Сямейны партрэт на фоне эпохі

Таццяна МУШЫНСКАЯ

СЯМЕЙНЫ ПАРТРЭТ НА ФОНЕ ЭПОХІ

Неспасцігальнае

І снуюць на свеце дзве таямніцы. Магутныя і страшныя ў сваёй агромністасці і неспасцігальнасці. Нараджэнне і смерць.

Калі ў чэрвені 2018 года памёр мой бацька, Міхась Мушынскі, яго сыход стаў сумнай і горкай падзеяй для беларускай культурнай грамадскасці. Уражвае нават пералік ягоных «тытулаў» і праяў грамадскага прызнання. Член-карэспандэнт Акадэміі навук, доктар навук, прафесар, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі. Пэўны час старшыня Экспертнага савета ВАКа па філалогіі. Па сутнасці, адзін са стваральнікаў беларускай навуковай школы, звязанай з тэксталогіяй і выданнямі класікаў. Ён заўжды меў высокі аўтарытэт і бездакорную навуковую рэпутацыю. Бацька пражыў доўгае па цяперашніх мерках жыццё — 87 гадоў, паспеў за гэты час неверагодна многа. Столькі хапіла б на біяграфіі некалькі значных асоб.

Сыход блізкага і роднага чалавека — моцнае ўзрушэнне для сям’і і блізкіх. Татальны псіхалагічны землятрус. Калі мяняецца ўспрыманне самых простых, банальных рэчаў. Усведамленне незваротнасці падзеі ўздымае на паверхню такія пласты даўніх успамінаў, пра якія ты даўно забыў. Каб крыху прыцішыць душэўны боль, захацелася згадаць радаснае і светлае. Абмаляваць рысы характару і малавядомыя сітуацыі. Згадаць дасціпныя сказы і глыбокія па сэнсе думкі. Яны могуць паступова згубіцца ў плыні часу, у плыні падзей на першы погляд, істотных, але па сутнасці малаважных. Занатаваць іх для сябе, а мо і для гісторыі.

Але пачаўшы рабіць накіды для партрэта Міхася Іосіфавіча, увесь час сутыкалася з тым, што цяжка, часам немагчыма аддзяліць яго ад асяроддзя. Найперш ад сям’і і сітуацый, у якіх дзейнічаюць і бацька, і маці. Але і сябе немагчыма ўбачыць асобна ад тых дыялогаў і сюжэтаў. Ва ўспамінах заўжды прысутнічае погляд і ўспрыманне таго, хто ўспамінае. Не ведаю, ці па сілах мне намаляваць сямейны партрэт у інтэр’ерах часу. Або на фоне эпохі. Але паспрабую.

Раздзел першы. Сілуэты

Здымкі рознага часу

Спачатку — накіды і эскізы. Калі ўважліва разглядала фота бацькі рознага перыяду, ад дзяцінства, юнацтва і да больш сталага ўзросту, заўважыла: з кожным годам яны станавіліся ўсё цікавейшымі.

Даўні сямейны фотаздымак Мушынскіх, на якой адлюстраваны маці Марфа Іванаўна, бацька Іосіф Кірылавіч і двое сыноў, старэйшы Іван і малодшы Міша, зроблены больш за 80 гадоў таму. У вёсцы Мокрае Быхаўскага раёна Магілёўскай вобласці. У 1934-м, калі майму будучаму бацьку споўнілася тры гады. Браты апранутыя ў аднолькавыя куртачкі-матроскі, а меншы, які даверліва глядзіць у аб’ектыў фотаапарата, паслухмяна і так кранальна склаў далоні на каленках.

Першакласнік Міша Мушынскі — вясковы хлопчык з наіўным і крыху праставатым тварам. У часы маладосці на студэнцкіх здымках у яго абліччы шмат акрыленасці, рамантычнасці, расхінутасці свету. Шчыра кажучы, такім бацьку я і не памятаю. У тых кадрах, дзе ён з жонкай і малымі дзецьмі, адчуваеш глыбокі спакой, эмацыйную раўнавагу, лірычную ці задуменную радасць.

На фотаздымках больш позняга часу, у 90-я гады, на пачатку новага стагоддзя, выраз ягоны твару часцей засяроджаны і строгі. Нібыта навуковец і даследчык не можа адарвацца ад тых думак і ідэй, у якія паглыблены. Уражанне, што напружаная інтэлектуальная і духоўная праца паступова рабіла твар усё больш значным, а ягоную асобу больш маштабнай.

Галівуд адпачывае

Цікава: даваенныя фота, на якіх адлюстраваны Кляноўскія — маміны бацькі, не захаваліся, хоць жылі яны з малымі дочкамі ў сталічным Мінску. Магчыма, іх наогул не існавала, не да паходаў у атэлье было пры канцы 30-х гадоў. Самыя раннія маміны фотаздымкі датуюцца пасляваенным часам, 1947—48 гадамі, калі ёй споўнілася чатырнаццаць.

Аднойчы ў кніжных шафах бацькоўскай кватэры перабірала аб’ёмныя альбомы з фотакарткамі розных гадоў. І там трапіліся на вочы маміны фота студэнцкага часу. Разглядаць, як яна выглядала, якой была ў юнацтве, — занятак нечаканы і захапляльны. Многія фатаграфіі кранаюць рамантычнасцю, лірызмам і наіўнасцю. У адных відавочная чуллівая безабароннасць, у іншых радасная гарэзнасць. Некаторыя можна падпісаць «строгая настаўніца», некаторыя «сапраўдны анёл».

Убачыўшы адзін фотаздымак, я літаральна аслупянела. Гэта штосьці неверагоднае! Чаму не бачыла тую картку раней? Здымак чорна-белы, але відавочна: малюнак на тканіне сукенкі вясёлы і жыццярадасны. Мама ў квяцістай летняй сукенцы. На твары Тамары Кляноўскай — усмешка, якой дакладна адпавядае азначэнне «лучезарная». Прамяністая, раскаваная, шчырая, нязмушаная. Тая, што нараджаецца ў глыбіні душы. Адлюстраванне прыроднага, непераможнага аптымізму і пазітыўнага светаўспрымання. Як кажуць у такіх выпадках, Галівуд адпачывае! А знакамітыя кіназоркі нервова паляць наўзбоч. Цяпер існуе фоташоп, здатны з кожнага прыемнага тварыка зрабіць зорку. Але хто ў 1955-м ведаў пра яго існаванне? На адвароце фотакарткі подпіс, зроблены акуратным почыркам будучай настаўніцы: «Другу Мише на память от Тамары». Нечакана і кранальна! У 1955-м бацька заканчваў філфак БДУ, мама вучылася на трэцім курсе. Яны пажэняцца праз год, у 1956-м.

Варыянты аднаго імя

Цікава, у якой ступені рознымі бываюць варыянты аднаго і таго ж імя. Варыянты звароту да аднаго і таго ж чалавека.

Бабуля Марфа Іванаўна называла майго бацьку «Мішачка-сыночак». Жонка — Міхась і Міхаська. Я — татка і папусік (апошні зварот нарадзіўся пасля прачытання кнігі ўспамінаў славутай Людмілы Гурчанкі). Дзмітрый Іванавіч Сыракваш, муж Валянціны Іосіфаўны, бацькавай сястры, звяртаўся так — пан прафесар. Яго сыны, мае стрыечныя браты, — дзядзька Міша. Унукі — дзіду. Памятаю, малады яшчэ бацька з пэўнай самаіроніяй цытаваў вершаваны жарт невядомага аўтара:

Прыйшоў Мішэль —

І даў у каршэнь.

Прыйшоў Міхась —

Па мордзе — плясь!

Некаму падасца, што па-народнаму грубавата, але тата вымаўляў з такой інтанацыяй, што атрымлівалася дасціпна і смешна.

Што бацька любіў?

Паспрабую сцісла адказаць на пытанне. Любіў прастор поля і лугу. Вандроўкі па лесе. Цішыню і засяроджанасць, без якіх немагчымая інтэлектуальная праца. У вольны час з ахвотай чытаў ці глядзеў дэтэктывы (каб пераключыцца і адпачыць). Захоплена глядзеў фільмы з выдатнымі артыстамі ў галоўных ролях.

Імкнуўся не прапускаць чэмпіянаты Еўропы і свету, Алімпійскія гульні. Аддаваў перавагу відовішчным відам спорту — лёгкая атлетыка, гімнастыка, біятлон, футбол, хакей. Любіў анекдоты (пазней распавяду пра тое захапленне асобна). Ведаў: маці не любіць фрывольныя сюжэты, таму «салёныя» гісторыі і анекдоты дома не гучалі. Думаю, бацька прытрымліваў іх для мужчынскіх кампаній.

Адчуваў сябе, як рыба ў вадзе, у прасторы грамадскага жыцця. Больш за ўсё любіў магчымасць не мітусіцца, а займацца любімай справай. Цаніў унутранае адчуванне сябе як героя. Як філосафа і чалавека, што шырока і фундаментальна мысліць.

Калі габляваць…

Многія з калег і вучняў Міхася Іосіфавіча згадваюць яго вясёлы, жыццярадасны характар, зайздроснае ўменне распавядаць анекдоты, быць душой усялякай кампаніі.

Заўважу, такім раскаваным, абаяльным, свецкім (у лепшым сэнсе слова) тата не быў ад прыроды. Яго характар, асабліва ў першай палове жыцця, не выглядаў лёгкім. Меліся і празмерная крыўдлівасць, і пэўны эгаізм (відаць, неадлучны ад творчасці), і схільнасць губляцца ў нечаканых жыццёвых сітуацыях, іх празмерна драматызаваць. Але бацька ўсё жыццё ўласны характар «ляпіў», карэкціраваў і мяняў. Габляваў і шліфаваў. Шмат у чым пад уплывам мамы, неверагоднай аптымісткі, чалавека тактоўнага і жыццярадаснага.

Памятаю яго розным — і лірычным, і вясёлым, і дасціпным. Але таксама маўклівым, паглыбленым у працу, стомленым. У паўсядзённым жыцці бацька не быў простым, гаваркім і расхінутым, схільным да споведзі. Часцей выглядаў засяроджаным і «закрытым». Хапала ў ім суровасці, стрыманасці. Ягоную ўхвалу трэба было заслужыць. Але і таму ўзроўню, які ён акрэсліваў сваёй прысутнасцю, трэба было адпавядаць.

Трывога і смех

Увогуле бацькоў лепш за ўсё было ўспрымаць парай. Так бы мовіць, у камплекце. Тады яны, разумныя, дасціпныя, жыццярадасныя, рабілі самае лепшае ўражанне. І гарманічна дапаўнялі адно аднаго.

Маміна весялосць, лёгкасць характару і нават легкадумнасць (у лепшым сэнсе) непрыкметна разбуралі бацькаву трывожнасць, прыхаваную напружанасць і чаканне горшага. Прычым, тое чаканне часта не мела аб’ектыўных прычын. Але ён чакаў — так, на ўсялякі выпадак. Каб сітуацыя не засцігла знянацку. Можа, паўплывала ваеннае дзяцінства, напаўгалодныя студэнцкія гады?

Думаю, мелася ў бацькі і рыса, у якой ён і сабе не хацеў прызнавацца. Яна генетычна ўласцівая беларусам і сфарміравалася як вынік шматлікіх войнаў, якія адбываліся на нашай тэрыторыі, бед, трагедый, рэпрэсій, якія не абмінулі край. Яе можна акрэсліць як катастрафічнасць мыслення. Мяркую па сабе, бо ў нас з ім шмат агульных псіхалагічных рысаў. У неспадзяваных, трывожных сітуацыях у яго і ў мяне фантазія пачынала працаваць сама па сабе. І супраць здаровага сэнсу, малюючы найгоршыя варыянты развіцця падзей. Тата пра гэта ніколі не казаў, не прызнаваўся, гэта мае здагадкі — і не больш за тое. Але ідэальна, калі побач з чалавекам трывожным знаходзіцца невынішчальны аптыміст, які любіць смех і жарцікі. Побач з тэарэтыкам — вынаходлівы практык. А паблізу ад інтраверта, які прызвычаіўся паглыбляцца ў сябе, абачлівы і назіральны экстраверт.

Усё дараваць

Мае стасункі з бацькам у розны час, вядома, былі рознымі.

Малая, я часта адчувала яго клопат і душэўную цеплыню. У мяне высокая тэмпература, і ноччу маці з бацькам па чарзе дзяжураць. Дрэмлюць, імкнуцца не заснуць. Мяняюць мокры ручнік на маім ілбе. Другая карцінка з глыбінь памяці. Мне трохі лепей, але яшчэ ляжу ў ложку пад коўдрай, і бацька чытае мне казкі Андэрсена.

У школьныя гады дамінавала захапленне татам. Ягонай абаяльнасцю, інтэлектуальным бляскам, шырынёй кругагляду. Шмат у чым гэтае захапленне перадавалася ад мамы, было працягам яе рэакцыі на бацькавы ідэі і творчыя здабыткі.

У студэнцкі час пачала ўсведамляць: далёка не ўсё, чым захапляюцца бацькі, выклікае маё захапленне і падыходзіць мне. Не ва ўсім стыль іх жыцця абавязковы для пераймання. Самастойнае існаванне пераконвала: бліскучыя і магутныя бацькавы ідэі прыдатныя для тэрыторыі літаратуры і пэўнага твора. Яны — інтэлектуальныя практыкаванні і гульня розуму. Калі пачынаеш іх увасабляць у рэальнасць, атрымліваецца швах. Часам дробны, часам татальны. Прыгожыя і захапляльныя ідэі чамусьці аказваліся далёкімі ад рэальнасці.

У пэўны момант зразумела: па практычныя парады, з пытаннямі здароўя, свайго і дзяцей, кухні, побыту — трэба да мамы. Да яе — і тады, калі апаноўвае кепскі настрой, прыгнечанасць, калі штосьці татальна не атрымліваецца. Псіхатэрапеўт з бацькі быў слабаваты, ён не надта ведаў, як і чым дапамагчы. Тут субяседніка трэба добра адчуваць, а яму не было калі. Дый псіхалагічнай тонкасці, уласцівай маці, яму не хапала. Таму не пра ўсё хацелася распавядаць.

Паколькі мой выдатны татка з радасцю «ссоўваў» увесь цяжкі і няўдзячны побыт на сваю самаахвярную жонку, часам я ўспрымала падобны працэс як… скажам так, ціхую і непрыкметную «эксплуатацыю». Праўда, маці так не лічыла, яна бачыла ў тым неабходную дапамогу. Таму ў пэўны момант я вырашыла: ай, разбірайцеся вы самі!

Аднойчы трапіўся артыкул, дзе быў абмаляваны псіхалагічны партрэт жанчыны пасля 40 гадоў. А ў ім цытата, якую запомніла надоўга: «У 40 гадоў жанчына ўсё даравала свайму бацьку!» «О-о, — падумала, — не ў мяне адной узнікалі аналагічныя пытанні».

У сталым узросце, калі жывеш асобна, а таму часта прыязджаць да бацькоў не выпадае, размовы ідуць пераважна па тэлефоне, калі разумееш, што ніхто не вечны пад сонцам, — стасункі паміж бацькамі і дарослымі дзецьмі заўжды цяплеюць. Не надта істотнае забываецца, яго развейвае час. Ну, калісьці хтосьці сказаў нешта не тое. Не заўважыў, не так паглядзеў, не падтрымаў. І што?.. Усе мы — не анёлы, і ўсе нашы недахопы — толькі працяг нашых вартасцяў.

Раздзел другі. Грушаўка

Даўнія згадкі

Дзяцінства помніцца асобнымі эпізодамі. Рухомымі і размытымі, як выявы на карцінах мастакоў-імпрэсіяністаў. Перабіраючы іх, здзіўлена ўсведамляю: яны дзівосна-радасныя, лёгкія, паэтычна-светлыя. Малюнкі, што захоўваюцца ў глыбіні свядомасці, нібы ў глыбокім калодзежы, — магчыма, самае дарагое і кранальнае, што мае чалавек у сваёй душы. Што застаецца ім назаўжды, на працягу дзесяцігоддзяў далейшага жыцця.

Тыя ўспаміны як бясцэнныя дыяменты. Ззяюць, пераліваюцца, зіхацяць ад промняў святла. Жывяць чарадзейнай сілай. Яны — крыніца веры ў справядлівасць і ў тое, што дабро раней ці пазней, але пераможа, а зло будзе пакарана. Апірышча ў складаныя, цяжкія моманты. Бо бязмежная радасць адкрыцця свету, безумоўнасць бацькоўскай любові да цябе, іх жаданне зберагчы і абараніць — магутныя і гаючыя.

Ты малая, а памяць, свядомасць — быццам чысты ліст, на якім рэчаіснасць назаўжды пакідае трывалыя адбіткі.

Упершыню ўбачаныя твары маці і бацькі.

Упершыню заўважаныя снег і дождж.

Паветраны шарык блакітнага колеру.

Пышныя і духмяныя півоні ў бабуліным агародзе.

Вецер гайдае кроны дрэў у садзе.

Галіны яблынь і сліў, густа абсыпаныя пладамі.

Сакавітыя і такія прывабныя кусты маліны, агрэсту, чорных і чырвоных парэчак. Велізарная, у тры ці чатыры паверхі ліпа, што расце ў двары суседзяў, вакол якой усё лета гудзяць пчолы.

Згубіў!

Такім чынам, Грушаўка, тагачасная ўскраіна Мінска. Мне тры ці чатыры гады. Значыць, гэта 1961-ы ці 1962-і. Карцінка першая. Зіма, снег. Бацька вязе мяне на санках у дзіцячы садок. Спачатку мы «вырульваем» з нешырокага Талінскага завулка, потым выязджаем на доўгую вуліцу Грушаўскую. Паварочваем на Шчорса. Па ёй — да Розы Люксембург. Садок за вуліцай Карла Лібкнехта, у глыбіні квартала. Адлегласць кіламетры ў тры-чатыры, якія трэба адолець. Зранку — у адзін бок, вечарам — у другі.

Зімовы ранак, яшчэ цёмна. Мы рухаемся па Шчорса. На няроўнай дарозе санкі падскокваюць, і я кулём валюся ў снег. Ці то была захутаная ў пуховую хустку так, што рот не раскрыеш, ці то вецер у твар, але ніякіх слоў — кшталту «татка, ты мяне згубіў!» — не прагучала. Здаля, праз завею бачу: бацька, хутчэй за ўсё паглыблены ва ўласныя думкі, крочыць далей. І ўсё аддаляецца… Праз пэўны час заўважае, што санкі зрабіліся надта лёгкія. Азіраецца. Вяртаецца. Знаходзіць у сумёце. Зноў садзіць у санкі, і мы рушым далей.

На печы

Дом, дзе мы жывём з бацькамі, драўляны. Звычайная вясковая хата, па-руску яе называлі «времянкой». Мелася ў ёй кухня і два пакойчыкі, якія знаходзіліся вакол немалой печкі.

Печка тая была цудам і дзівам. Да гэтага часу памятаю яе моцнае, глыбокае, «нутраное» цяпло. Яго адчуваеш усёй істотай. Як прыемна туды залезці. Бо там утульна і надзейна! Здаралася, бацькі пакідалі мяне на печцы спаць на ўсю ноч. Не ведаю, што рабілі, каб выпадкам і незнарок сярод ночы не скацілася ўніз. Бо ляжанка высокая, падаючы, можна і моцна пабіцца. Мо падушкамі абкладалі, мо скручвалі коўдру тоўстым валікам. Часам я сядзела там і днём. Гуляла з лялькамі, разглядала кніжкі з карцінкамі. Седзячы на печы, праз акно можна ўбачыць, хто заходзіць у бабулін двор.

Зверху цікава разглядаць большы пакой хаты. Два акны глядзелі на розныя бабуліны палісаднікі. Пры ўваходзе ў залу, злева месціўся просты, драўляны стэлаж, зроблены дзедам Фёдарам. Ён амаль да верху застаўлены кнігамі. Услед за стэлажом, пад акном стаіць канапа, абабітая шэра-блакітнай тканінай. У куце высокая этажэрка, у той час на іх была мода, таму этажэркі можна ўбачыць ці не ў кожнай хаце. На этажэрках звычайна стаялі фотаздымкі ў рамачках, віншавальныя паштоўкі, вазы з кветкамі. Мілае драбноцце, якое грэе душу, з якім звязаны прыемныя ўспаміны. Тое, чым ганарыліся і што паказвалі гасцям.

Пад другім акном месціцца пісьмовы стол. У дальнім ад ўвахода, цемнаватым куце стаіць дзіцячы ложак. Металічныя пруты на бакавых спінках маюць вясёлы зялёны колер. Побач з дзіцячым — ложак большы, бацькоўскі. З высокімі пульхнымі падушкамі, металічнымі, белымі прутамі на спінках і металічнымі шышкамі па кутах. Вечарам я з радасцю працягваю праз пруты пальцы, знаходжу маміну руку і спакойна засынаю. Звычайна зранку маці засцілае вялікі ложак капай — пакрывалам з белай шчыльнай тканіны. Недалёка ад ложка, ля сцяны стаіць трохстворкавая шафа з люстэркам.

Дзве хаты на адным агародзе

Успаміны — як чароўны клубок. Пацягнуў за нітачку, і клубок пачынае раскручвацца-раскручвацца. Ранняе дзяцінства помніцца не размовамі ці сказамі, а малюнкамі.

На Грушаўцы, у звычайнай вясковай хаце, бацькі пражылі першыя восем гадоў. З 1956-га, як пажаніліся, і па 1964-ы. Там нарадзіліся я, праз шэсць гадоў Андрэй, малодшы брат. Недалёка ад хаты, дзе жыла наша сям’я, знаходзіўся дом Марыі Іванаўны і Фёдара Фёдаравіча. Бацькоў маёй маці, Тамары Фёдараўны. Адлегласць між будынкамі складала метраў 10—15. Сцежка ад нашага дома ішла да бабулінага, а потым уздоўж яе хаты да веснічак. Агарод быў агульны. Бабуля ніколі не пярэчыла, калі дачка брала на градах кроп ці шчаўе, летам і бліжэй да восені дачка разам з зяцем збіралі яблыкі і слівы, а ўнучка шукала агрэст ці парэчкі.

Як выглядаў дом?

Пад навесам-стрэшкай меўся невялікі ганак. Як уваходзіш, там сенцы — паўцёмны, нядоўгі халодны калідорчык. Далей цёплая частка хаты. Амаль усю плошчу невялічкай кухні займала печка. Справа ў куце прытуліўся стол-тумба, за ёй снедалі, абедалі, вячэралі.

Адзінае кухоннае акно глядзела на невысокі драўляны плот, за якім знаходзіўся сад і агарод суседзяў. Іхняе прозвішча, Малье, было дзіўнае і нечаканае (яно гучала не па-беларуску і пазней заўжды нагадвала пра драматурга Мальера). Летам між плотам і хатай няспешна хадзілі бабуліны куры. Час ад часу кудахталі і, седзячы пад лісцем лопухаў, наседжвалі яйкі.

На кухні пад акном стаяла драўляная лаўка, а на ёй — два поўныя вядры з вадой. Яе насілі з калонкі, што на скрыжаванні Талінскага завулка і Грушаўскай. Прыбіральня-«шпакоўня» знаходзілася на вуліцы, у глыбіні невялікага, у шэсць сотак агарода.

На кухні ўслед за лаўкай меліся дзверы ў «халодны» пакой. Вясной праз акно можна было ўбачыць велізарны куст ружовага бэзу, які зазіраў у пакой. А ў іншыя поры года пабачыць шэрыя штыкеціны плоту, за якім знаходзіўся агарод яшчэ адных суседзяў.

У тым халодным пакоі звычайна ніхто не жыў. Летам там час ад часу працаваў бацька. Здаралася, начавалі сваякі, якія прыязджалі ў госці да бабулі і дзядулі. Пэўны час жыла маміна вучаніца Вера, у сям’і якой складвалася не лепшая сітуацыя. Памятаю, у тым пакойчыку мы з татам і мамай займаліся цікавай справай: клеілі рознакаляровыя «маркі» ў прафсаюзныя білеты вучоных, якія працавалі ў Інстытуце літаратуры Акадэміі навук. Магчыма, бацька з’яўляўся прафоргам?

Мама як сонца

Для кожнай істоты, асабліва малой, мама — галоўны чалавек у жыцці. Сустрэча з ёй — самая важная, істотная, лёсавызначальная. Бо ты ж магла і не нарадзіцца! У дзіцячым узросце ўспрыманне бацькоў і блізкіх сваякоў ідзе на падсвядомым ці энергетычным узроўні. Не можаш патлумачыць, чаму адчуваеш так, а не іначай. Але не здольная і перайначыць уласныя адчуванні.

Мама ў маленстве ўспрымалася мной як сонца. Ласкавае, добрае, шчодрае, цёплае. Сонца патрэбна ўсім — дрэву, кветцы, дзіцяці. Мама ўваходзіць у пакой, і ўсё вакол адразу ажывае. Асвятляецца яе радасцю, прыязнасцю, грацыёзнымі жарцікамі. Усё пачынае граць новымі фарбамі. Пералівацца і ззяць, як ззяе на сонцы кропля расы.

Мама — сонца. Энергетычны донар, здатны ўласнай сілай дапамагчы блізкім і тым, каму цяжка. Побач з энергетычным донарам усё ладзіцца, усё атрымоўваецца. У адной прасторы з ёй лёгка і прыемна. Бо яна радасна засмяецца з тваёй нечаканай інтанацыі. Падтрымае не банальную ідэю і прапанову. А потым з энтузіязмам і энергіяй пачне ўвасабляць у жыццё. Думаю, і бацька ўспрымаў жонку менавіта так — як чалавека радаснага, светлага. Чулага, здатнага адразу, без напышлівых слоў і красамоўства прыйсці на дапамогу.

«Разруліць» сітуацыю, неўпрыкмет зруйнаваць перашкоды. А можа, і як анёла, які ўвасабляе боскі, стваральны пачатак. Падтрымае ў складнай сітуацыі. Уратуе верай і душэўнай сілай. Нябачнай, але ад таго не менш трывалай.

Зорнае неба і айсберг

Бацька, калі была малая, выклікаў іншыя асацыяцыі. Часам адчувала: яго свет — агромністая «чорная дзірка», якая можа зацягнуць у сваю прастору. Ён нагадваў зорнае неба, глыбокае і бясконцае. Яно неадольна вабіць, але і пужае. Начное неба мае шмат асацыяцый і сінанімічных шэрагаў. Бясконцасць пазнання, скіраванасць да філасофіі. Імкненне дакрануцца да таямніц. Але хавае і рызыку — згубіцца на прасторах Сусвету, калі адляцець далёка ад цёплай і гаючай Зямлі.

Логіка паводзін маці, яе словы заўжды здаваліся зразумелымі. Бацькавы словы і яго рэакцыя не заўжды ўспрымаліся як відавочныя. Ён паўставаў больш складаным, мо і заблытаным. Засяроджаным, часам маўклівым, паглыбленым у сябе і навуковую дзейнасць, пра якую ў той час я нічога не ведала.

Пра ягоны псіхалагічны стан часам трэба было здагадвацца, і жонка тыя памкненні адчувала. Але дзеці не заўжды на падобнае здольныя. Яны адкрываюць для сябе свет, і гэтае адкрыццё важней за ўсё. Зразумела, тата паўставаў розным: вясёлым, жыццярадасным, па-добраму ўзрушаным. З ім можна пагуляць, ён з ахвотай чытаў мне казкі. Але цёмнае начное неба чамусьці дамінавала ў дзіцячых уяўленнях.

І яшчэ адна асацыяцыя, не аддзельная ад вобразу бацькі, — айсберг. Суровы, трывалы, магутны, грозны. Незалежны ад людзей і іх жаданняў. Як айсбергам, так і бацькам, немагчыма было кіраваць ці маніпуляваць. Толькі невялікая частка айсберга ўзвышаецца над вадой, астатняе схавана ў цемры. Ад вачэй і старонніх людзей. Рэальных памераў і сапраўдны маштабу аграмадзіны ты не ведаеш, пра яе рэальны моц ніколі не здагадаешся. Тата ніколі не паўставаў чалавекам расхінутым, здатным, як мама, адразу дзяліцца эмоцыямі, якія перапаўняюць. Уласныя пачуцці ўмеў хаваць у сабе, прытрымліваць і асэнсоўваць у адзіноце.

Пазней, калі я вучылася на журфаку БДУ, маці аднойчы з усмешкай заўважыла: «І мяне, і бацьку ты зразумела не адразу…» Так. Але абое яны былі людзьмі нестандартнага мыслення, не банальных учынкаў. Таму далёка не кожны адразу іх зразумеў бы. Унутрана пагадзіўся з жыццёвай філасофіяй, сістэмай каштоўнасцей, якая моцна адрознівалася ад сістэмы каштоўнасцей знаёмых, суседзяў і сваякоў.

Прыхаваныя драмы

Калі робішся дарослым, цікава распытаць блізкіх: што адбывалася ў сям’і да твайго нараджэння? Тыя таямніцы адкрываюцца не адразу, але паступова ўзнікае ланцужок падзей, трывала звязаных паміж сабой.

Міхаілу Іосіфавічу споўнілася толькі 25 гадоў, калі памёр яго бацька, а мой дзед чыгуначнік Іосіф Кірылавіч. Як сведчаць фотаздымкі, гэта быў прыгожы і статны мужчына. Дзеда па бацькоўскай лініі я не заспела ў жывых. Думаю цяпер пра тагачасны настрой бацькі. Адна справа быць сталым, мець уласную сям’ю, ды адначасова ведаць: твае бацькі жывыя і здаровыя. Гэта нараджае адчуванне надзейнага тылу і абароненасці перад жыццёвымі нягодамі. Сведчыць пра трываласць роду і сямейных сувязяў. Калі бацька памёр, гэта вядзе за сабой іншае ўспрыманне свету. Ты адчуваеш уласную сіратлівасць і ведаеш: цяпер трэба разлічваць толькі на сябе.

Іосіфа Кірылавіча пахавалі зімой, на пачатку 1956-га. Мае бацькі пажаніліся ў той жа год, але пры канцы лета. У Быхаве, 29 жніўня, якраз на мамін дзень нараджэння. Пазней, згадваючы далейшыя падзеі, маці неаднойчы пыталася ў сябе і сумнявалася: мо, трэба было пачакаць, мо нельга так хутка? Бо чарада непрыемнасцяў на тым не скончылася.

Зруйнаваная мара

Пасля заканчэння БДУ бацька марыў паступіць у аспірантуру. Бо яшчэ ў студэнцкія часы хацеў займацца толькі навукай. Нават паспеў польскую мову хутка, практычна ад нуля вывучыць. І менавіта яе здаваў у якасці ўступнага іспыту ў аспірантуру. Але далей здарылася сітуацыя, якую ніхто прадказаць не мог. Месца ў аспірантуры мелася адно. І яго нечакана аддалі Паўлу Ткачову, на той час зяцю прафесара Гутарава, які выкладаў на філфаку. Зразумела, ад яго залежала, каго прымаць у аспірантуру.

Такім чынам мара зруйнаваная. Навука для бацькі «закрылася». Чалавек іншага складу ўспрыняў бы сітуацыю прасцей. Махнуў рукой, вырашыў паступаць наступным раз, праз год. Маўляў, што паробіш, калі так атрымалася? Але тата быў, з аднаго боку, рамантык і летуценнік, якому не хапала здаровага цынізму і які не заўсёды бачыў рэальнасць такой, якая яна насамрэч. З другога, чалавек з тонкай скурай, самалюбівы, арыентаваны на будучы поспех. Поўны ідэй і задум. Інтэлектуал, у жыцці якога кнігі і літаратура з’яўляліся цэнтрам, вакол якога круцілася ўсё астатняе.

Думаю, на яго моцна ціснула ўсведамленне: на кар’еры навукоўцы пастаўлены тлусты крыж. Уплывала напружаная праца папярэдніх гадоў. Верагодна, нагадвалі пра сябе жахі ваеннага часу, калі ў вёсцы Мокрае, дзе жыла сям’я, згарэла хата. Калі штодня чацвёра дзяцей адчувалі голад. Калі штодня ў душы панаваў страх — быць забітым, трапіць у нямецкі лагер і знікнуць там. Далося ў знакі і тое, што ў Быхаве на працягу лета самастойна адолеў праграму за 8 клас і здаў экстэрнам. Бо на працягу трох гадоў, пражытых пад акупацыяй, школы не працавалі. Бацька імкнуўся такім чынам страчаныя гады нагнаць і навярстаць.

Змрочны прагноз

У выніку Міхась Іосіфавіч сур’ёзна захварэў. І гэта была не прастуда, а штосьці больш грознае і незразумелае. Якая аспірантура, праца ў бібліятэках, калі працаздольнасці няма? Ні чытаць, ні пісаць бацька не мог. Магчыма, такім чынам выяўляліся нервовае знясіленне і дэпрэсія. У падобных сітуацыях адно ўзмацняе другое. Стварае зачараванае кола. Страх узмацняе хваробу, яна ўзмацняе страх.

Дыягназ і прысуд дактароў аказаліся страшнымі: «рассеянный склероз». Сёння, калі ў інтэрнэце набраць гэтае словазлучэнне, па скуры пойдзе мароз. А ў той час, калі медыцынскіх даведнікаў няма пад рукамі? Прагнозы абмалёўваліся жудасныя: паступовае фізічнае згасанне. Вылечыць немагчыма.

У такой трывожнай сітуацыі бабуля Марыя Іванаўна дадала, як кажуць, паленца ў вогнішча. Вядома, з лепшымі намерамі. Незвычайная жанчына, яна была на дзіва працавітай і мела трывалы характар. Але суровая рэальнасць, у якой трэба ацалець, не заўжды спрыяе душэўнай тонкасці. Калі зрабілася зразумелым, што зяць моцна захварэў, а перспектывы выздараўлення туманныя, яна спытала ў дачкі (маёй маці): «А нашто было за хворага замуж выходзіць?»

Зразумела, бабуля турбавалася за дачку і здароўе будучых унукаў. Калі ў сям’і хтосьці хранічна хварэе, такія абставіны ўплываюць на ўсіх. Адбіваюцца на агульнай атмасферы і ладзе жыцця. Але той сказ маці доўга забыць не магла. Прадчуванне яшчэ большай бяды робіць кожнага ўражлівым і безабаронным. Можна ўявіць, што перажывалі бацькі.

На шчасце, дактары памыліліся — у дыягназе і прагнозах. Дапамаглі прапісаныя лекі. Некалькі разоў бацька з’ездзіў у санаторый у Друскенінкай. У тым, што ён ачуняў і вярнуўся да навуковай працы, паспяхова напісаў кандыдацкую, а потым і доктарскую, галоўнай была любоў і непахісная вера маці. Што яе дарагі Міхаська паздаравее, павесялее. І наперадзе ў іх доўгае жыццё — незвычайнае і шчаслівае.

Строгасць — назаўжды

Чалавек апынуўся аднойчы ля бездані, а потым незнарок, не па сваё волі зазірнуў ў яе. Таму, уратаваўшыся, ён ставіцца да звыклых праяў паўсядзённасці іначай, чым той, хто заўжды быў здаровы, бадзёры і пра тую бездань нават не здагадваўся. Ставіцца іначай, бо ўсведамляе: тых праяў жыцця і той радасці, што існуюць для ўсіх — сонца, вясна, зеляніны, сад, кветкі, смех, — асабіста для яго магло і не быць.

Дарослая, я неаднойчы заўважала: мужчыны заўжды любяць выглядаць героямі. Таму не схільныя згадваць сітуацыі, калі не адчувалі сябе пераможцамі. Пра даўнюю хваробу бацька ніколі не распавядаў. Некалькі разоў згадваў: маўляў, не трэба было ў Быхаве ўсё лета рыхтавацца, каб здаваць экзамены экстэрнам. Бо подзвігі дорага каштуюць. І ўсё! Паспрабуй здагадайся, што хаваецца за тым сказам.

Пасля драматычнага перыяду, які на шчасце скончыўся аптымістычна, бацька і маці зрабілі грунтоўныя высновы. Яны фармуляваліся не словамі, але істотна ўплывалі на паўсядзённы лад жыцця. Думаю, бацька свядома ці падсвядома баяўся паўтарэння падобнага фізічнага стану. Таму ніколі не імкнуўся працаваць праз сілу. Не меў завядзёнкі сядзець за пісьмовым сталом па начах. Яму не падабаўся і выклікаў моцную антыпатыю багемны лад жыцця.

З застоллямі, што доўжацца суткамі, гасцяваннямі, размовамі, якія выглядаюць манілаўшчынай і застаюцца пустым страсаннем паветра.

Ёсць дамы адкрытыя і закрытыя. Наш быў, па сутнасці, закрыты. Гэткі строгі навуковы манастыр. Хоць у студэнцкія гады я тым абуралася — часцей пра сябе, чым уголас. Але мая нязгода прынцыпова нічога не мяняла. Гасціннасць да сваякоў, блізкіх — гэта зразумела. Але ў сям’і не былі заўжды расхінутыя дзверы: маўляў, заходзьце, калі толькі жадаеце!

Строгасць, сабранасць, пэўны педантызм, засяроджанасць на працы — гэтыя рысы вызначалі бацькаў характар. А дысцыпліна, нармальны начны сон, абавязковыя, ці не штодзённыя прагулкі на свежым паветры зрабіліся рысамі звыклага ўкладу сям’і. Такія падыходы мо і вымушаныя. Але менавіта строгасць і спакойны, цвярозы, рацыянальны падыход да працы зрабіліся прычынай бацькавага даўгалецця, чалавечага і навуковага.

Мелася і такая выснова. Маці бачыла: бацька адчувае сябе свабодна і разняволена ў свеце кніг, літаратуры, у сферы складаных філасофскіх пытанняў. Але не надта любіць побыт. Таму заўжды імкнулася ўзяць на сябе большасць паўсядзённых, нудных, але неабходных побытавых клопатаў.

Што такое натуральная гаспадарка?

Той, хто чытае невыпадковыя кнігі і імкнецца пашыраць уласны кругагляд, ведае: існуе серыя дакументальных кніг, у назве якіх спалучаецца назва горада і выраз «паўсядзённае жыццё». Да прыкладу, «Паўсядзённае жыццё Парыжа» (Берліна, Лондана). Дасведчанаму чытачу цікава ведаць, як жылі, працавалі, арганізоўвалі ўласны побыт, як бавілі вольны час жыхары таго ці іншага буйнага горада. Распавядаючы пра бацькоў і дзяцінства, хачу адначасова абмаляваць і паўсядзённае жыццё беларускай інтэлігенцыі ў 60-я — 70-я гады мінулага стагоддзя.

Таму вярнуся на Грушаўку, у нашу хаціну. У пачатак 60-х гадоў.

Маці была вымушана падымацца рана. Думаю, гадзін у пяць ці шэсць. Гэта ў кінафільмах натуральная гаспадарка выглядае прыгожа і прывабна, рамантычна і паэтычна — свежае паветра, свае грады, зеляніна, ружачкі, кветачкі. У рэальнасці яна цяжкая, знясільвае і патрабуе няспынных клопатаў. Бо трэба забяспечыць сям’ю неабходным. Каб у хаце было цёпла, каб хапала ежы, каб посуд быў чысты, а вопратка адпрасаваная.

Зранку кожны дзень маці паліла ў печы: трэба было зрабіць сняданак і адначасова абед. Разагрэць абед днём не было ніякай магчымасці, гэта не газавую ці электрапліту ўключыць! Выйсце яна прыдумала арыгінальнае: каструлю з супам ці баршчом абкручвала ручніком і хавала паміж дзвюх белых пульхных падушак, што ляжалі на ложку. Ішоў час, а ежа па-ранейшаму заставалася цёплай.

Калі ў 1964-м, праз паўгода пасля нараджэння сына, бацькі атрымалі кватэру ў Зялёным Лузе, мама ўспрымала гэта як шчасце і выратаванне. Бо ў кватэры з гарадскімі выгодамі, дзе ёсць газавая пліта, а ў кранах вада, існуе ванна і санвузел, велізарная колькасць клопатаў знікала. З’явіліся турботы іншыя, але яны пераконвалі, што цывілізацыя — цудоўная рэч.

У Зялёным Лузе бацька час ад часу казаў, што ён сумуе па вясковай драўлянай хаце. Маўляў, гэта больш натуральнае асяроддзе, чалавек тады бліжэй да зямлі і прыроды. Маці выслухоўвала яго ідэі моўчкі і з усмешкай, не спрачалася. Але, вяртацца назад, да натуральнай гаспадаркі, ва ўмовы амаль першабытнага побыту, ніколі б не згадзілася.

Грушаўскі побыт

Калі згадваю рэаліі жыцця 60-х гадоў, яны здаюцца і прывабна-паэтыч-нымі (бо частка ўласнага, непаўторнага дзяцінства), але далёкімі ад цывілізацыі. Але так жылі ўсе — сваякі, суседзі, знаёмыя. Ніхто не думаў і не ўяўляў, што можна іначай.

Такой звыклай сёння і неабходнай выгоды, як гарадскія хатнія тэлефоны, не існавала. Іх не мелася ні ў суседзяў, ні ў каго са знаёмых. Верагодна, падобныя прывілеі мелі чыноўнікі высокага рангу, магчыма, артысты. Не памятаю і гарадскіх тэлефонаў-аўтаматаў на вуліцах.

Калі неабходна вырашыць пытанні арганізацыйныя ці юрыдычныя (на-прыклад, выдзяленне ўчастка для будаўніцтва дома, у якім потым жылі бабуля і дзед), дык пешшу ў цэнтр горада. Трэба штосьці паведаміць сваякам, якія жылі ў іншым горадзе ці ў вёсцы, — пісалі лісты ці паштоўкі. Іншых варыянтаў не мелася. Калі ў сям’і хтосьці захварэў ці трэба запісаць візіт дзіцячага доктара, адзін з бацькоў быў вымушаны зранку крочыць у дзіцячую паліклініку. А да яе — тры-чатыры кіламетры.

Ноч у чарзе

На Грушаўцы ўсе мелі ўласныя агароды, большыя ці меншыя. Таму бульба, буракі, морква, капуста, агуркі звычайна вырасталі свае. А таксама зеляніна — кроп, пятрушка, шчаўе. У садах — яблыкі, грушы, слівы, вішні, на кустах — парэчкі і агрэст. На дзяржаву і крамы ніхто не разлічваў, спадзяваліся толькі на сябе.

Але не ўсё можна вырасціць самому. Як жыў Мінск на пачатку 60-х, сведчыць такі факт. У 61-м ці 62-м у сталіцы пачаліся перабоі са звычайнымі прадуктамі, крупамі і мукой. Памятаю, маці разам з бабуляй Марыяй Іванаўнай з вечара займалі чаргу ля крамы на вуліцы Грушаўскай. Мяняліся, бо халодна стаяць гадзінамі на вуліцы, асабліва, калі ноч, а на дварэ не лета.

Зранку, гадзін у восем ці дзевяць крама адкрывалася. Хто бліжэй да пачатку чаргі, таму хапала пярлоўкі або рысу, вермішэлі ці мукі. Калі з крам знікаюць самыя неабходныя прадукты, гэта ўспрымаецца як сігнал трывогі.

І падказка: далей можа быць горш! Таму куплялі не кілаграм ці два, а столькі, колькі маглі падняць і панесці.

Заводскай расфасоўкі не існавала. Малако прадавалі разліўное — у твой бідончык, звычайна на два літры. Смятану таксама разлівалі ў слоікі. Калі забыў дома тару, дык пойдзеш з крамы з пустымі рукамі. Тварог меўся толькі развясны і яго трэба ўзважваць. Алей прадавачкі налівалі ў тваю тару праз пластмасавы конус. І потым доўга выціралі рукі, запэцканыя тым алеем. Джунглі, як добра падумаць! Але так жылі ўсе, ніхто не думаў і не ведаў, што недзе побыт арганізаваны іначай.

Лаўка з газай

Аднойчы разам з мамай зайшлі ў невялічкую паўцёмную краму, што ў глыбіні вуліцы Шчорса. Відаць, тут прадаваліся гаспадарчыя тавары, бо на паліцах было раскладзена шмат металічнай і драўлянай драбязы.

У той будыніне панаваў адметны, а дакладней, спецыфічны пах. Такі не забудзеш. Як зразумела потым, там прадавалі газу. Па-руску «керосин». Для газніц, якімі часта карысталіся. Бо час ад часу па ўсёй Грушаўцы нечакана адключалі электрычнасць. Да гэтага часу памятаю выгляд газніцы, што стаіць на стале, дзе бабуля і дзядуля звычайна абедалі.

Праз шмат гадоў успомніла ў размове з мамай пра тую лаўку. А яна са смехам згадала аб’яву на дзвярах крамы: «Гражданам с узким горлышком керосин не отпускается». Вядома, мелася на ўвазе вузкае горла не грамадзян, а бутэлек. Але аб’ява ўспрымаецца як афарызм ці анекдот. І адлюстраванне часу.

Рэха аднаго сказа

Тамарка і Таіска — так бабуля называла сваіх дачок. Маю маму, і яе сястру, Таісу Фёдараўну, маю цётку, а пазней хросную. Часам бабуля ці дзед Фёдар блыталі сясцёр, замест аднаго імя называлі іншае. Бо і ў адным, і ў другім першы склад той самы — «Та». Паміж сёстрамі тры гады розніцы. Маці нарадзілася ў 1934-м, яе сястра ў 1937-м. Як жылі ў вайну, распавядаць не буду. Каму цікава, адшукае падрабязнасці ў маёй аповесці «Сад маіх успамінаў».

Маці згадвала: яе бацькі, вядома, клапаціліся пра абедзвюх дачок. Імкнуліся даць вышэйшую адукацыю. Тамара паступіла на філфак, яе сястра, у якой быў відавочны талент да малявання, на архітэктурны ў політэхнічны інстытут. Студэнткі звычайна стыпендыю маюць невялікую. Таму бабуля і дзядуля імкнуліся працаваць у будзённыя і выхадныя дні, шукалі «халтуры», каб забяспечыць сям’і прыстойныя ўмовы жыцця. Бабуля шыла дочкам прыгожыя сукенкі, спадніцы, блузкі, нават верхнюю вопратку — кшталту дэмісезонных і зімовых паліто. Дзед неаднойчы ім боцікі майстраваў. Бо дзяўчаты павінны добра выглядаць!

Як у сям’і ўзнікаюць супадзенні і душэўная блізкасць, заўжды загадка. Неяк само склалася, што Марыя Іванаўна больш любіла малодшую дачку, а Фёдар Фёдаравіч старэйшую. Калі мая маці выйшла замуж і нарадзілася я, яе сястры споўніўся 21 год, яна студэнтка і жыла з бацькамі. Марыя Іванаўна, разумеючы: старэйшай дачцэ нялёгка — хапае клопатаў па гаспадарцы, дзіця малое ды неспакойнае, — спачатку шмат дапамагала. У дадатак ехаць нікуды не трэба, толькі па сцежцы перайсці з аднаго дома ў іншы.

Але ў адносінах паміж сёстрамі ці братамі адной сям’і (няхай і дарослымі) заўжды прысутнічае элемент рэўнасці. Відаць, Таісе хацелася, каб Марыя Іванаўна часцей аказвалася побач, займалася ўласнай гаспадаркай. Таму аднойчы з лёгкай грэблівасцю заўважыла:

— Мама, відаць, ты да іх у пакаёўкі нанялася?

Марыя Іванаўна падумала, паглядзела на сітуацыю вачыма малодшай дачкі. І… дапамагаць перастала. Той сказ сястры мама доўга з крыўдай успамінала. І казала: каб не тыя зласлівыя парады, яна і я здаравейшыя былі б. Бо выспацца, маючы малое дзіця, — шчасце. Рэха аднаго сказа можа гучаць у памяці гадамі. Ідэальна, калі ў блізкіх сваякоў чулыя адносіны застаюцца на працягу ўсяго жыцця. Але часам здараецца іначай.

Нарач, лісічкі і перапоўнены аўтобус

Малая, я была вялікая плакса. Калі што не так, дык адразу ў слёзы. Часам хныкала, часам ціха нудзілася. Бо побач мамы няма, яе адсутнасць рэзка мяняла мой настрой.

Аднойчы летам бацькі выбраліся на Нарач. І мяне з сабой узялі. Вёска, дзе мы жылі, стаяла на беразе возера і называлася Купа. Вандроўка тая запомнілася нават не прагулкамі і не купаннем, можа, яго і не было, бо возера досыць халоднае. А на дзіва смачнымі лісічкамі, падсмажанымі на патэльні. Таксама і тым, што вечарам, перад тым як класціся спаць, насельнікі немалога пакоя пачыналі з жыццярадасным і заразлівым смехам ганяцца за тоўстымі тлустымі чорнымі мухамі, узброіўшыся мухабойкамі ці газетамі, складзенымі ў трубачку. Радасна скакалі па ложках, ганяючы мух, бо тыя ноччу не давалі спаць.

Але раней ці пазней трэба з’язджаць. І вось аўтобус поўны, няма як павярнуцца. І тут маці ці бацька ўспомнілі: у мітусні збораў і пакавання сумак пра штосьці забыліся. Маці пабегла забіраць забытую рэч, бацька выйшаў з аўтобуса ўслед. Відаць, каб яшчэ хвіліну падыхаць свежым паветрам. А я, натуральна — у лепшых традыцыях — пачала спачатку хныкаць, а потым залівацца слязамі. Вакол чужыя і незнаёмыя людзі. Мне страшна! Я ж не ведаю, калі «свае» вернуцца.

Такімі паводзінамі тата быў страшэнна незадаволены. І калі бацькі селі ў аўтобус і ён паехаў у бок Мінска, паглядзеў на мяне так, што выраз яго твару памятаю і да гэтага часу. Хоць мінула палова стагоддзя.

Садок для інтраверта

Бабуля не мела вялікага жадання сядзець з унучкай у якасці нянькі. Акрамя таго, у яе хапала заказаў як у краўчыхі, дый грошы неабходна зарабляць: шыццё — яе асноўны, штодзённы занятак. У выніку бацькі былі вымушаны аддаць мяне спачатку ў дзіцячыя яслі, потым у садок. Працяглых дэкрэтных адпачынкаў у 60-я гады не існавала. Прайшло 2-3 месяцы пасля нараджэння дзіцяці — і наперад. Працаваць!

Ясляў і садкоў у той час будавалі мала, бацькам давялося згаджацца на той, дзе меліся месцы. Яслі знаходзіліся бліжэй да Талінскага завулка і Грушаўскай, а садок — у квартале за вуліцай Карла Лібкнехта. Адлегласць складала, думаю, кіламетры тры-чатыры, а мо і болей.

Прызвычайвалася я да калектыву і дзіцячай кампаніі доўга і неяк пакутліва. Спачатку былі слёзы і настрой ціхай нуды. Даўно заўважыла, што хутка і лёгка адаптуюцца ў новым асяроддзі дзеці-экстраверты. Дынамічыя, рухавыя, якія маюць вялікую патрэбу ў калектыве. У выніку лёгка ўсталёўваюць кантакты і сувязі. Зануды-інтраверты, якія любяць цішыню, прыстасоўваюцца марудна. Вымушана. А калі да інтравертнасці дадаць яшчэ сарамлівасць, дык тут наогул — хоць каравул крычы.

Думаю, малыя, якіх рана аддалі ў садок, хварэюць таму, што не хапае мамінай энергетыкі і адчування абароненасці. Калі хварэеш, не трэба рана падымацца, калі хочацца спаць. Не трэба жыць па раскладзе, есці тое, што не падабаецца. І галоўнае — чакаць вечара, каля цябе нарэшце забяруць дадому. Так і жылі: садок, потым чарговая прастуда.

У чорных акулярах — і з дубцом

Лета. Мне гадоў пяць. Мама забірае з садка, збіраемся ісці дадому. Па дарозе зазіраем у ашчадную касу. Відаць, трэба за нешта заплаціць. У касе шмат народу. Задуха. Відавочна, паветра на ўсіх не хапае.

— Мама, я на вуліцы пабуду? І там цябе пачакаю...

— Добра, толькі нікуды не адыходзь!

Выйшла на свежае паветра. Трохі пакруцілася. Сумна! Пагуляць няма з кім і з чым. Пра абяцанне, дадзенае маці, імгненна забылася. І падумала: а чаго чакаць? Пайду дадому — там любімыя лялькі. Можна ў бабуліным агародзе пахадзіць, кветкі разглядаючы і нюхаючы. У бульбоўніку пазбіраць спелыя яблыкі, што за ноч зваліліся з дрэў. Ці пасядзець у прыгожай узорыстай альтанцы, якую дзед змайстраваў. Вырашыла — і наперад!

Дайшла да святлафора. Пачакала з усімі. Перайшла дарогу. Адну, другую. Гэта ўжо была вуліца Розы Люксембург. І далей па зялёнай, абсаджанай ліпамі вуліцы Шчорса крочу ў бок Грушаўскай. Азіраюся вакол з гонарам: ці ўсе бачаць, якая я самастойная?

У пэўны момант штосьці прымусіла азірнуцца. О-ёй! Услед хуткім крокам набліжалася маці. У чорных акулярах (бо летні дзень, яркае сонца), якія надавалі абліччу суровы выгляд. У руцэ яна трымала… дубец. Уяўляю, што мама перажыла, калі выйшла з касы, а дачкі не ўбачыла. Прайшло хвілін 15—20 ад таго, як я выйшла з будынка, да таго, як маці мяне ўбачыла. Спужалася мамінага выгляду і — бягом. Наперадзе некалькі вуліц. Праўда, больш вузкіх, транспарту там няма. Яна — за мной.

— Таня, стой! — крычыць здаля.

А я, колькі сіл, бягом. Трэба ратавацца! Хоць разумела, што пакаранне немінучае. Мала за такое свавольства не будзе. Фінал гісторыі памяць не зафіксавала. Магчыма, маці ад страху тым дубцом і адхвастала. Можа, паставіла ў кут на гадзіну, каб свае ўчынкі абдумала.

А навошта чакаць?

Дзіцячае імкненне да самастойнасці дарослым цяжка пераадолець. Ці наогул знішчыць. Яшчэ адна сітуацыя ў дзіцячым садку. Гэтым разам мяне павінен быў забраць бацька. Ён зазірнуў у пакой, дзе мы гулялі. І папярэдзіў выхавацельку, што вернецца праз 20 хвілін. Тая сказала мне: можаш апранацца і пачакай тату на вуліцы.

Выйшла на свежае паветра. Чакаць зноў-такі падалося сумна. І я вырашыла: пайду дадому сама, а бацька дагоніць. Мабільных тэлефонаў, каб удакладніць, хто і куды пайшоў, тады яшчэ не існавала.

Уявіце шок бацькі, які прыйшоў мяне забіраць, дачкі на месцы няма, а выхавацелька з трывогай кажа: «Яна павінна была вас чакаць!» Уявіце шок маці і бабулі, калі я заявілася на двор у Талінскім завулку, адна, але без таты.

— А дзе тата? — са страхам спытала маці.

— А я сама прыйшла! Ён зазірнуў у групу, а потым у краму пайшоў...

Праз нейкі час у двор прыйшоў збялелы бацька. Не ведаю, што дарослыя казалі адзін аднаму, сябе лічылі вінаватымі ці мяне. Крыху супакоіўшыся, мама потым спытала:

— А як ты дарогу пераходзіла?

— Разам з усімі, — упэўнена адказала я. — Пачакала, калі зялёнае святло загарыцца. Усе пайшлі, і я.

Дзіўныя тыя дарослыя! Няўжо яны думалі, што я такая неразумная?

«Сымон-музыка» і вядро трускалак

У 1963-м бацька абараніў кандыдацкую. Назва фармулявалася так — «Творчая гісторыя паэм Якуба Коласа «Новая зямля» і «Сымон-музыка»». Міхасю Іосіфавічу 32 гады. Гэта быў пачатак яго даследаванняў спадчыны паэта, якімі будзе займацца наступнае жыццё. На такія афіцыйныя мерапрыемствы, як абарона дысертацый, малых не бралі. Памятаю, уся сям’я некалькі дзён была незразумела ўзбуджаная, агульны настрой істотна адрозніваўся ад спакойнага і дзелавітага, які панаваў звычайна.

Напярэдадні з Быхава, з радзімы прыехаў Анатоль, бацькаў малодшы брат. Прывёз вялікае на дзесяць літраў вядро трускалак (клубніц). Значыць, падзея адбывалася летам, у чэрвені ці ліпені. Магчыма, дзядзька прывёз штосьці кшталту смачнага вэнджанага кумпяка — для пачастунку на заключнай, неафіцыйнай частцы абароны, як патрабавала непахісная традыцыя. Але на якасць навуковай працы, што заняла амаль сем гадоў, гэта ніяк не ўплывала.

У дзень абароны мяне завялі да суседкі, яна жыла ў Талінскім завулку праз дарогу. Патлумачылі: забяруць позна ці заўтра раніцой. Маўляў, пагуляй з лялькамі і кладзіся спаць.

Праз два гады, у 1965-м, бацька выдасць кнігу, асновай якой зробіцца кандыдацкая. Назва манаграфіі «Ад задумы да здзяйснення» ўвогуле сімвалічная. Бо ўсё свядомае жыццё ён так і будаваў: задумаўшы, паступова ўвасабляў свае ідэі — у артыкулы, кнігі і падрыхтоўку Збораў твораў айчынных пісьменнікаў.

«Тамарка, ты на скразняку!»

У 1964-м, праз год пасля абароны ў сям’і адбылася важная падзея — нарадзіўся мой меншы брат Андрэй.

Зазначу, тагачасныя жанчыны былі больш трывалыя. Яны не хадзілі ў час цяжарнасці па дактарах і не ляжалі тыднямі ці месяцамі ў стацыянары на захаванні. Маці распавядала: напярэдадні нараджэння сына памыла ў хаце на Грушаўцы падлогу і… пайшла ў радзільны дом. Вось так проста і лёгка. Можа, на сітуацыю ўплывала аптымістычная натура Тамары Фёдараўны. Мо прадукты з агароду, як цяпер сказалі б, экалагічна чыстыя, без дадаткаў і кансервантаў. Верагодна, і жыццё ў драўляным доме з садам вакол, дзе паветра больш чыстае.

Карцінка, якая трывала засталася ў памяці. Мама сядзіць у кухні каля печы, дзе цёпла. Трымае на руках скрутак, немаўля, майго малога брата. У хату асцярожна, паціху заходзяць Марыя Іванаўна і Фёдар Фёдаравіч.

У адведкі, зараз упершыню пабачаць унука. Яны ўвогуле былі людзьмі далікатнымі. На тварах абаіх адлюстравана цікавасць, хваляванне і ўсведамленне ўрачыстасці моманту. Паглядзелі, павіншавалі. Бабуля падаравала маці адрэз прыгожай тканіны, з якой потым ёй пашыла сукенку. А на пачатку Марыя Іванаўна абачліва заўважыла:

— Тамарка, ты на скразняку сядзіш! Трэба з дзіцём у залу перайсці...

Не магу сказаць, што з’яўленне брата істотна змяніла маё жыццё. Не адчувала рэўнасці — маўляў, бацькі надаюць малому больш увагі. Пра тое, як яго назвалі, якім ён вырасце, не думала. У шэсць гадоў ёсць іншыя, больш захапляльныя інтарэсы — лялькі, новыя дзіцячыя кніжкі з карцінкамі. Ці новая сукенка чырвонага колеру, якую нядаўна пашыла бабуля. А самае цікавае на ёй — невялічкія гузікі чырвонага колеру, у цэнтры якіх змясціліся сімпатычныя залацістыя зайчыкі.

Разбураная страха

І абароненая дысертацыі, і нараджэнне другога дзіцяці паўплывалі на тое, што бацьку далі кватэру. Каб даказаць, што свайго жылля ў нас няма, давялося на пэўны час перасяляцца ў дом бабулі і дзядулі.

Вядома, там цесна. Адзін з пакойчыкаў, дзе Марыя Іванаўна звычайна шыла, цяпер займала яе дачка Таіса і малы сын Паўлік. Бабуля разам са швейнай машынкай пераехала ў спальню, дзе стаялі два ложкі і месца заставалася мала. У самым прасторным пакоі, зале, атабарылася наша сям’я, двое дарослых і двое дзяцей. Але і бабуліну мэблю нікуды не вынесеш. Колькі часу ў цеснаце пражылі.

Тым часам дах хаты, дзе мы жылі раней, давялося разбурыць. Вялікай трагедыі не было: пасля нашага пераезду Фёдар Фёдаравіч планаваў збудаванне «перапрафіляваць». Як цесляру яму патрэбна майстэрня, курам — седала.

У дадатак пад страхой хацелася мець месца для дроў. Добра памятаю, як бацька разам з братам Анатолем скідалі са страхі хаты кавалкі шыферу. Плоскія, вялікія і чорныя, яны ляцелі ўніз і гучна плюхаліся на зямлю.

На агледзіны

Новую кватэру сям’я атрымала ў мікрараёне Зялёны Луг, які толькі будаваўся. Аднойчы малога Андрэя пакінулі з Марыяй Іванаўнай, і бацькі разам з Фёдарам Фёдаравічам, узяўшы мяне, выправіліся ў бок Зялёнага Лугу. Дабіраліся доўга і з перасадкамі. Спачатку ад Шчорса на тралейбусе да плошчы Якуба Коласа. Потым на трамваі, які хадзіў толькі да вуліцы Валгаградскай. Як рухаліся далей, не памятаю. Настрой ва ўсіх радасны і ўзрушаны. Мы ішлі глядзець новую кватэру, у якой будзем жыць. Гэта ж велізарная падзея!

Адшукалі дом, шэры, пяціпавярховы. Перад ім, на адлегласці — агароджа, пад’ёмны кран і ўзведзеныя паверхі наступнага гмаху, які будзе мець нумар 8 і належаць вуліцы Сядых. Знайшлі свой пад’езд. Але ён зачынены, відаць, будаўнічыя клопаты не скончаныя. Уваходныя дзверы забітыя цвікамі, каб ніхто выпадковы не зайшоў.

Што рабіць? Шкада — не паглядзелі. Бо ехалі ўчацвярых праз увесь горад. Нехта з дарослых здагадаўся: якраз за нашым стаіць дом падобны.

У ім таксама тры пад’езды, пяць паверхаў. Вырашылі зазірнуць: можа, там людзі ўжо жывуць? Калі адкрыюць дзверы, мы хоць убачым, як выглядае кватэра знутры, як размешчаныя пакоі.

Сапраўды, дзверы адчынілі. Людзі ў той час менш баяліся незнаёмых. Атрымаць прасторную кватэру з гарадскімі выгодамі было шчасцем, падзеяй, якая мяняла звычкі і паўсядзённы побыт. Таму радаваліся за сябе і за іншых. Жыхары кватэры паказалі свае апартаменты. Маці і бацька выглядалі шчаслівымі. Мы ўжо рухаліся да ўваходных дзвярэй, калі ў напаўцёмнай прыхожай я прыкмеціла яшчэ адны дзверы.

— Тата, а што там? — спытала ціха.

Бацька засмяяўся:

— Сюрпрыз. Убачыш пазней, у нашай кватэры...

За тымі дзвярамі знаходзіўся ванны пакой, пра наяўнасць яго я, жывучы ў драўляным вясковым доме, нават не здагадвалася. Зазіраць у чужы ванны пакой бацька не лічыў тактоўным. У жніўні 1964 года сям’я перабралася ў Зялёны Луг. Пачыналася новае жыццё.

Раздзел трэці. Зялёны Луг

Краны, катлаваны, будоўля…

Часта здараецца так, што адны сем’і асвойваюцца і абжываюцца ў новай прасторы, а для іншых такія самыя кватэры толькі будуюцца. Памятаю: калі вечарам я клалася спаць у зале на канапе, дык нават у цемры, праз фіранкі было відаць і чуваць, што ўзводзіцца дом, які будаваўся якраз перад нашым. Праца там ішла ў дзве, а мо і ў тры змены. Хапала гукаў будоўлі, а зіхаценне зварачных апаратаў прабівалася нават праз фіранкі.

Тэрыторыя ў межах вуліц Каліноўскага, Сядых і Коласа (цяперашні Лагойскі тракт) у другой палове 60-х актыўна забудоўвалася. У мікрараёне кватэры атрымлівалі пераважна маладыя сем’і з дзецьмі. Таму адкрыліся ажно тры школы — №№ 93, 100 і 101, прычым, недалёка адна ад адной. Услед з’яўляліся дзіцячыя садкі, прадуктовыя крамы. Праўда, не адразу.

Нянька для брата

У жніўні, калі сям’я пераехала ў Зялёны Луг, мама задумалася, а дзе яна будзе працаваць. Адправілася ў бліжэйшую школу № 93. Яна побач з нашым домам, ісці літаральна пяць хвілін. Але ў школе, якая павінна вось-вось адкрыцца, свабодных ставак настаўнікаў рускай мовы і літаратуры ўжо не існавала. Штат набралі яшчэ вясной. Давялося шукаць вольнае месца ў школах, якія знаходзяцца далей.

Але перад тым трэба вырашыць немалаважнае пытанне: з кім пакідаць Андрэя, якому споўнілася толькі паўгода. Навучаныя горкім вопытам і маімі бясконцымі прастудамі, бацькі пра яслі для малога нават і не задумваліся. Пачалі шукаць няньку.

У той час, у сярэдзіне 60-х, шмат людзей перасялялася з вёскі, дзе жыццё было беднае і цяжкое, у горад, дзе побыт усё-такі аказваўся лягчэйшым. І таму ў нянькі часта наймаліся немаладыя вясковыя жанчыны. Яны жылі ў сем’ях, дапамагалі даглядаць дзяцей, часам гатавалі. У дадатак тыя жанчыны згаджаліся на невялікую аплату працы. Бо ніхто не шыкаваў, усе жылі вельмі сціпла.

У выніку задаволеныя аказваліся ўсе — нянькі, бацькі, якім спакайней, што дзіця дома, не трэба яго, соннае, а таму капрызлівае, цягнуць марозам у садок. Дачка ці сын дагледжаныя. Усё-такі аднаму дзіцяці ўвагі выпадае болей, чым у калектыве, дзе збіраецца 15 ці 20 бэйбусаў. У дадатак маці працавала ў школе, таму магла зарабіць і на няньку.

Не ведаю, як доўга прабыла ў нас першая памочніца. Відаць, бацькоў яна хутка расчаравала. У выхадны дзень пайшла да некага ў госці. Добра там узяла. І дамоў вярнулася нападпітку. І як такой малое дзіця даверыш? Яшчэ з рук незнарок выпусціць. Давялося развітацца. А вось другая жанчына, Надзея Сямёнаўна (магчыма, знойдзеная па рэкамендацыі), аказалася больш спакойнай і ўнушала давер. Яна пражыла ў сям’і два-тры гады. Андрэю і няньцы адвялі асобны пакой.

У бацькоў мелася спальня, яна з’яўлялася і кабінетам бацькі. Я спала ў зале, у прахадным па сутнасці пакоі. Але хто тады на падобныя нязручнасці зважаў? Ёсць уласная кватэра — і гэта велізарнае шчасце!

На самай справе вельмі важна, у якой прасторы разгортваецца тваё паўсядзённае жыццё. Які далягляд адкрываецца, калі ранкам ці вечарам падыходзіш да акна. У якім пакоі ці кутку чытаеш ці рыхтуешся да ўрокаў, думаеш і марыш, ясі і спіш.

Дзіцячы садок і завязаныя вушкі

Раней ці пазней, але брата ўсё-такі давялося аддаць у дзіцячы садок. Ці то Надзея Сямёнаўна вярнулася да сваёй сям’і, ці іншыя прычыны з’явіліся. Андрэй не надта любіў хадзіць у садок. Зрэшты, як і я, малая. Садок знаходзіўся на вуліцы Каліноўскага, за цяперашняй паліклінікай № 27. Ад дома трэба ісці праз мікрараён хвілін 20, часам болей. Ранкам туды заводзіў яго хтосьці з бацькоў. Забіралі па чарзе, здаралася, і я.

Зразумела, у дзіцячым калектыве брат час ад часу хварэў. Аднойчы ў садку яму сур’ёзна застудзілі вушы. Відаць, дзяцей паклалі спаць пры адчыненых вокнах, а на вуліцы было не надта цёпла. Потым мама не адзін год змагалася з ягонымі атытамі. І баялася, каб у сталым узросце яны не паўплывалі на вастрыню слыху.

Малое дзіця не заўжды ўсведамляе, захварэла яно ці не. А тое, што можна пабыць дома і не трэба выпраўляцца ў садок, брата радавала. У хатнім архіве захоўваецца мой алоўкавы малюнак, на якім чатырохгадовы Андрэй адлюстраваны менавіта ў той час. З малюнка глядзіць сімпатычны хлопчык-зайчык з завязанымі вушкамі. Калі хварэлі брат ці я, мама імкнулася браць бальнічны толькі ў крайнім выпадку. Не хацела прапускаць урокі ў сваіх класах. Бо школьныя праграмы насычаныя. Калі хтосьці з калег выйшаў на замену ў яе клас, дык на такую ж замену могуць потым папрасіць выйсці і яе.

З-пад ложка — і на ўрок!

Першы год у Зялёным Лузе, калі Тамара Фёдараўна працавала ў школе, што знаходзілася ў раёне Балотнай станцыі (цяпер тэрыторыя, блізкая да вуліцы Някрасава), ранкам яна імчала на аўтобус № 24. Яго канцавы прыпынак знаходзіўся там, дзе цяпер вуліца Кальцова спускаецца на Лагойскі тракт. Дзевяціпавярховыя гмахі з крамай «Дзіцячы свет» узніклі нашмат пазней.

На аўтобусе маці ехала да Балотнай станцыі. Ад прыпынку трэба прайсці яшчэ добры кавалак дарогі між прыватных дамоў. Пра той час Тамара Фёдараўна распавядала шмат смешных, часам анекдатычных гісторый. Напрык-лад, як збірала па хатах вучняў, якія не прыйшлі на ўрок.

Клас напаўпусты. І што рабіць, з кім урок праводзіць? Вакол школы аднапавярховыя дамы. Бацькі, якія працавалі на вытворчасці, вымушаны рана падымацца. А дзеці яшчэ спалі, потым у школу збіраліся самі. Каму цікава зімой, у прыцемках вылазіць з-пад цёплай коўдры і ісці на ўрокі? Таму некаторых вучняў маме даводзілася будзіць. А тых, хто схаваўся, выцягваць з-пад ложкаў. За нагу… У такіх выпадках сітуацыю ратавала добразычлівасць маці, яе здольнасць усё ператварыць у гумар, усведамленне, што дзеці па вялікім рахунку ні ў чым не вінаватыя.

Калі мама вярталася са школы ў тры-чатыры гадзіны дня, дык абедала. Часам аказвалася такая стомленая, што засынала на дзве-тры гадзіны. Вечарам займалася хатнімі справамі, дапамагала бацьку, перапісваючы яго артыкулы (у яго заўжды быў не надта разборлівы почырк). А потым да позняй ночы правярала стосы вучнёўскіх сшыткаў.

Падлога, якая рыпіць

Неўзабаве пасля пераезду выявіліся істотныя «мінусы» гарадской кватэры з выгодамі. Падлога непрыемна рыпела. Асабліва вечарам ці сярод ночы. Варта каму-небудзь з сямейнікаў у прыцемках пайсці на кухню, каб папіць вады, як пра яго маршрут імгненна даведвалася ўся сям’я. Хто-небудзь сонны абавязкова ўздымае галаву з падушкі:

— А ты куды? Што-небудзь здарылася?

— Спі. Усё ў парадку. На кухню.

Карацей кажучы, жыць немагчыма! Адным спаць, другім, калі трэба ўстаць. У адной красамоўнай дэталі — умовы тагачаснага жыцця.

Прычына такога рыпення простая. На бетонныя пліты, зробленыя на камбінаце, будаўнікі ў той час клалі не лінолеум, не ламінат, пакуль не вынайдзены, і зразумела, не паркет. Падлогай з’яўляліся пафарбаваныя пліты з ДСП, па сутнасці, спрасаванае пілавінне. Пліты абапіраліся на лагі, драўляныя брусы. Рыпенне ўзнікала і пасярэдзіне пакоя, калі пліты прагіналіся. І на стыках, бачных праз фарбу.

З тым рыпеннем трэба было тэрмінова штосьці рабіць. Бо калі яно ўзнікала па начах, дык усім дзейнічала на нервы. Аднойчы да нас з Грушаўкі прыехаў Фёдар Фёдаравіч, мой дзед, мамін бацька. Паколькі ён усё жыццё працаваў сталяром, сам збудаваў для сям’і прыстойны драўляны дом, дык добра разбіраўся ў падобных справах.

Цесць разам з зяцем, Міхасём Іосіфавічам, знялі ў адным пакоі плінтусы, а потым і пліты ДСП. Паглядзелі, што пад імі робіцца. У выніку пасярэдзіне пакояў, уздоўж і ўпоперак, паклалі дадатковыя лагі. Доўгія драўляныя брусы, на якія абапіраліся пліты. Сказаць — лёгка, зрабіць — не надта хутка. Давялося такім чынам уздымаць падлогу па чарзе ў кожным пакоі. Вядома, рыпець стала менш. Праўда, гадоў праз дзесяць рыпенне вярнулася.

Новая мэбля

Калі бацькі пераязджалі з Грушаўкі ў Зялёны Луг, дык забралі з сабой мэблю, што мелася ў іхняй драўлянай, па сутнасці, вясковай хаце: ложкі з жалезнымі спінкамі і шышкамі на канцах жалезных прутоў, старую шафу. Вядома, тая мэбля не стасавалася з пакоямі гарадской кватэры. А дзе ўзяць іншую?

Дзесьці праз год купілі сучасны мэблевы гарнітур. Думаю, у растэрміноўку. Меўся там і сервант для прыгожага посуду. Кніжная шафа, крэслы. Немалы стол, які мог раскладацца, калі прыходзілі госці. Той стол дзесяцігоддзямі потым служыў бацьку. Тут было яго асноўнае рабочае месца, за ім напісаны многія яго артыкулы і манаграфіі. На ім зручна было раскласці шматлікія паперы і кнігі.

Наладзіць побыт дапамагалі разнастайныя сталярскія таленты Фёдара Фёдаравіча. Тыя камплекты мэблі, якія цяпер называюцца «кухняй» і вырабляюцца шматлікімі фірмамі, тады не існавалі. Але дзед зрабіў дачцэ Тамары і яе сям’і зручны і акуратны буфет, які служыць да гэтага часу. Ён вузкі і плоскі, бо кухня малая, пяць метраў. Пазней дзед дадаў да буфета антрэсолі. Яны і буфет былі пафарбаваныя ў белы колер. На кухні з’явіліся ягонай канструкцыі стол і трывалыя, надзейныя табурэткі, якім цяпер болей за паўстагоддзя. Вынаходлівы дзед зрабіў такія ложкі, якія разбіраліся па частках. Таму іх не трэба было развінчваць, каб перасунуць на іншае месца.

Як дасягненне вынаходлівасці Фёдара Фёдаравіча ўспрымала я дзверы-купэ, якія аддзялялі залу ад прыхожай. Паміж залай і невялічкім калідорам мелася высокая, не надта патрэбная арка. Дзед «зашыў» яе з двух бакоў плітамі ДСП. Паміж імі на падлозе ўмацаваў «рэйкі». Дзверы рухаліся на падшыпніку. На тыя цуда-дзверы прыходзілі глядзець суседзі з дома і маміны калегі. Бо вельмі зручна! Напрыклад, на кухні смажыцца рыба, але водар ад яе не ляціць па ўсёй кватэры. А галоўнае зала робіцца пакоем ізаляваным, а не прахадным. Заўважу, канструкцыі дзвярэй, якія рассоўваюцца, і шафаў-купэ з’явіліся ў тагачасных кватэрах толькі праз два-тры дзесяцігоддзі.

Сценка з Вільнюса

У савецкія часы ўсё патрэбнае з’яўлялася дэфіцытам. А калі яно зручнае, практычнае і не надта дарагое, дык асаблівым дэфіцытам. У Вільнюсе жыў Іван Іосіфавіч, старэйшы брат бацькі. Там ён працаваў, ажаніўся, меў дваіх дзяцей — дачку Валянціну і сына Юрку. Таму вырашылі праз Івана заказаць у Вільнюсе вялізны кніжны стэлаж. Той, які цяпер называецца «сценкай». Заказалі строгую, дзелавую. Чатыры секцыі. Ёсць шуфляды, якія высоўваюцца. У ніжнім радзе шкло чорнае, уверсе празрыстае. У наяўнасці два адкідныя пісьмовыя сталы. Мне аддалі бліжэйшы да акна, дзе болей сонечнага святла, а мамін — бліжэй да дзвярэй. Пазней, калі стала студэнткай, а брат Андрэй — старшакласнікам, аддала яму свой адкідны стол.

Зразумела, прывезлі стэлаж у выглядзе агромністага набору дошак і пакета дробных дэталяў. Збіралі Фёдар Фёдаравіч і Міхась Іосіфавіч, цесць і зяць. Доўга корпаліся, але сабралі так, як трэба. Нічога не перакасілася. Шкло хадзіла па рэйках. Столікі вярталіся на месца. Як ні дзіўна, але блок, якому больш за паўстагоддзя, па-ранейшаму «жывы».

Лес, суніцы і сала

А цяпер пра сумесныя вандроўкі з бацькамі. Там, дзе заканчваліся дамы, услед за балотцам і нізінкай знаходзіўся зялёны лужок. Многія гады, яшчэ да таго, як з’явіліся вадаспады і водна-зялёны дыяметр, там любілі летам вабіць вольны час, гуляць і загараць сем’і, маці з малымі дзецьмі.

Далей за лужком — калгаснае поле. Там сеялі пшаніцу, часам садзілі кукурузу. Калі ў жніўні на поле выходзіў камбайн, каб зразаць кукурузу, дык амаль кожны год хтосьці з дзяцей ці падлеткаў гінуў. Хлопцы лазілі па калгасную (чытай — нічыйную кукурузу), а камбайнер звычайна не бачыў дзяцей між высокіх, большых за чалавечы рост сцяблін.

Недалёка ад цяперашняй шашы, што выводзіць на кальцавую, знаходзілася птушкаферма. Уздоўж яе крочылі, калі выпраўляліся на прагулку ў лес. Калі вецер пачынаў дзьмуць ад фермы, увесь мікрараён накрываў пах птушынага памёту. Бацька заўжды тонка адчуваў водар, нават калі яго яшчэ не паспелі пачуць усе астатнія. Таму моршчыўся, а мы імкнуліся як мага хутчэй прайсці гэты кавалак дарогі.

Ля самага лесу стаялі хаты вёскі Падбалоцце. Цяпер на тым месцы — вуліцы Карбышава і Цікоцкага, шматпавярховікі Зялёнага Лугу-5. За вёскай пачынаўся лес. Не засмечаная прыгарадная зона, а сапраўдны лес. Светлы, пераважна сасновы, дзе панавалі велізарныя гонкія дрэвы. Змрочнага ельніку было няшмат. Бацька часта тымі сцежкамі хадзіў. І сам, і мы разам з ім. Лес заўжды быў для яго, чалавека, які нарадзіўся ў вёсцы і ўнутрана, па сутнасці ніколі не адрываўся ад зямлі і здаровай сялянскай псіхалогіі, чымсьці незвычайным.

Смолкі дух, цішыня, водар ягад ці грыбоў — усё разам гаючая прастора. Паходы ў лес успрымаліся бацькам як магчымасць адшукаць цішыню, абдумаць свае літаратурныя ўражанні. Цікава: звычка і патрэба прайсці ў дзень чатыры-пяць кіламетраў захавалася на доўгія гады. Да сталага ўзросту.

Летам, калі бацькі сыходзілі ў адпачынак або рана вярталіся з працы, маці збірала невялікі запас ежы, пітва, запасное адзенне — на выпадак, калі пахаладае, і мы крочылі праз мікрараён у бок лесу. Гойдаліся на самаробным гамаку. Шукалі суніцы і чарніцы. Не памятаю, каб бацька вельмі любіў збіраць ягады і лазіць па гушчары. Ён звычайна ўладкоўваўся на паваленым дрэве з кніжкай ці часопісам. Штосьці чытаў, абдумваў.

Усе разам збіралі сухое галлё, раскладвалі вогнішча, пяклі бульбу. Выкатвалі яе галінкамі, бо рукамі не возьмеш. Бацька на агні смажыў скрылёчкі сала. Але трэба было адразу падставіць пад яго лусту хлеба. Часам кроплі тлушчу траплялі ў вогнішча, і яно пачынала іскрыць.

Цікавы штрых. Калі бацька некуды з’язджаў ці не меў часу з намі разам ісці, дык маці не рызыкавала з двума дзецьмі выпраўляцца далёка ў лес. Таму з мамай ішлі на недалёкі лужок, на ўскраіну лесу. Таму з дзяцінства ў мяне міжволі ўзнікала ўражанне: дзе бацька, там большы прастор і маштаб.

Даўнія, дзіцячыя вандоўкі па лесе нечакана згадваліся пазней. У 90-я гады і на пачатку новага стагоддзя, трапляючы ўпершыню ў незнаёмыя еўрапейскія гарады, я свабодна арыентавалася ў прасторы і не гублялася. Бо добра памятала папярэдні маршрут. Здольнасцю вольна адчуваць сябе на новай тэрыторыі валодаюць не ўсе, такую звычку няпроста набыць, калі раней не натрэніраваўся. Яна нарадзілася ў маім дзяцінстве сама, падчас доўгіх лясных падарожжаў. Ага, тут ішлі прама, потым павярнулі налева… Там — вырубка, а там раслі старыя раскідзістыя сосны...

Парашуты над полем

Маршруты лясных вандровак кожны раз былі розныя.

Здаралася, даходзілі да Баравой. Уладкоўваліся там на ўскрайку лесу, на посцілцы, узятай з дому. І назіралі, як самалёты робяць кругі над полем.

А потым, на вышыні, з іх вылятаюць і імкліва імчаць уніз чорныя кропкі. Гэта парашутысты. Раптам, у адзін момант кропка ператваралася ў яркі, рознакаляровы парашут. Сачыць за працэсам было захапляльна. Гэта здавалася момантам цуду, які ўзнікаў на тваіх вачах. Падышоўшы бліжэй, можна было ўбачыць, як парашутысты прызямляюцца, а потым пачынаюць складваць свае агромністыя парашуты.

Часам у лесе мы бачылі глыбокія, спецыяльна выкапаныя яміны. Яны мелі амаль квадратную форму, знаходзіліся недалёка адна ад другой і нагадвалі зарослыя хмызняком акопы часоў Айчыннай вайны. Былі выпадкі, калі траплялі ў далёкі лес за некалькімі шашэйнымі дарогамі. Праз дваццаць гадоў менавіта там адшукалі пахаванні ахвяр масавых рэпрэсій, што адбываліся пры канцы 30-х. Гэта тэрыторыя, якую пазней назвалі Курапатамі.

Што да скачкоў з вышыні, дык незвычайны працэс, калі парашуты раскрываюцца, можна было бачыць нават з акна нашай кухні ці з балкона. Бо гмахі Зялёнага Лугу-5 з’явіліся значна пазней. А першыя гады нашага жыцця тут можна было назіраць, як зранку сонца падымалася з-за лесу, ціха выплывала з-за ягонага зубчастага краю. У той жа прасторы ўдзень ці вечарам кружылі самалёты, выкідваючы парашутыстаў, аматараў экстрыму і вострых адчуванняў. Мы стаялі на балконе і лічылі:

— Глядзі, першы раскрыўся!

— Зараз яшчэ адзін…

— Ой, ужо тры!

«Лес сасновы — нібыта сабор…»

Уражанні дзяцінства, мабыць, самае лепшае, што застаецца ў памяці дарослага чалавека, які з узростам пачынае глядзець на свет з пэўным скептыцызмам. Тая наіўнасць, рамантычнае ўспрымання свету паступова сыходзіць. Але жывіць цябе заўсёды. Глыбокая любоў бацькі да лесу, хвойнага гушчару, маляўнічых, прасякнутых сонцам палянак, лічу, перадалася і мне. Цікавасць не да мітусні крам, кірмашоў, хаатычнага натоўпу, а фізічная неабходнасць наталіцца энергетыкай ад вялікай, неабсяжнай прасторы — лугу, поля, лесу. Таму ў свой час напісала верш, у якім былі такія радкі:

Лес сасновы — нібыта сабор,

Дзе калонамі гонкія сосны.

Дзе купалам неба шацёр,

А ў нізе луг сцелецца росны.

Пазней беларускі кампазітар Аліна Безенсон «пераклала» верш на музыку. А харавы калектыў «Жывіца», які існуе ў Дзіцячай школе мастацтваў, зрабіў твор сваёй музычнай візітоўкай і часта выконвае яго ў канцэртах.

Знакамітыя радкі Цютчава часта цытуюць дарэчы і недарэчы, дзе трэба і не трэба: «Нам не дано предугадать, Как наше слово отзовется, // Но нам сочувствие дается, Как нам дается благодать». Але тое ж можна сказаць не толькі пра словы, але і ўчынкі. Каб не было тых шматгадзінных прагулак і падарожжаў па лесе, наўрад ці пазней з’явілася б у мяне апавяданне «Свята печанай бульбы». Магчыма, яно ўвасабляе не толькі ідэальныя адносіны ўнутры сям’і, але і настрой узаемаразумення, глыбокай душэўнай радасці і згоды. Не ў кожнай сям’і яго можна дасягнуць. У нашай такая атмасфера, на шчасце, была. І падобны стан гармоніі між сабой і светам хацелася занатаваць, перадаць сабе і іншым.

Некалькі гадоў таму мяне запрасілі на сустрэчу з чытачамі-школьнікамі ў Цэнтральную кнігарню Мінска. Напрыканцы сустрэчы настаўніца, якая прыйшла разам з дзяўчатамі, з радасцю распавяла: апавяданне «Свята печанай бульбы» яна звычайна чытае вучням уголас на пачатку навучальнага года, калі абмяркоўваюць, хто і дзе адпачываў, што новае пабачыў. Чытае для настрою — уласнага і дзяцей.

«У чорным-чорным горадзе…»

Але вярнуся ў 1965 год. У выдавецтве «Навука і тэхніка» выйшла першая манаграфія бацькі: «Ад задумы да здзяйснення. Творчая гісторыя «Новай зямлі» і «Сымона-музыкі». Кніга напісана на аснове кандыдацкай дысертацыі. І навуковая праца, і кніга зрабіліся пачаткам бацькавага шматгадовага вывучэння творчасці Якуба Коласа, якое будзе доўжыцца наступнае жыццё.

Што адбывалася ў той год у сям’і? Я пайшла ў першы клас. Мама перайшла працаваць у школу № 93, якая знаходзілася блізка ад дома, таму цяпер яна была менш звязаная з транспартам і неабходнасцю вельмі рана падымацца. Калі ў раскладзе ўрокаў з’яўлялася «фортка» (вольныя ад урокаў 45 хвілін), магла і зазірнуць дамоў, каб паабедаць, крыху адпачыць ці прасачыць, чым займаюцца ўласныя дзеці.

Увесь другі пад’езд дома аддалі сем’ям супрацоўнікаў Акадэміі навук. Маладыя фізікі, біёлагі, філолагі сябравалі, часам хадзілі адзін да аднаго ў госці, пазычалі, калі было трэба соль, запалкі ці шклянку круп.

У двары ў мяне з’явілася некалькі сябровак, сярод іх — Жэня Чабярук, рухавая бландзіначка невялікага росту, з гарэзнай і хітрай усмешкай. Яна жыла ў суседняй кватэры. Маці Жэні, Алена Іванаўна, працавала ў Інстытуце мовазнаўства. Потым, калі Жэня вучылася ў 7 ці 8 класе, іхняя сям’я атрымала большую кватэру і з’ехала з Зялёнага Лугу. Далей нашы сцежкі разышліся, сляды Жэні згубіліся. Праз шмат гадоў я даведалася: Алена Іванаўна вывучала дыялекталогію, была сааўтарам многіх слоўнікаў, якімі мы карыстаемся, у 2000-м зрабілася лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі Беларусі за «Лексічны атлас беларускіх народных гаворак» у пяці тамах.

Яшчэ адна сяброўка, лірычная і задуменная Воля Абросава, таксама жыла праз сценку ад нас, але ў суседнім пад’ездзе. Некалькі гадоў таму я нечакана сустрэла яе ў Нацыянальнай бібліятэцы, дзе Вольга працуе. А ў той іхняй кватэры зараз жыве яе дачка, толькі ўжо са сваёй сям’ёй. Пазней, у школьныя гады ў мяне з’явіліся новыя сяброўкі. Часцей гэта былі аднакласніцы — Люда Падчасава, Іра Царкова, Лена Саржэўская, Іра Кароль. А самай лепшай сяброўкай надоўга засталася Ніна Старкова, з якой мы шмат гадоў сядзелі за адной партай.

Любімыя гульні ў двары — хованкі і «выбівалы». Нястрымны смех выклікала гульня ў сапсаваны тэлефон: ад супастаўлення слова, сказанага шэптам суседу, і таго, у што тое слова ператваралася пры канцы «ланцужка». Наіўная дзіцячая забава, а па сутнасці, — мадэль дарослых адносін, схема абсурду, па законах якога ў грамадстве распаўсюджваюцца чуткі і плёткі.

Яшчэ адным любімым заняткам нашай кампаніі было распавядаць страшныя гісторыі пра чорныя рукі і ногі. Лепей вечарам або ў прыцемках. Звычайна яны пачыналіся так: «У чорным-чорным горадзе…» Выслухаўшы шмат такіх гісторый, я доўга потым не магла заснуць. Як толькі заплюшчыш вочы, адразу паўстаюць жахлівыя чорныя рукі і ногі, якія чапляюцца да цябе. Калі фантазія так буяе, супакоіцца немагчыма. Пакруціўшыся з боку на бок, іду ў бацькоўскую спальню. Шэптам:

— Мама, мне страшна! Можна я паміж вамі лягу?

Мама, магчыма, і не супраць. Але бацьку, які хацеў выспацца, гэта не падабалася. У выніку я ўладкоўвалася побач з мамай, на яе ложку. І нарэшце спакойна засынала.

Любоў да канцтавараў

У дзяцінстве заўжды цікавей знаходзіцца побач з дарослымі: з бацькамі, бабуляй і дзядулем, чым з аднагодкамі. Дарослых сяброў я знаходзіла ўсюды. Адной з маіх прыяцелек была жанчына, якая прадавала канцтавары. Кіёск з неверагодным начыннем працаваў ва ўнутраным двары школы. Каб убачыць, што там, трэба падняцца па прыступках. Па драўляных паліцах было акуратна расстаўлена шмат прывабных рэчаў: атласы, контурныя карты, падручнікі наступных гадоў навучання. А таксама — сшыткі ў клетку ці лінейку. Звычайныя каштавалі 2 капейкі, больш гладкія і бліскучы, якія лічыліся дэфіцытам, — 3. Меліся алоўкі, гумкі. Я прыходзіла да той жанчыны, мы размаўлялі. Яна — у сваім кіёску, я — з боку вуліцы. Вельмі імпанавала, што яна мае дачыненне да ўсіх гэтых незвычайных рэчаў.

Як ні дзіўна, але любоў да чыстай паперы, нататнікаў, добра завостраных алоўкаў захавалася ў мяне і па сёння. Ёсць у гэтых простых рэчах таямніца і прыхаваны сакральны сэнс. З’явілася арыгінальная думка, мабільнік выключаны, дык чаму не запісаць яе на паперы? Не запішаш, лічы — згубіла, думка як прыляцела, так і паляціць далей, як птушка. Да кагосьці іншага.

Па грошы — і па марозе

Велізарны інтарэс да канцтавараў, а ў дадатак няўважлівасць аднойчы добра падвялі мяне. Вучылася ў класе трэцім. Мне трэба было купіць нейкую драбязу для школы. Але не ў кіёску, а ў краме, што на першым паверсе аднаго з гмахаў на вуліцы Коласа (назва «Лагойскі тракт» з’явіцца пазней).

Мама дала мне 25 рублёў, купюру бледна-фіялетавага колеру з партрэтам Леніна, калі паглядзець на святло. Купюра чырвонага колеру з партрэтам правадыра, мела намінал у 10 рублёў і называлася «чырвонцам». Драбнейшых грошай, відаць, дома не было. Удакладню: за 25 рублёў у той час можна тыдзень карміць сям’ю. Зарплаты некваліфікаваных работнікаў маглі складаць 40—50 рублёў, спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй — 80—90. Калі маеш 140—150 і болей, гэта лічылася багаццем. Улічым, кілаграм буракоў каштаваў 6—8 капеек, хлеб і батон 13—14, а пірожнае — 22.

Разглядаючы за вітрынай неверагодныя канцтавары, я згубіла кашалёк з агромністай на той час сумай. Страта выявілася, калі трэба было плаціць у касе. Але свет не без добрых людзей. Жанчына, якая знайшла кашалёк, пакінула ў краме адрас. Усё было б проста, калі б на вуліцы не стаяў моцны мароз градусаў 20, ды жанчына не жыла вельмі далёка ад крамы.

Мама мяне захутала, і я пайшла. Мінула цяперашні Лагойскі тракт. Потым рушыла наўскасяк па полі, праз вялікі ўзгорак (яго зрэзалі, калі будавалі Зялёны Луг-6). Далей трэба было ісці амаль да лесу. Не магу сказаць, што было страшна, бо ў той час з бацькамі мы хадзілі шмат. І вось я ў вёсцы, адшукала па згаданым адрасе жанчыну. У выніку да мяне вярнуліся запаветныя грошы. А крочыць назад аказалася нашмат весялей.

Савецкі побыт

Распавяду пра рэаліі тагачаснага паўсядзённага жыцця. У побыце нават гарадскіх сем’яў хапала прыкмет натуральнай гаспадаркі. Некалькі маляўнічых штрыхоў. Напрыклад, селядцы прадаваліся ў краме з бочкі, ніякіх вам філе. Прынеслі дадому — трэба адрэзаць галаву, плаўнікі, хвост. Той расол, з якога ў краме вымалі селядзец, у вёсцы называлі «лёк». Мая маці часам успамінала жарт, які чула на Грушаўцы: «Лёк, у якім сабака мок». Смешна, але і каларытна.

Калі набылі курыцу, дык на ёй можна было заўважыць рэшткі белага пер’я. Таму перш чым варыць яе ці смажыць, трэба абсмаліць над газавай гарэлкай, а перад тым зняць жалезную рашотку, якая перашкаджала смаліць. Напярэдадні 7 лістапада ў магазінах «выкідвалі» ў продаж вялікія партыі карпа, звычайнага ці «люстранога». Відаць, каб савецкія людзі, затарыўшыся танным і дэфіцытным прадуктам, годна адзначылі чарговую гадавіну Кастрычніцкай рэвалюцыі. Ніхто тады нават уявіць не мог, што бананы ці мандарыны могуць прадавацца круглы год і за імі не трэба стаяць на марозе ў чарзе. Калі я ўпершыню пакаштавала бананы, яны мне не вельмі спадабаліся. Зялёныя звонку, незразумелы мыльны смак. Ніхто не патлумачыў, што яны могуць быць жоўтыя і спелыя.

Кожная гаспадыня, якая імкнулася мець разнастайнае меню, спадзявалася на ўласныя кулінарныя здольнасці, а таксама на тоўстую кнігу «О простой и здоровой пище». У будзённыя дні елі тое, што хутка гатавалася: супы і кашы, бліны, аладкі, амлеты. Але на святы і ў выхадныя дні маці імкнулася прыгатаваць штосьці адметнае: заліўную ці фаршыраваную рыбу, курыныя адбіўныя, селядзец «пад шубай».

Тая невымерная, бясконцая галеча, якой былі афарбаваныя 60-я і 70-я гады, цяпер успрымаецца беднасцю, а тады выглядала нормай. Іншага ніхто не бачыў. Бо ўсе так жылі, і мы такія, як усе. вымушаная, няхай і неўсвядомленая беднасць пры ўсіх мінусах мела некалькі плюсаў.

Маленькія зарплаты прывучалі не купляць нічога лішняга. Неверагодная, фантастычная вынаходлівасць выпрацоўвалася якраз у адпаведнасці з прымаўкай «голь на выдумки хитра»... Кожны кавалачак тканіны, якая ёсць у доме, ператваралі ў штосьці патрэбнае з дапамогай фантазіі. Зазіралі ў крамы кшталту «Мерны лоскут», дзе прадаваліся абрэзкі тканін, ці крамы «Зрабі сам», дзе танна можна было купіць амаль усё патрэбнае для рамонту. Ніхто не турбаваўся наконт модных марак і шопінгу (апошняга не існавала). У дадатак жыццё ў беднасці прывучала да думкі, што горш не будзе, а калі будзе лепей, дык заўсёды справімся. Мы ж беднасць адолелі!

Як назбіраць на марожанае?

Дзіўлюся, што маці з бацькам ніколі не канфліктавалі, не спрачаліся і тым больш не сварыліся з-за грошай або з-за таго, што іх не было. Яны ёсць — купляем тое, што трэба. Няма — чакаем зарплату ці эканомім. З таго часу помніцца шмат смешных сітуацый.

Мы з братам дома. Лета, цёпла. Таму хочацца купіць марожанае, ды на дзве порцыі, відаць, не хопіць. Дзе ж узяць грошы? Шкада, што пустыя малочныя бутэлькі нядаўна здалі. Здагадваюся: у кішэнях зімовых паліто і куртак, якія вісяць у шафе, магчыма, засталіся манеткі. Так і ёсць. Ура — назбіралі! Калі пахвалілася бацьку сваёй вынаходлівасцю, ён засмяяўся: «Вось гэта і ёсць сапраўднае жыццё! Калі грошай няма…»

Што мы толькі не прыдумвалі, каб крыху пабагацець і зрабіць жыццё больш радасным! Аднойчы ў бліжняй аптэцы я ўважліва вывучыла, па якой цане прымаюць высушаныя лекавыя расліны. Самы высокі кошт мелі пялёсткі валошак. Таму падчас бліжэйшага паходу ў лес угаварыла ўсю сям’ю пазбіраць кветкі ля краю прасёлкавай дарогі, там, дзе пачыналася жытнёвае поле. Бацька паставіўся да такой ідэі з лёгкай іроніяй, але валошак назбіралі.

Я насушыла, у аптэку здала. Праўда, яны аказаліся надзвычай лёгкія, амаль бязважкія, як матылі, таму вялікую суму не атрымала. Ды радасці — зарабіла сама! — аказалася болей.

Бабуля — краўчыха

Калі брат і я былі малыя, а бацькі маладыя, звесці канцы з канцамі дапамагала і прафесія бабулі Марыі Іванаўны. Яна шыла з задавальненнем — маме, мне, брату. Нават зяцю. Фёдар Фёдаравіч і Марыя Іванаўна час ад часу прыязджалі да нас у Зялёны Луг у госці. Ездзілі ў госці і мы да іх, прычым, з ахвотай. «Госці» былі магчымасцю пабачыца і даведацца пра ўсе сямейныя навіны. Гарадскі тэлефон у бацькоў з’явіўся не адразу. Але нават калі ў іх ёсць, а на Грушаўцы няма, дык куды тэлефанаваць?

Перад пачаткам навучальнага года мама ці я зазіралі на Грушаўку. Не толькі, каб узяць з сабой смачных яблык ці груш. Бабуля з задавальннем зразала некалькі букетаў свежых кветак, каб брат ці я занеслі настаўнікам 31 жніўня ці 1 верасня. Букеты прыгожыя і эканомія бясспрэчная.

Прыязджалі бабуля і дзядуля на Новы год ці на дзень нараджэння мамы, таты, братаў і мой. З падарункамі і смакатой з уласнага саду і агароду. Першай часткай гасцявання былі размовы і святочны стол. Другой — прымеркі, якіх я заўжды чакала з радасцю. Бабуля была так захоплена сваёй прафесіяй і мела такое цярпенне, што была згодная ўдасканальваць чарговую сукенку да таго, пакуль тая не сядала ідэальна па фігуры. Прычым, гэта датычылася не толькі адзення для хатняга ўжытку, — кшталту халатаў, сукенак дзіцячых ці дарослых, але і святочнага. Элегантна і годна выглядалі пашытыя бабуляй касцюмы, у якіх мама выпраўлялася ў школу на ўрокі і на святочныя мера-прыемствы. Хутка шыць у бабулі пачалі і маміны калегі.

Куртачка для зяця

Школьніцай і студэнткай я доўгі час не магла зразумець сутнасць анекдотаў, у якіх адлюстроўваліся адносіны зяця і цешчы. Мо таму, што не бачыла на ўласныя вочы такіх стасункаў між імі, дзе панавалі б непрыязнасць адно да аднаго, непрымірымасць, раздражненне, кпіны і папрокі.

Адносіны Міхася Іосіфавіча да бацькоў жонкі выглядалі ідэальнымі. Не столькі спакойна-карэктнымі, колькі цёплымі і добразычлівымі. Ніводнага кепскага слова, у вочы ці за вочы. Бацька заўжды адчуваў удзячнасць за тое, што некалі на Грушаўцы цесць і цешча аддалі маладой сям’і асобны дом, няхай і без гарадскіх зручнасцяў. (Да таго часу, пакуль мае бацькі не пажаніліся, у той будыніне жылі кватаранты.)

Міхасю Іосіфавічу заўжды былі цікавыя ўспаміны Фёдара Фёдаравіча пра вёску ў 30-я гады, пра вайну і пасляваенны побыт. Яму імпанавалі выключныя цяслярскія таленты цесця, разнастайная мэбля, якую ён рабіў і якая ўпрыгожвала дом на Грушаўцы, а потым і нашу кватэру ў Зялёным Лузе. Тата захапляўся невычэрпным запасам каларытных прымавак і прыказак, якія ведала яго жонка. Яна пераняла іх ад сваіх бацькоў, і ў першую чаргу ад маці, Марыі Іванаўны. Бо жарцікі мінскія і магілёўскія, якія ведаў бацька, адрозніваліся.

Ведаючы такія стасункі, адносіны між імі, не дзіўлюся, што яна з задавальненнем шыла зяцю куртачкі. І летнія, і разлічаныя на больш халоднае, восеньскае надвор’е. Той любіў зручныя і «дэмакратычныя» рэчы, з ахвотай іх насіў. Гэтаксама, як і звязаныя Марыяй Іванаўнай цёплыя і надзейныя кепкі.

Захапленні

Дзяцінства — час усведамлення ўласнай свабоды. Неабсяжнай і бязмежнай. Ніхто не сядзеў дома. Заўжды некуды збіраліся, беглі, імчалі.

Тое, што ў студэнцкія гады бацька любіў спорт, захапляўся лёгкай атлетыкай, з задавальненнем бегаў кросы (у архіве нават фота засталося — у спартыўнай майцы з прышытым на ёй нумарам), вядома, паўплывала і на нас з братам. Да атлетыкі ў мяне справа мо і не дайшла, але я хадзіла ў секцыю, дзе ігралі ў гандбол. Ляўшуны там, такія, як я, былі асабліва запатрабаваныя, бо яны забіваюць галы нечакана, з левай рукі. Займалася я і гімнастыкай, праўда, нядоўга. Былі і гульні ў валейбол, бадмінтон на школьным двары. Брат доўгі час захапляўся фехтаваннем і з азартам хадзіў на трэніроўкі.

Вечарам у суботу ці нядзелю дома мы досыць часта ігралі ў шашкі ці шахматы. Спачатку — маці з бацькам. Потым і мяне з Андрэем яны навучылі.

У доме з’явіліся тоўстыя кніжкі з шашачнымі і шахматнымі эцюдамі. У нас калі штосьці рабілася, дык абавязкова грунтоўна. Расстаўляючы на дошцы фігуры, тата з усмешкай казаў: «Давненько не брал я в руки шашек…» (пазней, калі пачалі вывучаць «Мёртвыя душы» Гогаля, высветлілася, што гэта рэпліка Манілава). Паралельна з заняткамі ў школе я хадзіла ў гурток, дзе гулялі ў шашкі і шахматы. І нават займела па іх разрад.

Захаплялася і мастацтвам. Дома мы з братам ладзілі для гасцей лялечны тэатр: для гэтага самі прыладзілі шырму, мелі белыя пальчаткі і галовы розных звяроў. Паспрабавала я займацца ў студыі выяўленчага мастацтва. Не пайшло, затое малявала акварэллю, алоўкам, спрабавала тэхніку «туш — пяро». З ахвотай ляпіла з гліны. Думаю, у дзяцінстве спрабаваць сябе ў розных відах спорту і жанрах мастацтва — натуральная патрэба. Калі ж бацькі не забараняюць, а толькі падахвочваюць, у тым выяўляцца іхняя мудрасць. Толькі такім чынам можна зразумець, якія ў дзіцяці захапленні часовыя, а якія здольнасці потым паўплываюць на выбар прафесіі.

«Вайна і мір» — у школьнай сталоўцы

Чым запомніліся пачатковыя класы школы?

Як ні дзіўна, паказам фільмаў у школьнай сталоўцы, якая ператваралася ў актавую залу. Ніякіх кінатэатраў паблізу не існавала. Да таго часу, калі ў кожнай кватэры з’явіцца тэлевізар, было яшчэ далёка. Таму па вечарах у суботу, у школу прывозілі кіно. Так я і мае аднакласнікі паглядзелі фільм «Яна абараняе Радзіму» з Верай Марэцкай у галоўнай ролі. Потым нам зрабілі шыкоўны падарунак — па суботах круцілі па адной серыі фільма Сяргея Бандарчука «Вайна і мір». Таму па славутай экранізацыі мы пазнаёміліся з творам, а таксама з Вячаславам Ціханавым у ролі Андрэя Балконскага і Людмілай Савельевай у ролі Наташы Растовай раней, чым прачыталі раман.

Кнігі, кнігі, кнігі…

Пра хатнюю бібліятэку, кнігі, падшыўкі газет і часопісаў, якія меліся ў кватэры, варта сказаць асобна. Кнігі займалі агромністае, ці не галоўнае месца ў жыцці тагачаснай інтэлігенцыі. Калі сям’я пераязджала з Грушаўкі ў Зялёны Луг, дык усе кнігі змяшчаліся толькі ў адзін стэлаж. Велізарная бацькоўская бібліятэка збіралася паступова. Тата і мама заўжды выпісвалі шмат перыёдыкі. Падшыўкі часопісаў «Вопросы литературы», «Новый мир», «Полымя», «Маладосць» займалі цэлыя паліцы ў кніжнай шафе.

Былі ў нашай бібліятэцы кнігі, якія купляў сам бацька. Гэта выданні класікаў і сучасных беларускіх пісьменнікаў, што патрэбныя для працы. А таксама манаграфіі і калектыўныя зборнікі, якія бацьку ўручылі калегі, крытыкі і літаратуразнаўцы, з дарчымі надпісамі. Уласная калекцыя паступова збіралася і ў мамы. Паколькі яна выкладала ў школе рускую літаратуру і мову, дык ёй нельга было абысціся без рускай і замежнай класікі, метадычных выданняў. Хапала на паліцах і альбомаў мастакоў. Таксама, як і розных слоўнікаў, даведнікаў, энцыклапедый. У брата Андрэя, які ў сярэдніх класах захапіўся фізікай, былі свае стосы кніг.

Яшчэ ў 5—6 класе я пачала збіраць выданні і кнігі, звязаныя з музыкай, танцам, тэатрам. Многія каштоўныя кнігі ў 70-я і 80-я гады былі ў дэфіцыце. Але ў бацькоў не было звычкі мець дома абсалютна ўсё. Таму ў школьныя гады я адразу запісалася ў дзве бібліятэкі. Шмат каштоўных кніг бацька прыносіў з абанементаў бібліятэк Акадэміі навук і Дома ўрада.

«Ленін заўжды жывы!»

Колькі слоў пра тое, як ставіліся бацькі да савецкай ідэалогіі.

Цяпер, калі чытаеш чые-небудзь успаміны пра той час, узнікае ўражанне, што ў савецкі час нязгоднымі з лозунгамі і ідэямі, якія панавалі тады, былі ледзь не ўсе. А дысідэнтам, відавочным ці прыхаваным, з’яўляўся ці не кожны другі. Але на самай справе было не так. Сістэма трушчыла, нявечыла і выкідвала нязгодных з ёю. Таму на ўласнай кухні ты можаш распавядаць якія заўгодна анекдоты пра «дарагога Леаніда Ільіча» і членаў Палітбюро, але прылюдна, уголас — ні ў якім разе! Гэта дорага каштавала б чалавеку і яго блізкім. Бацька з усмешкай згадваў: калі навуковы артыкул ці раздзел у кнізе скончаны, пасля трэба абавязкова дадаць некалькі цытат з работ Леніна ці Маркса. Такімі былі правілы гульні.

Свядомасць, мысленне, сістэма каштоўнасцей грамадства знаходзіліся пад моцным прэсінгам. Прывяду некалькі прыкладаў. Напярэдадні гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі, 7 і 8 лістапада (абодва дні лічыліся выхаднымі) па тэлевізары абавязкова «круцілі» фільмы, дзе галоўны герой — правадыр. Карціны «Ленін у 1917 годзе», «Ленін у 1918 годзе», «Ленін у Польшчы», «Шостага ліпеня». Хапала стужак пра Дзяржынскага, Свярдлова, герояў Грамадзянскай вайны. Часта іх здымалі знакамітыя рэжысёры, у галоўных ролях былі занятыя вядомыя артысты. Партрэты Леніна віселі ў кожным класе і школьных калідорах. Песень пра Ільіча — не злічыць. Памятаю, падчас заняткаў школьнага хору, куды я хадзіла ў 3—4 класе, з вялікім энтузіязмам развучвалі песню:

Ленин всегда живой,

Ленин всегда со мной —

В горе, надежде и радости.

Ленин в твоей весне,

В каждом счастливом сне,

Ленин — в тебе и во мне.

Аўтарамі той песні, якая ў савецкія часы часта гучала па радыё, на партыйных сходах, былі паэт Леў Ашанін і кампазітар Серафім Тулікаў. Не апошнія асобы ў тагачаснай мастацкай іерархіі.

У школьных і гарадскіх бібліятэках мелася шмат ілюстраваных кніг і зборнікаў пра Ільіча, адрасаваных дзецям. Яны былі напісаныя добрай мовай, папулярна і зразумела. Думаю, літаратурная Ленініяна з’яўлялася адным з галоўных складнікаў тагачаснай ідэалогіі. Нават у старэйшых класах, у праграме на літаратуры хапала твораў, прысвечаных Леніну. Сярод аўтараў былі паважаныя пісьменнікі. Напрыклад, аповесць Валянціна Катаева «Маленькія жалезныя дзверы ў сцяне» прысвячалася эмігранцкаму жыццю Леніна ў Парыжы на пачатку ХХ стагоддзя. Аповесць Эмануіла Казакевіча «Сіні сшытак» мела першапачатковую назву «Ленін у Разліве» (пазней рэжысёр Леў Куліджанаў зняў паводле аповесці фільм). Папулярнымі з’яўляліся і творы пра Леніна Марыэты Шагінян, яе тэтралогія «Сям’я Ульнавых».

Грамадскае прызнанне аўтара і велізарныя тыражы яго кніг у той час былі паяднаныя. Каб месяцамі працаваць у архівах, шукаючы патрэбныя падрабязнасці ў біяграфіях герояў, аддаваць творам гады жыцця, мабыць, трэба было хоць бы часткова верыць у тое, што пішаш. Ці ўсведамлялі аўтары кан’юнктурнасць сваіх намаганняў, а калі ўсведамлялі, дык у якой ступені? — сёння на такое пытанне ніхто не адкажа. Але хто мог тады падумаць, што гэтыя кнігі і скульптуры, як і фільмы, карціны, кантаты і песні, — гісторыя неўзабаве бязлітасна спіша ў архіў.

Піяніна «Беларусь»

Чорнае элегантнае піяніна «Беларусь» бацькі купілі мне неўзабаве пасля таго, як мы пераехалі ў новую кватэру. Выплачвалі ягоны кошт у растэрміноўку, імаверна, год. Заўважу, кватэра была напаўпустая, у ёй не хапала неабходнай мэблі. Хто мог тады прадбачыць, што з музыкай будзе звязана ўсё маё наступнае журналісцкае жыццё? Бо добра размаўляць з кампазітарамі, спевакамі ці інструменталістамі, ведаючы, што такое ноты цэлыя і «восьмыя», лігі, дыезы, бемолі і бекары.

Настаўніца музыкі, Людміла Міхайлаўна была жанчынай усмешлівай, добразычлівай і на дзіва цярплівай. Бо часам у мяне хапала настойлівасці, каб паступова засвоіць складаныя музычныя творы, а часам і не. Каб авалодаць фартэпіяннай тэхнікай неабходна было прыкласці шмат высілкаў. Не абысціся тут і без захопленасці музыкай, а мо і фанатызму. Заўвага настаўніцы гучала так:

— Таня, чаму ты кожны раз іграеш няправільнымі пальцамі? Не тымі, што пазначаны ў нотах? Паспрабуй тымі! Атрымаецца нашмат прасцей…

Заняткі музыкай прыносілі велізарную асалоду. Жывы гук, асабліва, калі гэта творы класікі, багатыя на запамінальныя і пранікнёныя мелодыі, напаўняе прастору кватэры асаблівай энергетыкай. Адухоўленасцю і лёгкасцю. Разбіраючы па нотах чарговы твор, які трэба развучыць дома, я з радасцю знаходзіла галоўную музычную тэму, і, іграючы, казала маме, якая штосьці гатавала на кухні:

— Ты чуеш мелодыю?

— Не, пакуль не чую, — не вялася маці на мае эмоцыі.

Ці сапраўды не пазнавала тое, што немагчыма не пазнаць, ці я пакуль слабавата іграла — цяпер цяжка сказаць.

Надзвычай імпанавалі мне заняткі па музычнай літаратуры і ўсё, звязанае з біяграфіямі кампазітараў, гісторыяй стварэння опер і балетаў. Але я вельмі не любіла музычныя дыктоўкі і сальфеджыа. Не разумела, на што яны патрэбныя. Зразумела толькі праз шмат гадоў, калі ў свядомасці пачалі ўзнікаць уласныя мелодыі. А як іх запісаць? Без сальфеджыа і ведаў тэорыі музыкі ты бездапаможны.

Сем гадоў заняткаў музыкай далі мне шмат. У пэўны момант зразумела: піяністкай не стану, таму далей няма сэнсу займацца музыкай штодня. Але той час выклікаў у мяне велізарную цікавасць да музычнай сферы. Так, не хапала выканаўчай тэхнікі або здольнасці імправізаваць, але сам працэс ігры моцна мяняе ўнутраны стан чалавека. Ён выхоўвае, фарміруе пачуцці, змяняе ягонае ўспрыманне мастацтва і іншых людзей.

Нават перастаўшы займацца музыкай, я час ад часу купляла новыя ноты. У мінскай краме, якая так і называлася — «Ноты» і знаходзілася на вуліцы Леніна. У Маскве, калі туды трапляла. У часопісе «Музыкальная жизнь» друкаваліся нотныя старонкі з папулярнымі песнямі, рамансамі, опернымі арыямі. Стосы нот захоўваюцца ў маёй кватэры і цяпер.

Памятаю, мне споўнілася 12—13 гадоў, калі бацька прынёс з Акадэмічнай бібліятэкі манаграфію музыказнаўцы Арнольда Альшванга пра Чайкоўскага. У тоўстай кнізе, што мела 500 старонак, хапала нотных прыкладаў, якія можна прайграць на фартэпіяна. Прычым, мелодыі асноўных арый, дуэты, уверцюры, хары. Колькі разоў я згадвала тую манаграфію праз шмат гадоў, калі на пачатку 2000-х працавала над п’есай, прысвечанай Чайкоўскаму!..

Дзеці свае і чужыя

У пачатковай школе вучыліся чатыры гады. Мая першая настаўніца Алена Мікалаеўна выкладала ўсе прадметы. Весці ўрокі фізкультуры, спеваў, выяўленчага мастацтва прыходзілі іншыя. Пасля чацвёртага класа пачатковая школа заканчвалася, у пятым настаўнікі па ўсіх прадметах аказваліся розныя.

Маці, Тамара Фёдараўна, спецыяльна ўзяла сабе наш, 5 «А», клас. Бо хацелася, каб дачка атрымала грунтоўную адукацыю па мове і літаратуры.

Вядома, між мамай і мной узнікала няпростая псіхалагічная сітуацыя. Але маці абрала такую разумную і бездакорную лінію паводзін, што ні ў кога старонняга не ўзнікала ніякіх пытанняў. Ніякіх асабістых, сямейных размоў у школе мы не вялі. Ва ўсім — строгасць, пэўная афіцыйнасць. Для ўсіх размоў ёсць дом і вольны час.

Чалавек, выключна добры і чулы, маці ўмела быць строгай і падчас урокаў моцна трымала ў руках лейцы ўлады. Папярэдні вопыт яе пераканаў: калі вучні «сядуць» слабавольнаму настаўніку на галаву (пачнуць у час заняткаў займацца староннімі справамі, галёкаць і размаўляць), добрага выніку ў вучобе не чакай. Самыя прагрэсіўныя методыкі і парады не дапамогуць, вучоба зробіцца бессэнсоўнай. Бо ў кожным класе хапала тых, хто вучыцца не хацеў. Няхай іх усяго 3—4 чалавекі, але хуліганістыя падлеткі звычайна досыць агрэсіўныя, маюць шмат разбуральнай энергіі і жадання парушаць парадак, якога патрабаваў настаўнік.

Тамару Фёдараўну пабойваліся вучні тых класаў, дзе яна працавала. Калі яна ўваходзіла і абводзіла клас строгім, нават суровым паглядам, то вучні ўсведамлялі: лепш паводзіць сябе як належыць. Не забуду інтанацыі, з якой яна прамаўляла, калі пачыналі пісаць дыктоўку або пераказ тэксту:

— Так. Закрылі ўсе падручнікі... Не наеўся — не наліжашся!

Тое афарыстычнае «не наеўся — не наліжашся» згадвалі неаднойчы. І ў класе, і ў сям’і. Але самае галоўнае: на яе ўроках было неверагодна цікава!

Тыповая карцінка з натуры. Вечар. Засынаю, а мама, накрыўшы лямпу газетай, правярае за сталом стосы вучнёўскіх сшыткаў. Пад канец чвэрці ці года тых стосаў збіралася вельмі многа, таму правярала яна іх да паўночы. Маці грунтоўна рыхтавалася да кожнага ўрока. У сярэдзіне і напрыканцы лета пачынала перачытваць творы, якія потым будзе з класам разбіраць і аналізаваць. Часам я цікавілася:

— Мама, а навошта? Ты ўжо гэтыя тэксты не адзін раз чытала...

— Не, сёе-тое забыла. Трэба аднавіць уражанні.

Сваё захапленне літаратурай, творчасцю класікаў і сучасных пісьменнікаў Тамара Фёдараўна імкнулася перадаць вучням. Яе пытанні падчас абмеркавання тэксту былі ў такой ступені глыбокія і сутнасныя, што вучні не заўсёды маглі адразу адшукаць адказ. Яе ўрокі літаратуры, асабліва ў старэйшых класах, пачыналіся з вершаў. Кожны чытаў на памяць тое, што выбраў сам і што асабліва яму падабалася. Гэта стварала адпаведны настрой. Таму вучні ўрокі літаратуры ўспрымалі як творы мастацтва, і атмасферу гэтых урокаў не проста перадаць словамі.

Настаўнікі мовы і літаратуры часта аддаюць перавагу нейкай адной з дысцыплін. Ці мове, ці літаратуры. Веданне мовы, арфаграфіі і пунктуацыі прадугледжвае наяўнасць у характары педагога пэўнага педантызму, паслядоўнасці, здольнасці памятаць правілы і строга іх прытрымлівацца. А захопленасць літаратурай не існуе без пэўнага рамантызму, наяўнасці фантазіі, чуласці да мастацкага слова. У асобе Тамары Фёдараўны любоў да прадметаў, якія яна выкладала, натуральна спалучалася. Удзячнасць строгаму і патрабавальнаму настаўніку літаратуры адчуваеш усё наступнае жыццё. Асабліва, калі абраная прафесія палягае ў гуманітарнай сферы.

Беларускую мову ў нашым класе наогул не вывучалі. Бо ў ім сабралася шмат дзяцей ваенных, якія часта пераязджалі з гарнізона ў гарнізон. Яны маглі пісаць заяву, і мовы ў раскладзе ў нас не мелася. Таму засваенне правіл мовы для мяне расцягнулася на доўгія гады. Чыталі тое, што было па праграме. Патрабаванні на экзаменах за 8-ы клас былі такія: трэба ведаць, як называліся першы (другі, трэці) зборнікі, выдадзеныя Купалам ці Коласам. І ў якім годзе здарылася падзея. Чыста фармальныя звесткі пра пісьменнікаў на маё ўспрыманне літаратуры ніяк не ўплывалі. У дадатак усе аўтары здаваліся падобнымі. Усе пісалі пра «пана сахі і касы», абураліся цяжкай доляй селяніна, а пасля 1917 года ўслаўлялі рэвалюцыю, Леніна і савецкі лад жыцця. Разуменне адметнасці вобразаў, мовы і стылю айчынных класікаў прыходзіла пазней, праз самастойнае чытанне.

Але вярнуся да абмалёўкі мамінага характару. Аўтарытэту педагога заўжды дадае справядлівасць. У ацэнках ведаў і паводзін вучняў. У маці ніколі не было любімчыкаў і суб’ектыўных адзнак. Ніхто і ніколі не сказаў мне ў школьным калідоры: «Ну, табе маці па блату пяцёрку паставіла!»

Тады існавала пяцібальная сістэма адзнак. Калі ўсе пісалі сачыненне на 5—6 старонак, дык я — на 15. Асабліва пасля вывучэння «Вайны і міру» Талстога. Я павінна была чытаць і ведаць больш за ўсіх, каб маці не чырванела за мае адзнакі.

Геній стасункаў

Разам з мамай ідзём па мікрараёне. У прадуктовы або на пошту. Часам паход расцягваўся на гадзіну ці дзве. Бо праз кожныя 10 хвілін яе спынялі знаёмыя. У мікрараёне Тамару Фёдараўну ведаў, здаецца, кожны. І бацькі тых дзяцей, якія вучацца ў школе № 93, і бацькі тых, хто вучыўся ў ёй у мінулыя гады і даўно школу скончыў. Нейкім неверагодным чынам маці памятала не толькі прозвішчы, але імёны і імёны па бацьку мам, тат і бабуль сваіх вучняў. Ведала безліч гісторый пра тое, што робіцца ў пэўнай сям’і.

Праўда, ніколі той «закрытай» інфармацыяй не злоўжывала, нікому старонняму не пераказвала.

Ёй давяралі сямейныя сакрэты. Раіліся, як лепей знайсці падыход да яршыстага, непаслухмянага падлетка. Думаю, тут уплываў яе аўтарытэт настаўніцы, класнага кіраўніка, педагога. Чалавека, здольнага не толькі выслухаць іншага і паспачуваць яму, але і актыўна паўплываць на паводзіны, характар, у рэшце рэшт, на лёс сваіх вучняў. Чалавека, які заўжды адгукаўся на чужую бяду, мог маральна падтрымаць. Ёсць людзі, якія прыніжаюць цябе да свайго ўзроўню. Ёсць тыя, якія ўздымаюць да ўласнага ўзроўню. Маці заўжды належыла да другой катэгорыі. Думаю, многія бацькі адчувалі тое лёгкае і светлае біяполе, якое вакол яе заўжды існавала. Такое «счытваецца» падсвядома. У студэнцкія часы мне трапіўся артыкул вядомага псіхатэрапеўта Уладзіміра Леві, які меў красамоўную назву: «Геній стасункаў як чалавек просты». Такая фармулёўка ідэальна адлюстроўвае характар Тамары Фёдараўны.

«Як замежны карэспандэнт»

Бацькі заўжды ўспрымаліся мной як людзі не банальных учынкаў і арыгінальнага, творчага погляду на свет. Прычым, сутнасць таго, што яны рабілі, аказвалася відавочнай не адразу, а праз нейкі час.

Мы з братам былі малыя, калі тата купіў кінакамеру (аматарскую, 8-міліметровую), праектар і экран. Ён перыядычна набываў плёнкі, спачатку чорна-белыя, потым каляровыя. Здымаў сям’ю, жонку, дзяцей. Вечарыны ў школе, дзе працавала маці. Урачыстыя лінейкі ў класах, дзе вучыліся я і брат. Калегу Інстытуце літаратуры, абароны дысертацый, урачыстасці, дні нараджэння. Праяўляў чорна-белую плёнку сам, у ванным пакоі. Каляровую, складаную для апрацоўкі, заносіў у майстэрню.

Прагляды фільмаў заўжды ператвараліся ў свята, і не толькі сямейнае. Аднойчы бацькі зрабілі невялікі фільм пра юбілей адной з настаўніц мамінай школы. Агучылі музыкай, мама чытала закадравы тэкст. Потым «на прэм’еру» дадому запрасілі калег-настаўніц. У рэшце рэшт атрымалася так нязмушана, весела і захапляльна! Праз шмат гадоў аднакласнікі цікавіліся: «А помніш, твой бацька прыходзіў да нас у клас і здымаў? А плёнкі захаваліся? А іх можна паглядзець?»

Колькі гадоў таму ў інтэрнэце прачытала меркаванне даўняй знаёмай бацькі: маўляў, малады Мушынскі з кінакамерай заўжды нагадваў ёй карэспандэнта замежнага выдання. Трапна! Відаць, нагадваў таму, што ў ім заўжды былі нейкія нетутэйшыя элегантнасць, выхаванасць і неверагодная харызма.

Танцы масавыя і сольныя

Імкненне бацькі зафіксаваць на кінакамеру тое, што адбываецца вакол, выклікала цікавасць і ягоных калег. Гуртавала тых, хто ў вольны час займаўся кіна- ці фотасправай.

1974 год. Я вучуся ў 9-м класе і па-ранейшаму хаджу на заняткі ў студыю класічнага танца. Май ці пачатак чэрвеня. Канец вясны, пачатак лета, бо цёпла. Нечаканы званок ад кіраўніцы, балерыны Аляксандры Нікалаевай. Студыя павінна прадставіць нумары для канцэрта ў парку Чалюскінцаў. «Венгерскі» будуць выконваць салісты Тамара Нікіфарава і Юрый Аляксеенка. «Іспанскі» з «Раймонды» танцую я. Канцэрт заўтра, трэба прыехаць у Палац прафсаюзаў, забраць у касцюмернай шыкоўную сукенку ружова-персікавага колеру і белыя туфлі. А потым разам з акампаніятарам — у бок парку Чалюскінцаў.

Вядома, саліраваць прыемна. Праўда, да таго часу «Панадэрас» з «Раймонды» я танцавала толькі разам з іншымі каляжанкамі. На сцэне Палаца прафсаюзаў. Там адказнасць была калектыўная, а калі саліруеш, — індывідуальная. Цяпер тое выступленне памятаю як праз смугу. Вядома, хвалявалася, але малюнак танца засвоены. Галоўнае — уважліва слухаць піяніста, каб трапіць у такт і супасці з музыкай.

Напярэдадні канцэрта бацька патэлефанаваў калегу і сябру Міхасю Кеньку. У вызначаны час яны ўдвух прыйшлі ў парк Чалюскінцаў да той эстрады. Міхась Паўлавіч у выніку зрабіў класныя чорна-белыя здымкі. Яны захоўваюцца ў маім архіве як сапраўдная каштоўнасць. І ўспрымаюцца неабвержным дакументам: так было ў рэальнасці. А калегі ў часопісе «Мастацтва», калі праз шмат гадоў паказвала фота, заўважалі: «О, як цікава! А які інтэр’ер авангардны…»

Дарэчы, час ад часу бацька з’яўляўся ў нашай студыі менавіта з кінакамерай. На рэпетыцыях, якія ішлі ў балетнай зале Палаца прафсаюзаў, на канцэртах, што адбываліся на розных пляцоўках Мінска — Дом афіцэраў, Палац спорту, Палацы культуры трактарнага, аўтазавода, чыгуначнікаў, камвольнага камбіната.

Думаю, бацьку было цікава шмат па якіх прычынах. Найперш таму, што танец — мастацтва відовішчнае. Эфектнае, каб глядзець і здымаць. Студыя мела рэпертуар багаты і разнастайны: урыўкі з класікі, балетаў «Дон Кіхот», «Лебядзінае возера», «Раймонда», «Шчаўкунок», мініяцюры, танцы характарныя і народныя. Для кожнага нумара існавалі яркія і маляўнічыя сцэнічныя строі. Прафсаюзы ў той час лічыліся заможнай арганізацыяй, і грошай, каб годным чынам апрануць калектывы, ніхто не шкадаваў. Тым больш студыя развівалася, увесь час удзельнічала ў канцэртах, фестывалях, аглядах.

Памятаю, аднойчы бацька прыйшоў на рэпетыцыю ў Палац прафсаюзаў. Перад тым пагутарыў з Аляксандрай Васільеўнай. Трэба было пазнаёміцца, папрасіць дазволу, патлумачыць, для чаго здымаеш. Думаю, эксцэнтрычнай Нікалаевай, а настрой яе на працягу рэпетыцыі мог мяняцца імгненна і кардынальна, ад радаснага і лагодна-памяркоўнага да раздражнёнага і спапяляльна-абуранага, імпанаваў выхаваны і спакойны інтэлігент.

Праз некаторы час, калі сюжэтаў сабралася шмат, плёнка была праяўленая і зманціраваная, дзяўчаты са студыі нават прыязджалі да нас у Зялёны Луг. Хацелі ўбачыць, што атрымалася, ці годна яны выглядаюць — у жыцці і на сцэне.

Закрыты і няўлоўны

У дзяцінстве помню бацьку як чалавека лірычнага і цёплага. Калі заканчвала школу, потым была студэнткай, тут уражанні атрымліваліся больш разнастайныя. Часам характар і яго сутнасць здаваліся няўлоўнымі.

Рысы бацькі і маці ўспрымаліся па кантрасце. Калі Тамара Фёдараўна заўжды была эмацыйнай і расхінутай свету, дык Міхась Іосіфавіч больш стрыманы, закрыты, засяроджаны. Маці прыйшла з урокаў ці прыехала з цэнтра горада, разам з бацькам схадзілі ў тэатр, — і яна заўжды імкнулася падзяліцца ўражаннямі. Узнавіць сітуацыі, якія ўзнікалі на ўроках, распавесці пра агульных знаёмых. Слухалі мы заўжды з захапленнем.

У бацькі такой патрэбы не было. Часам ён распавядаў пра ўласныя ўражанні, часам маўчаў, паглыблены ў навуковыя клопаты. Тады ўсе ведалі: лепей яго не чапаць. Студэнткай пра некага захоплена распавядаю. Бацька нечакана кажа: «А я добра яго ведаю!» Хацелася сказаць: «А чаму мне не расказаў?»

У будзённым жыцці ён выглядаў чалавекам засяроджаным. Закрытым, у нечым суровым. Маці заўжды імкнулася вострую сітуацыю змякчыць — словам, гумарам, цярпеннем. Бацька мог зірнуць так, што яго погляд дзейнічаў мацней, чым любыя ўшчуванні, калі яму нечыя словы ці паводзіны рашуча не падабаліся. Калі паспрабаваць акрэсліць эмоцыі, якія адлюстроўваў у той момант ягоны позірк, атрымаецца шмат чаго. Прыхаваны моцны гнеў. Раздражненне. Незадаволенасць і расчараванне. Часам адценне пагарды, яго перажыць цяжэй за ўсё.

Думаю, бацька не заўжды ўсведамляў, якія эмоцыі чытаюцца ў ягоным паглядзе. Калі ў мяне была ўжо свая сям’я, падрасталі дзеці, тата зрабіўся больш чулым, душэўным. Верагодна, уплывала жыццёвая мудрасць, ступень грамадскага прызнання. А мо і тое, што на адлегласці стасункі звычайна лепшыя, ніхто нікому не надакучвае з дробязных ці побытавых прычын.

Тургенеўская паненка

Вядома, бацькоў фарміравала атмасфера «адлігі». Яны належалі да пакалення «шасцідзясятнікаў», з іх гуманізмам, неверагоднай верай у чалавека і ў тое, што ідэалы, увасобленыя ў лепшых творах літаратуры і мастацтва, можна і трэба ўвасобіць у рэальнасць.

У характарах жанчын мне асабіста больш за ўсё імпануюць дзве якасці. Па-першае, унутраная грацыя, далікатнасць і вытанчанасць унутранага свету. Па-другое, энергічнасць, здатнасць да рашучых учынкаў. Але колькі разоў назірала: энергічнасць часам мяжуе з наступальнасцю і агрэсіяй, якая амаль што пужае. А празмерная вытанчанасць робіць чалавека ахвярай абставін.

У характары Тамары Фёдараўны гэтыя лепшыя якасці ўдала спалучаюцца. Яе далікатнасць — спадчына, узятая ад бацькоў, у большай ступені ад майго дзеда Фёдара Фёдаравіча. Але ўсё жыццё мяне не пакідала ўражанне: літаратура, у якую маці была паглыблена, уплывала на яе характар, і яго ўдасканальвала.

Сваёй шчырасцю і душэўнай чысцінёй мама часта нагадвала гераінь раманаў ХІХ стагоддзя. Тургенеўскіх паненак, Таццяну Ларыну ці Наташу Растову. Яе погляд на свет рамантычны і моцна ідэалізуе рэчаіснасць. Здаецца, у кожным яна бачыць не столькі чалавека, які цяпер перад ёй, колькі яго будучы, ідэальны варыянт. Таго, якім будзе, калі здолее працаваць над сабой і свядома ўдасканальвацца. А гэта найвышэйшы пілатаж у сямейных стасунках і педагогіцы.

Хто смялейшы?

Не так даўно брат Андрэй, віншуючы маці з днём нараджэння, згадаў сітуацыю са свайго дзяцінства. Калі здаралася штосьці нечаканае ці непрыемнае, бацька разгублена казаў: «Ну, я не ведаю…» А маці вырашала, хто і што будзе рабіць. Так што паводзіны Тамары Фёдараўны заўжды прымушалі згадаць не толькі гераінь раманаў ХІХ стагоддзя. У складаныя моманты ў ёй выяўлялася такая сіла характару і такая нязломнасць натуры, што міжволі згадаеш Жанну д’Арк, якую збіраюцца весці на вогнішча, ці баярыню Марозаву з карціны Васіля Сурыкава, якую вязуць у выгнанне. Але яны не адступяцца ад перакананняў. Тады разумееш: у самых тупіковых сітуацыях заўжды ёсць выйсце. Толькі ад страху і разгубленасці яго не бачыш. А вынік і поспех залежаць не ад абставін, а толькі ад сілы характару і тваёй веры.

Не змагаючыся за першынство

Характары бацькоў на дзіва ўдала адпавядалі адно аднаму. Як мудрая жанчына, маці ўнутры сям’і ніколі не змагалася за ўладу і магчымасць кіраваць. Яна заўжды захаплялася сваім Міхасём. Ягонай абаяльнасцю, маштабам, размахам мыслення. І нейкім чынам так арганізавала жыццё, што ў маленькім каралеўстве, якім уяўляецца сапраўдная сям’я, бацька аказваўся галоўным. Ён — гуру і вышэйшы аўтарытэт.

Бацька займаўся стратэгіяй, маці — тактыкай. Яго меркаванні ніколі не аспрэчваліся (пазней я зразумела, што гэта не зусім слушна). У сям’і ніхто не прад’яўляў бацьку прэтэнзій. Усе прэтэнзіі маме, яна ўмела лёгка «разруліць» складаныя сітуацыі і незадаволенасць. Тамара Фёдараўна прывучыла нас па дробязях і побытавых пытаннях бацьку не тузаць. Побытам займалася сама, вызваляючы яму час, патрэбны для навуковай творчасці. Некалькі гадоў таму брат прапанаваў — напаўжартам, напаўсур’ёзна: «Давай разам напішам кнігу пра нашу маму. Пад назвай “Ідэальная жонка”».

Імідж і поспех

Бацька заўжды імкнуўся апранацца акуратна і элегантна.

Любіў насіць касцюмы. Для халаднейшага надвор’я меліся «двойкі» і тройкі» больш цёмнага колеру, для лета — святлейшыя, бэжавыя ці шэрыя. Касцюмы яму пасавалі, надавалі афіцыйны, у нечым строгі выгляд.

Увага да знешняга выгляду, думаю, мела шмат прычын. Па-першае, вымагалі пасады і грамадскі статус навукоўца, доктара навук, прафесара. Немалая колькасць літаратурных, навуковых, грамадскіх мерапрыемстваў, у якіх трэба актыўна ўдзельнічаць. Абароны дысертацый у Інстытуце літаратуры, на філфаку БДУ, у педуніверсітэце. Літаратурныя вечарыны і навуковыя канферэнцыі. Пасяджэнні вучонага савета Інстытута літаратуры і пасяджэнні прэзі-дыума Акадэміі навук пазней, калі бацьку абралі членам-карэспандэнтам.

Па-другое, калі ў 1986-м Мушынскі стаў загадчыкам сектара тэксталогіі і выданняў, высветлілася: пераважная большасць яго супрацоўнікаў — жанчыны. Міхасю Іосіфавічу апрыёры хацелася выглядаць прадстаўніча. Бо вопытнае жаночае вока звычайна ў момант вызначае, добра клапоціцца пра мужа ягоная жонка ці не надта.

Бацька заўжды выглядаў дагледжаным. Маці за ягоным і выглядам, і гардэробам сачыла. Імкнулася, каб ён быў апрануты модна і па-сучаснаму. Разумела: знешні выгляд і імідж шмат значаць. У апошняе дзесяцігоддзе ці два новае часцей купляла мужу, а не сабе. Шчыра кажучы, я дзівілася з такой сітуацыі, бо лічыла, што можна і сябе не забываць, але ніяк не каментавала. Зрэшты, гэта іх справа, а не мая.

Наконт свежых кашуль, асабліва белых, якія бацька любіў, у іх былі прынцыповыя разыходжанні. Тата імкнуўся кашулі мяняць ледзь не штодня, але маці проста не паспявала спачатку іх мыць, потым прасаваць. Яна была занятая вышэй галавы — урокамі, сшыткамі, планамі ўрокаў, побытавымі клопатамі, якія сямейнікі, занятыя творчасцю і самарэалізацыяй, дружна і радасна на яе «ссунулі» і згрузілі.