Сярод лесу, сярод поля

I (1980-1986)

Кажуць, маяк свеціць праз кожныя пяць секунд. Шмат часу, канечне, ён свеціць марна, без патрэбы. Але вось дзіва i цуд: прыходзіць міг, калі некаму няможна абысціся без кароценькіх пяці секунд святла!

* * *

Пры ўсёй нашай стрыманасці, нават i некаторай непачцівасці да народнай памяці ў нас цяпер [¹] аднак выходзіць нямала цікавых кніг па гісторыі, культуры роднага народа. Напрыклад: «Слоўнік мовы Скарыны», «Этымалагічны слоўнік беларускай мовы», «Гістарычны слоўнік беларускай мовы», «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы», «Беларуская народная творчасць», «Жывапіс Беларусі XII – XVIII стагоддзяў», шматлікія выданні выдавецтва Белэнцыклапедыі i г. д.

...Купляем з сябрам новую цікавую кнігу па нашай гісторыі. Сябра трымае ў руках доўгачаканы томік, гартае i сумнавата ўздыхае: «Трэба абавязкова купіць, а то калі яшчэ перавыдасца? I наогул – ці перавыдасца?!»

Што гэта – нават у самім мысленні? Нявер'е?

I найперш – у самога сябе?

* * *

Карл Маркс: «Вялікі талент без перакананняў нараджае нягоднікаў».

На першы погляд, несумяшчальныя рэчы – талент i нягодніцтва. Але ў жыцці, на жаль, гэтая прыкрая з'ява даволі пашыраная. Нават больш – у некаторых, шчодра адораных прыродай, i шчодрыя, таленавітыя метады праяў зла. Як правіла, пад маскаю дабрачыннасці.

Напрыклад, ёсць ахвотнікі гаварыць пра нечы новы твор па адным прачытаным сказе альбо па першай жа знойдзенай імі карэктарскай абмылцы.

Сам чуў, як адзін пажылы, баявіты, але штучны, халодны ў сваёй творчасці літаратар даваў заўвагу па вышэйназванай методзе маладзейшаму, болей таленавітаму калегу. Уразіла нават не сама па сабе такая сітуацыя, a іншае: колькі сатанінскай радасці, ахвоты да глумлення было ў патухлых вачах чалавека, які крытыкаваў...

* * *

У кожным вялікім гурце – у звяроў, птушак, насякомых i г. д. – ёсць свой лідэр. Роля лідэраў велізарная. Усе мы пра тое ведаем, таму няма асаблівай патрэбы шмат красамоўнічаць пра тэта.

У пісьменнікаў таксама ёсць свае лідэры. Вылучаныя талентам, сітуацыяй ці хітра выштурхнутых заканадаўцамі мод у літаратуры.

Чытаючы артыкулы, інтэрв'ю аднаго з нашых лідэраў (добрага творцы, між іншым), нельга аднак не здзівіцца, не паціснуць плячыма: з году ў год ён, шчаслівец, гаворыць толькі пра сябе, пра калег-лідэраў, а пра многіх тых, хто разам з ім цярпліва, мужна i плённа цягне мастацкі плуг, ні слова. Як i няма нікога i нічога вартага, нібы ён – адзін у пустыні.

Што гэта? Зорная хвароба? Лідэрская салідарнасць? Цяжка адказаць адназначна. Але адно ясна i бясспрэчна: літаратуры гэта мала спрыяе. Наадварот, тармозіць яе рух наперад: лідэру, згодна яго ролі, трэба не адштурхоўваць, a весці ўсіх за сабою. Іншая справа, канечне: a ці ўсе пойдуць за эгаістычным важаком?

* * *

Адзін вядомы, але абачлівы таварыш неяк у парыве шчырасці прызнаўся: «Дзе нясмелы, там i маеш рацыю, браце». Іншы вядомы, але яшчэ болей абачлівы калега, колькі ведаю яго, усё абгрунтоўвае, чаму не варта праяўляць рызыкі i смеласці. Маўляў, трошкі няўдала ступіш, скажаш, дык цябе адразу сатруць у парашок тыя, хто мае вялікую сілу. А тых, у каго ёсць вялікая моц, вельмі шмат. To i трэба, маўляў, быць вельмі асцярожным, не агаляць сваё сэрца...

Слухаеш-слухаеш такое i, бывае, думаеш: a ці не хітруеце вы, абачлівыя таварышы, ці не клапоціцеся найперш пра свой дабрабыт, урэшце, ці не з-за вас спакойна, сыта жывуць тыя, хто помсціць за рызыку i смеласць?

* * *

У кожнага вялікага ці малога народа была, ёсць свая вялікая альбо малая ідэя. Яна вядзе пакаленні праз стагоддзі, вызначае будучыню. Без сэрцавіннай ідэі, мабыць, ні адзін народ не выжыве, знікне, як ужо зніклі многія плямёны.

Якая ідэя была ў нашых продкаў, скажам, у 1696 годзе, у год афщыйнай забароны ўжывання беларускай мовы сеймам Рэчы Паспалітай? Ідэя выжыць у самых жудасных умовах?

* * *

Афіняне амаль 2500 гадоў таму мідзійцам: «Магутныя робяць тое, што яны могуць, а слабыя тое, што яны могуць выцерпець». Калі, дзе, чаму чалавек узяў на ўзбраенне гэты несправядлівы тэзіс: дзялі і ўладар?!

* * *

Ужо i на маіх вачах адышлі Міхась Лынькоў, Мікола Лобан, Аркадзь Чарнышэвіч, Мікола Лупсякоў, Іван Мележ, Уладзімір Караткевіч, Аляксей Кулакоўскі i іншыя нашы выдатныя i добрыя празаікі. Вялікія і, можа, непапраўныя страты панесла наша літаратура.

I ўсё ж, пераадольваючы пачуццё асірацеласці, жывым апускаць рукі нельга. Наадварот, трэба ўдвая-утрая болей бачыць, разумець, перажываць i працаваць. Гэтыя звышнамаганні, можа, памогуць не толькі ўтрымаць тое, што было дасягнута, але i паспрыяць заваяванню новых вышынь i каштоўнасцей.

* * *

Цяпер усё часцей i часцей падаецца голас, каб засцерагчы прыроду, атмасферу ад забруджанасці, па гібелі. Ці не слушна побач з гэтым клопатам падымаць трывогу, што нам неабходна болей дбаць i пра чысціню людскіх душ, моладзі ў найпершую чаргу?

* * *

Чытаем у А. С. Пушкіна: «Ты просвещением свой разум осветил, Ты правды чистый свет увидел, И нежно чуждые народы возлюбил, И мудро свой возненавидел.»

Здаецца, той, хто заяўляе пра любоў да ўсяго свету, да роду чалавечага, не толькі не можа палюбіць свет, род чалавечы, але i бліжняга свайго, бо якраз, як падкрэслівалі старажытныя мудрыя, з любові да маці, бацькі, брата, сястры, сябра, да роднага дому i Радзімы пачынаецца любоў усеагульная, усечалавечая.

* * *

Нядаўна шмат пісалі пра бум у лацінаамерыканскай літаратуры. Некаторыя нашы «гарачыя» крытыкі нават заклікалі адмовіцца ад сваей «цягамоціны» i пераймаць лацінаамерыканцаў, у прыватнасці, Маркеса.

Нямала думалася: у чым жа сакрэт буму лацінаамерыканскай літаратуры? Многае, здаецца, памаглі зразумець самі лацінаамерыканцы. У прыватнасці, аргенцінскі выдатны празаік X. Картасар у сваім інтэрв'ю ў «Вопросах литературы» (1981, № 11.)

«Нам, лацінаамерыканцам, – пісаў ён там, – дасталася ў спадчыну не літаратурная іспанская мова з яе глыбокімі карэннямі, а мова заваёўнікаў. Шмат стагодцзяў не было лацінаамерыканскай літаратуры. Перайманні былі – з іспанскай літаратуры, з англійскай, з французскай, з італьянскай... I вось гадоў трыццаць пяць – сорак таму, прыкладна ў час другой сусветнай вайны, мы пачалі ламаць літаратурныя каноны, адхіляць прызнаныя ў свеце ўзоры. У нас не было традыцый, i мы перад усім светам прызналіся ў гэтым. Мы стварылі сваю, новую літаратуру».

I яшчэ. Зноў яго, Картасарава: «...адкуль гэтая сіла? Літаратура наша нараджалася i мацнела ў пастаяннай смяртэльнай небяспецы. Ваенныя дыктатуры разбурылі i працягваюць разбураць культуру. Тысячы пісьменнікаў, мастакоў, музыкантаў, журналістаў падпадаюць пад рэпрэсіі, выганяюцца са сваёй радзімы. Але вы ведаеце, у раі зусім не будзе літаратуры. Я веру – пісьменніка нараджае гнеў. Асабліва гнеў у нацыянальна-вызваленчай барацьбе, у барацьбе за волю. Пісьменнік не павінен адчуваць стану задавальнення i самазаспакаення. Той, хто прымірыўся з рэчаіснасцю, асуджаны на паражэнне. Літаратура – гэта бунт супраць несправядлівасці. Літаратура павінна памерці, але не ісці на вяровачцы тых, хто мае ўладу, яна проста не мае на гэта права, – толькі пры такой умове яна карысная грамадству, яна выконвае тую функцыю, для якой заклікана на зямлю, толькі пры гэтай умове пісьменнік адчувае сябе не зусім бескарысным».

Калі чытаеш гэга, міжволі думаеш: якія ўсё ж агульныя пэўныя законы для тых, хто становіцца на ногі. Нашы Дунін-Марцінкевіч, Багушэвіч у XIX стагоддзі, Купала, Колас, Цётка, Багдановіч, Гарэцкі ў ХХ-ым пачыналі свой творчы шлях, забяспечвалі будучыню роднай культуры таксама ва ўмовах смяртэльнай небяспекі, у барацьбе супраць сацыяльна-нацыянальнай несправядлівасці, у барацьбе за волю, адмаўляючыся ад застарэлых канонаў, перайманняў, ствараючы сваю, новую літаратуру, рашуча адмаўляючыся ісці на вяровачцы царскага рэжыму...

* * *

Здаецца, часам непаразуменні паміж старэйшымі i маладзейшымі творцамі ўзнікаюць найчасцей прыкладна з-за вось такога парадоксу. Старэйшы: «Я чытаю творы маладых. У ix ёсць свае вартасці, але пагаворым не пра ўдачы, а пра недахопы...» Маладзейшы: «Чаму найперш падкрэсліваюцца нашы хібы? Нас свядома прыніжаюць!»

Мараль: ці не варта было б нам усім часцей не толькі ўспамінаць, але i браць прыклад з выдатнага рускага паэта Жукоўскага, які ўсё жыццё прысвяціў i літаратуры, i падтрымцы альбо нават выратаванню калег па творчасці?! Да слова, яшчэ ў 1815 годзе, калі юны Пушкін толькі падаваў голас, прадбачлівы і, галоўнае, зычлівы Жукоўскі пісаў Вяземскаму: «Нам всем надобно соединиться, чтобы помочь вырасти этому будущему гиганту, который всех нас перерастёт». А пазней, у 1824 годзе (перад гэтым, у 1820, падарыў Пушкіну свой партрэт з надпісам «Победителю ученику от побежденного учителя»), Жукоўскі пісаў: «Я стою на пустом берегу; вижу в волнах силача и знаю, что он не утонет, если употребит свою силу, и только показываю ему лучший берег, к которому он непременно доплывёт, если захочет сам. Плыви, силач!»

...Першае: як у наш час не хапае не толькі прыкладаў падараванняў партрэтаў з падобнымі надпісамі, але i звычайных своечасовых падказак, як i кудою плысці «к лучшему берегу». I другое: як не хапае i ўдзячнасці тых, каму памагалі. Пушкін, дарэчы, быў удзячны вучань. Пра гэта гавораць хоць бы наступныя яго радкі з ліста да К. Рылеева: «...не совсем соглашаюсь со строгим приговором о Жуковском. Зачем кусать нам груди кормилицы нашей? Потому что зубки прорезались?»

* * *

Рыгор Барадулін: «Вучыць не трэба маладых, Не лашчыць, Не даваць пад дых – Ім думаць трэба даць магчымасць. Дзяліць не трэба маладых На гнедых, Шэрых, На рудых. Абы яны былі з вачыма, Дзе радасць i непрымірэнне Нібыта ў першы дзень тварэння».

Каб жа так, Рыгор Іванавіч, было ў жыцці!

* * *

Нялёгкая, нават цяжкая місія тых, каму даручылі штурвал у выдавецтве, у літвыданні ці творчым саюзе.

Трэба: клапаціся пра справу, пра іншых, а не пра сябе. Есць нямала прыкладаў высакароднага выканання такой пачэснай місіі, але, на жаль, ёсць i адваротнае.

Бывае, той-сёй з літаратурных сяржантаў альбо афіцэраў зайздросціць калегам, сохне ад іхніх поспехаў, замоўчвае, а то i спрытна шкодзіць ім, вышуквае ўсе магчымыя метады, каб пахваліць самога сябе.

Няўжо адшукаць у сабе крыніцу дабра цяжэй, а зла – лягчэй?

* * *

К. Пруткоў: «Многія людзі падобныя да кілбасаў: чым ix напхнулі, тое i носяць у сабе».

Сапраўды, той-сёй санавіты, велічны толькі на выгляд, a калі скажа два-тры словы, дык адразу відаць яго «начынка» – шэрая i прымітыўная.

* * *

А. Эйнштэйн: «Мала хто здольны спакойна выказваць думкі, што ідуць уразрэз з прымхамі асяроддзя. Большасць нават не можа ўвогуле мець такія думкі».

Дзе, адкуль тая крыніца, якая дае натхненне, азарэнне i мудрасць для выяўлення сваіх думак? I па-другое, чаму так не любяць тых, хто мае гэткую здольнасць?

* * *

Адносіны паміж творцамі i крытыкамі, нават паміж маладымі, заўсёды напружаныя. Праўда, у свой час I. Бунін, выдатны рускі пісьменнік, паспрабаваў заступіцца за «непрыяцеляў»: «...как пенять на равнодушного читателя, на враждебного критика! Что с него взять, когда у него даже кровь, может быть, совсем другая, чем у тебя?»

Безумоўна, у кожнага свая «кроў». Творчыя спрэчкі – рэч натуральная i патрэбная. Але, на жаль, часам спрэчкі маюць не зусім творчы характар. Сёй-той з творцаў нападае на крытыку толькі з-за таго, што тая свядома ці несвядома недаацэньвае яго работу, а то i не падхвальвае. А той-сёй з крытыкаў часам самаўпэўнена лічыць творцаў толькі чорнарабочым людам, а сябе – паміж творцам i Небам. Бачыце, яму сам Бог падказвае, каму ўсміхнуцца, каго пахваліць i захваліць, а каго не заўважаць, а то i наўмысна ганьбіць...

Тут справа, мусіць, не толькі «ў крыві». Яшчэ многае напластоўвае i групаўшчына, i звычайная чалавечая непрыстойнасць.

* * *

Вельмі цікава чытаць артыкулы некаторых маладых крытыкаў-навукоўцаў: бачыш, хто якому апекуну (кіраўніку дысертацыі) наследуе. Па прыкладзе свайго маэстра, адзін навабранец любіць «на ўзроўні» тэарэтызаваць, другі – мець празмерную цягу да цытат-падпорак, трэці – захапляецца пэўнымі, у тым ліку i сумніцельнымі канцэпцыямі, «Падганяць» пад ix пракрустава ложа літаратурны працэс, чацвёрты – абапірацца на залашчаную ўжо абойму пісьменніцкіх імён, пяты – чытаць пісьменнікам курс лекцый па літаратуразнаўстве, вяшчаць ім прапісныя ісціны, шосты – дазваляць сабе судовую катэгарычнасць, нібы навучанне ў аспірантуры ці кандыдацкі дыплом дае права не толькі па-панібрацку адносіцца да творцаў, але i караць, i мілаваць ix, сёмы – паказваць цуды балетнага майстэрства перад масцітымі i танцы з шаблямі перад маладымі, восьмы — баіцца дыскусіі альбо не ўмее яе весці, дзевяты... i г. д., i г. д.

Калі ж натрапіш на артыкул, дзе не відаць нічыіх «вушэй», дык шчыра радуешся i пачынаеш уважліва сачыць за маладым таварышам, чакаючы i верачы, што ён скажа i свежа, i шчыра, i слушна!

* * *

Той-сёй «пільна» пачынае ўжо непакоіцца, што i ў некаторых нашых маладых пісьменнікаў, мастакоў моцная цяга да нашай гісторыі. «Пільныя» бачаць у гэтай цязе «не зусім здаровы дух».

Гэтыя «зычліўцы» – альбо абмежаваныя людзі, альбо наўмысна не хочуць разумець тых прычын, што выклікаюць павышаную цікавасць да мінулага. Пра ix, гэтыя прычыны, пра матывы вяртання цікавасці i любові да роднай зямлі хораша i грунтоўна сказаў выдатны рускі пісьменнік В. Распуцін у сваім інтэрв'ю часопісу «Литературное обозрение», 1985, № 9.

«Літаратура на зыходзе 20-га стагоддзя пачала гаварыць пра небяспекі, што нас спасцігнулі, болей узбуджана i паспешна, быццам адчуваючы, што наступае канец... – зазначаў ён. – Нават тое, што ў літаратуры адбываецца зараз працэс самапазнання чалавека ў сваёй гісторыі i нацыянальных карэннях, сведчыць пра яго неспакойную душу. Калі ўжо мы загаварылі пра адчуванні, то, можа быць, у гэтым адчуванне развітання. Пагрознага нам развітання. Чалавек хоча ведаць, што ўзяў ён сабе з мінулага i куды, у які бок крануўся з дадзенага яму родавага накірунку за сваё жыццё. Ен разважае, дзе i калі адбылося небяспечнае зрушэнне. У карэннях сваіх ён шукае жаданае апірышча, за якое можна зачапіцца, каб затрымацца на асвоенай продкамі зямлі. Да яго вяртаецца любоў да гэтай зямлі i ўдзячнасць да яе святыняў, але хіба ведаем, ці не спазніліся яны i ці магчымае поўнае вяртанне».

...Вось так, таварыш «пільны». Не спяшайся папракаць, абвінавачваць, спачатку разбярыся ва ўсім i зразумей усё – тады многія рэчы стануць для цябе не страшнейшыя за чорта, a зусім ясныя i вытлумачальныя.

* * *

Есць від птушак, што на мала зразумелых прычынах сам па сабе вымірае. I вось дзіва: птушаняты, яшчэ не паспеўшы як след вылезці з яйка ды прадраць вочы, пачынаюць адно аднаго задзёўбваць.

Зрэшты, ніякае тут, у братазабойстве, не дзіва, а самая сапраўдная трагедыя!

* * *

Большасць пісьменнікаў самі ідуць у літаратуру, найперш спадзеючыся на свае веды, на сваю шчырую i сумленную працу, часамі i на своечасовую зычлівую падтрымку тых, хто ўжо мае «вагу i голас». Некаторых сачыніцеляў альбо кволенькіх пераймальнікаў чужога, сярэдненькіх журналістаў літаральна на руках уносяць у літаратуру «дзядзькі», распіхваючы моцнымі плечукамі іншых, нават i таленавітых, працавітых. Унесеныя «шчасліўцы» гучна фыркаюць, фанабэрацца пад хвалебныя літаўры, спачатку засланяюць сабой сапраўднае, але варта «дзядзям» апусціць ix на зямлю, пакінуць ix адных, як у большасці з ix адразу ж праяўляецца іхняя бездапаможнасць, i яны, бедалагі, акаменьваюць i застаюцца на доўгай цярністай дарозе на Парнас.

* * *

Здаецца, дасціпны Піліп Сямёнавіч Пестрак даў жыццё гэтаму трапнаму выразу: той-сёй з аглядальнікаў, суддзяў нашай літаратуры падобны на кішаньковую табакерку з тытунём. Той-сёй з масцітых, адчыніўшы яе, з асалодаю панюхае і, задаволіўшыся, зачыніць i зноў схавае ў сваю кішэню.

...Чытаючы інтэрв'ю малодшых калег напярэдадні нашага з'езда ў маладзёжным часопісе, з прыкрасцю ўбачыў, што «кішаньковы бацыл» заразіў i некаторых творцаў. Ім, маладым (здавалася б, шчырым, бескампрамісным, дзёрзкім), пагарэзаваць бы, узмуціць спакой! Аж не! Наадварот, некаторыя найперш паслужліва падносяць да носа ўладнага сваю табакерачку, каб той i тытунік нюхнуў, i задаволена фыркнуў, – каб па патрэбе прылашчыў угодлівага «прыхільніка»...

* * *

Кожны народ любіць пасмяяцца. Весела, гарэзна, са здаровым пачуццём. Мы – не выключэнне. У нашых казках, песнях таксама нямала іскрыстага, дасціпнага смеху.

Наш селянін любіў пацешыцца з пана, чыноўніка, папа, карчмара, сам з сябе таксама. Пасміхоўваючыся з іншых i з сябе, часамі нават прыкідваючыся дурнем, селянін усё ж быў разумнейшы за ix, выяўляючы сапраўдную народную мудрасць.

...Глядзіш у тэатрах некаторыя сучасныя камедыі. Есць смех, досціп, але разам з тым точыць душу i адно прыкрае назіранне: той-сёй з аўтараў паказвае сённяшняга селяніна не столькі вясёльм, колькі смешным, нават пустадомкам, вырадкам.

П'есы ідуць на «ўра», шырока знеслаўляюць нашу вёску, наш люд, i аўтар, захмялелы ад славы i залатога ліўня, задаволены...

* * *

Хто ён – шчаслівец альбо гаротнік, што па волі лесу пажыццёва прысуджаны толькі да пахвалы?

* * *

Можа, варта было падвучыцца ў літаратараў з іншых рэспублік, якія ўмеюць паказаць тавар з лепшага боку, а свае праблемы рашаюць найперш самі, дома?

* * *

A. Лінкольн: «Вы можаце дурманіць частку народа ўвесь час, вы можаце дурманіць увесь народ нейкі час, але нельга дурманіць увесь час увесь народ».

* * *

Адзін калега сур'ёзна павучаў, што «трэба менш канфліктаваць з дэмагогамі, якія дыктуюць моды ў літаратурным свеце, а больш шукаць з імі разумнага супрацоўніцтва». Магчыма, гэта i так. Але назіраючы за паводзінамі дарадцы, часта думаецца: дзе ты, шаноўны, «разумна супрацоўнічаеш», а дзе, выбачай, увішна скачаш пад дудку гэтых дэмагогаў?

* * *

Ф. Дастаеўскі: «Есць такая тайна прыроды, закон яе, па якім толькі той мовай можаш валодаць у дасканаласці, з якои нарадзіуся, г. зн. на якой гаворыць той народ, да якога належыце вы».

Есць літаратары, якія адыходзяць ад гэтай тайны, ад гэтага закону прыроды. Дык вунь адкуль у ix беднасць моўнавыяўленчых сродкаў, вычварнасць, а то i без'языкасць! Вось чаму яны ненавідзяць тых, хто любіць побыт, малюе i ўмее пакарыстацца кроўным словам!

* * *

Усе мы, само па сабе зразумела, з асаблівай цікавасцю пытаем выступленні i нашых літкіраўнікоў, i радавых творцаў у «Литгазете». Я не збіраюся крытыкаваць усесаюзнае выданне, але дазволю сабе задаць пытанне тым землякам, каму даецца месца на старонках газеты.

Ці не суправаджае, таварышы, вас адна i тая ж неадчэпная думка пры чытанні матэрыялаў нашых калег, што нібы прысутнічаеце пры спаборніцтве: хто болей непачціва ўбрыкне сваю ж літаратуру? Ці не захапіліся асобныя выступаючыя «палемічнасцю», «прынцыповасцю», ці не занядбалі ўвагу, зычлівасць, радасць, падтрымку, клопат пра развіццё роднай культуры?! А заадно ці не перабольшваецца часамі ўласная непагрэшнасць?!

* * *

Чытаю ў Цюмені краязнаўчую кнігу пра сібірскі край. I раптам спыніла, уразіла фраза: «Наримским уездом правил московский воевода от 2 до 6 лет – «чтоб не заелся».

Гэта значыць, каб не абсвінеў!

* * *

Класікі, a рускія, можа, найбольш, цудоўна паказалі: кепскія норавы распаўсюджваюць найперш багатыя.

Чаму багацце кладзецца вялізным цяжарам, псуе чалавека, аснову грамадства? Чаму такое неадольнае імкненне да абагачэння, а пасля ад гэтага імкнення – беды i расчараванне, а то i пагібель? Дзе выйсце? У вечнай беднасці? Не, чалавецтва ўвесь час імкнецца да дабрабыту. Дык што – ісціна ў вечнай барацьбе? Нават з самім сабою? Каб падпарадкаваць увесь свет, фашызм аб'яўляў народы непаўнацэннымі i «па праве вышэйшасці» заваёўваў ix, рабіў матэрыялам для дасягнення сваіх эгаістычных, чалавеканенавісніцкіх мэт.

Ведаючы гэты механізм, маладыя краіны Афрыкі, Азіі i Амерыкі, што нядаўна атрымалі незалежнасць, як адчуваецца па іхніх літаратурах, засцерагаюцца ад фанабэрыі, але ў той жа час пазбягаюць i самазнявагі. Самазнявага – як вядома з гісторыі, тая спрыяльная ўмова, пры якой лёгка заняволіць, разбурыць любы народ.

«Иностранная литература» (1984, № 10), мініяцюра Г. Бранстнера, a ў ёй наступныя словы: «Звычайна мы карыстаемся адной мовай, a іменна – сваёй уласнай... Але для афіцыйных мерапрыемстваў мы спажываем іншую мову, каб не псаваць родную».

* * *

Раней захапляўся прозай Ю. Казакова, а вось цяпер у аднатомніку «Поедемте в Лопшеньгу» з задавальненнем пачытаў i яго крытыку.

Крануў артыкул «О мужестве писателя». Хіба не жыццёва, не слушна: «Калі пісьменніку не хапае мужнасці – ён загінуў, нават калі ў яго ёсць талент. Ён стане зайздроснікам, ён пачне знеслаўляць сваіх калег». Далей. «Савецкі пісьменнік павінен помніць яшчэ, што зло існуе на зямлі, што фізічнае знішчэнне, пазбаўленне элементарнай волі, насілле, глумленне, голад, фанатызм i тупасць, фашызм i войны існуюць. Ен павінен па меры сваіх сіл пратэставаць супраць усяго гэтага, i яго голас, узвышаны супраць маны, фарысейства i злачынстваў, ёсць мужнасць адмысловая». А вось гэта? «Самае страшнае – калі пра цябе маўчаць. Калі ты выдаеш кнігі i ты ведаеш, што гэта сапраўдныя кнігі, але пра ix не ўспамінаюць, – вось калі трэба быць моцным!»

Хто можа быць раўнадушны, чытаючы такія шчырыя, праўдзівыя i мужныя прызнанні?

* * *

A. Пушкін: «Дельвиг не любил поэзии мистической. Он говаривал: «Чем ближе к небу, тем холоднее».

* * *

Кюхельбекер – Пушкшу: «Не слушай, друг Пушкин, ни тех, ни других, ни журналистов, готовых гадить тебе и ругать тебя, как велит им их выгода, – ни близоруких друзей твоих! Слушайся вдохновения – и от тебя не уйдет ни современность, ни бессмертие».

Дарэчы, на пачатку творчасці A. Пушкіна, калі яго пачалі заўважаць i хваліць самыя пранікнёныя знаўцы паэзіі, пустадомныя фанабэрнікі пацяшаліся нават з ягонага прозвішча: «Ну, что такое «Пушкин?» Какой-то конюх!» А вось Пушкін стаў «сонцам рускай паэзіі!»

* * *

Малады Максім Гарэцкі: «Прыйдзе час, i з'явяцца вялікія песняры i пісьменнікі беларускай зямлі, каторыя патрапяць дасканала паказаць прыгожым словам тое, што поўніць мае грудзі, а што выказаць не маю сілы...»

Колькі сціпласці, зычлівасці, моцы i веры, i прароцтва было ў Максіма Іванавіча, калі пісаліся гэтыя нялёгкія, але прадбачлівыя словы! Сапраўды, вялікія людзі вялікія ва ўсім!

1980-1986

II (1990)

«Хлусня іншым ёсць часамі нявінная гульня, задавальненне славалюбнасці, – зазначаў Леў Талстой, – хлусня ж сабе ёсць скрыўленне ісціны, адступленне ад патрабавання жыцця».

* * *

У сталінска-брэжнеўскую эпоху тых, хто думаў i паводзіўся прыстойна, бязлітасна знішчалі альбо ганьбавалі, а тых, хто прыкідваўся, маніў іншым i сабе, лашчылі i падкормлівалі. Своеасаблівы катэхізіс – «История ВКП (б). Краткий курс» – умацаваў такія скрыўленыя погляды, такую скрыўленую мараль, што кожнаму з нас i цяпер нялёгка змяніцца: баімся іншых i сябе. Хлусня, боязь, што літаральна ўеліся ў нас, шашоляць i нашу душу, i арганізм усяго грамадства, не даюць узяць верх сумленнасці, праўдзе, сцверджанню самага простага i звычайнага, што побач, чаго патрабуе жыццё, здаровая логіка.

* * *

А. Герцэн: «Кожны адчуваў прыгнёт, у кожнага было штосьці на сэрцы, i ўсё ж усе маўчалі».

Чыёсьці былое i наша цяперашняе маўчанне, спроба прыстасоўвацца альбо затаіцца ў шчыліне i выжыць – па-першае, адтуль, з глыбінь стагоддзяў, калі ўлада змусіла нашых продкаў стаць на калені, схіляць галаву перад панам i царом, а па-другое, ужо i з новага часу, калі новьм ўладныя хлусілі, крывадушнічалі звыш усякай меры, прадумана i неміласэрна не толькі высочвалі, высякалі тых, хто мог думаць i гаварыць, але гэтак жа разлікова не давалі нават падняць галаву тым, хто мог бы ладаць голас пазней, хто рана-позна захацеў бы стаць асобаю, духоўна ўзвысіць грамадства.

* * *

Антон Чэхаў, з запісных кніжак: «...разумны кажа: «Гэта хлусня, але паколькі народ жыць без гэтай хлусні не можа, паколькі яна гістарычна асвечаная, дык выкараніць адразу яе небяспечна; няхай яна існуе пакуль, толькі з некаторымі папраўкамі...»

Многія ў нас, асабліва з прывілеяваных ветэранаў i з некаторых апаратчыкаў, зубамі i рукамі за такую «філасофію». Нават больш – на з'ездах народных дэпутатаў, на высокіх партыйных форумах людзі з новым мысленнем за адрачэнне ад застарэлых догмаў i стэрэатыпаў, за рашучыя перамены ў нашым жыцці, a іншыя па-ранейшаму аб'яўляюць учыненае сталіншчынай i сабой святым, самае вялікае згаджаюцца на невялікія папраўкі. I пры галасаванні арыфметычнай большасцю бяруць верх. Можа, i ад гэтага мы, грамадства, недаравальна доўга топчамся на месцы, стамляемся ад дыскусій, а то ўжо i зняверваемся ў тым, чаго яшчэ нядаўна хацелі.

Сёння ў нас, як мы кажам, «рэвалюцыя зверху».

Пры рэвалюцыі, як вядома, адмысловая сітуацыя, пэўныя палярныя сілы. У свой час, назіраючы за падзеямі 1905 года, вялікі рускі пісьменнік i мысліцель Леў Талстой падкрэсліваў: «Цяпер, у час рэвалюцыі, ясна абазначыліся тры групы людзей са сваімі якасцямі i недахопамі. Першыя – кансерватары, людзі, якія хочуць ціхамірнасці i працягу прыемнага ім жыцця i не жадаюць ніякіх перамен. Недахоп гэтых людзей – эгаізм, якасць – сціпласць, пакорлівасць. Другія – рэвалюдыянеры – хочуць змен i асмельваюцца вырашаць, якія трэба змены, не баяцца насілля для ажыццяўлення сваіх намераў, а таксама i сваіх нягод, i пакут. Недахоп гэтых людзей – дзёрзкасць i жорсткасць, якасць – энергія i гатоўнасць пацярпець для дасягнення мэты, якая ўяўляецца імі высакароднай. Трэція – лібералы – не маюць ні пакоры кансерватараў, ні гатоўнасці да ахвярнасці рэвалюцыянераў, а маюць эгаізм, жаданне ціхамірнасці першых i самаўпэўненасці другіх».

Мусіць, прыкладна такая сітуацыя i на сучасны момант. Праўда, нашы некаторыя кансерватары аб'яўляюць сябе добрымі i харошымі – «прагрэсіўнымі», a лібералы, што клянуцца ў вернасці перабудове, вычэкваюць: новы курс, «рэвалюцыя зверху» пераможа, рушыць наперад ці паверне назад...

Думаю, не трэба шмат тлумачыць, чаму кожны з нас уважліва сачыў за работай з'ездаў народных дэпутатаў. Назіранняў, розных думак мноства, але адзін аспект асабіста мяне асабліва ўразіў. Гэта – прамовы дэпутатаў «ад народа»: брыгадзіраў i старшынь сельскіх гаспадарак, дырэктараў заводаў i фабрык, якія любяць падкрэсліваць: «мы, сяляне», «мы, рабочыя»...

Многія з ix літаральна ашаламілі, паказалі: у многім наш сярэдні кіруючы корпус – цвёрдакаменны падмурак менавіта камандна-адміністрацыйнай сістэмы, па-другое, ён, прадстаўнік гэтага тыпу, гладзенькі i сыценькі, князькаваты, адарваўся ад знясіленага працай i пошукам мыла ды шыла простага народа, а па-трэцяе, калі i абапіраецца на «нізы», на «масы», то найперш на кансерватыўныя іхнія часткі і, самае страшнае, на сваю драпежную карысць. I некаторыя «народнікі» страшныя. Не шчырыя i сумленныя, a прыбліжаныя да ўлады, прыкормленыя. Скажам, яны, даволі справядліва патрабуючы «дысцыпліны i ладу», заадно фактычна падпяваюць уладцам у іхнім імкненні да дыктатуры i рэпрэсій, зусім не прадбачачы, што пры апошняй сітуацыі рана-позна могуць стаць ахкярамі i самі. Гісторыя яскрава паказала ж, па якіх прынцыпах дзейнічае махавік «адской машины»: сёння ты некага адправіў за краты, заўтра – хтосьці ўжо цябе...

У свой час Герцэн засмучаўся: «...з кансерватызмам народа змагацца цяжэй, чым з кансерватызмам трона ці амбона».

Не можам не засмучацца i мы: калі б не было столькі кансерватызму, правінцыйнасці, руціннай цярплівасці i без'языкасці ў нас, беларусаў, то іначай ішла б у рэспубліцы перабудова, іншы быў бы апарат, іншыя былі б адносіны да нашых нацыянальных бедаў...

* * *

Герцэн мог дазволіць сабе сказаць: «...калі існуючы грамадскі лад апраўдваецца розумам, то i барацьба супраць яго, калі толькі ёсць, апраўданая». Мы сабе такога дазволіць не можам: за гэга тут жа абвальваецца жорсткая кара...

У нас яшчэ амаль любая крытыка мінулага ці сённяшняга ўспрымаецца як «замах на СССР, на сацыялізм i партыю...» У нас, калі хто жадае арганізавацца ў суполку, сумесна дзейнічаць нават дзеля абнаўлення грамадства, павінен падаць наверх сваю праграму, павінен прасіць дазвол на любы крок i кожнае слова.

Цікава: ці змаглі б бальшавікі прыйсці да ўлады, калі б цярпліва выстойвалі ў прыёмных сытых i задаволеных царскіх чыноўнікаў, чакалі, калі ix прымуць, калі прачытаюць, ператруць па костачках i адрэагуюць іхнюю праграму, дадуць дазвол на мітынг, на рэвалюцыю?!

* * *

«Не тая хвароба небяспечная, што навідавоку ва ўсіх, прычыну якой усе ведаюць, – зазначаў Фёдар Дастаеўскі, – а тая, што тоіцца глыбока ўсярэдзіне, што не выйшла на паверхню i што тым мацней псуе арганізм, чым непазнаная, далей застаецца незаўважанай. Так i ў грамадстве... Сілы самаасуджэння найперш за ўсё – сіла: яна паказвае тое, што ў грамадстве ёсць яшчэ сілы. У асуджэнні зла абавязкова схаваная любоў да дабра: абурэнне на грамадскія пошасці, хваробы мае на ўвазе вялікае жаданне здароўя...»

* * *

Невялікая, але красамоўная заметка ў «Известиях».

Супрацоўнікі ўпраўлення Камітэта дзяржбяспекі i пракуратуры Карагандзінскай вобласці вырашылі перагледзець крымінальныя справы, прысуды па якіх, парушаючы ўсякія законы i чалавечую мараль, выносілі ў свой час так званыя «двойкі», «тройкі» i «асобныя нарады». Аказалася, шмат дакументаў глыбока схавана. Былыя работнікі НКВД наадрэз адмовіліся памагчы i знайсці тое, што трэба, i рэабілітаваць нявінных ахвяр 1930-1940 i пачатку 1950-ых гадоў.

Але дакументы ўсё ж знайшлі. Толькі «тройкі» знішчылі 1437 чалавек. Толькі ў чатырох (!) з 1670 (!) спраў, што разглядаліся, ёсць доказ віны. У астатніх – домыслы i паклёпы.

Нельга не жахнуцца ад двайной амаральнасці: i ад таго, што i як некаторыя нашы сучаснікі рабілі раней, i ад таго, як яны паводзяцца цяпер. Якую халодную душу, якое каменнае сэрца трэба мець, каб адмаўляцца аднаўляць справядлівасць, вярнуць добрае імя тым, хто павінен яго мець?! Мала гэтага, некаторыя з былых садыстаў не толькі жывуць прыпяваючы, моляцца на «мудрага з мудрых», ідэалізуюць яго лад, псіхалогію i мараль, ганарацца ўчыненым сабой, але на сходах рознага ўзроўню «б'юць трывогу», «выкрываюць экстрэмістаў», «нацыяналістаў», патрабуючы распраў з ім за іхнія погляды.

Можа, памыляюся, але, здаецца, асабліва агрэсіўныя пенсіянеры такога тыпу ў нас. Яшчэ i цяпер можна часта пачуць ад ix пад выглядам барацьбы за савецкую ці славянскую «еднасць», «святую справу перамогі над фашызмам» i г. д. самае звычайнае асуджэнне ўсяго новага i нацыянальнага.

* * *

«Чалавецтва разумела гісторыю як шэраг бітваў, таму да гэтага часу барацьбу лічыла галоўным у жыцці» (Чэхаў).

Дзе-дзе, a ў нас, здаецца, па-ранейшаму многія якраз так разумеюць, лічаць, а заадно нават у мірных дыскусіях вышукваюць ворагаў...

* * *

Нашы «Тутэйшыя» (літаратурнае аб'яднанне маладых пісьменнікаў. – Г. Д.) напачатку, бадай, былі самыя дзёрзкія, калючыя з усіх так званых нефармалаў. Невыпадкова, мусіць, i ў ix асобах некаторыя ідэолагі вышуквалі дыверсантаў, завербаваных заходнімі спецслужбамі, нацкоўвалі на ix, як i ўвогуле на ўсю беларускасць, былых бессардэчных спецаў нават па ўтаймаванні здаровага розуму i высакародных пачуццяў.

«Тутэйшыя» i іншыя, магчыма, дабіліся не вельмі шмат з таго, чаго хацелі, што маглі, але наскокаў, цкавання асабліва не збаяліся. Тым больш што ў лепшых пачынаннях ix падтрымала грамадскасць.

«Калі вялікія ідэі, што кіруюць сваім часам, – пісала вядомая руская пісьменніца Марыэта Шагінян (яна, дарэчы, разам з нашым Іванам Мележам атрымала Ленінскую прэмію ў галіне літаратуры), – абрастаюць, як караблі пад вадой, ракавінамі фармалізму, безжыццёвасці, мертвай абавязковасці, яны пачынаюць здавацца толькі абстрактнымі (рассудочными), толькі фармальнымі, i маладыя, новыя чалавечыя пакаленні, якія пачынаюць свой уласны век, непазбежна счэпліваюцца з імі ў баявой сутычцы, здзіраюць з ix ракавінкі, топчуць ix, уяўляючы, што топчуць, у пыл пераўтвараюць самыя гэтыя вялікія ідэі мінулага часу. Але ідэі не паміраюць. А стоптванне ракавінак, якімі яны абраслі, выступленне супраць абстрактнасці – заўсёды карыснае.

He толькі карыснае – неабходнае. Гэта патрэбна i для самога розуму i для новага чалавецтва».

* * *

Асуджаць, лаяць моладзь дзе трэба i дзе не трэба – справа не новая, даўняя. Але ёсць, здаецца, i адваротны бок медаля ў адносінах да моладзі. Іменна маладых спажывалі i спажываюць для самых дзёрзкіх, разбуральных i сваіх карыслівых спраў пад гучнымі i прыгожымі лозунгамі: у маладых мала сумнснняў, развагі, дальнабачнасці, але затое шмат запалу таптаць, нішчыць «старое» i ўсталёўваць «новае».

Усе рэвалюцыянеры, бунтаўшчыкі i рэфарматары звычайна былі маладыя. I найперш яны звычайна прыносіліся ў ахвяру пасля ўчыненага. Піянеры, камсамольцы, гітлерюгендаўцы i г.д.

* * *

Пры сваім жыцці Герцэн дакараў Заходнюю Еўропу, што яна «показала удивительную неспособность к социальному перевороту», радаваўся за Расію, што яна «не гак не способна к нему» – г. зн. да рэвалюцыі.

Пытанне: калі цяпер тая Еўропа працвітае, а наша краіна, мякка кажучы, адстала ад яе, усе часцей i часцей працягвае руку з просьбай памагчы, то хто меў рацыю? Па-другое, што было б са светам, каб пасля 1917 гада перамагла «перадавая» сусветная сацыяльная рэвалюцыя?

1990

III (1991)

Гадоў пятнаццаць таму вычытаў у Дастаеўскага: «Народ наш нищ и смерд, каким он был всегда, и не может иметь ни лица, ни идеи. Вся история народа есть абсурд...»

Шчыра прызнаюся, тады я вельмі балюча ўспрыняў такое самабічаванне, не залюбіў класіка за тое, што ён не толькі рускіх, але фактычна i ўсіх нас, усходніх славянаў, мякка кажучы ўнізіў. Цяпер ужо іначай адношуся да тых, канечне ж, балючых i для класіка слоў. Сапраўды, i гісторьы XX стагоддзя паказвае, што ў былых Расійскай імперыі i СССР – суцэльныя дзівосы. Мала, што на ix абрынуліся дзве сусветныя вайны з незлічонымі ахвярамі i стратамі, дык да гэтага іменна тут адбываюцца два гіганцкія пераломныя i спусташальныя эксперыменты: па будаўніцтве сацыялізму-камунізму (1917-1984) i па ўдасканаленні ці згортванні ix (1985-...). Колькі самаахвярнасці i гераізму, слёз i крыві, падзення i ўздыму, колькі, здавалася, поспехаў i перамог, заклікаў ісці ў светлую будучыню, але... у асноўным мы былі i ёсць прыніжаныя жабракі. Пры савецкіх незлічоных прасторах, багацці, спрыце i ўмельстве!

Што, доля наша вечная – абсурд?

* * *

Сёння нельга не здзіўляцца: як, скажам, на X з'ездзе РКП(б) 717 галоў з рашаючым голасам ад імя 732521 члена партыі не ўцямілі будучай удушальнай пагрозы ад прапхнутай Леніным рэзалюцыі «Аб адзінстве партыі»? Альбо, да слова, чаму не насцярожыліся дэлегаты XI з'езда, калі з вуснаў кіруючага эталона злавесна прагучаў прыкладна такі тэзіс: дзяржава – гэта рабочыя, гэта – перадавая частка рабочых, гэта – авангард, гэта – мы?!

Няўжо лепшыя сілы партыі не адчулі: знішчэнне іншадумства i чалавечага «я», усталяванне, з аднаго боку, пакоры, а, з другога боку, выключнасці i ўсёдазволенасці жменькі кіруючага апарата вызваляюць яго ад сапраўднай адказнасці перад краінай i народамі, перад гісторьмй, перад укладам жыцця, культурай i духоўнасцю, урэшце, перад імі, партыйцамі? Ці малапісьменныя партыйныя масы былі асляплёныя ідэяй i барацьбой, глыбока не зразумелі замаскаваных хадоў разумовай эліты, якая не проста дзейнічала, а выконвала сваю місію ад імя самога камуністычнага бога – Маркса?

Для мяне было i ёсць загадкай ацалелы i ўзвышаны да бога з усёй ленінскай гвардыі Сталін. 1) Свядома, па-злачыннаму вёў яе лінію? 2) Па-азіяцку пераседзеў, перахітрыў, знішчыў яе i падрыхтаваў нам «мужыка» Хрушчова? 3) Ці па непазбежнай дыялектыцы міжволі падвёў краіну, партыю i сацыялізм да непасільных рэформ? Альбо ёсць яшчэ чацвёртае ды пятае?

* * *

Маркс: «Дзяржава калечыць сама сябе, калі яна робіць з грамадзяніна злачынцу».

Як цяпер ведаем, марксісты-ленінцы i ведалі гэты наказ, i дзейнічалі згодна яму. Спачатку яны ўзвялі ў ранг злачынцаў цара i ягоную апору, пазней – сваіх апанентаў i былых саюзнікаў, а яшчэ пазней – дзесяткі мільёнаў з народа i многіх ca сваёй кагорты. Есць думка, што ў страшны лік «ворагаў народа» трапілі не толькі зламыснікі, але i генафонд краіны. Гэтыя «зэкі», фактычна савецкія рабы, у жудасных умовах – без сям'і, сяброў i сваёй любімай справы, без утульнага жылля, школ, бальніц i г. д. спаўнялі «буйнейшыя сацыялістычныя будоўлі».

Народная прымаўка кажа: «Як гукнеш – так i адгукнецца». Мала таго што ўзведзенае пад ружжом, са слязамі i крывёй, узведзенае кіркай, рыдлёўкай i тачкай было не зусім трывалае i гуманнае, дык яшчэ рана-позна павярнулася вялікай бядой. Адтуль, з турмаў i лагераў, хлынула на волю, зашалоніла ў прынцыпе падарваны ўжо народны арганізм скрыўленая псіхалогія: «залажыць», «сука», «шасцёрка», «прыдурак», «начальнік» («ты начальнік – я дурань, я начальнік – ты дурань»), «раскінуць чарнуху», «цямніць», «туфта», «шарашкіна кантора», «пахан», «бугор», «цягнуць гуму», «даюць – бяры, б'юць – бяжы», «не рабі тое, што можна зрабіць заўтра», «а мне ўсё да фені» i г. д., i г. д.

Глыбока памыляецца той, хто лічыць усё гэта за звычайны дасціпны «зэкаўскі» фальклор, не, тут-свой лад, свая філасофія жыцця i дзейнасць, яркая карціна маральнага калецтва адной шостай часткі зямнога шара.

* * *

Цяпер ужо не толькі ленінскія «скарпіёны», але i сам Ільіч многімі залучаны ў сонм сатанінцаў.

Але вось парадокс: жменька бальшавікоў-ленінцаў здолела зрабіць дзяржаўны пераварот, захапіць уладу, асядлаць грамадства i навязаць яму сваю волю, а вось 18-мільённая армія «нічым незаплямленых» членаў КПСС, маючы ўсе механізмы i рычагі непадзельнай улады, не толькі не здолела перабудаваць «казармавы» сацыялізм на «дэмакратычны», але...

У чым жа прычына паражэння такой агромністай сілы? Няўжо толькі ад таго, што яе галоўнае камандаванне складалася не з самых разумных, сумленных i смелых, а з хітрых i паслужлівых, няздольных да самастойнай дзейнасці, а то i маральна разбэшчаных, літаральна прыкаваных да свайго сытнага карыта? А астатнія, непрыкарытныя члены КПСС? Ведалі яны па-сапраўднаму, што такое гуманізм, што такое сацыялізм-камунізм, па-сапраўднаму маглі працаваць дзеля гэтай ідэі? Ці, можа, такім вялікім гуртам адмовіліся ад яе?

Наш пэўны вопыт, а таксама пэўны вопыт многіх краін свету паказвае: шматлікія сапыялістычна-камуністычныя ідэі, калі яны ажыццяўляюцца не гвалтам, а па-чалавечаму, вельмі i вельмі прыдатныя. Думаецца, таго, хто будзе не столькі баяць байкі пра суцэльнае святое мінулае, a дзелавіта распрацоўваюць тэорыю сапраўды дэмакратычнага i гуманнага сацыялізму, чакае будучыня.

* * *

«Старшы брат»... Гэты тэзіс, як разумею, сталінскай закваскі: па-першае, каб улагодзіць некаторых з вялікарускага асяроддзя, па-другое, каб пры яго дапамозе лягчэй падмяць «меншых» альбо «малодшых» і, урэшце, каб спрытней трымаць у руках на самай справе вялікі рускі народ.

Але нельга не задумвацца як след: а што ж гэта такое – Расія, велікарусы? З імі ж цесна звязаны i наш лёс.

Хочаш ці не хочаш, але мы маем справу з феноменам. Здарылася так, што лёс даў Расіі шанец не толькі ўзнікнуць, сцвердзіцца, але i ўвесь час пашырацца – туды, куды бачылі з-пад рукі «багатыры» альбо «землепраходцы» тыпу Ермака, сілай i ca згоды далучаючы да сябе невымерныя абсягі ды дзесяткі іншых, часамі зусім чужародных народаў i па ходу пералепліваючы ix на свой лад. «А ну, чертенок, говори по-русски!»

Агромністыя прасторы, гарачыня i люты мароз, мяцеліцы; багацце, што літаральна пад нагамі; працяглыя i не ўсюды ўпарадкаваныя дарогі, на якіх не толькі нязручнасці, але i перахоп дыху альбо, мякка кажучы, розныя свавольствы; вабнасць чаканага агеньчыку, шынкі, гулянкі, песні, бойкі; старанная праца i спадзяванне на славутае «авось»; знясільваючая цяга да праўды i сумленнасці; бясконцыя войны, перамогі i святы; самаахвярнасць, гераізм i апатыя; вялікія поспехі ў навуцы i культуры; фанабэрыя, душэўныя пакуты ад сваёй велічы i незразумелай місіі; самаўніжэнне i пакланенне перад Еўропай... Усё гэта i іншае не магло не выхаваць фенаменальны, часамі непрадказальны характар. На яго няпроста накінуць аброць, змайстраваную па мерках Заходняй Еўропы, дзе многае ўсё іншае, абмежаванае ў памерах, не столькі пачуццёвае, колькі рацыяналістычнае ды ашчаднае.

Невыпадкова вялікі рэфарматар расійскага быцця Пётр Першы прышчапляў заходнія мадэлі сілай i гвалтам (насіллем пазней дзейнічалі i Ленін са Сталіным). Невыпадкова i тое, што нават сам народ, адчуваючы сваю «шырыню душы», асцерагаецца «смуты» i наклікае на сябе «жалезную руку», «гаспадара», даючы магчымасць умацавацца розным культам. Нарэшце зусім невыпадкова ў свой час Маркс у лісце да Засуліч зазначаў: яго тэорыі на аснове Заходняй Еўропы i для яе, бо ў Расіі, падкрэсліваў, усё іншае. Але...

...Асабіста я i з вялікай трывогай, i з вялікім пытаннем гляджу на нашага спакутаванага ды ўсё ж багатага i здольнага суседа, які рана-позна павінен акрыяць, стаць на ногі i зноў зірнуць удалеч з-пад рукі...

* * *

Леў Талстой: «Нельга змусіць розум разбіраць i выясняць тое, чаго не хоча сэрца».

Дэпутаты «ад народа» у Вярхоўным Савеце Рэспублікі Беларусь, асобныя кіраўнікі аграрных гаспадарак.

Люба слухаць, калі яны супраць «амбіцый», за «зберажэнне прыроды i зямлі, за лад ды кавалак хлеба для людзей», але, з другога боку, не можа не ўразіць іхняя агрэсіўнасць, катэгарычнасць i, выбачайце, чыста беларуская правінцыйнасць i абмежаванасць. Да слова, Беларусь i яе народ яны гатовыя бачыць без беларускага, як адно вялікае дагледжанае поле, як адну буйную наладжаную ферму з паслухмянай i больш-менш апранутай ды накормленай рабсілай пэўнага народнагаспадарчага рэгіёна. Клопат пра «усякую культуру» яны пакідаюць «на пасля», «калі пад'ядзім i апранёмся».

Не хочацца нікога абражаць, але ствараецца ўражанне: некаторым аграрыям (зрэшты i кіраўнікам прамысловых прадпрыемстваў) варта найперш займацца сваёй канкрэтнай справай i не імкнуцца ў вялікую палітыку, дзе трэба іншы, шырэйшы, дзяржаўны, кругагляд. Тым больш, што вопыт цяперашніх перадавых i квітнеючых краін свету паказвае: там быў i ёсць аднолькавы клопат як пра цела, так i пра душу, i гэта неабходная зарука ўсеагульнага цывілізаванага поспеху.

* * *

Яшчэ пра народных дэпутатаў-ветэранаў.

Цяжка, горка пісаць непачціва пра пажылых людзей. Але, на вялікі жаль, досыць вялікі атрад гэтых нашых парламентарыяў пакуль што яшчэ не праявіў як след уласцівых іхняму ўзросту вопыту i мудрасці: спачатку запета адстойваў былыя «святыні», што не ўсе былі такімі, паслужліва выконваў ганебныя даручэнні кіруючых партыйных структур i з усіх сіл не даваў вынырнуць з балота нашай рэчаіснасці «нефармалам» i «нацыяйалістам», а пасля пад ходам падзей увабраў галаву ў плечы, трацячы пазіцыі i грамадзянскае аблічча. Шкада, што ў многіх салідных людзей пад дарагімі касцюмамі, пад ордэнамі i медалямі так i не ажывілася чалавечая душа, замест яе як быў, так i застаўся высечаны на камені кодэкс былых догм i стэрэатыпаў, што выключалі думку, сумленне i спачуванне, сапраўдны клопат пра беларускую нацыю. Зразумела, не ўсё мінулае трэба ахайваць, (некаторых якраз яно, у тым ліку i цёмнае, падняло на паверхню), не ўсё новае – перадавое, трэба мець разумныя прынцыпы, але ўсё ж трэба пазбаўляцца... не, не ад ідэі, а ад былога ідэйнага ідыятызму.

* * *

Незалежнасць Беларусі... За яе, гэтую волю, у свой час паплаціліся жыццём, цкаваліся i пасля гвалтоўнай смерці лепшыя сыны народа – i тыя, хто ўтвараў ВНР, i тыя, хто ладзіў БССР.

Цяпер гэтая незалежнасць літаральна звалілася з неба. Ды... не адзінкі, сотні i тысячы, a многія i многія, у тым ліку i нашы кіраўнікі, здаецца, разгубіліся, азіраюцца вакол ды абмацваюць позіркам нядаўні цэнтр: што рабіць? Я к жыць без загадаў?

Цяжка, а то i страшна выціскаць ca сваёй душы паслужлівага выканаўцу ды няма вопыту адчуваць сябе, рэспубліку дзяржаўнымі. Нават ужо тое, што ў наш Вярхоўны Савет ніяк не можа ўвайсці гаспадыняй (а пакуль што толькі падчарыцай) беларуская мова, паказвае: у многіх няма элементарнага разумення, што гістарычная памяць, нацыянальныя каштоўнасці – адна з умоў сцверджання дзяржаўнасці, а сама дзяржаўнасць – не прыхамаць «нацыяналістаў», а жыццёвая патрэба кожнага развітага народа. Калі гэтага не разумець i не дабівацца, то гэта найпершая адзнака таго, што нацыя i яе сілы не зусім здаровыя. Лячэнне дзяржаўнасцю (агромністай каштоўнасцю, што выпрацавала чалавецтва) – надзейны паратунак ад пагібельнай для народа немачы.

Пакуль што беларускую дзяржаўнасць не столькі прызнаём i мацуем мы самі, колькі за нас робяць гэта іншыя краіны свету. Адно суцяшэнне: дасць нарэшце Бог – іншыя разумныя людзі навучаць нас розуму i павагі да ўсяго свайго.

* * *

«Как не любить Пушкина и Толстого?» – бывае, «б'е» хтосьці з велікарусаў i нашых русіфікаваных землячкоў, гакім вось прыёмам робячы з цябе i ворага, i недаросліка, а заадно каварна перакрываючы кісларод зняможанай беларускай мове i культуры.

Ніхто не мае права змушаць любіць Пушкіна i Талстога, гэта асабістая справа кожнага. Іншая рэч, што ты невысокай культуры, калі не паважаеш такіх вялікіх майстроў, як, скажам, Шэкспір, Гёта, Міцкевіч, Шаўчэнка, Нізамі, Дастаеўскі, Чэхаў...

Калі сыходзіць з гэтых высокакультурных пазіцый, дык чаму той-сёй дазваляе сабе «культурна» абражаць нашых выдатных майстроў, мову, на якой яны тварылі? На гэта асабісга я чуў розныя адказы. Напрыклад: «А беларуская мова непрыгожая», «Я не ведаю вашай літаратуры i культуры, але я ix не люблю» i г. д.

Наконт прыгажосці мовы не варта спрачацца (лухта гэта, што з некалькіх тысяч моў у свеце Бог найменш усяго даў нашай, беларускай), а вось пра тое, што ў многіх нашых людзей адбілі не толькі печань, але i гістарычную памяць, зглумілі душу i змусілі грэбаваць сваім, a ўрэшце i не ведаць яго, мы гаварылі i будзем гаварыць.

Ёсць спадзяванне, што цяпер, у новых умовах, ужо не столькі Закон аб мовах, а шырокая народная свядомасць дасць належны штуршок для выйсця беларускай мовы i культуры з куткоў i хутароў на шырокі прастор.

Калегі па пяры, журналісты з радыё i тэлебачання, з цяперашніх шматлікіх рускамоўных выданняў, давайце шчыра, належным чынам цэнячы здаровую нацыянальную канцэпцыю, паспрыяем гэтай справе! I найперш асабістым прыкладам!

* * *

Шаноўныя чытачы, ахвотнікі чытаць толькі на рускай мове, будзьце пільныя!

Улічваючы ваша такое аднабокае моўнае запатрабаванне, вас спрытна акалпачваюць розныя дзялкі. Яны на рускай мове агромністымі тыражамі i па вялікай цане выдаюць для вас не толькі высокамастацкія творы, але i розны сурагат, замешаны на пошлым сексе, на прымітыўных дэтэктывах i фантастыцы. Абы вы хапалі «клубнічку», абы набівалі іхнія кішэні!

He ўсе творы, што пішуць беларускія пісьменнікі i выдаюць з-за няўвагі да ix чытачоў маленькімі тыражамі, – шэдэўры. Не. Але сярод ix нямала таленавітых i добрых, што маглі б зрабіць гонар самым развітым літаратурам.

...На вялікі жаль, а то i ганебна, што, прагнучы лёгкай нажывы, кінуліся выдаваць нізкапробны перакладны хлам i некаторыя нашы літаратары. Праўда, каб не было сорамна перад калегамі, якія годна служаць сваей справе, у выхадных дадзеных хаваюцца за псеўданімы...

* * *

Заўсёды i ва ўсім свеце найбольш у культуры дабіваўся той, хто не мадэліраваў з чужых узораў, а здольваў адчуць, перадаць многае са зместу i духу роднага народа. Нават больш: лепшае з гэтых мастацкіх рэчаў – народны дар i здабытак.

* * *

Як узнікае свядомае, высокаразвітае асяроддзе, а то нават i грамадства? Ты шчыры i сумленны, ён, я – такія, усе не здаліся, не схібілі, паказалі ўсё лепшае – глядзі, i ўзнікае, развіваецца яно, свядомае i высокаразвітае...

1991

IV (1992-1996)

Цяжка зразумець, чаму некаторыя гэтак захапляюцца паляваннем. Супакойваюцца ад мітусні i турбот, цешацца, калі можна не толькі засяродзіцца ў лесе, палюбавацца красой, пасядзець з сябрамі каля цяпельца, але i... забіць жывое, што таксама хоча жыць на гэтым свеце?!

* * *

Здаецца, тыя, у каго шчырая, уражлівая, спагадная да людскога гора душа, жывуць мала. Mo i ад цяжару дабрыні. А вось тыя, хто сам зглуміў у сабе душу, пачаў хлусіць, подлічаць, няшчадна таптаць бліжняга, бывае часта, жылі i жывуць доўга.

* * *

Яна, сужыхарка па адным нашым (ці не з 1974 года) сталічным доме, старэйшая крыху, дагледжаная i гладкая, узвышаная над многімі жанчынамі (працуе інструктарам, ды не абы-дзе, а у «апараце!»), строга велічная, своеасаблівая «партайгеноссэ». Першая ніколі не павітаецца, пазірае звысоку, а то i нібы не бачыць.

Сустрэліся ў «апараце» (у годзе 1976-ым). Здзівілася: «Вы сюда вхож?» Як кажуць, пасля «навяла даведкі» i, значыць, уведала, што я далучны да літаратуры. Аднойчы, упершыню i першая павітаўшыся, дала мудрую параду: «Зачем вам писать по-белорусски? Это же неперспективно. Тем более, что нам, белорусам, поставлена высокая цель: показать пример слияния нашего языка с русским. Этую идею поддержали такие выдающиеся белорусы, как Мазуров и Машеров. Близки к ней и некоторые наши народные писатели (назвала прозвішчы). На русском вы шире напечатаетесь и гонорар более высокий получите». – «Чулі такі выраз: матчыная мова?» – «Слышала». – «Дык вось я хачу пісаць на роднай матулінай мове. А «сливать» не ўсё трэба, асабліва розум i душу». У адказ фыркнула i далей старалася не заўважаць мяне.

...Не стала ЦККПСС-КПБ; мая былая сужыхарка па будыніне перайшла працаваць у міністэрства адукацыі, а потым выйшла на пенсію. На днях, ужо ў 1996-ым, вьшадкова сустрэліся. Яна – у былым шыкоўным, але паношаным ужо адзенні, змаршчыненая i раптоўна пастарэлая. Ды калі ўбачыла мяне, бліснула ў вачах задзірыстым, нават злым i пераможным позіркам: «Ну, кто прав? Почти уже не слилось?»

* * *

А. Чэхаў заўважыў: «З вёскі лепшыя людзі сыходзяць у горад, i таму яна падае i будзе падаць». Аднак i беларуская веска доўга яшчэ была быццам невычэрпная для фізічнай i духоўнай моцы нашых гарадоў. Праўда, тут ёсць i адна ці мала зразумелая, ці балючая рэч: скажам, які ўжо час у той жа нашай сталіцы больш мільёна выхадцаў з сяла. А вось Мінск яны не абеларусілі... I вышэйназваныя цёткі, не кажучы ўжо пра больш уладных дзядзькоў (дарэчы, у многіх выпадках былых сяльчан) пастараліся, каб з ix зліць усё беларускае. Калі не абрусіць, то абтрасяніць...

* * *

Расійскі самадзержац Мікалай I: «Калі сумленны чалавек сумленна заводзіць справу з прахвостам, то яго, сумленнага, заўсёды абдураць».

* * *

«Народ яго любіў...» – бывае, чытаем пра кагосьці з вялікіх пасля ягонай смерці. А народ складаецца з люду, а люд – розны...

У I. Буніна, у яго кнізе «Освобождение Толстого» можна вычытаць i пра такое: калі памёр геній з гейіяў Леў Мікалаевіч i яго памаглі пахаваць землякі па Яснай Паляне, то адзін з ix, з народу, паскардзіўся: «Ну вот, мы несли... Что ж, будет нам за это какое-нибудь награждение от начальства или от графини? Ведь мы так старались! Целый день на ногах!»

Асабліва сумна-тужлівая сітуацыя ў нас, цяперашніх. Многія нашы сумленныя i майстравітыя пісьменнікі не дзень, a дзесяткі гадоў «на нагах» дзеля Беларусі i беларускай культуры, a ім не тое, што нейкая «ўзнагарода», але нават i цёплага слова «ад начальства ці графіні» няма... Нібы маглі жыць i высакародна тварыць, a маглі i не быць, не папаўняць залатую скарбонку духоўнасці нашага народа ці шматлікага люду!..

* * *

Яшчэ пра Л. Талстога i народ, але цяпер паводле кнігі жончынай сястры Т. Кузьміцкай «Моя жизнь дома и в Ясной Поляне».

Як вядома, Леў Мікалаевіч быў вельмі багаты чалавек, але любіў па-сялянску працаваць, гаспадарыць: пасадзіў вялікія лес i сад, завёў пчалярню, племянных авечак, вырошчваў плантацыі капусты i інш. Дастаўшы па чыёйсьці парадзе выключных японскіх падсвінакаў, наняў глядзець ix былога салдата, які любіў выпіць i часта завітваў да графа папрасіць кілішак альбо грошай. Той згадзіўся ўзяцца за такую работу, але неўзабаве не вытрымаў кпінаў знаёмых з-за таго, што ён, ваяка, – свінапас! I пачаў нягоднічаць: не карміў вепручкоў, a марыў ix голадам. Урэшце тыя выцягнулі ногі. Леў Мікалаевіч не мог зразумець такую няўдзячнасць, быў пакрыўджаны i абураны, мусіў адмовіцца ад многіх сваіх гаспадарскіх задум... Зрэшты, як заўважыла Т. Кузьміцкая, з ix давалі плён толькі сад i лес.

* * *

I Л. Талстому, аказваецца, часамі даставалася на арэхі ад жонкі: «Господи, посмотришь, у самых обыкновенных людей дети и талантливы, и умные, и учатся. А мой-то гений каких народил!» Альбо: «Сорок восемь лет прожила я со Львом Николаевичем, а так и не узнала, что он был за человек». Ён свае апошнія паўстагоддзя не еў мяса, не піў ні кроплі гарэлкі, ушчуваў за непаладкі сям'ю i ўсю Расію, а потым не вытрываў i сышоў з дому, дзе ў 1910-ым на вядомай усяму свету станцыі, як пісалі тады некаторыя газеты, «ціха памёр...»

* * *

XIX стагоддзе – бурны перыяд развіцця даяржаўнасці, навукі i культуры, літаратуры многіх краінаў свету: Расіі (асабліва пасля цяжкай, але бліскучай для яе аўтарытэту перамогі над Напалеонам), Францыі, Англіі. Ішлі па плённым шляху дзяржаўнага аб'яднання i ўсебаковага развіцця, станаўлення агульнанацыянальнай мовы італьянскія ды германскія землі; Польшча, хоць страціла ў мінулым стагоддзі незалежнасць i была падзеленая паміж трыма суседнімі манархіямі, таксама здолела развіваць сваю культуру i літаратуру. Цяжка было Украіне – Маларосіі, што, на думку царскіх ідэолагаў, была састаўная частка ўсходніх славян i павінна была абвадняць «вялікую i святую Русь». Яшчэ цяжэй – Беларусі. Нашым паўднёвым суседзям хоць аўстрыйскія ўлады ў зоне сваёй акупацыі дазволілі частковае ўжыванне ўкраінскай мовы i выхаду некаторых выданняу на ей, але i гэта дазволіла украінскім дзеячам яшчэ на пачатку XIX стагоддзя пачаць фармаваць сваю нацыянальную ідэю i ствараць новую родную літаратуру (там украінцы яшчэ з 1840-ых мелі выданні на роднай мове). Беларусь, якая цалкам у выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай увайшла ў склад Расійскай імперыі, такіх шанцаў не мела: афіцыйнае ўжыванне нашай мовы ў 1696-ым забараніў сейм Рэчы Паспалітай, a ў 1840-ым – царскі ўрад. I гэтая забарона цягнулася 210(!) гадоў, да верасня 1906-га, калі пабачыла свет першая легальная беларускамоўная газета «Наша доля». Паўторым, іншыя народы плённа развівалі сваю культуру i літаратуру, а беларуская была пад надмагільнай плітою, з-пад яе пранікалі праз трэшчынкі толькі асобныя парасткі i некаторыя з ix станавіліся дрэўцамі В. Дунін-Марцінкевіч, Ф. Багушэвіч i інш.).

Але, глядзіце, як нават з частковай адмены забароны беларускай мовы пасля 1906-га ў Беларусі ўсё ірванула! Янка Купала, Якуб Колас, Максім Баідановіч, Максім Гарэцкі i іншыя неверагодна хутка падхапілі ўзняты папярэднікамі сцяг i літаральна за дзесяцігоддзе не толькі ўпэўнілі ўсіх, што была, ёсць i будзе беларуская мова i літаратура, але i паднялі яе на ўзровень самых развітых моў i літаратур! Вось што значыць свежае паветра, вольнае дыхание для мовы!

* * *

Вельмі люблю «Словарь бълорусского нарьчія» I. Насовіча. Але мяне нядаўна глыбока ўразіў Ніл Гілевіч: на маё захапленне гэтым выданнем ён зазначыў, што Насовіч стварыў слоўнік рэгіянальны. «Правінцыйны?» Не, дадаў выдатны знаўца беларускай мовы, Насовіч склаў свой слоўнік амаль з адных уласна беларускіх слоў. Русіфікатары пляснулі ў ладкі: «наръчіе» пачне абагачаць рускую мову! Ды славісты ўсёй Еўропы ўражана сказалі зусім іншае, калегі, пачакайце: ды яно, як вы кажаце, гэтае «наръчіе» – арыгінальная i багатая, сакавітая i прыгожая, самастойная беларуская мова!

I. Насовіч (а ён напісаў i шмат мастацкіх твораў, што не выдадзеныя яшчэ i сёння) у XIX ст. разам з іншымі (у тым ліку i рускімі) фалькларыстамі не давалі беларускай мове зачэзнуць, рыхтавалі яе для ўжытку для новых пакаленняў.

* * *

З «Французской романтической повести» (Л., «Художественная литература», 1992) : «I вось з'яўляюцца дзіўныя, усім ненавісныя істоты, якія шалеюць. I немагчыма зразумець, хто гэта – людзі альбо д'яблы, i што спарадзіла гэтую наслань...»

Адразу ж успомніліся словы Ф. Дастаеўскага пра тое, што ў час сумятні, змен напаверхню напорыста выскокваюць языкачосы, авантурысты, хціўцы i прадажнікі, якія імкнуцца захапіць уладу i бязлітасна душаць шчырых i сумленных, a неўзабаве i сваіх няўгодных ім прыяцеляў. Пасля іхняй навалы трэба дзесяцігоддзі, а то i больш, каб акрыяць усяму здароваму.

* * *

Хто ўважліва за апошнія гады чытаў ітэрв'ю тых, хто цяпер дарваўся да ўладнага руля, не мог не заўважыць: некаторыя з ix раней жылі бедна i прыніжана, але ўпарта змагаліся за выжыванне, плішчыліся ў кожную наменклатурную цёплую шчыліну i ажно кіпелі марай... не, не заступіцца за такіх, як самі, а адпомсціць шчасліўцам! I помсцяць! Нават краіне праз яе карэнную мову!

* * *

Д. Кугульцінаў, «Огонёк», 1988: «Думаючы аб прычынах станаўлення тыраніі, я звяртаўся да гісторыі, літаратуры. I вось у пяцьдзесят другім годзе ў Нарыльску купіў кнігу «Рассуждения о добровольном рабстве» Эцьена Лa Баэсі... Баэсі разважае: як тыран становіцца тыранам, прыгнятае мільёны людзей, не маючы на гэта права. Тыраны прыходзяць да ўлады трыма шляхамі: адзін – па праве спадчыны, другі – па праве заваёўніка, трэці – быццам абіраецца народам. I, здавалася б, гэты трэці павінен быць ніштаватым. Але не! Як толькі ён сядае на трон, дык адразу становіцца жорсткім, бо баіцца, як бы не абралі іншага. Якой сілай утрымлівае ўладу? Арміяй? Аховай? Не. Сіла – гэта пяць ці шэсць чалавек, якія здолелі наблізіцца да тырана. Яны падтрымліваюць яго, змушаюць быць злым не толькі ягонай злосцю, але i іхняй. Юлі Цэзар свядома павялічваў колькасць пасад, выдумваў адміністрацыйныя адзінкі, каб як можна больш было пад ім тых, каму выгадная тыранія. Далей Баэсі развівае такую думку. Пакаленням, якія нарадзіліся ў рабстве, гэтае рабства здаецца натуральным станам чалавечага жыцця, i яны трымаюцца абедзьвюма рукамі за яго. Чытаючы Баэсі, я часткова знаходжу адказы на тыя пытанні, што задае нам сталінская эпоха».

* * *

Гісторыя ярка сведчыць: даволі легка можна абалваніць кожны народ. Наш – здаецца, надзвычай без вялікіх намаганняў: ён усё яшчэ самаўніжаны i даверлівы. Без меры любіць легенды, слепа верыць прыгожай хлусні. Выдумалі чорта – баіцца чорта, падсунулі куміра – любіць куміра, хоць, па-першае, ад гэтага перасцерагае Святое пісанне, а па-другое, гэты тып – д'ябальскае нараджэнне. I што самае страшнае: яно прывячаецца ў Храме, яго цалуюць вярхоўныя святаслужнікі...

* * *

Да аднаго з раздзелаў рамана «Пабуджаныя» пра падзеі на Беларусі ў 1917 годзе я зусім не выпадкова ўаяў эпіграфам менавіта вось такія ленінскія словы:

«Ніхто не вінаваты ў тым, калі ён нарадзіўся рабом, але раб, які не толькі цураецца імкненняў да сваёй свабоды, але апраўдвае i прыхарошвае сваё рабства..., такі раб ёсць халуй i хам, які выклікае законнае пачуццё абурэння, пагарды i агіды».

Ды як выціснуць з душы рабства? Дзе той наш Майсей, які павадзіў бы нас сорак гадоў па пустыні, каб пасля вывесці адтуль нашых нашчадкаў вольнымi людзьмі?

* * *

Асабліва гістарычная няпраўда глумліва гняце нас, беларусаў...

* * *

«Не, – сцвярджаў геніяльны Ф. Дастаеўскі, – тады толькі чалавецтва будзе жыць паўнацэнна, калі кожны народ стане развітым на сваім падмурку i прынясе ад сябе ў агульную суму жыцця нейкі асабліва дасканалы бок».

1980-1996