Сымон-музыка

На галіне

Пры даліне

Ліст на дрэве марна гіне:

Ліст зялёны, ды ўмірае.

Ліпа, матухна старая,

Ой, сыночка свайго скіне!

Ён пахілы,

Ён нямілы,

У сям’і не мае сілы:

Тым нялюбы, што адметны,

І браты з ім непрыветны —

Мусіць, лёс такі пастылы.

Пад каронай —

Парасонам

Ліпы пышнай і зялёнай —

Адзінокі колас жыта

Рос замкнёна і забыта,

Адарваны ад загона.

– Мілы браце!

Ў чужой хаце

Не нажыць табе багацця, —

Ліст сіротцы спагадае: —

І вясенька маладая.

Для цябе – у вечнай страце.

– Так, мне трудна —

Тут нялюдна,

Я тут згіну неабудна,

Ды твой, лісцік, лёс больш цяжкі:

Ты ў сваёй сям’і без ласкі,

Бы не родны, а прыблудны.

– Ото ж хлопец урадзіўся!

І ў каго ж удаўся ён?..

Ну, куды ты ўтарапіўся?..

Лепш бы ты не жыў, Сымон…

Уй, няўклюда, мухамора!..

Грэх адзін з ім, адно гора. —

Не адзін раз чуў папрокі

Ад бацькоў сваіх хлапчук.

А за што, за што нарокі?

З-за чаго той злосны гук?

І завошта б’юць малога

І чапляюцца чаго?

Ну, скажыце: што благога

У тых забаўках яго?

Хіба грэх складаць казанкі

Або песенькі? Чаму?

Але ж гэтыя спяванкі

Так і чуюцца яму:

«Я насыплю горку

Жоўтага пясочку;

Правяду разорку

Беленькім кіёчкам.

Шу-шу-шу! – пясочак

Шурхнуў залаценькі.

Пясок – мой дружочак,

Дробненькі-драбненькі.

На пясочку зайкі

Кідаюць слядочкі…

Ой, якія байкі

Баюць мне пясочкі!»

Хіба ж грэх казаць пра гэта?

Чаго ж сварацца бацькі?

Песняй сэрцайка сагрэта,

Казкай ясняцца дзянькі.

«Мусіць, я, дапраўды, ліха», —

Сам сабе сказаў Сымон

І чагось смяяўся ціха

Ды спяваў, званіў, як звон

Той стары, што са званіцы

Адбіваў таемны зык

Ды каціўся за крыніцы

І дзесь там жалобны нік.

А ён слухае – ні слоўка,

Бы застыне, бы засне,

І сама сабой галоўка

Заварушыцца, кіўне

У тахт нейкім дзіўным спевам,

Што звіняць вакол яго,

І ласкаючым павевам

Песціць, гойдае ўсяго;

Аж захопіць дух блазноце

Нейкі радасны парыў,

І ў самоце-адзіноце

Песні, байкі ён тварыў.

У яго быў свет цікавы,

Свае вобразы, жыццё,

І ў душы яго ўсе з’явы

Сваё мелі адбіццё.

Ён і рэха сваё кліча

І размову вядзе з ім…

Меў яшчэ ён такі звычай —

Гаманіць з сабой самім.

На смех хлопца падымаюць:

– Вось дурубала, даўбня!—

І ў патыліцу штаўхаюць,

Бы не хлопец, а шчаня.

А ён нават не заплача,

Толькі голаву прыгне,

Як яго рука лядача

Неспадзеўна штурхане.

Адбяжыць, бядак, у страсе,

Разважаць пачне тады: —

Можа ён у гэтым часе

Натварыў якой бяды?

Мо зняважыў ён старога?

Мо на ўсіх пайшоў адзін?

І не ведае нічога, —

Ні праступку, ні прычын.

Так, і праўда: непадобны

Быў Сымонка на другіх:

Гэта быў хлапчук асобны.

У яго вачах жывых

Думка нейкая бліскала,

Утаропіцца, глядзіць,

І на губках смех, бывала,

Заблукае, задрыжыць;

Пазірае і ўнікае —

Так аддасца марам ён

Ды знячэўку запытае:

– Чаго, мама, стогне звон? —

О, звон гэты быў цікавы,

Незвычайны звон, стары.

Пра якія ж гэта справы

Ён там бомкае ўгары?

Чаго так у засмучэнні

Будзіць там тыя лясы?

І Сымонка ў захапленні

Ловіць звону галасы,

Бо як толькі звон зазвоніць,

Як завойкае ўвышы, —

Адгукнуцца, загамоняць

Струны ўсе яго душы.

Сэрца ў хлопчыка заб’ецца,

Сам увесь ён задрыжыць,

І сама душа, здаецца,

Услед звону паляціць, —

Так узрушыцца хлапчынка,

І тады, нібы праз сон,

Штось мільгнецца на хвілінку,

Але што – не ўцяміць ён

І не можа даць назовы,

Што чуваць у тых званох,

Бо ўлавіць там сэнсу мовы,

Адгадаць яе не мог,

Але чуў ён, чуў душою,

Сэрцам чуткім і жывым

У тым звоне штось такое,

Што жыло і ў ім самім.

Ды ніхто не знаў тых струнаў,

Патайных ніцей душы,

Што злучаюць гук пярунаў

З немым голасам цішы;

Бо і ў той цішы зацятай

Есць і голас і свой твар,

Разнастойны і багаты,

Поўны музыкі і чар.

Бедны хлопчык быў загнаны,

У бацькоў нялюбы сын,

Бо відочныя заганы

І меў толькі ён адзін.

Не такі, як усе дзеці,

Нейкі вырадак, дзіўны,

Нёс віну за ўсё на свеце,

Вінаваты без віны.

З ім і дзеці не дружылі,

Не прымалі да гульні,

І ў самоце прахадзілі

Веснавыя яго дні.

І любіў ён адзіноту,

Бо так лепей было жыць:

Тут ён мог сабе ў ахвоту

Песні пець і гаманіць.

Вось улетку дык раздольна:

Выйдзе з хаты ў поле, луг;

Цёпла ўсюды і прывольна,

Сонца многа, чысты дух.

На каменьчык сядзе ў збожжы,

Не схіснецца і маўчыць,

Ловіць сэрцам спеў прыгожы,

Як жытцо загаманіць,

Як зазвоняць, заіграюць

Мушкі, конікі, жучкі,

І галоўкай заківаюць, —

Засмяюцца васількі.

Спеў у сэрцы адклікаўся,

І так дробненька было,

Што Сымонка сам смяяўся,

Ўсё смяялася, цвіло.

Заміраў тады хлапчынка,

І здавалася яму,

Што ён знае, як травінка

Сваю думае думу,

Што гаворыць жытні колас,

І аб чым шуміць ячмень,

І чаго спявае ўголас

Мушка, конік, авадзень,

Што ўгары над срэбрам жыта

Пяе жаваранак той

Так прыгожа-самавіта,

І зачым у высь блакіту

Ідзе ветрык пехатой,

У высь тую, дзе хмурынкі

Над зямлёй плятуць вянкі…

Ці ж не мілыя часінкі?

Ці ж не слаўныя дзянькі?

Замляваў увесь Сымонка,

Як увосень жураўлі

Крык музычны роняць звонка

Над прасторамі зямлі.

Шнур жывы, загнуты крукам,

Ледзь чарнеецца ўгары,

І ўсё стада з – смелым гукам

Журавель вядзе стары;

Плыўка, згодна ходзяць крылы,

Як адно, у тахт адзін —

Пакідаюць край свой мілы,

Родны кут глухіх лядзін.

Шнур знікае, тоне ў багне

Мора сіняга нябёс,

У прастор і хлопчык прагне:

Там другі, напэўна, лёс.

І ён доўга, нерухомы,

Там стаіць і ўсё глядзіць

У край светлы, невядомы,

Дзе знікала тая ніць

Вольных пташак на ўсю зіму…

Ну, прашчайце да вясны!..

Поле, неба прад вачыма,

I ўжо крыкі не чутны.

Так і жыў ён, гадаваўся,

Бы пры сцежцы той гарох:

Сам з сабою забаўляўся,

Бегаў, бавіўся ў палёх

I размовы вёў з жытамі

I складаў ён песні дню,

З матылькамі, бы з братамі,

Час дзяліў свой і гульню.

Бедны хлопчык быў загнаны,

У бацькоў нялюбы сын,

Бо відочныя заганы

І меў толькі ён адзін.

Не такі, як усе дзеці,

Нейкі вырадак, дзіўны,

Нёс віну за ўсё на свеце,

Вінаваты без віны.

З ім і дзеці не дружылі,

Не прымалі да гульні,

І ў самоце прахадзілі

Веснавыя яго дні.

І любіў ён адзіноту,

Бо так лепей было жыць:

Тут ён мог сабе ў ахвоту

Песні пець і гаманіць.

Вось улетку дык раздольна:

Выйдзе з хаты ў поле, луг;

Цёпла ўсюды і прывольна,

Сонца многа, чысты дух.

На каменьчык сядзе ў збожжы,

Не схіснецца і маўчыць,

Ловіць сэрцам спеў прыгожы,

Як жытцо загаманіць,

Як зазвоняць, заіграюць

Мушкі, конікі, жучкі,

І галоўкай заківаюць, —

Засмяюцца васількі.

Спеў у сэрцы адклікаўся,

І так дробненька было,

Што Сымонка сам смяяўся,

Ўсё смяялася, цвіло.

Заміраў тады хлапчынка,

І здавалася яму,

Што ён знае, як травінка

Сваю думае думу,

Што гаворыць жытні колас,

І аб чым шуміць ячмень,

І чаго спявае ўголас

Мушка, конік, авадзень,

Што ўгары над срэбрам жыта

Пяе жаваранак той

Так прыгожа-самавіта,

І зачым у высь блакіту

Ідзе ветрык пехатой,

У высь тую, дзе хмурынкі

Над зямлёй плятуць вянкі…

Ці ж не мілыя часінкі?

Ці ж не слаўныя дзянькі?

Замляваў увесь Сымонка,

Як увосень жураўлі

Крык музычны роняць звонка

Над прасторамі зямлі.

Шнур жывы, загнуты крукам,

Ледзь чарнеецца ўгары,

І ўсё стада з – смелым гукам

Журавель вядзе стары;

Плыўка, згодна ходзяць крылы,

Як адно, у тахт адзін —

Пакідаюць край свой мілы,

Родны кут глухіх лядзін.

Шнур знікае, тоне ў багне

Мора сіняга нябёс,

У прастор і хлопчык прагне:

Там другі, напэўна, лёс.

І ён доўга, нерухомы,

Там стаіць і ўсё глядзіць

У край светлы, невядомы,

Дзе знікала тая ніць

Вольных пташак на ўсю зіму…

Ну, прашчайце да вясны!..

Поле, неба прад вачыма,

I ўжо крыкі не чутны.

Так і жыў ён, гадаваўся,

Бы пры сцежцы той гарох:

Сам з сабою забаўляўся,

Бегаў, бавіўся ў палёх

I размовы вёў з жытамі

I складаў ён песні дню,

З матылькамі, бы з братамі,

Час дзяліў свой і гульню.

Несупыннай хваляй плыні

За парою йшла пара,

I прабіла час хлапчыне

Гнаць у поле са двара.

Ён праслухаў навучанку,

Як быць добрым пастухом,

Справіў пугу-павіванку,

Вузлы вывязаў гурком

I пагнаў авечкі ў поле

На папары і на ролі.

Ён цяпер глядзеў болыл стала:

Ён – асоба, пастушок,

Нават права меў на сала

I на цёплы кажушок.

Добра ў полі: волі многа

I прастору-шырыні,

Вабяць далі там малога,

Як прынадныя агні.

Што ёсць там, за тым, унь, гаем,

Дзе зляглі нябёс вянцы?

Новы край і край за краем

I краі ва ўсе канцы!

I снуецца думка тая,

Каб пашырыць свой прастор;

Думка ўсюды залятае:

За сяло, за хвалі гор

I на хмаркі кіне вока,

Што, як гусанькі, плылі,

Запытае, як далёка

Тое сонца ад зямлі.

Як глыбок той прастор немы,

I ці мерыў яго хто?

I адкажа па-сваему:

Вёрст напэўна будзе сто!

I яшчэ было чым міла

Тое поле хлапчуку,

Гэта тым, што дзед Курыла

Там яго трымаў руку.

Гэты дзед – пастух гуртовы,

Слаўны дзед, дзядок – душа,

Гаваркі, мастак на словы,

I любіў ён малыша!

Не смяяўся дзед з Сымонкі,

Не ўсчуваў яго ні-ні,

Частаваў з свае скарбонкі,

Бавіў цэлыя з ім дні.

Забяруцца ў цень пад грушу

I гаворку распачнуць.

Тут Сымонка сваю душу

Мог прад дзедам разгарнуць,

Запытаць пра сёе-тое

Дзедку добрага свайго,

Бо Сымон не меў спакою —

Ўсё цікавіла яго.

– Дзедка, чуеш: во – спявае!

Ці ж не чуеш, дзедка? вунь!

– Гэта здань твая такая:

Адхрысціся, хлопча, плюнь!

– Як то здань? А ты паслухай! —

Дзед схіляе галаву,

Шапкай круглай, аблавухай

Чуць не ўлазячы ў траву.

– Не, не чую! – Ото дзедка!

Мусіць, ты зусім аглух:

То ж спявае з кветкай кветка! —

Вочы вырачыць пастух,

На Сымонку пазірае:

– Ой, хітрэц! ото лайдак:

Чаго ён ні выдумляе!

Бач, знайшоў якіх спявак!

– Хіба ж краскі не спяваюць?

– А які ўжо іх там спеў?

Краскі голасу не маюць:

Пройдзе ветрыку павеў,

Закалышуцца – не ўчуеш…

Кінь ты, хлопча, мары сніць!

– Ат, дзядуня, ты жартуеш,

Каб малога падражніць!

– Ой, дзіўны ты, – дзед гаворыць

I пакруціць галавой,

А Сымон сваё гуторыць,

Гледзячы ўдаль прад сабой.

– Дзед, зірні: куды-та хмаркі

Унь ідуць, ідуць, як дым?

Там так добра, вольна, ярка,

А яны ідуць. Ці ім

Надта горача ад сонца?

Ці іх гоніць хто адтуль?

Ці ім блага там бясконца?

I скажы, дзядок, адкуль

Хмаркі гэтыя выходзяць?

– Эх, дзівак ты! – кажа дзед. —

Што за мыслі ў цябе бродзяць?

Так утворан гэты свет:

Грэе сонца, ходзяць хмары,

Носяць снег і дождж і гром,

Ночкай вынікнуць стажары[1],

I бяздонныя амшары

Зоркі выецелюць руном

Ды на поўдзень ад паўночы

Шлях праложаць без прысад,

А куды, куды ён крочыць,

Хто адкажа табе, брат?

Вее вецер і сціхае,

Як увойдзе ў берагі;

Па зіме вясна ўбірае

Твар зямлі, лясы, лугі;

I прачнецца ўсё дазвання,

Жыццё ўзбудзіцца ў зямлі,

I без нашага пытання

Колас вырасце ў раллі. —

Хлопчык слова не прароніць,

Дзеду ў вочы ён глядзіць

I галоўку чуць прыклоніць,

Не варушыцца, маўчыць.

– Не, дзядок! не тое, дзедку!

А ты вось скажы: чаму

Вецер песні пяе ўлетку,

Плача ж жаласна ўзіму?

– Схамяніся, бог з табою!

Унь ужо аб чым спытаў! —

I круціў дзед галавою,

I плячыма паціскаў.

– Вось дык хлопец! скуль узяўся?

Не, сапраўды ты дзіўны:

Ці разумным ты прыўдаўся,

Ці з уроды ўжо дурны?

Не: з цябе, відаць, штось выйдзе…

Кінь ты гэтую думу —

Усё будзе ў сваім відзе,

Сам пазнаеш, што й чаму.

Вось каб ты вучыўся змаля,

Кніжку ў рукі б даць табе! —

Дзед і хлопчык замаўкалі,

Кожны думаў па сабе.

Раз Сымонку давялося

Чуць, як граюць дудары,

I яму тады здалося,

Што да гэтае пары

Ён дзіцятка быў дурное,

Што не жыў ён, а блукаў,

Што цяпер пазнаў ён тое,

Чаго шчыра так шукаў.

Слухаў хлопчык тое гранне,

Пад сабой не чуў зямлі,

Бо ў тых зыках чаравання

Спевы ўласныя плылі,

Струны сэрца ў ім дрыжалі,

Як дрыжыць блісканне зор

У надземнай цёмнай далі,

I музыкам падпявалі

I ляцелі на прастор

У салодкім заміранні

Ясным зоркам на спатканне.

Дудары ўсё перайгралі,

Дальш у свет яны пайшлі,

А ў душы яшчэ спявалі

Зыкі дзіўныя, плылі,

Разрасталіся й далёка

Душу вабілі сабой

I няслі яе высока

Над гаротнаю зямлёй.

Зыкі душу напаўнялі,

I, куды б ён ні пайшоў,

Над ім гралі і спявалі

Дуды, песні дудароў.

Разоў пяць губляў авечкі,

Шкоды ў полі нарабіў,

Здрасаваў шнуроў тры грэчкі,

Вератнік[2] аўса прыбіў!

I за тое ж дасталося

Ад суседзяў, ад бацькоў.

Многа выцерпець прыйшлося

Папіханак, кулакоў!

Толькі ж хлопчык не чуў болю,

I не тым занят быў ён:

Зыкі смутку, песні волі

Чуў хлапчук з усіх старон.

I цяпер, як непрытомны,

Стаў на гонях і стаіць,

Як выгнаннік, як бяздомны,

Што не мае дзе схіліць

Галаву сваю сірочу,

I надзей у ім няма.

Сам хлапчук не знаў, што хоча,

Дзе, аб чым яго дума.

Ён не ведаў, што з ім стала —

Сэрца поўніў нейкі спеў,

Думка дзесь не тут блукала,

Дух як бы кудысь зляцеў.

– Эй, Сымон… Заснуў, ці што ты?

– А, то ты… Ах, мой дзядок!..

– Дзе ж авечкі… Ой, блазнота…

Ну, й дадуць табе, браток! —

Тут Сымон ахамянуўся,

Бегчы кінуўся кулём.

– Стой! куды ты?.. Не ачнуўся!

Унь авечкі, за аўсом! —

«Збілі хлопца зусім з тропу,

Як ён рух яшчэ схаваў?

Б’юць, як цэпам тым па снопу!» —

Дзед з сабою разважаў.

– Ну, што думаў, брат Сымоне?

– Ах, дзядуня, любы мой!

Дудары тут шлі сягоння…

Як жа гралі! а-ё-ёй!

– Дудары? – стары спытаўся —

Гм!.. дык унь што… пачакай!

Ты, відаць, не просты ўдаўся,

Дам табе я нешта… грай!

Вось, пакуль што, мой бядача,

Дудку дам табе я ў дар:

Ты – музыка, брат, няйнача,

Будзеш некалі дудар. —

Расхінуў тут дзед халат

Ды з кішэні-бакавушку

Выняў дудку-весялушку

I зайграў на гэты лад:

«Свінні ў рэпе,

Свінні ў рэпе,

Парасяты ў грэчцы,

А музыка

Без языка

Каля печы трэцца!..»

I яшчэ дзед разоў пару

Спрытна пальцамі прабег.

У Сымонкі ў вочках, твару

Бегаў ціхі-ціхі смех.

Ен, працягшы сваю ручку,

Вочак з дзеда не спускаў.

– На, Сымоне, маеш штучку!

Грай здаровы! – дзед сказаў.

Як бы дар які там з неба,

Дудку тую ўзяў Сымон.

– Намачыць яе, брат, трэба:

Галаснейшы будзе тон.

Нікла жыцце ў шумным лесе,

Агаляўся твар зямлі,

I ляцелі ў паднябессі

З звонкім крыкам жураўлі.

Восень ткала ўжо красёнцы

Мяккай чырвані ў лістах,

Восень спеў вяла бясконцы,

З ветрам ходзячы ў кустах;

Восень прала кужаль тонкі —

Павуціння белы лён;

Восень шэрыя заслонкі

Моўчкі клала на адхон.

Восень шла ў сырым тумане,

Восень клыгала ўгары,

Восень песні пела зрана,

Восень ныла ўвечары;

Восень слала дзень свой хмурны

Па падатак у лясы,

Каб на долы стол хаўтурны

Там заслаў ёй абрусы.

Ішоў зранку дзень пануры,

Ахінуўшыся ў імглу,

Вочы шэрыя прыжмурыць

I міргне вятру-арлу.

I падыме вецер спевы,

Захістаюцца лясы,

I даюць падатак дрэвы,

Лістам сцелюць верасы.

Адзін верас і красуе,

Там чуваць яшчэ жыццё,

А той вецер ліст драсуе,

Размятае, бы смяццё.

Глухла поле, замірала,

Як бы дух пранёсся злы,

I ў задуме пазірала

Даль з-пад шэрае імглы.

Так на дзетак глядзіць матка,

Як расходзяцца яны

Па ўсім свеце з роднай хаткі

На мяжы свае вясны.

Нейкім жалем павявала

Ад аголеных палёў,

Ад шнуроў тых, дзе бывала

Нёсся шолах каласоў.

Там цяпер ралля чарнела,

Глыбы ўскопанай зямлі,

I пакошу сеткай белай

Павуцінкі заплялі.

Пад агульны смутак гэты

Граў Сымон цяпер адзін,

Граў прашчанне жыццю лета,

Спеву-радасці далін;

Граў разлуку з дзедкам мілым:

Дзед не ўздужаў далей жыць —

Пад крыжом, пад тым пахілым,

Дзедка, друг яго, ляжыць.

Нейк няждана смерць скасіла,

Хоць даўно яна, як цень,

Шла за ім, свой міг сачыла

I забрала ў ясны дзень

Пры ўсіх людзях, сярод поля,

Як ён трошкі прыкархнуў;

Згас стары дзядок без болю,

Раз ці два адно зяхнуў.

Перацёр век дзед бязродны,

Ціха жыў, цішэй сканаў,

I ніхто ў пясок халодны

Слёз гарачых не раняў

I не плакаў над труною:

Быў пастух – цяпер няма,

I халоднай цішынёю

Агарнула яго цьма.

Толькі у часе пахавання,

Як закопвалі труну,

Горкі смутак развітання

Ўскалыхнуў душу адну.

– Дзедка, міленькі дзядуня!

Нашто ты памёр? нашто?

Хто ж мяне цяпер прыгорне?

Хто мне слоўка скажа? хто? —

Прытуліўшысь пад крыжамі,

Ціха хлопчык галасіў;

Стук каменьчыкаў нажамі

Біў яго і дух гасіў..

Пахавалі і накрылі,

Бомкнуў звон разы са два,

А налета на магіле

Быльнік вырасце, трава.

I цяпер вастрэй Сымонка

Адзіноту ў сэрцы чуў,

Нейкі смутак, бы пялёнка,

Моцна душу агарнуў.

Гляне ён вакол на поле:

Унь там груша, там лясок,

А там жоўценькі пясок,

А дзядка не ўгледзіш болей,

Ён памёр. I што з ім стала?

Дзе ж падзеўся яго дух?

Ці душа ў зямлі прапала,

Як агонь: згарэў – і стух?

Ці яна па свеце ходзіць,

Як туман які, адна,

I спакою не знаходзіць,

I нікому не відна?

Смерць, жыццё… Дзіўно ўсё гэта!

I нашто жыць? каб сканаць?

Смерць прыйшла – і песня спета,

I прыложана пячаць.

I няўжо не будзе следу,

Жыў на свеце ты, ці не?..

Смуткаваў хлапчук па дзеду

I з ім бачыўся… у сне.

А багацце, што дзед справіў

За век доўгі – скрыпку, смык, —

Ён Сымону ўсё аставіў.

– Ты – музыка-чараўнік!

Грай жа, дзеткі: скрыпка важна;

Смутак ты ёй свой вальеш,

I душа заплача кажна,

Як ты смыкам павядзеш,

Бо хто ў горкай паняверцы

Крыж нясе свой, жывучы,

У таго ў людское сэрца

Есць праўдзівыя ключы.

Грай жа, хлопча, і старога

Ты хоць раз успамяні,

Бо мне жыць, браток, нямнога:

Мае злічаны ўжо дні.

З скрыпкай збудзеш сваё гора,

З ёю ты ўжо не адзін;

Скрыпка – хлеб твой і апора,

Дык шануй яе, мой сын:

Скрыпка верна ўсім служыла,

Каб і ты ёй верны быў, —

Гаварыў пастух Курыла,

Як духоўніцу[3] рабіў.

I цікава была скрыпка,

Як бы ў ёй быў хтось жывы:

Мнагаспеўна, звонна-гібка,

Бы выказвала славы,

Як па струнах смык бывала

Ручка здольная вяла:

Добра гэта скрыпка грала

I звінела і гула.

Рад быў хлопчык: дар вялікі,

Неспадзеўны то быў дар,

А Сымону лёс музыкі

Усміхаўся ў сонцы мар.

Ён са скрыпкай неразлучны,

Не спускае яе з рук,

А ў час вольны і спадручны

Граў і цешыўся хлапчук.

А як часам горка стане

Ці засмуціцца чаго,

Скрыпку ўспомніць – сонца гляне,

Асвятляючы ўсяго.

I што ён ні ўчуў бы толькі,

I пальецца з-пад смыка

Гоман песні, віхар полькі,

Вір бурлівы «казака».

– Вось глядзі – музыка новы

I які яшчэ скрыпач!

Спрытны, здатны, адмысловы;

З вузел сам, а ўжо пабач!.. —

На Сымонку і дзяўчаты

Паглядалі цікавей,

Ім пацешыць сэрца ў свята

Запрашалі ласкавей.

I Сымонка пад бародку

Дар старога дзеда браў

Ды, прысеўшы на калодку,

«Каваля», «кадрылі» граў.

Спрытна пальчыкі хадзілі,

Смык то плаваў, то лятаў,

Дружна струны гаманілі,

Бы іх віхар калыхаў,

То разгульна і шалёна,

То спакойна, ледзь чуваць…

Нават дома на Сымона

Сталі йначай пазіраць.

«Ну, што ж? хлопец не загіне, —

Маці думала аб ім: —

Можна будзе жыць хлапчыне

Скрыпкай, талентам сваім;

Падзаробіць і на хату

Дапамогу сваю дасць,

Хоць не будзе тае страты,

Хоць малую ўнясе часць».

Бацька, хоць не прызнаваўся,

Ды таксама трохі мяк,

Калі часам даставаўся

З-за сынка увагі знак.

Ды Сымонка неахвотна

Граў «кадрылі», «кавалі», —

Біў ён болын на лад маркотны,

Дзе пакутаю зямлі

Аддаваўся спеў гаротны,

Слёзы жаласці цяклі,

I дзе чуўся жаль, уціскі,

Крыўда, гора бедака,

Бо свет смутку болей блізкі

Быў для сэрца хлапчука.

Час падходзіў за пакровы.

Вецер ліст з лясоў атрос,

I на поле свае ковы

Кінуў злёганьку мароз.

Агалела поле. Знята

Збажына з яго даўно.

Глуха, пуста і зацята,

I нікога не відно.

I ціхутка, бы ў магіле,

Звіс нязрушана туман

I свае валокны-крылле

Абапёр на той курган.

Адзінотай і пустэчай

Ўсюды веяла з палёў,

Нейкай мляваецю старэчай

Аддавала ад лугоў.

Жыццё ўнікла. Бы ў жалобе,

Неба цьмілася, зямля;

Толькі ў руневай аздобе

Вочы песціла ралля.

У такі час наш музыка

Пасвіў статка авячок.

Ціха, глуха, ані зыку.

Сеў пад хвойкай пастушок,

А авечкі рунь шчыпалі

Каля лесу тут адны

Ды трывожна пазіралі

I пужаліся яны.

Але іх такая ўдача:

З глупства пудзяцца, бягуць,

Камень, хвойку, куст убачаць,

Капыткамі землю б’юць.

I Сымонка з іх смяяўся:

– Вось дурныя, ха-ха-ха!

Куст ім страхам паказаўся! —

Пад гаворку пастуха

Заспакойвалася статка,

I час зноў праходзіў гладка.

Але сёнкя надта пудкі

Штось авечачкі былі.

– Ну, што з вамі, мае шуткі?

Што вы ў голавы ўзялі? —

Гаварыў Сымонка з імі,

Дый самога страх шугаў,

I трывожна ён вачыма

Поле, хвойнік азіраў.

– Ці не воўк іх тут пужае? —

Толькі так памысліў ён —

I затросся ўвесь Сымон:

Воўк з ядлоўцу вылятае

Ды ў авечкі проста садзіць,

Злы, раз’юшаны, бы кат,

I дзе хлопцу з ім тут зладзіць,

Бо такі драпежны гад!

Пасць разяўлена, зубата,

Сам вялізны і сівы,

Хіб адкочан, шэрсць узнята,

Нават клык відаць крывы, —

Вельмі страшны з галавы!

Драпанула раптам статка,

Аж па полі пайшоў грук,

А ён – хоп за карк, лапатку

Ці за горла і – каюк!

Воўчым зубам чуць кранецца

Ці грудзінай дасць упол —

Ні адна не страпянецца,

Трупам кінецца на дол.

З немым крыкам перапуды

Хлопчык кінуўся туды.

– Га! ага! Ты-га, паскуда!

Людзі, воўк! Сюды! сюды! —

Разагнаў усіх звяруга,

Трох на месцы палажыў,

А баранчыка схапіў

I панёсся ў лес, зладзюга!

I такі быў страх блазноце!

З крыку ён зусім ахрып,

Перасохла хлопцу ў роце,

I язык яго прыліп,

Не мог вымавіць і слоўка,

Пабялеў, як той папер.

Ох, нагнала ліха воўка!

Што ж рабіць-чыніць цяпер?

Страх і жаласць агарнулі,

Плача горкімі слязьмі.

Людзі гэты плач пачулі,

З лесу едучы з дрыўмі,

I на крык хоць беглі жыва,

Ды не ўпору ўжо прыйшлі:

Пазбіраць авец пудлівых

Толькі хлопцу памаглі.

Гнаў Сымонка рэштку статка,

А самога страх шугаў:

Не даруе яму татка,

Што авец не ўпільнаваў!

Чула сэрца, што праборкі

I папругі не мінуць,

Што скрозь столь убачыць зоркі,

Як наджэгі[4] зададуць.

А аб тым, што ён нявінен,

I не думаў хлопчык тут:

Хіба ж быў яму адчынен

Справядлівы бацькаў суд?

Але ж не! ён скажа: «Тата!

Крукам я стаяў, глядзеў,

Ды знянацку воўк пракляты,

Як той віхар, наляцеў.

Я гукаў, ахрып ад крыку.

„Га-а!“» – Ён голас тут падаў,

Ды ў яго хрыпаты, дзікі

Голас з грудзяў вылятаў.

Толькі ж дома не павераць,

Ох, раскоціцца там гром!

Не хацеў бы ні вячэраць,

Ні паказвацца і ў дом.

Ішоў хлопчык у трывозе,

Замаркоціўся, прыціх,

А прад ім вязлі на возе

Трох авечак нежывых.

Вот сяло ўжо недалёка,

Затрымаўся ў полі ён.

Унь іх хата, і высока

Шэст убіт каля акон.

Вось спыняюцца мужчыны

I авец у двор нясуць.

На спатканне ім з адрыны

Два дзядзькі яго бягуць,

Штось гавораць… там і маці…

Людзі сыпнулі туды…

«Ну, прапаў ты, Сымон-браце!

Ой, бяды будзе, бяды!»

А вось чэша дзядзька Юрка.

– Добра выпасвіў авец!..

Дзе ж баранчык?.. Ось і шкурка,

Ось і мяска!.. маладзец!

Страты – добрая палова…

Скубянуў, дык скубянуў! —

I больш дзядзька ані слова,

Толькі поглядам кальнуў,

Сам пагнаў у двор авечкі,

А Сымон адзін зусім,

Торбу звесіўшы праз плечкі,

Ідзе воддалек за ім,

Ды маўклівы, бы акуты

Гэтым горам і бядою

I бязмернаю жудою

Да зямлі быў дух прыгнуты.

Вось і дворык іх і хата,

Людзі ў весніцах, дварэ;

Шуму-гоману багата,

Нейкі рух усіх бярэ.

А туман, імга пустая

Цяжка звісла над сялом.

Хлопчык цьмяна памятае,

Што тварылася кругом.

Так, абрыўкі з’яў-малюнкаў,

Слоў нязвязаных нічым,

Недарэчных вырахункаў, —

Ўсё вілося перад ім.

– Але ўсе ж папарываны!

Ты ж чаго глядзеў? дзе быў?

Вужу, гадзе шальмаваны,

Лепш цябе б ён задушыў! —

Бацька ў роспачы, у злосці

Кінуў жмут калючых слоў.

Не, чакаць няма мілосці,

Але ён на ўсё гатоў:

Будуць лаяць – няхай лаюць,

Будуць біць – няхай і б’юць, —

Тыя грозьбы не пужаюць

I не кратаюць нічуць.

Усяму, усім старонні,

Ён стаіўся ў кут адзін,

Ён нібы ў пустым бяздонні

Стаяў некалькі часін.

– Што стаіш там, як закляты?

Гора ты нам, не дзіця! —

Кажа маці: – ідзі ў хату,

Недапека ты, куцця! —

I ўздыхнула. Мусіць, матцы

Шкода стала бедака,

Трэба ж к сыну хоць азвацца:

А йдзе бацька з хлевушка,

Ён узбураны, сярдзіты,

Бровы ссунуты на нос…

– Годзі ўжо, Панас, не бі ты,

I так розум ён растрос.

– Вон адгзтуль, каб і смроду

Мне твайго тут не было!

Ты штодзень мне робіш шкоду,

З-за цябе і на сяло

Паказаць мне брыдка вочы!

Бяры скрыпку, смык і – вон!

Ідзі з дому, куды хочаш —

Больш не сын ты мне, Сымон! —

Хлопчык, змешаны з гразёю,

З дому выгнаны, стаяў

Каля пуні пад страхою

I ў мрок ночы пазіраў.

Ён не плакаў – зніклі слёзы,

Яны ўсе – на дне душы.

А дзесь вецер вербалозы

Над балотам варушыў.

А ён глух, не чуў нічога.

А куды йсці? да каго?

Ён не меў нідзе нікога,

Хто б схіліўся да яго.

Пастаяўшы, хлопчык рушыў,

Пералез знаёмы плот,

Скрыпку ўзяўшы, і патрушыў

Упярод і ўсё ўпярод.

– Трэба, бацька, ведаць меру!

Хіба так ён вінават?

Дзе яму даць рады зверу?

Ідзі кліч яго назад! —

Сэрца маткі не ўтрывала:

– Хлопец з страху пабялеў.

Перапудзіўся не мала,

За дзень гэты пастарэў.

– От, няхай там паскавыча:

Не дзе дзенецца, не йдзі:

Змерзне, сам, нябось, прысмыча;

Сядзь ты лепей і сядзі. —

Толькі ж маці не ўсядзела,

Выйшла ціхенька на двор.

– Дзе ты? – клікнула нясмела.

Неба цёмнае без зор

Непрыветна пазірала,

Цьма халодная маўчала,

Матцы кідала дакор

I папрокі ёй за тое,

Што пакрыўдзілі сынка.

I за што? за так пустое —

Ці ж ухілішся ваўка?

Хлопца выгнаць проціў ночы!

– Го-о, Сымон! – і ціха зноў,

I глядзяць дарэмна вочы

Па куточках між платоў;

Выйшаў бацька. – Ідзі ў хату,

Не туляйся, а то – дам!

Чуеш! слухаць трэба тату!

Што хаваешся ты там?

Нябось, бачу! – Ды нічога

Ён не бачыў і не чуў.

А мрок-багна строга-строга

Неба, землю агарнуў.

Бацькаў гнеў даўно мінуўся.

Як ні страшыў, ні гукаў,

Ды Сымонка не вярнуўся,

Слыху-голасу не даў.