаспадыня, а неўзабаве і — маці. Каб адрозніць ад другіх маладзіц, новую гаспадыню людзі сталі зваць Марысяй з Падліпак, але ён называў сваю палавіну, як і ўсе аднасяльчане,— «ты», «баба», бо мужу яе імя не было патрэбным зусім, як непатрэбным было яно адзінай яго кабыле. Ён нават сродкі пераканання для іх меў аднолькавыя: на кабылу сам віў добрую пугу з каноплі, а калі вяртаўся з кірмаша п'янаваты і жонка станавілася папярок, даваў бабе куксачоў, і таксама быў парадак.

Так і цягнуў бы дзядзька свой век, гаруючы ўпарта на адной «таўканіцы» і крупніку, покуль не падраслі б дзеці, з-за якіх ты хоць жывым кладзіся тады ў магілу

ды аслабані гаспадарку. Нечакана падзеі перавярнулі яго жыццё...

На фанернай фабрыцы ў Мастах спатрэбіліся людзі, і дзядзька забраў сям'ю з перапоўненай вёскі, перавёз яе ў горад. Памалу яны з жонкай абсталяваліся, пабудавалі дом, выгадавалі дзяцей ды пусцілі іх у людзі — адно аж ва Уладзівасток, другое на Брацкую ГЭС, трэцяе на аўтазавод у Тальяці. Цяпер дома ў яго багацця — куды больш, чым у падліпскага папа. Дзядзька даўно мог пайсці на пенсію, як яго жонка, але на ФАНДОКу не хапала сталяроў, і сам начальнік цэха ўпрасіў яго пачакаць з адпачынкам; зрэшты, столяр не ўяўляў сабе і дня без цэха. Адным словам, дзядзька яшчэ меў сілы радавацца спрытам сваіх мазолістых рук, упарта тэпаў кожны дзень на фабрыку ды чакаў цёплай пары, калі з'едуцца пад яблыні ўнукі.

Ого, ён цяпер быў чалавекам сучасным — кожны дзень у канцы работы наведваў душ (на фабрыцы — свой, бясплатны!), любіў выседжваць, як пан, перад тэлевізарам, у рабочых ботах не ступаў нават у кухню, прычашчаўся не якой-небудзь самагоначкай, а «Экстрай» ды «Сталічнай», у нядзелю апранаў імпартную кашулю, адно жонка па-ранейшаму была для яго бабай. Гадоў з дваццаць таму, калі іх абоіх настаўніца запісвала на выбары, спатрэбілася ведаць імя і імя па бацьку яго гаспадыні, аднак болей агітатары не прыставалі, прозвішчы пераносілі са старых спісаў, а пра той выпадак ён паспеў забыць. А сёння — на табе навіну, яго баба — Марыя Макараўна, бы дакторка з ФАНДОКа ці якая адвакатка!!!

У беднага дзядзькі ў галаве адбываўся цэлы пераварот.

Гэтым часам жонка шчодрым сэрцам мнагадзетнай і мудрай кабеты па яго вінаватых вачах ужо даўно ўбачыла, што да мужа нешта такі дайшло, і вырашыла — пакарання хопіць. Яна па-мацярынску ўсміхнулася яму ды, падаючы тапачкі, сказала, як малому:

— Волесь, а ты будзеш там ўсё стаяць, бы чужы? Вешай торбу, пераабувайся, мый хутчэй рукі ды ідзі ў хату, госць во які ў нас!

СУСЕДЗІ

У доме цёткі Насці калісьці партызаны ў любы час знаходзілі не толькі сала ды квашаную капусту — яна лясных хлопцаў лячыла, абмывала, а калі трэба, то аж у Маладзечна, у Смаргонь хадзіла на разведку. Падраслі дзеці — і гэты самы дом зрабіўся цесны ад моладзі. Выехала на цаліну старэйшая дачка, пацягнула за сабой другую, і абедзве выйшлі там замуж. Затым шафёр з суседняй вёскі павёз у Карэлію самую маладзейшую, а сын застаўся ў войску кадравіком. Пахаваўшы мужа, цётка засталася адна. Не раз забівала яна ў хаце вокны ды выязджала назаўсёды да дзяцей, але няўмольная сіла як магнітам цягнула бабку назад. Нацешыўшыся ўнукамі, яна пасылала зяця на станцыю даставаць білет ды вярталася зноў у вёску.

Побач з хаткай цёткі Насці вырас дом начальніка нейкай канторы — размаляваны, як цацка, з двума ганачкамі, з адмысловай тэлевізійнай антэнай ды спляценнем правадоў на белых ізалятарах. Яго гаспадара цётка бачыла два-тры разы, бо ён вечна калясіў на сваім «газіку» па раёне, затое часцей трапляла цётцы на вочы яго жонка, Лілія Барысаўна,— дыпламаваны спецыяліст.

— Ал-ла, на дварэ халаднавата, ідзі дамоў і адзень бручны ансамбль! — крычала яна часамі дачцэ з ганачка.

У гарачыню ж мажная кабета ў калматым халаце часта выходзіла ў агародчык і да непрыстойнасці агаляла сваё тлустае цела. Цётка Насця спрабавала з суседкай загаварыць, але размова не атрымалася, і бабка сябе пераканала, што, вядома, вучонай жонцы начальніка гаварыць з простай сялянкай няма пра што і нічога ўжо на гэта не параіш.

Яшчэ часамі на двары ў іх бегаў за пакаёвым сабачкам сямікласнік ды ўсё лавіў момант, каб сфатаграфаваць свайго бобіка, калі той падыме нагу на слупок. Убачыўшы гэтую сцэну, бабка кожны раз плявалася, ківала галавой ды спяшалася дамоў, каб не паганіць сваіх вачэй.

Усё пачалося мінулай вясной, калі бабка ў баковачцы пасадзіла на яйкі квактуху. На праданне цётка не трымала нічога — хапала пенсіі; куранят ёй захацелася мець проста для таго, каб насалодзіць душу жывымі галасамі.

І вось настаў запаветны дзень. Пад квактухай пачулася спачатку кволенькае ціўканне, а неўзабаве кураняты зазвінелі на ўсю хату; жанчына заснула ў гэты дзень шчаслівая, як у дзяцінстве. Раніцой прыпякала сонца, і цётка квактуху з дзеткамі выпусціла на двор — хай яны парадуюцца сонейку, пагрэбаюцца ў пяску.

Рыхтуючы на сняданне бульбу, бабка пачула нейкі лямант. Яна выцерла падолам рукі, выглянула на парог.

За плотам з куранём у руках стаяла Ліля Барысаўна.

— Гэта тваё?! — раз'юшана закрычала суседка.— То курыца твая лезла мне ў агарод, а цяпер цэлы вывадак сюды наслала? Будзеш цяпер ведаць, другі раз не пускаць!..

Маладая жанчына хапіла куранятка за ножкі, разарвала жоўты камячок на дзве палавінкі ды жывыя кавалачкі шпурнула цётцы пад ногі.

Старая спачатку не паверыла сваім вачам. Апрытомнеўшы, яна загаласіла на ўсю вёску:

— Ах, вы-ылюдак ты-ы, што ж ты нарабі-іла?! Так толькі немцы ў вайну з людзьмі-і рабілі-і!.. Ах, фашыыстка ты пракля-атая!..

Збегліся людзі, пачалі бабку супакойваць, але яна галасіла больш гадзіны. Лілія Барысаўна зводдаль назірала за ўсім гэтым, нарэшце загадала сыну, які вярнуўся якраз са школы:

— Жоржык, бяры магнітафон і гэтую ідыётку запішы мне на плёнку!

У той самы дзень кабета падала на бабку ў суд за абразу. Народны суд адмераў ёй 30 рублёў штрафу. Бабка адразу падала апеляцыю і на вызначаны тэрмін адправілася ў вобласць са сведкамі — былымі партызанскімі сувязнымі. Яшчэ наняла і адваката.

На разборы справы ў Гродне бабчын адвакат Лілію Барысаўну абазваў цывілізаваным піцекантропам ды складна і пераканаўча гэта абаснаваў. Суддзі доўга раіліся, тады загадалі прынесці магнітафон, пракруціць плёнку. Старшыня аб'явіў:

— Аднак ты, бабка, грамадзянку Пятрову, спецыяліста з вышэйшай адукацыяй, непрыстойным словам «фашыстка» абазвала? Абазвала! За гэта табе і вынеслі правільнае пакаранне — штраф, і мы яго ўхваляем!

— Лю-удзі, тава-арышы начальнікі, паду-умайце,— узмалілася цётка Насця,— дак яна ж маё куранятка на два кавалачкі разадрала, як той... бы тая... Унь і сведкі сядзяць, прыехалі са мной!..

Законнікі параілі:

— А ты бяры гэтых самых сведкаў ды падай у суд на яе, Пятрову мы аштрафуем гэтаксама.

На гэтым справа скончылася.

— Дак я ж не хачу з ёю судзіцца, хай яе халера возьме, я хачу адно пра-аўды! — скардзілася мне потым у адчаі пажылая жанчына ды паказвала жмут дваццаціпяцірублёвак: — Грошай мне шкада? Іх у мяне во колькі! Я дабіваюся, каб штраф знялі, бо гэта несправядліва! Тая сцерва — і праўда як фашыстка! Дыплом мае? Дык і фашысты вучанымі былі, па сем разоў на дзень мыліся!..

Я поўнасцю згаджаўся з цёткай Насцяй, аднак дапамагчы ёй нічым не змог.

ПЯРСЦЁНАК

Столькі я выступаю, што пара, здаецца, і прызвычаіцца даўно, аднак перад кожнай лекцыяй я хвалююся, бытта іду на яе першы раз. Вось і сёння.

Перад адыходам з дому я паскардзілася:

— Ой, Леначка, я так баюся! На гэты раз лекцыю чытаю ў нейкіх інжынераў-будаўнікоў! Каб хоць не апрахвосціцца на ўвесь горад перад гэтымі тэхнакратамі!.. Зірні на мяне, можна так да людзей вылазіць?

— Здаецца, нармальна! — уважліва разглядзела мяне дачка.— Ой, мам, у цябе «босыя» рукі! Ты ж — кандыдат навук, амаль дацэнт, а не жабрачка якая! Вазьмі мой пярсцёнак! На, бяры, серабро цяпер моднае! І ён шчаслівы, з ім я ўсе дзяржаўныя экзамены здавала ў Мінску!

Пярсцёначак Ленін быў просценькі, сямірублёвы (свой, залаты, на пляжы я выпусціла ў Нёман ды ўсё не сабралася купіць новы). Узяла я даччын талісман, каб толькі Лене зрабіць прыемнасць, ды падумала: калі пачну за трыбунай блытаць, зірну на яго, і ўжо лягчэй будзе.

І вось перада мной аўдыторыя магутнай будаўнічай арганізацыі, дзе адных інжынераў — некалькі соцень. Жанчын мала, у зале яны толькі дзе-нідзе, аднак яшчэ да лекцыі я паспела заўважыць, што на іх блішчаць залатыя завушніцы, гадзіннікі і пярсцёнкі. Што ж, жывём цяпер багата, хай пакрасуецца наш брат, а мне падабаецца гэта!» — паднесла я да вачэй сціплы талісманчык. Зрэшты, пра гэтую дробязь хутка забылася. Перада мной чынна сядзелі салідныя мужчыны, глядзелі жывымі дапытлівымі вачыма, і па ўсім было відаць, што збіраліся слухаць мяне ўважліва. Я хутка асвоілася ды пайшла гаварыць свабодна і ўпэўнена, не заглядваючы ні ў якія паперкі.

Тэма маёй лекцыі — выхаванне падлеткаў; папрасіў яе партком. Сакратар партарганізацыі скардзіўся, што дзеці некаторых супрацоўнікаў кепска вучацца, адбіліся ад дому і ёсць нават выпадкі, калі траплялі п'янымі ў міліцыю. Мне трэба з навуковага пункту гледжання растлумачыць бацькам механізм непажаданай з'явы і паказаць, у чым іхняя памылка.

Славуты А. Х. Коні рэкамендаваў лектарам ў аўдыторыі выбіраць падатлівага слухача і з трыбуны звяртацца толькі да яго, бо гэта, маўляў, прыцягвае потым увагу слухачоў астатніх. Эх, шаноўны Аляксандр Хведаравіч, відаць, што вы не былі настаўнікам — вам адразу астатнія вучні ўзлезлі б на галаву, каб вы паспрабавалі правесці так урок! З дваццацігадовай практыкі ў школе я вынесла сваю методу: гаварыць да слухачоў шчыра, трымаць іх арыгінальнымі фактамі, будзіць у іх уяўленне і эмоцыі, адчуваць аўдыторыю ўсю як адну масу; калі ў мяне ў зале хто паварушыцца, я адразу адчуваю.

Убачыўшы даўганосую жанчыну з пышным парыком, якая паспешліва перасела да групкі сябровак, я адчула ў ёй салідарную балельшчыцу, асмялела яшчэ больш ды пачала мужчынам гаварыць усё, што пра іх думаю,— біць гэтых тэхнакратаў неабвержнымі фактамі і мужчынскай логікай.

— Чаму падлеткі пачынаюць цяпер піць так рана? Даражэнькія таты, задумайцеся самі! Вашым сынам

покуль што няма патрэбы штучна ўзбуджаць апетыт, як не трэба спецыяльных сродкаў, каб узняць настрой і стаць вясёлымі,— яны маладыя, здаровыя, і ўсе гэтыя якасці атрымалі ад маці-прыроды ды яшчэ не паспелі іх страціць, а ў нашым грамадстве для п'янства няма, як мы кажам, і сацыяльных прычын. Каб хутчэй стаць дарослым, вашы сыны проста пераймаюць татаў, бо менавіта такую якасць яны найчасцей бачаць у вас і звязваюць яе з даросласцю!

— Наш інстытут правёў цікавы эксперымент. У сваё распараджэнне мы атрымалі на цэлы дзень дзіцячы сад. Вучоныя адклікалі ўсіх выхавацелькі ды скрытай камерай знялі ўсё, што пакінутыя самі сабе дзеці рабілі. Фільм гэты — жахлівы абвінаваўчы дакумент супроць нас! Першым чынам хлопчыкі пабілі дзяўчынак і прагналі іх ад сябе. Затым з кухні нанеслі шклянак, прыцягнулі поўнае вядро ды завялі гульню. Малыя расселіся за сталы, пачалі наліваць у шклянкі ваду, чокацца ды гаварыць тосты...

Па аўдыторыі пракаціўся самакрытычны рогат. Яшчэ некалькі жанчын перабегла да асобнай групкі, а ўзбуджаная актывістка з пышным парыком склікала і астатніх. Мне здалося, што ўсе кабеты цяпер глядзяць на мяне з удзячнасцю, а я бытта чытала ў іхніх вачах пераможны здзек над другой палавінай: «Ага, ліха на вас, калі мы вам гаворым пра гэта, то вы і вухам не ведзяце! Вось, слухайце цяпер вучоную! Так вам і трэба!..»

— Для стварэня сямейнага мікраклімату,— загаварыла я смялей,— дзе фарміруецца малады парастак, патрэбна, каб жонка з мужам былі заадно, жылі душа ў душу і разумелі адно аднаго з паўслова. Давайце, мужчынкі, успомніце, калі вы са сваёй жонкай пагаварылі хоць бы з паўгадзіны? Пагаварылі не пра рамонт кватэры, не пра грошы, а проста так, з-за неабходнасці душэўнага кантакту? Маўчыце! Часу ў вас не было, праўда? А колькі вы яго траціце на пустую гутарку з сябрам у «забягалаўцы», на абрыдлыя ўсім нарады, забіванне «казла», выседжванне з вудамі каля рэчак, калупанне ў маторы свайго матацыкла ці «Масквіча»? Хіба нельга было б зрабіць, каб ваш Толя ці Віця бачыў вас не толькі ў часы застолля, а і над чарнейшай дошкай, за пультам, ля станка... адным словам — за працай, як некалі бачылі вы сваіх бацькоў за плугам ці касой?.. Адкуль жа той мікраклімат будзе, калі ў сям'і няма той сілы прыцяжэння, якая б, гаворачы вашай тэрміналогіяй, трымала малады парастак у сваім гравітацыйным полі?! Вось чаму жыццёвая арбіта іншага юнака і дае зігзаг, а параметры яе крывыя!..

Перайшоўшы гаварыць аб шкодзе выпівак, я ўключыла плёнку, на якой запісаны ў мяне галасы са спецыяльнай школы-інтэрната, дзе знаходзяцца дэбілы — дзеці, зачатыя п'янымі бацькамі. Слухаючы каторы раз гэтыя дзікія завыванні «дзяцей карнавала», я нават сама спалохалася. А што гаварыць пра маіх інжынераў? Слухалі, уражаныя, вінаватыя, бытта злачынцы: нездарма плёнку я заўсёды запускаю пад канец — на закуску.

Сама адчувала, што лекцыя атрымалася. Парторг не знаходзіў слоў, калі дзякаваў мне ў канцы. Ён уручыў мне нават кветкі, а партфель і магнітафон паднёс аж да тралейбуснага прыпынку і ўсё дапытваўся — ці не магла б я выступіць так яшчэ і на... антырэлігійную тэму. Я толькі ўсміхнулася.

На другі дзень пайшла я ў горад і зазірнула ва універмаг. Убачыўшы знаёмы парык на даўганосай жанчыне, пачала ламаць галаву — адкуль я яе ведаю?

— Здрасце! — узрадаваная маладзіца загаварыла раптам да мяне сама.— Я з будтрэста! Вы ў нас лекцыю ўчора чыталі! Здрасце!.. Ой, ведаеце, вы нас гэтак усіх задзелі, столькі шуму ў нашым трэсце нарабілі!

— Ну-у? — растала я, чакаючы кампліменту. Бо чалавеку часам не трэба той платы, абы тваю працу ацанілі добрым словам.— Дык вы слухалі маю лекцыю? Ну і што?

— Слухала!.. Ой, вы ведаеце, так прыгожа выглядала серабро на вашай руцэ, што мы вачэй не маглі ад яго адвесці! А сёння нашы кабеты пазнімалі з сябе золата ды кінуліся ў магазіны шукаць такія пярсцёнкі!

— Што?

— Ой, якое шчасце, што вас спаткала! Скажыце, дзе вы свой купілі?..

ПСТРЫЧКА

Падземны пераход ад станцыі метро Свердлава да Ахотнага рада якраз пуставаў, таму сцэнку гэтую Макар Кірылавіч бачыў у развіцці.

Па мармуровых плітах ішла пажылая кабеціна з абшарпанай сумкай пад пахай, якія калісьці называлі рыдыкюлем, а бліжэй да Макара Кірылавіча, з моднай сумачкай цераз плячо, крочыла дзяўчынка-падлетак. Міні-спаднічка ў дзяўчынкі зусім адкрывала цыбатыя незагарэлыя ногі. Яна крочыла лёгка, бытта не нагамі яна перабірала, а двума, добра пеленгаванымі пальчыкамі.

Макар Кірылавіч вызначыў, што перад ім — васьмікласніца.

Такія падлеткі ўжо многа чаго ведаюць, аднак веды іхнія яшчэ не сталі перакананнем. На пяцёрку такія прадэкламуюць перад класам «Маналог Любы Шаўцовай перад расстрэлам» і на вуліцы не прапусцяць ні адной вітрыны, каб не палюбавацца на свой адбітак. Яны вельмі чулыя на крыўду, а найбольшым аўтарытэтам для іх з'яўляюцца чамусьці ўжо не бацькі і настаўнікі, а — такія ж цыбатыя Люські, Светкі, Галькі. Адным словам, у галаве ў такіх яшчэ гарох з капустай, і што з іх вырасце, ведае адзін толькі бог.

Макару Кірылавічу прыйшлі на памяць яго дочкі. І яны не зналі ні бяды, ні гора, ды ўмелі яшчэ толькі браць. Чалавеку чамусьці зрабілася трывожна.

Уперадзе ўжо загулі трыбы на эскалатарах, а сярод залы паказаліся нікеляваныя парэнчы — там пераход апускаўся ўніз. Бабка пачакала падлетка ды паскардзілася :

— Дзевачка, я надта баюся ўзыходзіць на рухомую лесвіцу, галава кружыцца!.. Ты мне паможаш, дочачка, добра?

Дзяўчо са здзіўленнем хмыкнула, як бы спалохана азірнулася, ці не бачаць такой ганьбы сяброўкі, але хударлявая кабеціна з прамяністымі маршчынкамі ля вачэй ужо ўшчаперылася ў яе тонкую руку.

Макар Кірылавіч здзівіўся, чаму старая не звярнулася з такой просьбай да яго. Што ж, даглядаючы недзе вось такіх унучак, мабыць, мыючы, гатуючы ды прыбіраючы за імі, бабка захацела цяпер сплаты,— разважаў ён і пра незвычайную пару на нейкі час забыўся.

Пераход скончыўся. Макар Кірылавіч пакрочыў механічна да гафрыраванай дарожкі, якая збягала ўніз, зірнуў убок і зноў убачыў знаёмых.

На правы эскалатар, бытта збіраючыся нырнуць у калодзеж, намервалася ўзысці тая самая кабеціна. Зводдаль паказаліся матросы; цыбаты падлетак трымала бабку так, каб яны бачылі, якая яе спадарожніца недарэка, але што яна, дзяўчынка, тут ні пры чым.

Нічога яшчэ не падазраючы, Макар Кірылавіч спакойна ўзышоў на лесвіцу.

Не адпускаючы дзяўчыны, баязліва, бытта ў агонь, ступіла, нарэшце, на рухомую сходку і старая ды свабоднай рукой хутчэй цапнула за гумавы пасак. Пасак гэты ў самым пачатку ідзе не сінхронна з лесвіцай, калёсікі перадач, бытта тракі гусеніц на танку, нясуць гуму ўверх.

Жанчына спалохалася: ногі яе ехалі ўніз, а руку імчала ўгару. Урэшце яна здагадалася адпусціць гумовы пасак, але адразу страціла раўнавагу і ўпала на гафрыраваную дарожку. Разам з бабкай паляцела і сумка, з якой са звонам пасыпаліся бутэлечкі з лякарствам, бігудзі, акуляры. На падмогу старой зверху кінуліся матросы.

Як толькі старая пачала падаць, маладая пстрычка са жвавасцю козачкі адскочыла назад і апынулася на другім эскалатары. Часта перабіраючы нагамі, яна ў момант дагнала Макара Кірылавіча і, бы вінаватая школьніца, зыркнула ўбок.

Там бабку трымаў ужо рыжы матрос у бесказырцы, а яго сябры ў чорных бушлатах спрытна збіралі бабчын скарб ды запіхвалі яго ў старэнькі рыдзікюль.

У жанчыны Макар Кірылавіч заўважыў дакладна такі самы выраз, які бывае ў яго цёшчы, калі яе пакрыўдзяць унучкі і крыўду старая пераносіць у сабе. Ён перавёў позірк на суседку.

— Я ж яе зусім не ве-едаю! — ні то паскардзілася, ні то паведаміла дзяўчо голасам, разлічаным і на тое, каб яе пачулі матросы.

Яна нявінна паціснула худзенькім плечуком, сваімі падсіненымі вачыма пашукала ў Макара Кірылавіча спачування ды заявіла ўжо больш упэўнена:

— Прывязалася да мяне нейкая, от яшчэ!..

Чалавека разабрала злосць.

Адчуваючы бяссілле ад таго, што пстрычку гэтую зараз не пераканаеш ніякімі словамі, Макар Кірылавіч механічна, як гэта рабіў не раз са сваімі дочкамі, калі тыя з-за яшчэ адной моднай кофты ці новых басаножак давядуць маці да слёз, з усяе сілы шпарнуў падлетка па худой попе.

Яна не азвалася, толькі ў спалоханых вачах дзеўчаняці ён улавіў так добра знаёмую нянавісць. І раптам усвядоміў сабе толькі цяпер, што дамастроем у такіх выпадках нічога не даб'ешся. Адчуваючы непапраўную страту, ён падумаў і пра сваіх дачок: дзе ён, калі іх выпусціў са сваіх рук?

БАЛАДА ПРА ВАВЁРАЧАК

Гэты дом творчасці размясціўся ў сасновым бары.

Некалькі гадоў таму назад яго дырэктарам стаў дзейны адстаўнік, які меў сабе макулу[¹²] — разводзіць вавёрак. У сваю макулу чалавек уклаў шмат энергіі ды сэрца, абараняючы першых звяркоў ад браканьераў ды катоў, покуль яго падапечных не распладзілася столькі, што яны стварылі адпаведны экалагічны мікраклімат са сваёй сістэмай сігналізацыі і ўжо нават аб ежы клапаціліся самі.

З той пары для ляснога будынка, які носіць імя народнага пісьменніка, настала як бы новая эра — хто б у ім ні жыў, адразу трапляў пад чары хвастатых істот.

Знайшліся людзі, што з-за рыжанькіх звяркоў нават пуцёўку бралі не на мора, а ў гэты дом творчасці.

Дзеці і ўнукі пісьменнікаў знайшлі радасную забаву — частаваць вавёрачак арэхамі.

Вядомая аўтарка, назіраючы за жвавымі стварэннямі праз акно, напісала некалькі апавяданняў.

Другі аўтар прынадзіў іх да сябе на веранду і Ў выніку — вавёркі далі яму тэму на цэлую кніжачку...

Раптам у доме замянілі дырэктара. Памянялі і загадчыка гаспадаркі. Ім стаў малады энергічны хлопец, якому — што там дом творчасці! — першым чынам захацелася паказаць сябе ў вачах дзяўчат, якія загаралі ля рэчкі. Дзеля гэтага хлопец не прыдумаў нічога лепшага, як справіць сабе з вавёрчыных шкурак... плаўкі.

На незвычайную абнову заўгасу пайшло адзінаццаць звяркоў, і, кажуць, эфект на пляжы быў каласальны.

Тады загадчык гаспадаркі з такога ж матэрыялу вырашыў пашыць і куртку.

Не хачу затрымліваць увагу чытачоў падрабязнасцямі, як малады гіцаль лавіў звяркоў і які ў яго потым быў выгляд — з магнітафонам ды ў рыжай куртачцы з дваццаццю пяццю вавёрчынымі хвосцікамі. Скажу толькі, што ўсё гэта рабілася на вачах перапоўненага дома творчасці.

Зрэшты, нагаворваць лішняга на людзей не стану, жыхары слаўнага дома ўсім гэтым абураліся.

Аўтарка некалькіх апавяданняў пра вавёрак мелася ўжо нават ехаць у горад, каб паскардзіцца на гіцля ў Саюз, але якраз у машыне заставалася мала бензіну ды адпачынак у гэтым годзе яна мела кароткі. Яна пашкадавала траціць цэлы дзень немаведама на што ды псаваць сабе настрой.

Аўтару ж кніжачкі пра вавёрак жонка не дазволіла думаць пра тое, што рабілася за сценамі, бо пры хваляванні ў яе мужа павышалася кіслотнасць, здавалі нервы, а прафесар ёй казаў, што клеткі нерваў болей не аднаўляюцца. Жонка ледзь уталкавала яму, што надта смешна рабіць дабро кожны дзень, яшчэ нават — і ў час адпачынку; жыццё чалавека даражэйшае за нейкіх там смярдзючых катоў, сабак ці нават — вавёрак!

Толькі афіцыянтка Зіна спрабавала дзейнічаць.

Бачачы, як загадчык гаспадаркі вынішчае апошніх вавёрачак, а ніякія ўгаворы на яго не дзейнічаюць, Зіна спадарожным «Рафікам» адправілася ў Саюз, каб паскардзіцца на сучаснага варвара.

У горадзе, на жаль, афіцыянтка нікога не застала. Дзяжурны сакратар Саюза ў той дзень, кажуць, быў якраз на пасяджэнні Камітэта па ахове прыроды.

У ЗААПАРКУ

Макака-рэзус нарадзіла мёртвае малое, а ў вальеры запанавала ўзбуджаная весялосць, бытта яно на свет з'явілася жывое. Сяброўкі падлізваліся да маці, спрабавалі яе іскаць, каб тая адно дала ім патрымаць дзіця; да малога падбіраўся самец, каб яго ўшчыпнуць, і ўсё дзівіўся — чаму яго сын не пішчыць, не дурэе; спрабавалі з ім пагуляць падлеткі — маці не падпускала нікога.

Два дні малпа не выпускала дзіця з рук, туліла да грудзей, цалавала ды лашчыла, а то піхала малому ў роцік сасок і скуленнем як бы клікала ў сведкі сябровак, што вось — стараецца, робіць усё, а гэты няўмека ўпарціцца, хоць ты трэсні. Яна і спала з ім так, што трупік нельга было адабраць.

Калі я падышоў да вальера, там збіліся якраз уражаныя прыбіральшчыцы, а ветэрынарны ўрач адмыкаў дзверцы. Бабкі ў сініх камбінезонах не спускалі спагадлівых вачэй з няшчаснай маці ды паціху абменьваліся заўвагамі.

— Бедная, як мэнчыцца,— бы парадуха!..

— Ого, не ўсе так убіваюцца і парадухі! Іншая знясе малое ды стараецца хутчэй у дзіцячы дом спіхнуць!.. Тыцнуць бы носам такую верціхвостку ў гэтыя краты ды сказаць: «Во як трэ дзіця любіць!..»

Прыбіральшчыца вальера не прамінула пахваліцца сваімі ведамі:

— А гэтая мартышка якаясь надта важная — амэрыканцы на ёй адкрылі хваробу рэдкую! Ой, дальбо, забыла, як называецца...

— Не хваробу, а — рэзус-фактар! — кінуў малады хлопец у белым халаце ўжо з вальера.

— Во-во. Ён — спірант, лепш ведае...— апраўдвалася бабка.

Толькі цяпер я разглядзеў, як у маці ад малака набрынялі грудзі. Ад болю мартышка не знаходзіла сабе месца і каторы раз запіхвала сасок у маленькі роцік. Няўклюдна падышоў важак, стаў абнімаць самку ды заглядваць ёй у вочы; палёгкі ад яго залётаў малпа не адчула і маркоўнага колеру сасок яна ўзяла ў рот ды з прагнасцю пачала высмоктваць малако сама.

У гэты момант ветэрынар у белым халаце спрытна выхапіў у малпы трупік, скочыў назад ды зашчоўкнуў за сабой дзверцы.

Што тут пачалося! Макака-рэзус кінулася на краты ды так закалаціла імі, што нельга было зразумець, адкуль у маленькім цельцы бярэцца такая сіла. Малпа ўзняла такі гвалт, што ўзняла на ногі ўсіх звяроў заапарка. Тонкія малпіны пальчыкі на жалезных прутах, жудасны мацярынскі крык ды звар'яцелыя вочы мне і цяпер часам сняцца.

ГІМН ПРЫГАЖУНІ

Кожная жанчына хоча быць прыгожай.

— Мяне, вядома, завуць Маняй,— прызналася адна,— але ў душы я — Брыжыт Бардо!..

Другая запэўніла:

— А мне куды прыемней было б пачуць ад міністра, што я прыгожая, чым атрымаць вестку, што мяне назначылі міністрам!

І вы не смейцеся!

Гэтай уласцівасцю прырода надарыла жанчын, каб абуджаць у нашага брата творчасць для прадаўжэння роду. Таму для стварэння Жанчыны нябёсы ўжылі ўсялюткія запасы, якія знайшлі ў сваіх свяшчэнных скарбонках.

Кажуць, у Індыі багі калісьці сабралі вялізны кансіліум барадатых брамінаў, і тыя доўга ламалі свае сівыя галовы — з чаго ж яе, гэтую самую Жанчыну, зляпіць? Параіўшыся, яны ўзялі журботнасць Месяца, трапятанне сцяблінак травы, голас салаўя, чароўную красу кветак, прыцягальную сілу магніта, лагодную форму слановага хобата, вясёлую радасць сонечных промняў, солад мёду, позірк лані, гарачыню галавешак, нясмеласць трусіка, цвёрдасць дыямента, вернасць дзікай качкі, а тады яшчэ — учэпістасць вусікаў уюнка, згуртаванасць пчалінага рою, плач ліўневых хмар, ганарлівасць павы, холад снегу, гаркату палыну, мсцівасць асы, майстэрства павука, халодную мігатлівасць зорак, хітрасць лісы, дурман опіуму, вераломства жураўля, лютасць тыгрыцы...— і яшчэ шмат чаго — і ўсё гэта старанна перамяшалі, перамяшалі — усе гэтыя семдзесят тры шчадроты — і вылепілі Жанчыну ды падарылі свету.

І вы толькі гляньце, што атрымліваецца! Жыве сабе такі зухаваты фарсун. Бойка круціць абаранак самазвала, спрытна шліфуе на станку дэталі ці ўпарта грызе граніт навукі, ходзіць на танцы, у кіно...

А трапіць яму раптам на вока дзяўчына — і пацягне з беднага залатыя нітачкі!

Праз дзень успомніць ён усмешку, завіток валасоў ды са здзіўленнем адчуе ў сабе перамену. Хлопцу хочацца завалодаць гэтым скарбам! Але ж розум падказвае — ну, куды ж табе, такому няўклюдзе, завалодаць незямным цудам?!

І пачынаюцца пакуты ды сумненні, покуль ён не скісне ды не апусціць носа так, што і сяброў не заўважае! І от, скажыце, парадокс: прыродзе патрэбны былі мільёны гадоў эвалюцыі, каб чалавек стаў чалавекам, а такая сабе гарэзлівая рагатуння знявечыла ўсё тварэнне прыроды ў адзін момант!

Нарэшце хлопец сабе кажа: ну, няхай гэтая прыгажосць недаступная, дык можна ж марыць аб ёй: сон і мроі — адзінае, адкуль цябе ніхто не прагане! І ён акунаецца ў шчаслівыя мары.

Тым часам хараство дзяўчыны абудзіла ў былым фарсуну і высакародныя пачуцці. Яму неўзабаве хочацца стаць слаўным, каб яна хоць раз зірнула ў яго бок. З-за гэтага ён ужо свет перавярнуць гатовы!

Так, браточкі, самы звычайны цяльпук ператвараецца ў генія.

Каханая выявіла патэнцыю хлопца. Кранутая яго слабасцю, захацела ім апекавацца — абдарыла незямнымі шчадротамі. Наступіла збліжэнне.

Толькі ж рана хлопец узрадаваўся. Не скончыліся, далёка не скончыліся яго пакуты. Яму патрэбен стымул, калі мужчына змірыцца з усім, то табе ляжа і памрэ або сап'ецца. І жонка потым ўсё жыццё яшчэ пілуе, зліць мужа — будзіць у яго энергію да дзеяння: у інтарэсах сям'і, для барацьбы за праўду, на змаганне з ворагамі Радзімы. Няма дзяўчыны, у якую не закахаўся б хлопец. Бывае — ва ўсім свеце адно ён убачыць яе прывабнасць. Бо кожная Жанчына становіцца прыгажуняй у перыяд здольнасці да мацярынства. Мой гімн прыгажуні — гімн Маці. Няважна, што які-небудзь пустальга свой каштоўны дар выкарыстоўвае для іншай мэты; такія падобны на атлёта, што сілу траціць на ламанне саломінак.

То няхай у нас менш будзе векавухаў, якія точаць зубы на дзяўчыну, калі тая падкароціць спаднічку, лішні раз паглядзіцца ў люстэрка або сэканоміць на хлебе ды купіць модную кофтачку: гэта птушкам прырода раз і назаўсёды дала прывабныя пёркі, а прывабнасць кабеты залежыць і ад яе самой! З-за чароўнай Алены загінула Троя, з-за Евы праперлі Адама з раю, з-за прыгажунь былі братазабойчыя войны, але ж прыгажуні далі і пачатак шэдэўрам.

О сімпатычныя, усёмагутныя Яраслаўны! Покуль існуюць на Зямлі людзі, смялей давайце волю святому інстынкту прадаўжэння роду і — скарайце, на ратныя подзвігі натхняйце гэтых грубых, непаваротлівых, таўстаскурых і цельпукаватых мужчын, каб яны ўволю паспыталі: пакутаў сумнення, барацьбы, пошукаў!

Няхай у Вас ніколі не пакрыюцца пылам усе семдзесят тры шчадроты мудрых брамінаў — насіце «міні», апранайце «максі», выдумляйце прычоскі, так і гэтак чапляйце свае банты, мяняйце ўзоры на панчохах, а вашыя хітраватыя вочы няхай то падманваюць позіркам лані, то абдаюць холадам ільду, то прамянеюць сонцам рафаэлеўскай мадонны, то скоўваюць прыцягальнай сілай магніта — нават каханне без узаемнасці вельмі карысна нашаму брату!

Мамы, не бойцеся за сыноў! Няхай яны па вушы ўлюбляюцца ў прыгажунь! Няхай тыя цягнуць з іх залатыя ніткі, і тады болей стане Ньютанаў, Рэпіных, Курчатавых і Шолахавых!

Няхай не будзе скульптараў, якія страцілі пачуццё прыгажосці і запрудзілі, унь, нашы паркі спартсменкамі-сланіхамі!

Дырэктары тэатраў, артысты, стаўце п'есы пра сапраўдных Жанчын, і ў вас будуць перапоўненыя тэатры!

Пісьменнікі і паэты, пішыце творы з Наташамі Растовымі ды Аксіннямі Астахавымі — і вашы кніжкі не залежацца!

Мастакі, хочаце славы? Малюйце прыгожых жанчын!

Зняць усім шапкі перад Жанчынай! Яна на свет пусціла, выкарміла ды на залатых руках вынасіла сакратара абкома і настаўніка, інжынера і будаўніка, касманаўта і ўвесь свет — хвала ёй і павага мужчын цэлай планеты!

СОН

Апошні час я зусім нічога не рабіў. І было пра што пісаць. Мне ўдалося знайсці багаты матэрыял пра віцебскіх партызан і нямецкага штурмана. Матэрыял быў з вострым сюжэтам, нікім не крануты, але ж было вышэй маіх сіл пераадолець якісьці бар'ер ды ўзяцца за пяро. Я знаходзіў сабе прычыну — то непрачытаную кніжку, то прагледжаны часопіс, то чакаў пошту, спадзеючыся атрымаць які-небудзь выклік ды паехаць у камандзіроўку, каб адно не брацца за работу, то ўкрадкам ад сваіх хадзіў у кіно...

Я не знаходзіў сабе месца. Зрабіўся няўпэўнены, раздражнёны, сам сабе абрыд, а пры гэтым ведаў дакладна, што варта адно пераскочыць нябачны рубеж, акунуцца ў работу — і адразу апынуся ў атмасферы цудоўнага творчага ўздыму ды буду зноў насіцца па горадзе, бы закаханы, а знаёмыя, як заўсёды, будуць пытацца, куды так спяшаюся.

Мінуў цэлы месяц, а я ўсё не знаходзіў сабе месца.

І вось па тым, мабыць, прынцыпе, па якім галоднаму сніцца хлеб, у юнака бываюць палюцыі, а здароваму чалавеку, што жыве аднастайна, прысніцца, бытта ён ляціць з гары ці трапіў пад машыну,— і ў маім, гадамі прызвычаеным да творчасці арганізме спрацаваў засцерагальны механізм і ўскалыхнуў ссумаваную па рабоце душу: ноччу падкінуў незвычайны сон. Раніцой я прачнуўся шчаслівы і ўражаны — бачыў сваю першую настаўніцу, пані Стражынскую з мястэчка Гарадок!

Я і не падазраваў, што мая душа гэтак адданая гэтай польцы — бы роднай маці!

Дакладна так, як перад мамай, калі б яна раптам аджыла, я захацеў пахваліцца пані Стражынскай сваімі справамі, дзецьмі, сябрамі, поспехамі, кватэрай; захацеў расказаць ёй перажытае ды паскардзіцца на кепскіх людзей.

Прачнуўшыся, я пачаў успамінаць Стражынскую ды з жахам спахапіўся, што не магу сабе ўявіць яе твару. Кінуўся я да шафы, разгарнуў альбом з фатаграфіямі ды прыгледзеўся да настаўніцы праз лупу. Няўжо мой любімы чалавек меў такі вялікі рот, доўгі нос і няўжо была яна аж такая худая?!

Што ж, у тым узросце людзей запамінаюць па паху цукеркі, якую ён табе даў, па шаўковай кофце, бліскучай брошцы, пярсцёнку; мяне пані Стражынская падкупіла душой. Усе гады вучобы ў сямігодцы яна перажывала маё няўменне, радавалася поспехам, падбадзёрвала, нечага ад мяне ўсё чакала, бараніла і ратавала, і ні разу не абразіла.

Бараніць нас было перад кім; разам вучыліся дзеці багацеяў і чыноўнікаў, але пані Стражынская якраз была на баку пакрыўджаных і абяздоленых, слабых і знямоглых.

А вось пад лупай і я. Падстрыжаная галава з кірпатым носам ледзь выстае з-над плячэй школьніц. У класе я быў, бадай, самым малым, да таго ўсе астатнія вучні былі абутыя. Каб не відаць было босых ног і я не сапсаваў здымка, фатограф уціснуў мяне паміж Валяй Савіцкай і Соняй Цукерман.

Валін брат, Шурка, стаіць у другім радзе. Праз восем гадоў гэты самы Шурка з Цыклопам канваіраваў Соню Цукерман ды пані Стражынскую на конскія могілкі. Цыклоп для фашыстаў быў знаходкай, ад яго можна было спадзявацца ўсяго, але ж я не магу і да сённяшняга дня зразумець, як на ганебную службу да немцаў трапіў Шурка. Нармальны, здаецца, хлопец, сын прафсаюзнага дзеяча і «грамадоўца», паважанага ў Гарадку чалавека. Шурку не падвядзеш ні пад якія шаблоны.

Сонін бацька быў хірургам. Калі ў маёй вёсцы захварэў на заварот кішок Дзямідка і страшаўца без грошай не прынялі ў бальніцу, Цукерман зрабіў яму аперацыю бясплатна...

На фатаграфіі нас трыццаць двое — дваіх не захацелі. Сашку К. бацька забараніў фатаграфавацца, каб не плаціць за здымак трыццаць грошай.

У Гарадоцкай сямігодцы заіклівы Сашка быў для мяне апорай. Сашкаў брат удзельнічаў у забастоўках, паходах на штрэйкбрэхераў, і ўсе гэтыя падзеі мы перажывалі разам. Потым Сашку ўзялі ў Чырвоную Армію. У першы дзень вайны на граніцы немцы яго злавілі і да дня Перамогі пратрымалі ў палоне. Вярнуўшыся дамоў, Сашка ажаніўся, пусціў на свет гурбу мурзатых дзяцей ды гэтаксама, як яго бацька перад вайной, ходзіць няголены, а падворак яго зарастае травой. Праўда, Сашка ўжо тым-сім розніцца. У яго велькай хаце вісіць заседжаная мухамі электрычная лямпачка. Сашкава поўная кабета карыстаецца пральнай машынай...

Бываючы ў ПНР, кожны раз я імкнуся ўбачыць сябра, але Сашка заўсёды ўхітраецца ўцячы ды схавацца. Я на сябра не крыўдую. У Сашкі не столькі зямлі, каб развярнуць гаспадарку на сорак кароў, купіць трактар, наняць работніка, што ў ПНР дазваляецца, але ж у яго няма і характару, каб кінуць бацькаў надзел ды куды-небудзь падацца. Зрэшты, з сямігадовай адукацыяй куды Сашка пайшоў бы?! І ён, бедны, цягне паныла лямку, зняверыўшыся ў сабе, як цягнулі яго продкі.

Стражынскую ў сне спаткалі мы разам. І вось мы водзім настаўніцу па Гарадку — адбудаваным, з новым гмахам Дома культуры імя Кастуся Каліноўскага, з фабрыкай трыкатажу... Водзім, шчаслівыя, бы імяніннікі, сябар перастаў нават заікацца і ўвесь час гаворыць. На гэты раз па-польску гаворыць чыста, мовай інтэлігента. Мы абодва ведаем, што ніколі не перайшлі б з класа ў клас, каб не Стражынская. Колькі ёй даводзілася змагацца за двух беларусаў на педсаветах, даводзіць, прасіць і ўгаворваць настаўнікаў!.. І малады, прыгожы Сашка ўзахлёб здае цяпер ёй справаздачу за гады выпрабаванняў. А чаму і не пахваліцца яму? Чыноў ён, праўда, не нажыў, ордэнаў не мае таксама, але, дзе б ні знаходзіўся, я ведаю пэўна, Сашка быў чалавекам і Стражынскую не падвёў. Мне вядома, што ў Стражынскай засталася сіратой дачка, трэба было б спытацца ў маці пра лёс малой, але мяне аж падмывае гаварыць пра сваё.

Мы абодва ведаем, што Стражынская расстраляна, ведае і яна сама, але пра гэта ніхто з нас не гаворыць. Пані Стражынская мамінай посцілкай прыкрыла на грудзях свежыя раны ад куль Цыклопа ды слухала Сашку так, як гэта ўмела рабіць толькі яна: з жывой, непадробнай і сардэчнай зацікаўленасцю, спагадліва і цярпліва. Бо яна, як маці, любіла ў нас свой боль, свой страх, начное ўставанне для нас. Яна любіла нас так, як скупы любіць сваю скарбонку. Любіла нас у сабе, сябе ў нас — мы мелі шмат супольнага, што нас яднала, а яе скарбонка дала потым плёны, і яна цяпер хацела ведаць якія.

...Я ўсё разглядаю здымак. Для цяперашніх дзяцей фота гэтае ўжо такой даўнасці, бытта для нас былі малюнкі з часоў Напалеона. Трыццаць два чатырнаццацігадовых хлапчукоў і дзяўчынак — палякаў, яўрэяў, немцаў, беларусаў, рускіх і татар — пазіраюць са здымка ў аб'ектыў зусім не так, як глядзелі б цяперашнія дзеці. Вочы і твары ў маіх аднакласнікаў не па ўзросту сур'ёзныя, у іх няма бяздумнасці і тупога самаздавальнення. Усе яны бытта ведаюць, што для пераважнай большасці з іх гэты пажоўклы здымак — адзіная магчымасць пакінуць па сабе след. Сямёра загінула ў гета. Пяцёра склалі свае галовы на фронце (двое ў нямецкай арміі, адзін у польскай, двое ў савецкай). Двое выпадкова трапілі пад бомбы. Чацвёра памерлі ад звычайных хвароб, Шурка Савіцкі ўцёк у Швецыю, яго праклялі свае людзі...

Пані Стражынская сядзіць у цэнтры, побач з кіраўніком школы. Я каторы раз дзіўлюся, што настаўніца зусім не такая, якой я запомніў, якой яна да мяне з'явілася ў сне. З ночы ў мяне застаўся нядосып: мы доўга хадзілі па Гарадку. Сашка, бадзяга, усё гаварыў ёй пра сваё, я намагаўся перахапіць ініцыятыву, але так і не здолеў. Увесь час я не адводзіў вінаватых вачэй ад мамінай посцілкі, пад якой у настаўніцы былі крывавыя раны.

Яе забіў Дыгендышаў пляменнік — вучань нашага класа. Яго імя я не памятаю. Ведаю толькі, што ён быў сіратой і жыў у дзядзькі, Дыгендыша. Правае вока хлопчык меў змешчанае на сантыметра паўтара к цэнтру лба. Дзеці прыдумалі для яго здзеклівую мянушку Цыклоп, а пані Стражынская толькі і мела клопату яго бараніць. Але ж не магла настаўніца хадзіць за няшчасным крок за крокам. Таму Цыклоп не прыйшоў і фатаграфавацца.

«Вы шчэ пра мяне пачуеце!» — крычаў ён у тую хвіліну да нас цераз плот. Мы тады абыякава слухалі пагрозы, бо да яго выхадак прызвычаіліся. Напрыклад, пасадзім з мужам Стражынскай у агародчыку пад акном кветкі, а Цыклоп іх павырывае. Аднойчы знішчыў цэлую выстаўку нашых малюнкаў, арганізаваную панам Стражынскім...

Муж настаўніцы, пан Станіслаў, быў высокім брунетам. Гэта ад яго я навучыўся вастрыць аловак доўгімі, смелымі зрэзамі, маю ўяўленне аб гарызантальнай і вертыкальнай перспектыве, ведаю ноты ды асновы нямецкай граматыкі...

Мама аднойчы вярнулася з мястэчка, усхвалявана гаворыць бацьку:

— Ой, слухай, Нічыпар, то ж Стражынская развялася з мужам! Увесь Гарадок толькі пра гэта і гаворыць!.. Такі файны пан, а яна — захацела і кінула яго!.. Ты чуў калі-небудзь пра такое?!

Я ўпершыню бачыў маму такой. У яе бойкім голасе было захапленне ўчынкам настаўніцы ды выглядала на тое, бытта ва ўчынку Стражынскай — частка і мамінага геройства.

Так і я не дазнаўся потым, ці Стражынская разводзілася з мужам сапраўды.

У канцы 1942 з беластоцкага гета ўцяклі Цукерманы. Дабраўшыся нейкім чынам за ноч да нашай вёскі, на світанні дачку і жонку хірург павёў грэцца да Дзямідка, якога некалі выбавіў ад смерці. Дзямідавы бабы ўзнялі гвалт ды выперлі гасцей з хаты, а гаспадара пагналі на паўстанак у нямецкі бункер. Хутка два салдаты з аховы пуці, дапіўшы сваю каву, ускінулі карабіны на плячо ды адправіліся па свежых слядах Цукерманаў. Стомленую сям'ю немцы дагналі за тры кіламетры ад Страшава, пад лесам Дубава...

Я ўжо не памятаю, за што тады бралі ў Гарадку заложнікаў, у лік якіх трапіла і Стражынская. Потым арыштаваных павялі на конскія могілкі і далучылі да іх сям'ю хірурга. Дыгендышаў пляменнічак, які ў ролі паліцая для фашыстаў быў знаходкай, папрасіў дазволу ў фельдфебеля расстраляць настаўніцу. Стары Цукерман над ямай трымаў аслабелую жонку, а яго Соня абнялася з настаўніцай...

Тое ўсё адбылося вельмі даўно, але сёння Стражынскую ўбачыў я так выразна, што нават разгледзеў кожную нітку на посцілцы, а ў вушах яшчэ гучыць яе голас. Сон разварушыў ва мне злы боль, аднавіў страсці, гукі і пахі дзяцінства ды так мяне ўскалыхнуў, што ляніўства ды неспакой некуды ў момант выветрыліся, увесь я напоўніўся прагай да працы ды з жахам падумаў: «О-ей, як я мог цэлы месяц біць бібікі?!»

ВЫПАДАК З ХЛОПЧЫКАМ

1

Удава сынам давала наказ.

— Мішка, на грошы, схадзі ў палітмахерскую ды пастрыжыся, покуль шчэ рана і калейка там малая. Паедзеш у Ваўкавыск на экскурсію з настаўніцай, то хоць на чалавека падобны будзеш! А ты, Вася, пагуляй у двары з Коляй! Толькі не лезце да рэчкі! Вернецца Мішка, папасеце на выгане карову!

Шчарбаты брат з круглымі ад жаху вачыма ўдакладніў :

— Мам, а ў палітмахерскай будуць Міску дусыць духам?!

— Духі, сынок, для жанчын выдуманы. Для вас, мужыкоў,— адэкалон.

— А генералам пырскаюць на валасы «Шыпр»! — пахваліўся сваімі ведамі суседчын Коля.

Удава ўзяла з этажэркі скрыначку ад халвы, стала перабіраць у ёй капейкі.

— Дзесяць, дваццаць, трыццаць, трыццаць пяць... Мо даволі? — жанчына заклапочана паўзіралася на сына і пяць капеек прытрымала.— За такія грошы і праўда генералаў стрыгуць з гэтым самым «Шыпрам», а ты ж у мяне шчэ не генерал, хопіць з цябе і «Трайнога»?.. Ладна, бяры ўсе, калі застануцца — рэшту прынясеш!

— Мам, хай мне марозанае купіць! — падказаў Васіль.

— Я ж табе ўчора купляла — не такі пан, каб кожны дзень прысмакі выядаць!.. Мішачка, толькі не згубі грошай! І не баўса там! Памятай, што ўжэ не маленькі — у другі клас перайшоў і цяпер у мяне гаспадар ты!.. А захочаце, хлопцы, есці — каструля ў духоўцы!..

Маці вярнулася ўжо ад парога:

— А-га, а што ты, Міша, скажаш, увайшоўшы туды, там жа на цябе розныя людзі глядзецімуць!..

Навучыўшы сына, як у «палітмахерскай» казаць «дзеньдобры», як спытацца, хто апошні ў «калейцы», ды правёўшы з ім яшчэ і рэпетыцыю, каб размова з людзьмі ў сына выглядала хораша, маці кінула:

— Ну, я пайшла!

2

Адзіная ў пасёлку цырульня змяшчалася ў цэнтры — паміж магазінам і сельпо.

Калі Міша адчыніў шкляныя дзверы ў вестыбюль, там у «калейцы» стаяў толькі дзядзька Барыс, які гэтаксама, бы Мішаў бацька, на самазвале вазіў з кар'ера на камбінат жвір. Калі Мішаў тата трапіў у аварыю, дзядзька Барыс быў на памінках, саджаў братоў на калені і суцяшаў. Цяпер ён тырчаў ля вушака ды гаварыў у другі пакой да абкладзенага прасцінай чалавека.

Дзядзька Барыс на прывітанне не адказаў, бо голасна выхваляўся, як з сябрам учора раздабыў паўлітра і што з гэтага атрымалася. Размовы такой хлопчык не любіў, а мама казала — каб не праклятыя паўлітры, тата з машынай не перакуліўся б. Міша не стаў пытацца пра «калейку», бо і дурань разумеў бы, што стрыгчыся яму пасля дзядзькі.

Хлопчык з цікавасцю пачаў азіраць залу.

Пасярэдзіне вестыбюля тырчаў голы стол, за ім на сцяне вісеў градуснік. Хлопчык падышоў і прыгледзеўся.

Дакладна такі самы красаваўся ў іхнім класе — з чырвонай кропелькай на канцы шклянога аловачка. А Колька гаварыў, што ў горадзе, адкуль ён з мамай пераехаў, маразы бываюць па тысячы градусаў! Яшчэ Колька расказаў, бытта там пры такіх, як тут, маразах — трава зелянее і людзі ў кашулях ды босыя ходзяць, а градуснікі там вялізныя, бы тэлеграфныя слупы!

Няма таты, не спытаеш, ці можа такое быць.

Зрэшты, звычайным тысячу градусаў напэўна не змераеш. Нават школьны градуснік яны выносілі зімой на снег, і ён ніякага марозу не паказаў — чырвоная сэрцавінка некуды апала, і ўсё...

Са жмутам газет з вуліцы якраз зайшоў сярдзіты дзядзька.

— Хто апошні? — спытаўся ён.

За дзядзькам Барысам цяпер стаялі два мужчыны.

— Я! — кінуў крайні з іх, бытта Мішы тут і не было.

— Буду за вамі! — чалавек паднёс стол да акна, прысеў да яго, выняў акуляры і пачаў гартаць газету.

Пакрыўджаны Мішка паўзіраўся на вішню за акном, пачаў лічыць зялёныя пупышкі, але пасля сотні збіўся. На сучку застыла бліскучая смаляная кропелька.

Тут Міша праз акно заўважыў Васю з Колем і кінуўся займаць «калейку». Цяпер у ёй тырчала аж пяць заклапочаных мужчын, хлопчык вымушаны быў далучыцца да іх.

Праз хвіліну адчыніліся раптоўна дзверы, і на секунду паказалася Колькава галава.

— Генерал! — крыкнуў ён у залу, і вось ужо Колька з Васем давалі драла за магазін. Сярдзіты мужчына, які дагэтуль чытаў газету, зыркнуў з-пад акуляраў і хітравата яму ўсміхнуўся, ад чаго хлопчык адчуў у сабе прыліў гордай сталасці ды на момант спазнаў, як прыемна быць дарослым.

Увайшоў дзядзька з новай касой. Мужчыны як бы ажылі, пачалі кончыкам касы стукаць па батарэі ды вызначаць — мяккая ці цвёрдая, а тады яшчэ сталі на касу хукаць ды прыглядацца — ці хутка зыходзіць з яе раса. Нагледзеўшыся на ўсё гэта ўволю, Міша пайшоў да вушака, заглянуў у другі пакой.

Чалавек у белым халаце нарабіў з парашку мыла і на бараду ды шчокі дзядзькі Барыса наклаў ужо столькі пены, што можна было ёю кідацца. Пена была белай-белай. Хлопчык здзівіўся.

«Ты глядзі, а зробленая з жоўтага парашку — як гэта атрымліваецца?! Альбо яшчэ большае дзіва — як у каровы з зялёнай травы атрымліваецца малако?!»

Міша пашкадаваў, што не спытаўся калісьці ў таты. Ён многа пра што не паспеў спытацца. Напрыклад — пра «кнігу», якая, кажуць, знаходзіцца ў кароўім жываце. Да Красулінага боку на днях ён прыкладваў вуха і доўга прыслухоўваўся, як у неабсяжным чэраве нешта перакатвалася і грымела, булькала ды напружана скрыгітала...

А малако робіцца ніжэй.

Мішу раптам прыйшло ў галаву пусціць карову на выган ды прыкласці да вымені вуха. Не можа таго быць, каб ён не падслухаў які-небудзь сігнал вялікай таямніцы!

Мішу ўжо не цярпелася дамоў, толькі ж абавязкова трэба было пастрыгчыся, інакш маці не пусціць на экскурсію.

Хлопчык адно цяпер спахапіўся, што ў «калейцы» стаяла ўжо чалавек сем. Дзядзька, які з'явіўся з касой, жаліўся суседу, што ў яго зламалася брытва і ён вельмі спяшаецца. З гаспадарчай сумкай у руцэ зайшоў яшчэ чалавек і спытаўся:

— Хто апошні?

3

Жыў тады я ў Свіслачы на правах дачніка.

Адной раніцы зайшоў я ў цырульню ды заняў чаргу. Неўзабаве маю ўвагу прыцягнуў хлопчык, які з бездапаможнай паныласцю таптаўся ў вестыбюлі. Калі ж малы заплакаў ды пайшоў на двор, я адклаў газету ды кінуўся следам.

Мішу ўдалося перапыніць за магазінам.

— Пусці-іце! Пусці-іце!..— выбухнуў хлопчык яшчэ большым плачам ды забарабаніў кулакамі мне ў грудзі.

Нямала я патраціў часу, покуль малы выдавіў з сябе сваю крыўду.

Выйшлі мы потым з цырульні сябрамі ды адправіліся шукаць Мішавага брата. Васю з Колем удалося знайсці ў полі. Хлопчыкі прывалаклі на мяжу літровую бутэльку з вадой і, бытта цераз лупу, разглядалі цераз яе мурашак. Яны так захапіліся сваім доследам, што нас не адразу і заўважылі.

А што было б, калі б і я ў цырульні вельмі спяшаўся ці меў кепскі настрой, што часта са мной здараецца?!

Ці менавіта не з такіх выпадкаў, які перажыў Міша, хлопчыкі пачынаюць адыходзіць ад дарослых, а то яшчэ і горш — рабіцца кепскімі людзьмі?