Так сказаў Заратустра

Мядовая ахвяра

I зноў беглi месяцы i гады над душой Заратустры, а ён не заўважаў гэтага; але валасы ў яго пасiвелi. Аднаго разу сядзеў ён на каменi каля пячоры i моўчкi глядзеў удалечыню на ўздыбленыя марскiя нетры; звяры яго задуменна, пахаджалi вакол i, нарэшце, спынiлiся перад iм.

"О Заратустра, - сказалi яны, - цi не цiкуеш ты за сваiм шчасцем?"

"Што мне тое шчасце! - адказаў Заратустра. Даўно ўжо я не iмкнуся да шчасця - я iмкнуся да свае справы". - "О Заратустра, - сказалi звяры, - ты кажаш так, быццам паверх усякае меры перапоўнены дабром. Быццам ты плывеш у блакiтным возеры шчасця!" - "Ах вы, хiтруны, - адказаў Заратустра, усмiхаючыся, - якi ўдалы вобраз вы выбралi! Аднак вы ведаеце, што шчасце маё цяжкае i не падобнае на рухлiвую хвалю: яно гняце i не адстае ад мяне, быццам растопленая смала".

Тады звяры зноў задумалiся i пачалi хадзiць вакол, пасля зноў спынiлiся перад iм. "О Заратустра, - казалi яны, - дык вось чаму ты робiшся ўсё жаўцейшы i чарнейшы, хоць валасы твае бялеюць i робяцца падобнымi на лён? Глянь, ты i праўда нiбыта ўвесь у смале!" - "Ды што вы такое кажаце, звярове мае, смеючыся адказаў Заратустра! - праўда, абылгаў я сваё шчасце, параўнаўшы яго з смалой. З усiмi пладамi, якiя спеюць, адбываецца тое самае, што i са мною. Гэта - мёд у жылах маiх; ён згушчае маю кроў, а душу робiць спакайнейшаю". "Мабыць, так яно i ёсць, - адказалi звяры, наблiжаючыся да яго, - а цi не хочаш ты сёння падняцца на высокую гару? Паветра празрыстае, i з гары свет лепей бачыцца, чым калi-небудзь iншым часам". - "Так яно, звярове мае, адказваў ён, - цудоўная ваша парада па сэрцы мне: я падымуся на высокую гару! Але паклапацiцеся, каб у мяне быў мёд - жоўты, чысты, празрысты, халодны, як лёд, залацiсты сотавы мёд. Бо ведайце, - там, угары, я хачу прынесцi мядовую ахвяру".

Але калi Заратустра дабраўся да вяршынi гары, ён адаслаў звяроў, якiя iшлi з iм, дамоў, i ўжо як убачыў, што застаўся адзiн, шчыра засмяяўся i, азiрнуўшыся, сказаў:

"Я гаварыў пра ахвяры i пра мядовую ахвяру: гэта была толькi зачэпка i, шчыра кажучы, карыснае дзiвацтва! Тут, угары, я магу гаварыць вальней, чым перад пячорамi пустэльнiкаў i свойскiмi жывёламi.

Ахвяраваць? Хутчэй я распускаю тое, што мне дораць, - марнатраўца з тысячай рук: як мне назваць гэта ахвярай!

I калi я хацеў мёду, я хацеў толькi прынады салодкага, густога мядовага соку, якiм ласуюцца бурклiвыя мядзведзi i дзiвосныя драпежныя птушкi:

- найлепшай прынады, якая так патрэбна паляўнiчым i рыбакам. Бо калi гэты свет падобны на лес, населены дзiкiмi звярамi, i на паляўнiчыя абшары, дык, па-мойму, ён яшчэ больш падобны на бяздоннае i поўнае мора,

- на мора, поўнае стракатых рыб i крабаў, мора, якое парадавала б нават багоў, калi б яны захацелi самi парабiцца рыбакамi i закiдваць мярэжы: такi багаты гэты свет на вялiкiя i малыя дзiвосы!

Асаблiва свет людскi, людское мора: я закiдваю ў яго залатую вуду i кажу: расхiнiся, бездань людская!

Расхiнiся i выкiнь мне рыб i блiскучых крабаў! Найлепшай прынадай наджу я сёння дзiвосных чалавечых рыб!

- само сваё шчасце я закiдваю ўдалячынь, ва ўсе староны, памiж усходам, зенiтам i захадам, каб убачыць, цi многа рыб сярод людзей пачне трапятацца i тузацца на прынадзе майго шчасця,

- пакуль, падчапiўшыся на вострыя, схаваныя кручкi, не давядзецца iм гэтым каляровым плотачкам безданi - дасягнуць маёй вышынi, вышынi сама зацятага лаўца чалавекаў i рыб.

Бо такi я ад пачатку, заваблiвы i панадны, цягну ўгору i ўзвышаю, выхоўваю i прыглядваю, бо нездарма ж я калiсьцi казаў сам сабе: "Будзь тым, хто ты ёсць!"

Няхай жа цяпер яны падымаюцца ўгору, да мяне: бо я чакаю азнакi, якая абвяшчае, што пачалася гадзiна сыходу майго; а сам я пакуль яшчэ не апускаюся ў людское мора, у якое сваiм часам мецьму апусцiцца.

Таму i чакаю я ў гэтых гарах, хiтры i пакеплiвы, без цярплiвасцi i нецярплiвасцi, а, бадай, як той, хто ўжо развучыўся трываць, бо "трываць" яму ўжо больш не даводзiцца.

Бо не спяшаецца доля мая: няйначай, забылася на мяне! Альбо прысела ў халадок за якiм-небудзь каменем i ловiць мух?

I сапраўды, за тое я ўдзячны сваёй вечнай долi, што яна не падганяе i не прыспешвае мяне, i не шкадуе яна часу на жарты i злосць: вось i сёння падняўся я на гэту высокую гару, каб лавiць рыб.

Цi лавiў хто калi-небудзь рыбу ў высокiх гарах? Але хай бязглуздае тое, што я раблю тут, угары: гэта ўсё-такi лепш, чым сядзець там, унiзе, урачыстым, пажаўцелым i пазелянелым ад чакання,

- надзьмутым ад чакання i гнеўным, як завыванне свяшчэннай буры, якая нецярплiва ляцiць з гор у далiны з лямантам: "Слухайце, а то я ўдару вас божым бiчом!"

Няма ў мяне непрыязнi да гэтых гняўлiвых, бо прыдатныя яны пад кпiны мае! Яны i павiнны быць настолькi нецярплiвыя, гэтыя велiзарныя, грымучыя барабаны: а раптам, калi iм сёння не дадуць слова, не атрымаюць яны яго нiколi?

Але я i доля мая, мы не звяртаемся нi да "Сёння", нi да "Нiколi": у нас ёсць цярплiвасць i час, нават лiшак i таго i другога, каб гаварыць. Бо калiсьцi ж павiнен прыйсцi ён, i нас ён тады не мiне.

Хто ж гэта павiнен прыйсцi i нас не мiнуць? - Наш Вялiкi Выпадак, наша вялiкае, будучае царства зямное, тысячагадовае царства Заратустры.

Цi далёка яшчэ да яго, да гэтага царства? Што мне да таго! Аднак не слабне ад гэтага мая вернасць - на гэтым стаю, стаю моцна, на абедзвюх нагах,

- на гэтай вечнай аснове, на цвёрдых, створаных ад пачатку камянях, на найвышэйшых цвярдынях спрадвечных гор, дзе сыходзяцца вятры, як каля мяжы бураў, пытаючыся - дзе? куды? адкуль?

Смейся, смейся, добрая лютасць мая! Скiдай унiз у далiны свой смех, якi ззяе пагардай! Сама цудоўных рыбiн сярод людзей прынадзь ззяннем сваiм!

I ўсё, што належыць мне ва ўсiх морах, тое, што ва ўсiм - маё-i-мне: гэта вылавi мне, гэта дастань з глыбiняў наверх. Вось чаго чакаю я, сама лiхi з усiх лаўцоў.

Далей, далей, мая вуда! Глыбей апускайся, прынада шчасця майго! Вылi па кроплi сваю найсаладзейшую расу, мёд майго сэрца! Угрызiся, кручок мой, у жывот усякаму чорнаму смутку!

Далей, далей, позiрк мой! О, як многа навокал мораў, колькi мiгае агнёў чалавечай будучынi! О, якая чырвоная цiша над мною! Якая бясхмарная моўча!"

Крык пра дапамогу

На другi дзень Заратустра зноў сядзеў на каменi каля пячоры, тым часам як звяры турлялiся па свеце, шукаючы есцi, а таксама новага мёду: бо Заратустра звёў i змарнаваў увесь стары мёд да апошняй кроплi. I вось, як гэта сядзеў ён з кiем у руцэ i абводзiў iм свой цень на зямлi, i разважаў, - але не пра сябе i не пра свой цень разважаў, - уздрыгнуў ён раптам ад перапалоху, бо побач са сваiм ценем убачыў нечы iншы. I калi ён хутка абярнуўся i ўстаў на ногi, убачыў перад сабою таго самага празарлiўца, у якога аднаго разу еў i пiў за сталом, таго самага першавеснiка вялiкай стомы, якi павучаў: "Усё адно нiшто не дае ўзнагароды, свет не мае сэнсу, веды - душаць". Але з таго часу змянiўся ягоны твар, i калi Заратустра зiрнуў яму ў вочы, зноў здрыганулася сэрца ягонае: так многа злавесных азнакаў i попельна-шэрых маланак прабегла па гэтым твары.

I празарлiвец, здагадаўшыся, што робiцца ў душы ў Заратустры, правёў рукою па сваiм твары, быццам хочучы начыста сцерцi з яго гэтыя злавесныя знакi; так зрабiў i Заратустра. I тады, ачуўшыся, яны працягнулi адзiн аднаму рукi, на знак таго, што гатовыя апытацца.

"Прашу ласкава, прароча вялiкай стомы, - сказаў Заратустра, - нездарма ты быў калiсьцi маiм госцем i застольнiкам. Будзь iм i сёння, еж i пi за сталом у мяне, i не наракай, калi побач з табой будзе сядзець вясёлы стары!" - "Вясёлы стары? - перапытаў празарлiвец, пахiтаўшы галавой. - Хто б ты нi быў i кiм бы нi хацеў зрабiцца, о Заратустра, надта доўга жыў ты тут, угары, - скора ўжо не будзе сушаю тое месца, дзе стаiць твой човен!" - "А хiба я на сушы?" - адказаў Заратустра, смеючыся. "Хвалi вялiкай нягоды i скрухi падымаюцца ўсё вышэй i вышэй вакол тваёй гары, - сказаў вяшчун, - неўзабаве падхопяць яны твой човен i панясуць цябе разам з iм". Заратустра маўчаў i даваўся дзiву. "Хiба ты не чуеш? - казаў далей вяшчун, не чуеш глухога шуму, якi падымаецца з глыбiнi?" Заратустра ўсё яшчэ маўчаў i прыслухоўваўся: i вось - пачуў ён доўгi цягучы крык, якi безданi кiдалi адна адной, перадаючы ўсё далей i далей, бо нiводная не хацела пакiнуць яго ў сабе: так злавесна гучаў ён.

"Ты, фатальны першавеснiк, - сказаў нарэшце Заратустра, - гэта ж крык на дапамогу, чалавечы крык, i, падобна на тое, што ляцiць ён з цёмных глыбiняў невядомага мора. Хоць, зрэшты, што мне да чалавечых бедаў! Але апошнi грэх, якi застаўся ўва мне, - цi ведаеш ты назвiска яго?"

Спагада! - адказваў вяшчун з глыбiняў перапоўненага сэрца, падняўшы ўгору свае рукi. - О Заратустра, я прыйшоў, каб увесцi цябе ў твой апошнi грэх!"

I як толькi прамовiў ён гэтыя словы, зноў пачуўся крык, яшчэ працяглейшы i сумотнейшы, чым раней, але ўжо крыху блiжэй. - "Ты чуеш? Чуеш, Заратустра? усклiкнуў празорлiвы вяшчун, - гэта цябе, цябе клiча гэты крык: "Iдзi, iдзi, iдзi, пара, даўно пара!"

Але Заратустра маўчаў, збянтэжаны i ўражаны; нарэшце ён спытаўся, нiбы запанявераны ў сабе: "Хто гэта клiча мяне?"

"А то ты не ведаеш, - рэзка адказаў празарлiвец, - навошта хаваешся? Гэта вышэйшы чалавек звяртаецца да цябе!"

"Вышэйшы чалавек? - усклiкнуў Заратустра, ахоплены жахам. - Чаго ж ён хоча? Што яму трэба? Вышэйшы чалавек! Што яму трэба тут?"

А вяшчун не адказваў на Заратустравыя спалохi, а ўслухоўваўся далей у поклiч глыбiняў. Але адтуль доўга не чулася нiводнага гуку, тады ён павярнуўся i ўбачыў, што Заратустра ўсё яшчэ стаiць, не сыходзячы з месца, i дрыжыкi калоцяць яго.

"О Заратустра, - прамовiў ён, - ты не падобны на чалавека, якi ад шчасця круцiцца на месцы: каб не ўпасцi, давядзецца табе скакаць!

Але калi ты i захочаш скакаць i вырабляць розныя выкрунтасы на канаце, усё адно нiхто не скажа: "Дзiвiцеся, вось скача апошнi вясёлы чалавек!"

Той, хто яго шукае тут, дарма ўзняўся на гэтыя вышынi: ён тут знойдзе пячоры i тых, што ў iх хаваюцца, а таксама сховы тым, хто ратуецца ўцёкамi, але не знойдзе нi патайнiкоў, нi скарбнiц шчасця, нi новых залатадайных жылiн.

Хоць усё адно нiчога не адшкадоўваецца, нiякiя пошукi не маюць сэнсу, бо няма болей шчасных выспаў!"

Так уздыхнуў вяшчун; але з апошнiм уздыхам яго да Заратустры вярнулася спакайната i ўпэўненасць, быццам ён з глыбокае цяснiны зноў выйшаў на святло. "Не! Не! Тры разы не!! - усклiкнуў ён бадзёрым голасам, агладжваючы бараду. Гэта я ведаю лепш! Яшчэ ёсць шчасныя выспы! Ужо лепей памаўчы пра гэта, ты, мяшок журботы i зiтханняў!

Перастань балабонiць, ты, паўдзённая дажджавая хмара. Цi ж ты не бачыш, што я ўжо прамок ад журботаў тваiх, як аблiты сабака?

Атрасуся я i ўцяку ад цябе абсыхаць, - так што не здзiўляйся! Цi, можа, думаеш, гэта няветлiва. Але тут мой двор.

А вышэйшага чалавека я адразу знайду ў тых лясах, адкуль, можа, i далятаў яго крык. Можа, за iм гонiцца якi-небудзь люты звер.

Ён - у маiх сферах: тут яму не зняшчасцiцца! Сапраўды, у мяне тут нямала лютых звяроў".

I з гэтымi словамi Заратустра рушыў да лесу. Тады празарлiвец сказаў: "О Заратустра, - ты хiтрун!

Я зразумеў: ты хочаш пазбыцца мяне! Ты лепей пойдзеш у лес, да лютых звяроў!

Але гэта цябе не ўратуе! Увечары я буду зноў тут; я сяду ў тваёй пячоры i буду сядзець, цярплiвы, як калода, i буду чакаць цябе!"

"Хай будзе так! - крыкнуў Заратустра ўжо здалёк. - I хай усё маё ў гэтай пячоры належыць табе, дарагому майму госцю!

Калi ты знойдзеш мёд, - што ж! лiжы яго, бурклiвы мядзведзь, саладзi душу сваю! А ўвечары мы будзем, абодва вясёлыя, скакаць пад мае песнi, як вучоны мядзведзь.

Ты сумняваешся? Ты хiтаеш галавою? Ну што ж, паглядзiм, стары буркун! Я ж таксама - празарлiвы вяшчун!"

Так сказаў Заратустра.

Гутарка з каралямi

П'яўка

Заратустра, увесь у сваiх думках, iшоў далей, спускаючыся з гор, па лясах, мiма балацiн; i, як яно можа стацца з кожным, хто разважае пра цяжае i нялёгкае, незнарок на кагосьцi наступiў. I вось - у твар яму адразу пырснулi крыкi болю, два праклёны i дваццаць два брыдкiя кленiчы, аж Заратустра, спалохаўшыся, замахнуўся кiем i ўдарыў таго, на каго наступiў. Але адразу спахапiўся, i сэрца яго смяялася з дурасцi, якую толькi што зрабiў.

"Даруй, - сказаў ён чалавеку, якi падняўся са змрочным тварам, - не сярдуй i паслухай спачатку такое прыпавесцi

- пра тое, як адзiн дарожнiк, якi марыў пра нешта далёкае, на пустой вулiцы незнарок штурхнуў нагой сабаку, што заснуў на сонцы;

- i як абодва падскочылi i кiнулiся адзiн на аднаго, нiбы заклятыя ворагi, абодва перапалоханыя да смерцi, - гэтаксама атрымалася i ў нас.

I ўсё ж - як мала было трэба, каб яны абышлiся адзiн з адным ласкава, сабака i дарожнiк. Абодва ж яны - адзiнокiя!"

"Хто б ты нi быў, - усё яшчэ гневаючыся, сказаў незнаёмы, - ты моцна зачапiў мяне не толькi нагою, але i гэтым параўнаннем!

Дзiвiся, цi ж я сабака?" - I з гэтымi словамi ён падняўся i выняў сваю голую руку з тванi. А да гэтага ён, затаiўшыся i прыпаўшы да зямлi, ляжаў каля вады, як паляўнiчы, калi высочвае дзiчыну.

"Што ты робiш, - усклiкнуў Заратустра спалохана, убачыўшы, што па руцэ незнаёмага цячэ кроў, - што ты тут робiш, няшчасны? Цi не ўкусiла цябе якая гнюсота?"

Але скрываўлены ўсмiхнуўся, хоць i не прайшоў яшчэ гнеў у яго. "А табе што? - адказаў ён i хацеў адысцi. - Тут я ў сябе дома, на сваiх пашах. Хай у мяне пытаецца, хто хоча: але перад кожным асталопам я не збiраюся перападаць".

"Ты памыляешся, спагадлiва сказаў Заратустра, стрымлiваючы яго, - ты тут не ў сябе дома, а ў маiм царстве, i ў iм нiкому не павiнна быць блага.

Называй мяне як хочаш, - а я той, кiм павiнен быць. Сам сябе я называю Заратустра.

Вось што! Там угары дарога вядзе да маёй пячоры - гэта недалёка; цi не хочаш ты ў мяне загоiць свае раны?

Не пашанцавала табе ў гэтым жыццi, няшчасны: спачатку цябе ўкусiў звер, потым на цябе наступiў чалавек!"

Але пачуўшы iмя Заратустры, пацярпелы перамянiўся. "Як пашанцавала! усклiкнуў ён. - Калi што яшчэ i мучыць мяне з жыццём, цеплiць маю цiкаўнасць, дык гэта адзiн-адзiны чалавек - Заратустра, адно-адзiнае стварэнне - п'яўка.

На тое я i ляжу каля балота, як рыбак, i вось ужо разоў мо з дзесяць упiвалася мне ў руку п'яўка, а цяпер куды больш цудоўную п'яўку прынадзiла мая кроў - самога Заратустру!

О шчасце! О цуд! Хай будзе пахвалёны той дзень, якi прывёў мяне да гэтай балацiны! Хай будзе пахвалёная найлепшая, наймацнейшая п'яўка з усiх, што жывуць сёння, хай будзе пахвалёная п'яўка сумлення - Заратустра!"

Так сказаў незнаёмы; i Заратустра быў рады з ягоных слоў i пашаноўнай манеры гаварыць. "Хто ты? - спытаўся ён, падаючы яму руку. - Яшчэ шмат памiж намi нявысветленага i няяснага, але, здаецца, светлы дзень ужо распагоджваеца".

Я - сумленны духам, - адказаў той, - а ў справах духу цяжка знайсцi чалавека больш строгага, цвёрдага i мэтанакiраванага за мяне, акрамя таго, у каго я вучыўся, - я кажу пра самога Заратустру.

Лепей не ведаць нiчога, чым многае - напалавiну! Лепей на маю рызыку быць дурнем, чым мудрацом за кошт чужых думак! Я дашукваюся асновы:

- няважна, малая яна цi вялiкая, называецца балотам альбо небам. Хай аснова гэтая будзе шырынёю хоць з далоню - мне досыць: хай толькi яна будзе аснова, на якой можна ўцвердзiцца!

- хай шырынёю хоць з далоню: на ёй можна ўцвердзiцца. У сапраўды сумленным спазнаннi няма вялiкага i малога".

"Дык, можа, ты даследчык п'явак? - спытаўся Заратустра. - Можа, ты, сумленны духам, да апошнiх асноваў даследуеш п'яўку?"

"О Заратустра, - адказаў сумленны духам, - гэта было б аж-аж, калi б я адважыўся на гэта!

Калi што i спазнаў я, дык гэта п'яўчыныя мазгi: гэта - мой свет!

Сапраўды, гэта цэлы свет! Але даруй, тут ужо гаворыць мой гонар, бо ў гэтым няма мне раўнi. Таму i сказаў я, што тут - я ў сябе дома.

Даўно ўжо даследую я гэтую адзiную рэч, мазгi, п'яўчыныя, каб коўзкая iсцiна не выкаўзнулася ад мяне! Тут - маё царства!

- дзеля гэтага я ахвяраваў усiм, праз адно гэта ўсё мне з'абыякавела; i побач з веданнем маiм - цемра невуцтва.

Сумленне майго духу патрабуе ад мяне, каб я ведаў што-небудзь адно i не ведаў нiчога iншага: мне агiдныя ўсе палавiнiстыя духам, усе туманныя, напышлiвыя, замроеныя.

Там, дзе канчаецца сумленнасць мая, я сляпы, i хачу быць сляпым. Але дзе я хачу ведаць, я хачу быць сумленным, а значыцца - строгiм, цвёрдым, мэтанакiраваным, жорсткiм i неўблагальным.

Ты сказаў калiсьцi, о Заратустра: "Дух ёсць жыццё, якое само падцiнае жыццё"; гэта прывабiла мяне i прывяло да твайго вучэння. I сапраўды, сваёю крывёю памножыў я веды свае!"

"I гэта вiдавочна", - адказаў Заратустра: бо з рукi сумленнага духам усё яшчэ лiлася кроў. Дзесяць п'явак упiлiся яму ў руку.

"О ты, дзiўны прыяцель, як добра вучыць мяне такая вiдавочнасць - ты сам! I магчыма, не ўсё асмелiўся б я даверыць твайму слыху, такому зысклiваму!

Ну што ж! тут мы i разыдземся! Але я хачу зноў пабачыцца з табою. Там, угары, дарога да маёй пячоры: сёння ноччу ты будзь маiм жаданым госцем!

Я хачу загоiць таксама i раны твайго цела, на якое я наступiў: я яшчэ падумаю пра гэта. А цяпер мне трэба спяшацца - мяне клiча крык на дапамогу!"

Так сказаў Заратустра.

Чарадзей

У адстаўцы

Па доўгiм часе пасля таго, як Заратустра пазбавiўся ад чарадзея, ён раптам убачыў, што зноў нехта сядзiць на дарозе, якою ён iшоў, - нейкi высокi чалавек у чорным, з бледным, змардаваным тварам. Заратустра вельмi засмуцiўся, убачыўшы яго. "Шкада, - сказаў ён сэрцу свайму, - вось сядзiць яно, пераапранутае жальства; падобна, што чалавек гэты з пароды святароў: што iм трэба ў царстве маiм?

Што?! Толькi што пазбыўся я чарадзея, i вось яшчэ адзiн чарнакнiжнiк на дарозе маёй,

- нейкi чарадзей з уладаю накладання рук, цёмны цудадзей, асвечаны божаю мiлатою i памазаны паклёпнiк на жыццё, каб яго чорт скруцiў!

Але чорта няма на месцы якраз тады, калi ён найбольш патрэбен: ён заўсёды з'яўляецца занадта позна, гэты пракляты кульгавы карлiк!"

Так, страцiўшы цярплiвасць, сам сабе лаяўся Заратустра, прыкiдваючы, як яму збочыць i прашмыгнуць мiма чорнага чалавека, але ўсё абярнулася iначай. Той, што сядзеў на дарозе, адразу ўбачыў Заратустру, падхапiўся на ногi, быццам радасць раптам апантала яго, i кiнуўся да яго.

"Кiм бы ты нi быў, дарожнiк, - усклiкнуў ён, - памажы старому, якi заблудзiўся i стамiўся ад пошукаў, памажы старому, з якiм так проста можа стацца бяда!

Незнаёмыя i чужыя мне гэтыя землi, i выццё дзiкiх звяроў чуецца мне; i няма больш таго, хто баранiў мяне.

Я шукаў апошняга пабожнага чалавека, святога i пустэльнiка, адзiнага, хто ў сваiм лесе не чуў таго, што сёння ведае кожны".

"Што ж сёння ведае кожны? - спытаўся Заратустра. - Цi не тое, што няма больш сярод жывых старога Бога, у якога калiсьцi верыў цэлы свет?"

"Вось i ты сказаў гэта, - журботна адказаў стары. - Я ж служыў гэтаму старому Богу да апошняй ягонай хвiлiны.

А цяпер у адстаўцы, без гаспадара, а ўсё ж не свабодны, i смутак не пакiдае мяне нi на хвiлiну, а радасць прыходзiць толькi ва ўспамiнах.

Таму i падняўся я ў гэтыя горы, каб, нарэшце, зладзiць сабе свята, як яно належыць апошняму Папу i Айцу царквы: бо ведай - я апошнi Папа! I гэта будзе свята пабожных успамiнаў i набажэнства!

Але памёр i ён, той самы пабожнiк, святы, якi жыў у лесе i якi ўвесь час славiў Бога малiтвамi i спевамi.

Самога яго я не знайшоў: а калi ўбачыў хацiну, толькi два ваўкi сядзелi ў ёй i вылi па смерцi яго; бо яго любiлi ўсе звяры. I я падаўся ўпрочкi.

Няўжо дарма прыйшоў я ў гэтыя горы i лясы? I тады я рашыў у сэрцы сваiм, што пачну шукаць iншага, сама пабожнага з божых нявернiкаў, - я рашыў шукаць Заратустру!"

Так казаў стары i ўважлiва прыглядваўся да таго, што стаяў перад iм; а Заратустра ўзяў апошняга Папу за руку i доўга здзiўлена разглядваў яе.

"Што я бачу, шаноўны! Якая далiкатная рука! - сказаў потым Заратустра. Гэта рука чалавека, якi нястомна раздаваў добраславеннi. I вось - цяпер моцна трымае яе той, каго ты шукаў, бо я - Заратустра.

Гэта я, бязбожнiк Заратустра, якi сказаў: "Хто бязбожнейшы за мяне, каб парадавацца мне, вучню ягонаму?"

Так сказаў Заратустра, пранiкаючы позiркам у думкi i патайныя намыслы апошняга Папы. I той нарэшце сказаў:

"Той, хто найболей любiў Яго i валодаў Iм, таму Ён цяпер i страчаны канчаткова,

- вось, глядзi, хто з нас сёння бязбожнейшы? Цi не я? Але толькi хто з гэтага парадуецца?"

"Ты служыў Яму да канца, - задуменна сказаў Заратустра пасля даўжманага маўчання, - табе вядома, як Ён памёр? Цi праўду кажуць, што Яго задушыла спагада,

- калi Ён убачыў чалавека, якi вiсеў на крыжы, i не вынес вiдовiшча, калi любоў Яго да чалавека зрабiлася пеклам, а пад канец i смерцю?"

Але апошнi Папа нiчога не адказаў на гэта, толькi адвёў убок вочы з выразам смутку i паныласцi на твары.

"Хай будзе так, - сказаў Заратустра, падумаўшы нейкi час i гледзячы старому ў вочы.

Хай будзе так, з iм кончана. Але хоць i сведчыць пра гонар твой тое, што кажаш ты толькi добрае пра гэтага мёртвага, i табе, i мне добра вядома, кiм Ён быў i якiмi дзiвоснымi шляхамi хадзiў".

"Гаворачы з Iм з вока на два, як бо то ж у мяне толькi адно, - жвава азваўся апошнi Папа (а ён быў сляпы на адно вока), - у тым, што да Бога, я больш абазнаны, чым сам Заратустра, - i з поўным правам.

Шмат гадоў служыла Яму любоў мая, i воля мая ва ўсiм iшла следам за воляю Яго. А добраму слузе вядома ўсё, нават тое, што пан хавае ад самога сябе.

Ён быў схаваны Бог, поўны таямнiц. Сапраўды, нават сына свайго Ён здабыў няйнакш як таемнымi спосабамi. Перад дзвярыма Яго - пералюб.

Той, хто славiць Яго як Бога любовi, не дужа высокае думкi пра любоў. Хiба не хацеў гэты Бог быць суддзёю? Хто любiць, любiць без аглядкi на ўзнагароду i аддзяку.

Калi ён быў малады, гэты Бог з усходу, Ён быў суровы i помслiвы i стварыў пекла на асалоды любiмцам сваiм.

Але нарэшце Ён састарыўся i зрабiўся мяккi, вялы i жаласлiвы i пачаў упадабняцца больш дзеду, чым бацьку, а яшчэ больш - старой нямоглай бабулi.

I вось, сядзеў Ён, скурчыўшыся на печы, бурчаў i жалiўся на слабасць у нагах, стомлены светам, стомлены, каб хацець чаго-небудзь, пакуль не задыхнуўся аднойчы ад залiшняй спагады сваёй".

Але тут Заратустра перапынiў яго: "I ты, апошнi Папа, бачыў гэта на свае вочы? Гэта магло быць i так; але магло быць i iнакш. Калi памiраюць багi, памiраюць заўсёды па-рознаму.

Ну што ж! Так цi iнакш, - Ён памёр! Шмат што ў Iм зневажала i вочы мае, i вушы, а пра сама горшае я памаўчу.

Я люблю ўсё, што глядзiць чыстым вокам i гаворыць праўдзiва. Тады як Ён, а табе добра гэта вядома, стары святар, бо нешта было ў Iм i ад вашага роду, ад пароды Святароў - Ён заўсёды быў неадназначны.

Да таго ж Ён быў незразумелы. Як гневаўся Ён на нас, поўны лютасцi праз тое, што мы былi блага Яго зразумелi! Але чаму ж тады Ён не гаварыў ясней?

А калi вiною таго быў наш слых, дык цi ж не Ён вiнаваты, што былi няздольныя слухаць Яго? I калi вушы нашыя былi забiтыя брудам, ну што ж! Чыiх рук гэта справа?

Надта многае не ўдавалася гэтаму ганчару, якi не давучыўся да канца! Аднак жа тое, што ён абрынуў помсту на гаршкi i творы свае, бо яны кепска яму ўдалiся, - гэта было грэхам супроць добрага густу.

I ў пабожнасцi ёсць добры густ, i густ гэты ўрэшце абвесцiць: "Далоў такога Бога! Лепей зусiм без Бога, лепей на сваю рызыку тварыць свой лёс i быць неразумным, лепей самому зрабiцца богам!"

"Што я чую! - усклiкнуў апошнi Папа, натапырыўшы вушы. - О Заратустра, ты, з усiм няверствам, намнога пабожнейшы, чым думаеш! Няйнакш у табе нешта боскае зрабiла з цябе бязбожнiка.

Цi не сама пабожнасць твая не дазваляе табе красцi? А вялiкая сумленнасць твая яшчэ выведзе цябе нават за межы дабра i зла.

Глянь, - што табе ўгатавана! Твае вочы, вусны i рукi ад вечнасцi назначаны для дабраслаўлення. Бо дабрасловяць не аднымi толькi рукамi.

Хоць ты i настойваеш, што ты бязбожнiк, - каля цябе я адчуваю, як нябачна ўзносяцца пахошчы дабраслаўленняў: i разбiраюць мяне боль i багавейнасць.

Дазволь мне быць тваiм госцем, о Заратустра, на гэтую ноч! Нiдзе на зямлi не будзе мне так Добра, як у цябе!"

"Аман! Хай будзе так! - адказаў Заратустра, вельмi здзiўлены. - Там, угары, праходзiць дарога, там i Заратустрава пячора.

Сапраўды, я ахвотна правёў бы цябе, о шаноўны, бо люблю ўсiх пабожных. Але крык пра дапамогу клiча мяне пакiнуць цябе. Нiхто не павiнен упадаць у бедства ў маiх валоданнях; пячора мая - добрая гавань. I я найболей люблю вяртаць засмучаным цвёрдую зямлю, каб трывала, абедзвюма нагамi стаялi яны на ёй.

Але хто здыме табе з плячэй тваю тугу? Занадта слабы я на гэта. Сапраўды, доўга чакаць нам, перш чым хто-небудзь зноў уваскрэсiць твайго Бога.

Бо няма Яго больш сярод жывых: Ён памёр назусiм".

Так сказаў Заратустра.

Сама брыдкi чалавек

I зноў неслi Заратустру ногi па гарах i лясах, а вочы яго бесперастанку шукалi спраглага ў вялiкай бядзе i таго, хто клiкаў на дапамогу, i нiдзе не знаходзiў яго. Аднак ён усю дарогу радаваўся ў сэрцы сваiм, поўным удзячнасцi. "Колькi добрага дарыў мне сённяшнi дзень у адшкадаванне за тое, што так блага пачаўся! Якiх незвычайных субяседнiкаў сустрэў я!

Цяпер буду доўга перажоўваць iхнiя словы, быццам добрыя зярняты; i зубы мае павiнны як след перамалоць i ператаўчы iх, пакуль не пацякуць яны ў душу маю, як малако!"

Але вось дарога зноў абагнула скалу, мясцiна раптам перамянiлася, i Заратустра ўступiў у царства смерцi. Як скарчанелыя, застылi тут чорныя i чырвоныя выступы скал: не было нi травы, нi дрэў, не спявалi птушкi. Бо гэта была далiна, якое пазбягалi ўсе звяры, нават драпежныя; толькi змеi адной пароды - брыдкiя, тоўстыя, зялёныя - прыпаўзалi сюды памiраць, калi наставаў iхнi час. Таму пастухi i называлi гэтую далiну: Смерць Змей.

Заратустра ўдаўся ў змрочныя ўспамiны: яму здалося, што ён ужо раз быў тут. I шмат чаго цяжкага наплыло на яго, так што ён iшоў усё павальней i павальней i нарэшце спынiўся. Але вось, падняўшы вочы, ён убачыў край дарогi нешта падобнае на чалавека, хоць наўрад цi гэта быў чалавек, - нешта неапiсальнае i няўяўнае. I адразу Заратустру зрабiлася вельмi сорамна, што давялося пабачыць такое на свае вочы: пачырванеўшы да сiвых валасоў, ён адвярнуўся i ўжо хацеў быў пакiнуць гэта лiхое месца. I раптам мёртвая пустыня загаварыла гукамi: нешта заклекатала i захрыпела з зямлi - так уначы хрыпiць i клякоча вада ў засмечанай водаправоднай трубе; нарэшце гэтыя гукi ператварылiся ў чалавечую мову, i такiя былi словы:

"Заратустра! Заратустра! Разгадай маю загадку! Скажы, скажы! Што такое помста сведку?

Я асцерагаю цябе, тут - гладкi i коўзкi лёд! Глядзi, будзь уважлiвы, каб гонар твой не паламаў ног!

Ты лiчыш сябе мудрым, горды Заратустра! Дык разгадай жа гэтую загадку, ты, якi калоў зубамi сама цвёрдыя арэхi! Разгадай загадку, якая ёсць я! Адкажы: хто я?"

Але калi Заратустра пачуў гэтыя словы, - як вы думаеце, што сталася з ягонай душой? Спагада разабрала яго; i ён упаў на зямлю, быццам дуб, якi доўга супрацiўляўся намогам многiх Дрывасекаў, - дуб, якi падае грузна, раптоўна, палохаючы нават тых, хто хацеў звалiць яго. Але тут ён зноў падняўся, i твар яго зрабiўся суровы.

"Вядома, я пазнаю цябе, - сказаў ён ледзяным тонам, - ты - забойца Бога! Дай мне прайсцi!

Ты не перанёс Таго, Хто бачыў цябе, - Якi бачыў цябе наскрозь, - цябе, сама брыдкага чалавека. I ты адпомсцiў гэтаму сведку!"

Так сказаў Заратустра i ўжо хацеў быў пайсцi далей; але той, каму няма назову, ухапiўся за край яго вопраткi i зноў пачаў клекатаць i хрыпець, шукаючы слоў. "Застанься! - сказаў ён,

- застанься! Не праходзь мiма! Я адгадаў, якая сякера звалiла цябе: хвала табе, о Заратустра, што ты зноў падняўся!

Я бачу, ты добра разгадаў душу забойцы - душу забойцы Бога. Застанься! Прысядзь да мяне, не пашкадуеш!

Да каго ж я iмкнуўся, як не да цябе? Застанься, сядзь! Але не глядзi на мяне! Ушануй маю брыдоту!

Цяпер ты - маё апошняе прыстанiшча, бо за мной гоняцца. Але гоняцца не з нянавiсцю сваёй i не з ганчакамi - о, я смяяўся б з такога пераследу, я радаваўся б яму i ганарыўся б iм!

Хiба ж поспех не быў заўсёды на баку гнаных? А той, хто гонiць сумленна, канчае тым, што робiцца паслядоўнiкам, - раз ужо ён следуе след у след! Але ад iх спагадлiвасцi,

- ад iх спагадлiвасцi ўцякаю я i прыбягаю да цябе. О Заратустра, абаранi мяне, ты - апошняе маё прыстанiшча, ты - адзiны, хто мяне разгадаў:

- ты разгадаў, як яно выпадае таму, хто забiў Яго. Застанься! А калi хочаш пайсцi, нецярплiвы, не iдзi той дарогай, якою iшоў я. Тая дарога пагiбельная.

Ты злуешся, што я надта доўга выварочваюся навыварат? Што я ўжо раю табе? Але ведай, што ў мяне, сама брыдкага,

- велiзарныя цяжкiя ногi. Там, дзе я праходжу, дарога сапсаваная. Усякую дарогу я запячатваю смерцю i ганьбаю.

Але па тым, як ты хацеў моўчкi прайсцi мiма мяне, па тым, як ты пачырванеў - а я i гэта заўважыў - я пазнаў у табе Заратустру.

Кожны iншы словам i позiркам кiнуў бы мне мiласцiну - спагаду сваю. Але я не настолькi ўбогi, каб прыняць яе, - i ты разгадаў гэта,

- я нават залiшне багаты, багаты на найвялiкшае i найвусцiшнейшае, на брыдкае i невыказнае! Твой сорам, о Заратустра, ушанаваў мяне!

З цяжкасцю я вырваўся з натоўпу спагадцаў, каб знайсцi таго адзiнага, хто сёння вучыць: "Спагада настырная", каб знайсцi цябе, о Заратустра!

- будзе гэта божая альбо чалавечая спагада - яна заўсёды працiвiцца сораму. I нежаданне дапамагчы можа быць больш высакароднае, чым iншая дабрадзейнасць, якая адразу падскоквае на дапамогу.

Але якраз спагада i называецца сёння дабрадзейнасцю ва ўсiх малых людзей: няма ў iх багавейнага захаплення вялiкiм няшчасцем, вялiкай брыдкасцю, вялiкай няўдачай.

Цераз iхнiя галовы гляджу я ўдалечыню, як глядзiць сабака паверх авечак, што збiлiся ў гурт. Усе яны - маленькiя, зычлiвыя, мяккапоўсныя шэрыя людцы.

Як чапля, закiнуўшы галаву, з пагардай глядзiць на маленькiя сажалкi, так i я гляджу на мiтуслiвую безаблiчную масу нiкчэмных пахацiнстваў i душ.

Даўно ўжо прызнана права за ўсiмi гэтымi малымi: так што яны нарэшце атрымалi i ўладу i цяпер павучаюць: "Дабро - гэта тое, што лiчаць добрым малыя людзi".

А "iсцiнай" прызнаюць сёння тое, што прапаведаваў той дзiўны святы i заступнiк за ўсiх малых, якi i сам выйшаў з iх i сведчыў пра сябе так: "Я ёсць iсцiна".

Гэта праз ягоную нясцiпласць даўно пачалi надзiмацца ад важнасцi ўсе малыя i нiкчэмныя; ён не вучыў нейкай мiзэрнай аблудзе, калi вучыў: "Я ёсць iсцiна".

Цi адказаў хто-небудзь больш ветлiва гэтаму гардзею? А ты, о Заратустра, прайшоў мiма i сказаў: "Не! Не! Тры разы не!"

Ты асцерагаў ад гэтай аблуды, ты першы асцярог ад спагады - вядома, не ўсiх, але ж сябе i тых, хто роднасны табе.

Ты саромеешся сораму таго вялiкага пакутнiка; i сапраўды, калi ты кажаш: "Ад спагады сунецца на людзей вялiкая хмара, сцеражыся!"

- калi ты павучаеш: "Усе стваральнiкi не маюць жалю, любая любоў вышэйшая за спагаду": тады думаю я - як добра вывучыў Заратустра ўсе прыкметы буры!

Але i сам ты - сцеражыся сваёй спагады! Бо многiя ўжо ў дарозе да цябе, многа спрагненых, роспачных, скалелых.

Сцеражыся ж i мяне. Ты разгадаў найлепшую маю - i разам з тым найгоршую загадку маю, - ты разгадаў мяне самога i тое, што ўчынiў я. Я ведаю, якая сякера можа цябе спусцiць.

Але Ён - не павiнен быў памерцi: сваiм ўсёвiдушчым вокам бачыў Ён усе глыбiнi i асновы чалавека, усю яго схаваную ганьбу i брыдоту

Спагада ягоная не ведала сораму: Ён пранiкаў у сама брудныя мае закануркi. Ён павiнен быў памерцi - той, хто быў такi цiкаўны, настырны i так ахвотна спагадаў.

Ён увесь час бачыў мяне: i я захацеў адпомсцiць такому сведку - або не жыць самому.

Бог, якi бачыў усё, нават чалавека: гэты Бог павiнен быў памерцi! Бо нясцерпна чалавеку, каб у яго быў такi сведка".

Так казаў сама брыдкi чалавек. А Заратустра ўстаў i намерыўся пайсцi: бо холад пранiзваў яго да самых касцей.

"Ты, каму няма назову, - сказаў ён, - ты асцерагаў мяне ад дарогi, па якой сам iшоў. У падзяку за гэта я раю табе сваю. Зiрнi, вунь там, угары, Заратустрава пячора.

Шырокая i глыбокая яна, i многа ў ёй зацiшных куточкаў; нават сама таемны знойдзе там сабе прытулак. А каля пячоры - безлiч расколiн i нор, у якiх жывуць сама розныя жывёлы; тыя, што скачуць, пырхаюць i поўзаюць.

Ты, выгнанец, якi выгнаў сябе сам, ты не хочаш жыць сярод людзей, не хочаш iхняй спагады? Ну што ж! Рабi, як я! Так i навучышся ад мяне; навучыцца той, хто робiць.

А спачатку i перш за ўсё пагутары з маiмi звярамi! Сама ганарысты звер i сама мудры - хай яны будуць найлепшымi нашымi дарадцамi!"

Так сказаў Заратустра i пайшоў далей яшчэ павальней i ўсё больш задуменны: бо шмат чаго пытаўся ён сам у сябе i нялёгка давалiся яму адказы.

"Аднак, якi ўсё-такi мiзэрны чалавек, - думаў ён у сэрцы сваiм. - Якi брыдкi, як хрыпiць i як многа ў iм схавана сораму!

Кажуць, чалавек любiць сябе: о, якою ж вялiкаю павiнна быць гэтая любоў да сябе! Як многа пагарды супрацьстаiць ён!

I гэты, што сустрэўся мне на дарозе, ён таксама любiць сябе, пагарджае сабою, - вялiкая была любоў ягоная i вялiкая пагарда.

Я яшчэ не сустракаў нiкога, хто глыбей пагарджаў бы самiм сабою: i гэта таксама вышыня. Шкада, магчыма, ён i быў той самы вышэйшы чалавек, крык якога я чуў?

Я люблю тых, хто здольны на вялiкую пагарду. Аднак чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець..."

Жабрак-самахот

Калi Заратустра пакiнуў сама брыдкага чалавека, яму зрабiлася холадна, i ён адчуў сябе асамотненым: бо так многа холаду i самоты перажыў ён у сэрцы, што i сам закарчанеў ад холаду. Але iдучы ўсё далей i далей, то ўверх, то ўнiз, мiнуўшы зялёны луг i дзiкае камянiстае рэчышча, дзе калiсьцi цурчаў нецярплiвы ручай, ён раптам адчуў, што нагрэўся, i на сэрцы ў яго пацяплела.

"Што са мною? - пытаўся ён у сябе. - Мяне бадзёрыць нешта цёплае i жывое, яно, мабыць, недзе блiзка.

Я ўжо не такi самотны; невядомыя спадарожнiкi i браты лунаюць вакол мяне, iх цёплае дыханне кранае маю душу".

Але калi ён агледзеўся, шукаючы тых, хто суцешыў яго ў адзiноце, - i вось! - выявiлася, што гэта былi каровы на пагорку; iх блiзкасць i пах сагрэлi яму сэрца. Аднак, мяркуючы па ўсiм, гэтыя каровы ўважлiва слухалi нечыя словы i не звярталi ўвагi на Заратустру, якi наблiжаўся да iх. А калi ён падышоў зусiм блiзка, выразна пачуў чалавечы голас аднекуль з сярэдзiны статка: а ўсе каровы павярнулi галовы да таго, хто гаварыў.

Тады Заратустра iмклiва кiнуўся на ўзвышэнне i разагнаў жывёлу, бо спалохаўся, каб не сталася тут з кiм бяды, у якой наўрад цi дапаможа каровiна спагада. Але ён памылiўся; перад iм на зямлi сядзеў чалавек i, здавалася, угаворваў жывёлаў не баяцца яго, - мiралюбны чалавек i горны прапаведнiк, з вачэй яго тачылася сама дабрыня. "Чаго ты шукаеш тут?" - усклiкнуў уражаны Заратустра.

"Чаго я тут шукаю? - адказаў той. - Таго самага, чаго i ты, перашкода радасцi! Я шукаю на зямлi шчасця.

Я хачу навучыцца шчасця ў кароў. Бо, хай табе будзе вядома, я з самай ранiцы гутару з iмi, i яны ўжо гатовыя былi даць мне адказ. Навошта ты паразганяў iх?

Бо калi не навернемся i не зробiм як каровы, не ўвойдзем у царства нябеснае. Асаблiва ж бо вось чаго мы павiнны ў iх навучыцца: умення жаваць.

I сапраўды, калi б чалавек здабыў нават цэлы свет i не навучыўся як след жаваць: якая карысць яму? Ён не пазбыўся б смутку, - свайго вялiкага смутку, якi называецца - агiда. У каго з сённяшнiх жывых вусны не поўныя агiды, i вочы, i сэрца? У цябе таксама! Аднак жа зiрнi на гэтых кароў!"

Так гаварыў горны прапаведнiк i, нарэшце, перавёў позiрк свой на Заратустру, - бо дагэтуль ён любоўна глядзеў на кароў; i яго быццам падмянiлi. "Хто ты, з кiм я гавару? - усклiкнуў ён спалохана i падхапiўся. - Гэта чалавек без агiды, гэта - Заратустра, пераможца найбольшай агiды, гэта вусны, i позiрк, i сэрца самога Заратустры".

Кажучы гэтыя словы, з вачыма, поўнымi слёз, ён цалаваў Заратустру ў рукi, як чалавек, якому неспадзявана з неба ўпаў скарб альбо нешта вельмi каштоўнае. А каровы глядзелi i дзiву давалiся.

"Не гавары пра мяне, ты, дзiвосны! Блiзкi сэрцу майму! - сказаў Заратустра, ухiляючыся ад ягонай пяшчоты. - Скажы мне спачатку пра сябе! Цi не ты той дабрахотны жабрак, якi калiсьцi адмовiўся ад вялiкага багацця, - якi пасаромеўся свайго багацця i ўсiх багатых i ўцёк да сама бедных, каб падарыць iм свой лiшак i сваё сэрца? Але яны не прынялi яго".

"Але яны не прынялi мяне, - сказаў дабрахотны жабрак, - ты ведаеш гэта. I тады пайшоў я да жывёлаў i да гэтых кароў".

"I так ты здабыў разуменне таго, наколькi цяжэй даваць, чым браць, перапынiў яго Заратустра, - навучыўся таго, што дарыць, - гэта мастацтва, апошняе, найхiтрэйшае мастацтва дабрынi".

"Асаблiва ў нашыя днi, - адказаў дабрахотны жабрак. - У нашыя днi, калi ўсе нiзкiя апантаныя баязлiвай прагаю бунту i зрабiлiся па-свойму пыхлiвыя: па-свойму - гэта значыць так, як уласцiва чэрнi.

Бо вядома табе, што настала часiна пачварнага, пагiбельнага i сама працяглага мяцяжу чэрнi i рабоў: але ўсё расце i шырыцца!

Дабрачынства i невялiкiя саступкi ўжо абураюць нiжэйшых: хай усе багатыя будуць напагатове!

У такiх, хто, як пузатая пляшка, па кропельцы выдае змесцiва з вузенькага гарлячка, сёння ў такiх пляшак гэты гарлячок адбiваюць!

Пажадлiвая прагавiтасць, жоўцевая зайздрасць, затоеная помслiвасць, фанабэрыстасць чэрнi: як усё гэта кiдаецца ў вочы! Ужо не правiльна, што ўбогiя - шчасныя. Царства нябеснае - у кароў".

"А чаму не ў багатых?" - выпрабавальна спытаўся Заратустра, адганяючы кароў, якiя даверлiва пазiралi на мiралюбнага прапаведнiка.

"Чаго спакушаеш мяне? - адказаў той. - Ты ведаеш сам, i нават лепей за мяне. Што надзiла мяне ў бедных? Цi ж не агiда да нашых багатых? - да гэтых калоднiкаў багацця, якiя з любога смецця зыскуюць сабе карысць, да гэтай набрыдзi з халоднымi вачыма i пажадлiвымi думкамi, ад якой смурод шугае пад неба, - да гэтай раззалочанай, наскрозь салжэлай чэрнi, чые бацькi былi злодзеi i кармiлiся падлай, збiраючы здыхлiну, былi ласыя да баб, памаўзлiвыя i забыўлiвыя: бо ўсе яны як усё адно блудадзейка па сутнасцi сваёй?

Чэрня ўнiзе, чэрня ўгары! Што значыць сёння "бедны" i "багаты"! Я ўжо перастаў бачыць рознiцу памiж iмi, - i вось уцёк ад iх i бег далей i далей, пакуль не прыйшоў да гэтых кароў".

Так гаварыў прапаведнiк, сапучы i пацеючы: а каровы ўсё дзiву давалiся. Заратустра ж з усмешкай слухаў гэтыя суровыя казанi, гледзячы яму ў твар, i моўчкi кiваў галавою.

"Ты сам сябе гвалцiш, горны прапаведнiк, ужываючы такiя суровыя словы. Да такiх сур'ёзных рэчаў не дараслi яшчэ нi вочы, нi вусны твае.

I, падобна на тое, што страўнiк твой таксама супрацiўляецца ўсёй тваёй нянавiсцi i гневу з шумам каля рота. Яму трэба што-небудзь уеднае: мяса - яўна не стравiцца.

Хутчэй, як мне здаецца, ты кормiшся раслiнамi i каранямi. Можа, жуеш зерне. Але напэўна ты не схiльны да радасцяў пачуццёвай, мясной ежы i аддаеш перавагi мёду".

"Ты адгадаў, - з лёгкiм сэрцам адказаў дабрахотны жабрак. - Я люблю мёд i жую зерне, бо я шукаў ежы, якая прыемная на смак i ачышчае дыханне: - на глытанне якой патрэбен час, якi запаўняе цэлы дзень, даючы працу скiвiцам гультаёў.

Але найдалей у гэтым пайшлi, вядома ж, каровы: гэта iм належыць адкрыццё, што можна цэлыя днi жаваць жуйку i вылежвацца на сонцы, i яшчэ яны цураюцца ўсялякiх змрочных думак, якiя вярэдзяць сэрца".

"Ну што ж! - сказаў Заратустра. - Ты павiнен бачыць i маiх звяроў - майго арла i маю змяю; такiх цяпер не знойдзеш на цэлай зямлi.

Глядзi, вунь там iдзе дарога да маёй пячоры: сёння ўначы будзь у ёй госцем. I пагутары са звярамi маiмi пра шчасце звяроў, - пакуль сам я не вярнуся. Бо цяпер я паспяшаюся ад цябе - мяне клiча крык на дапамогу. А ў мяне ты знойдзеш i мёд - сотавы мёд, халаднаваты, як лёд, i залацiсты: частуйся!

Але зараз жа развiтайся са сваiмi каровамi, ты - дзiвосны i блiзкi сэрцу майму! Развiтайся, нават калi табе i нялёгка гэта. Бо яны - сама пяшчотныя твае сябры i настаўнiкi!"

"За выключэннем таго, якога я люблю яшчэ больш, - адказаў дабрахотны жабрак. - Ты i сам добры, ты дабрэйшы за любую карову, о Заратустра!"

"Прэч, прэч, падступны лiслiвец! - злосна ўсклiкнуў Заратустра. - Навошта ты спрабуеш папсаваць мяне мёдам лёстак i пахвалою?

Прэч, прэч ад мяне!" - усклiкнуў ён яшчэ раз i замахнуўся кiем на злагоджанага жабрака: але той борздзенька шуснуў убок.

Цень

Але як толькi збег дабрахотны жабрак i Заратустра застаўся адзiн, ён пачуў за сабою нечы голас, якi клiкаў: "Стой! Заратустра! Пачакай! Гэта ж я, о Заратустра, я, твой цень!" Але Заратустра не стаў чакаць, бо раптоўная прыкрасць агарнула яго, таму што так цесна зрабiлася ў ягоных гарах. "Дзе маё адасабненне? - сказаў ён. - Далiбог, гэта ўжо занадта; гэтыя горы кiшаць людзьмi, царства маё не ад свету гэтага, мне патрэбны новыя горы.

Мой цень клiча мяне? Што мне да ценю? Хай даганяе мяне, я ўцяку ад яго".

Так сказаў Заратустра сэрцу свайму i пабег. Але той, хто быў за iм, патрапляў след у след: так што цяпер трое беглi адзiн за адным: паперадзе ўсiх бег жабрак-дабрахот, за iм Заратустра, а ззаду ўсiх - ягоны цень. Але нядоўга беглi яны так, бо неўзабаве Заратустра схамянуўся, дайшоў да памяцi сваёй i адразу скiнуў з сябе ўсю прыкрасць i агiду.

"Што, - сказаў ён, - хiба здавён часу не ўбарохтвалiся мы, старыя пустэльнiкi i святыя, у розныя смешныя прыгоды?

Сапраўды, высока ўзрасло ў гэтых гарах неразумства маё! I вось - чую; як тры пары ног трох неразумных вар'ятаў тупацяць следам!

Не, нельга Заратустру баяцца свайго ценю! Аднак, здаецца мне, яго ногi даўжэйшыя за мае".

Сказаў гэта Заратустра, смеючыся вачамi i ўсёй нутробай сваёй, спынiўся i шпарка павярнуўся назад, ледзь не перакулiўшы пры гэтым цень: бо той бег за iм па пятах i да таго ж змогся. Калi Заратустра ўважлiва разгледзеў яго, дык так жахнуўся, быццам знячэўку ўбачыў здань: такi худы, пачарнелы, змардаваны i лядашчы быў яго спадарожнiк.

"Хто ты? - рэзка спытаўся Заратустра. - Што ты тут робiш? I з якое такое рацыi называеш сябе маiм ценем? Ты не падабаешся мне".

"Даруй мне, - адказаў цень, - даруй, што гэта я; ну, а калi я не падабаюся табе, што ж! хвала табе i твайму добраму густу.

Я вандроўнiк, якi прайшоў шмат дарог следам за табою: я заўсёды ў дарозе, але без мэты, без радзiмы, - так што, сапраўды, у многiм я падобны на Вечнага Жыда, толькi што я не вечны i да таго ж не жыд.

Што? Няўжо я павiнен быць увесь час у дарозе? Пацяганы, гнаны, кружляны ўсякiм ветрам? О зямля, занадта круглая ты мне зрабiлася!

Я пабываў ужо на ўсякай паверхнi, засынаў, як стомлены пыл, асядаючы на люстэрках i шыбах: у мяне толькi забiраюць i нiчога мне не даюць, а я чэзну я амаль зраўняўся з ценем.

Але за табою, о Заратустра, я бег i бадзяўся, а калi часам i хаваўся ад цябе, дык усё-такi быў тваiм ценем: дзе б ты нi сеў, садзiўся i я.

З табою абышоў я сама далёкiя i халодныя светы, падобны на прывiд, якi бяжыць па сваёй волi па снезе i па заснежаных дахах.

З табою iмкнуся я да ўсяго забароненага, благога, далёкага: i калi ёсць у мяне якая-небудзь дабрачыннасць, дык толькi тая, што не баяўся я нiякiх забаронаў.

З табою разбураў я ўсё, што калiсьцi шанавала сэрца маё, усе прымежныя камянi, усiх кумiраў перакульваў я, ганяўся за ўсiмi небяспечнымi жаданнямi; сапраўды, быў час, калi нiводнае злачынства не магло спынiць бегу майго..

З табою я развучыўся верыць у словы, у каштоўнасцi, у вялiкiя iмёны. Калi д'ябал скiдае скуру, iмя ягонае цi ж не спадае разам з ёю? Iмя - таксама скура. Магчыма, i сам д'ябал - не болей чым абалонка.

"Няма нiчога праўдзiвага, усё дазволена" - так даводзiў я сабе. У сама халодныя воды кiдаўся я галавою i сэрцам. О, як часта праз гэта стаяў я голы i чырвоны як печаны рак!

Шкада, куды падзелася з мяне ўсё добрае, усякi сорам, вера ў добрых! Дзе тая iлжывая нявiннасць, якая была ў мяне калiсьцi, нявiннасць добрых i iх шляхетнай маны!

Сапраўды, часта-часта iшоў я па пятах за iсцiнай: i вось яна адкiнула мяне. I часта здаралася, што якраз тады, калi я наўмысна хлусiў, я дакранаўся да iсцiны.

Вельмi многае зрабiлася мне ясна, i таму перастала цiкавiць. Памерла ўсё, што я любiў. Як жа цяпер мне любiць сябе?

"Жыць, каб жыццё было радасцю, альбо зусiм не жыць" - так хачу я, так хоча i праведнiк. Але шкада! Цi ёсць яшчэ ў мяне радасць?

Цi ёсць у мяне мэта? Тая гавань, да якое ляцiць мой ветразь?

Вецер у дарогу? О, толькi той, хто ведае, куды плыве, ведае, якi вецер - у дарогу, якi нясе ў мора.

Што ж яшчэ засталося ў мяне? - Стомленае, дзёрзкае сэрца; нясталая воля; панiклыя крылы; змуляны хрыбет.

А пошукi маёй радзiмы! О Заратустра, ты ведаеш, што пошукi гэтыя былi цяжкiм выпрабаваннем, i вось растае мая сiла.

"Дзе ж мой дом?" - пра гэта i пытаўся я i нястомна шукаў яго, але так i не знайшоў. О вечнае "Усюды", вечнае "Нiдзе", о вечнае "Марна"!

Так гаварыў цень, i выцягваўся твар у Заратустры ад яго слоў. "Так, ты мой цень! - вымавiў ён нарэшце жалобна.

Немалая небяспека пагражае табе, ты, вольны дух i вандроўнiк! Кепскi выдаўся табе дзень: глядзi, каб не дагнаў цябе яшчэ горшы вечар!

Такiя валацугi, як ты, канчаюць так, што нават турма здаецца iм шчасцем. Цi бачыў ты калi, як спяць злачынцы ў вязнiцы? Яны спяць спакойна, цешацца такой нязвыклай у iх бяспекаю.

Сцеражыся, каб урэшце не захапiла цябе якая-небудзь вузкая вера, прывiд нерухомы i суровы! Бо вось ужо i цяпер цябе спакушае i паняверыць усё абмежаванае i непарушнае.

Ты страцiў мэту: шкада, як знябыцца, як пазбыцца табе гэтай страты? Разам з мэтаю ты страцiў i шлях?

Нябогi бадзяга, летуценнiк, стомленая матылка! Цi не хочаш ты на гэты вечар здабыць прыстанак i спакой? Iдзi ж наверх у маю пячору!

Вось дарога, яна завядзе да пячоры. А я спяшаюся i пакiну цябе. I быццам ужо нейкi цень насоўваецца на мяне.

Каб зноў засвятлела вакол мяне, пайду далей адзiн. Бадзёрасць i радасць, а няхай жа яны будуць са мною ў дарозе! А ўвечары ў мяне будуць танцы!.."

Так сказаў Заратустра.

Аполуднi

А Заратустра ўсё бег i нiкога больш не сустракаў. Шмат гадзiн быў ён адзiн, знаходзiў сябе зноў i зноў, сёрбаў сваю адзiноту, цешыўся асалодай i думаў пра розныя добрыя рэчы. Але аполуднi, калi сонца стаяла проста над галавой, ён праходзiў каля старадрэвiны, крывое, з гузаватымi сукамi, любоўна i шчодра ўвiтае вiнаграднай лазой i схаванае ёю ад самое сябе: сакавiтыя жоўтыя гронкi звiсалi з дрэва на спакусу дарожнiку. Заратустра ўжо хацеў быў спатолiць лёгкую смагу i нават працягнуў быў руку па гронку, калi iншае, мацнейшае жаданне апанавала яго, захацелася яму легчы апоўднi ў зацiшку дрэва i заснуць.

Так ён i зрабiў; i як толькi лёг сярод таямнiчай цiшынi разнатраўя, адразу забыўся пра смагу i заснуў. Бо, як кажа Заратустрава прымаўка, патрэба за патрэбу патрэбнейшая. Але вочы яго не спалi: не маглi яны наталiцца раскошаю дрэва i любоўю лазы вiнаграднай i нахвалiцца iмi. А засынаючы, так казаў Заратустра сэрцу свайму:

"Цiха! Цiха! У гэтую хвiлiну свет цi ж зрабiўся дасканалы? Што са мною?

Як пяшчотны вятрэц нябачна скача па цiхiм, гладкiм моры, лёгкi, быццам пёрка, так сон скача па мне.

Ён не стуляе вачэй маiх, душа мая чувае. Сапраўды, няважкi ён, быццам парушынка!

Ён угаворвае мяне, сам не ведаю - як? Аднекуль з сярэдзiны падае ён ласкавую руку i злёгку дакранаецца да мяне; ён схiляе душу маю пацягнуцца, раскiнуцца: i пацягваецца яна, мая стомленая, дзiвосная душа! Цi не настаў у яе якраз у гэты полудзень вечар сёмага дня? Альбо надта доўга блукала яна, шчасная, сярод добрых i спелых рэчаў?

Яна выцягваецца i робiцца доўгая-доўгая! Цiха ляжыць яна, дзiўная, душа мая. Надта многа добрага скаштавала яна, i ёй дакучае залатая журба, i крывяцца вусны ў яе.

Быццам карабель, якi ўваходзiць у цiхую бухту i прычальвае да берага, стомлены доўгiмi падарожжамi i невядомымi морамi. Хiба ж зямля не надзейнейшая?

- быццам карабель, якi прыстае, "прынiкае да зямлi, - i цяпер даволi павуку працягнуць да берага сваю павуцiну - i не трэба мацнейшага прычала;

- быццам стомлены карабель у цiхай затоцы, адпачываю цяпер i я паблiзу зямлi - даверлiвы, верны, чакальны, прывязаны да яе найтанчэйшымi нiткамi.

О шчасце! О шчасце! Ты ляжыш на траве, душа мая; цi не хочаш ты спяваць? Але ў гэтую таямнiчую, урачыстую гадзiну нiводзiн пастух не грае на жалейцы.

Сцеражыся! Спякотлiвы полудзень спачыў на нiвах. Не спявай! Цiха! Свет удасканалiўся!

Не спявай, палявая птушка, душа мая! Не гавары нават шэптам! Зiрнi навокал так цiха! Спiць стары полудзень, варушыць губамi ў сне: цi не п'е ён у гэтую хвiлiну сваю кроплю шчасця,

- бурштынавую кроплю шчасця, старога залатога вiна? Непрыкметна прабягае па старым полуднi ягонае шчасце i смяецца. Так смяюцца багi. Цiха!

"О, як мала трэба для шчасця!" - так казаў я калiсьцi i думаў, што я разумны. Але цяпер зразумеў, што гэта была няпраўда. Мудрыя вар'яты гавораць лепей.

Бо ўсё сама малое, сама цiхае i найлягчэйшае: шэлест яшчаркi, подых ветрыку, iмгненне - малое, вось што ёсць знак найлепшага шчасця. Цiха!

Што са мною: прыслухайся! Цi не адляцеў час прэч? Цi не падаю я? Цi не ўпаў я ў крынiцу вечнасцi?

Што са мною? Цiха! Я паранены - на жаль - у сэрца? У сэрца? О, разбiся, разбiся, сэрца, пасля такога шчасця, ад такое раны!

Што? У гэтае iмгненне свет не зрабiўся мне дасканалы? Круглы i спелы? О, куды ён iмчыцца, залаты шар? Пабягу за iм!

Цiха!" (I тут Заратустра пацягнуўся i зразумеў, што спаў.)

"Уставай, лежань! - сказаў ён сабе. - Уставай, калi заснуў апоўднi! Ану, падымайцеся, старыя ногi! Пара, даўно пара, яшчэ немалы кавалак дарогi перад вамi.

Вось вы i выспалiся, а цi доўга спалi? Паўвечнасцi! Ну, падымайся ж, старое сэрца! Цi многа часу табе трэба, каб прачнуцца пасля такога сну?"

(Але тут ён зноў заснуў, а душа ўсё адгаворвала яго, супрацiўлялася i прылегла зноў.) "Пакiнь мяне! Цiха! У гэта iмгненне свет цi ж не ўдасканалiўся? О залаты шар!"

"Уставай, - казаў Заратустра, - падымайся, зладзюжка, гультаiны кавалак! Што? Табе абы толькi пацягвацца, пазяхаць, уздыхаць ды падаць у глыбокiя крынiцы?

Ды хто ты ў мяне? О душа мая!" (I тут ён спалохаўся, бо сонечны прамень упаў яму на твар.)

"О неба над мною, - сказаў ён, уздыхаючы, падняўся i сеў, - гэта ты глядзiш на мяне? I слухаеш, што кажа мая дзiвосная душа?

Калi ты вып'еш гэтую кроплю расы, што ўпала на ўсё зямное, калi вып'еш ты гэтую старую душу маю,

- о крынiца вечнасцi! О светлая паўдзённая бездань, якая даводзiць да трымцення! Калi зноў убярэш ты ў сябе маю душу?"

Так сказаў Заратустра i падняўся з-пад дрэва, быццам ачуўшыся пасля нейкай дзiўнай п'янасцi: i што ж! Сонца, як i раней, стаяла проста над галавою. I з гэтага можна было справядлiва вывесцi, што гэтым разам Заратустра спаў нядоўга.

Вiтанне

Толькi пад вечар пасля доўгiх i марных пошукаў i блуканняў Заратустра вярнуўся да сваёй пячоры. Але калi ён быў ад яе не больш за дваццаць крокаў, здарылася нешта такое, чаго ён зусiм не чакаў: ён зноў пачуў моцны крык на дапамогу. I - чыстае дзiва! Гэтым разам крык ужо чуўся з пячоры. Гэта быў працяглы, дзiўны, жудасны крык, i Заратустра ясна пачуў, што крычалi адразу некалькi галасоў, хоць зводдаль яму здавалася, быццам крык быў з адных вуснаў.

Заратустра кiнуўся да пячоры, i што ж! Вось што ён убачыў: у пячоры поплеч сядзелi ўсе тыя, каго ён спаткаў за цэлы дзень, - правы кароль i левы кароль, стары чарадзей, Папа, жабрак-дабрахот, цень, сумленнiк духам, змрочны вяшчун i асёл: а сама брыдкi чалавек усклаў на сябе карону i аперазаўся двума пурпуровымi паясамi, бо, як усе агiдныя, любiў строiцца i прыхарошвацца. I Заратустраў арол таксама быў сярод гэтай панылай кампанii, увесь натапыраны i ўстрывожаны, бо яму даводзiлася адказваць за шмат чаго такога, на што гонар ягоны не меў адказу; а мудрая змяя абвiвала яго за шыю.

З вялiкiм здзiўленнем глядзеў Заратустра на ўсё гэта; потым з дабрадушнай цiкаўнасцю пачаў разглядаць сваiх гасцей, чытаючы ў кожнага ў душы, i зноў здзiўляўся. Тым часам усе паўставалi i багавейна чакалi, што ён iм скажа. I Заратустра сказаў так:

"Вы, паняверцы! Вы, дзiвосныя! Дык гэта ваш крык на дапамогу я чуў? Цяпер я ведаю, дзе знайсцi таго, каго я марна шукаў цэлы дзень - вышэйшага чалавека,

- у маёй пячоры сядзiць ён, гэты вышэйшы! Але з чаго я дзiву даюся! Цi ж не сам я завабiў яго мядоваю ахвяраю i хiтрай прынадай свайго шчасця?

Аднак здаецца мне, што вы, якiя клiчаце на дапамогу, блага пасуеце адзiн аднаму, седзячы тут разам, i будзiце ўзаемную варожасць у вашых сэрцах. Трэба, каб спярша прыйшоў нехта,

- нехта, здольны прымусiць вас зноў смяяцца, - добры вясёлы блазнюк, неслух, скакун i ветрагон, якi-небудзь стары шалапут: а вы што на гэта скажаце?

Але даруйце мне, о паняверцы, што я кажу такiмi нiкчэмнымi словамi, сапраўды нявартымi вас, высокiх маiх гасцей! Аднак вы не адгадаеце, што бадзёрыць маё сэрца:

- гэта вы самыя i выгляд ваш, даруйце ж мне гэта! Бо кожны бадзёрыцца, як толькi зiрне на паняверку; i кожны лiчыць сябе дастаткова моцным, каб суцешыць яго.

Мне самому далi вы сiлу - добры дарунак, о высокiя мае госцi! Добры дарунак за гасцiннасць! Ну што ж, не гневайцеся, калi я прапаную вам свой.

Тут царства маё i валадарства маё: i хай усё маё ў гэты вечар i ў гэтую ноч будзе ваша. Звяры мае паслужацца вам: мая пячора хай будзе вам на адпачынак!

У мяне, у маiм доме, нiхто не павiнен паняверыцца, у сваiх валоданнях я абараню кожнага ад дзiкiх звяроў ягоных. I першае, што прапаную я вам, бяспека!

А другое - мой мезенец. Як толькi мой мезенец будзе ў вас, вы схопiце i ўсю руку, ат, воля ваша!

I сэрца ў дадатак! Прашу вас, госцi, дарагiя госцейкi!"

Так сказаў Заратустра, смеючыся ад любовi i гневу. Пасля гэтага вiтання госцi спачатку пакланiлiся i пачцiва маўчалi, а кароль справа адказваў яму ад усiх.

"Па тым, як ты склаў вiтанне i падаў нам руку, мы пазнаём у табе Заратустру. Ты прынiзiўся перад намi; ты мала не зганьбiў наша пашанаванне:

- але хто здолеў бы, як ты, прынiзiцца так годна? I гэта бадзёрыць нас i дае радасць вачам i сэрцу.

Каб пабачыць такое, мы ахвотна паднялiся б на больш высокiя горы, чым гэтыя. Бо з прагаю да вiдовiшчаў прыйшлi мы сюды, мы хацелi пабачыць, што прасвятляе журботны пагляд.

I вось - наш крык на дапамогу ўжо адгучаў, мiнуўся. Ужо расхiнулiся i напоўнiлiся захапленнем нашыя пачуццi i сэрцы. Яшчэ крыху, i мужнасць нашая стане дзёрзкасцю.

Не расце на зямлi, Заратустра, нiчога больш радаснага, чым высокая моцная воля: яна - найпрыгажэйшая раслiна. Такое дрэва ацаляе ўсю мясцовасць.

Да кедра прыпадобню таго, о Заратустра, хто вырастае падобны да цябе: гонкi, маўклiвы, суровы, самотны, велiчны, гнуткi i пругкi, шляхетны,

- раскiдзiста-галiнасты над валоданнямi сваiмi; адважны субяседнiк вятроў, i бураў, i ўсяго, што адвеку блiзкае да вышыняў,

- i яшчэ больш адважны адказчык, валадар i пераможца: хто б не падняўся на высокую гару, каб пабачыць такiя дрэвы?

Тут, каля твайго дрэва, о Заратустра, ажывае нават змрочны i бязрадны: гледзячы на цябе, супакойваецца непастаянны, i гоiцца сэрца ягонае.

I сапраўды многiя позiркi звяртаюцца сёння да тваёй гары i твайго дрэва; узнiкла вялiкая туга, i многiя пытаюцца: хто такi Заратустра?

I ўсе, у чый слых ты калiсьцi па кропельцы ўлiваў сваю песню i свой мёд, усе, што адышлi ад свету, пустэльнiкi i тыя, хто самотны ўдвух, пачалi гаварыць сэрцу свайму:

"Цi жывы яшчэ Заратустра? Няварта жыць далей, усё адно ўсё марнае: альбо мы павiнны жыць з Заратустрам!"

"Чаму не прыходзiць ён, хто так даўно абвясцiў пра сябе? - так пытаюцца многiя. - Цi адасобленасць паглынула яго? Цi мы самi павiнны прыйсцi да яго?"

I вось цяпер сама адасобленасць сатлела i разбураецца, нiбы магiла, якая рассыпаецца i ўжо не можа трымаць мерцвякоў сваiх. Паўсюль вiдны ўваскрэслыя.

Усё вышэй i вышэй уздымаюцца хвалi вакол тваёй гары, о Заратустра. I якая высокая яна нi ёсць, многiя дойдуць да тваёй вышынi: нядоўга яшчэ човен твой будзе заставацца на сушы.

I што мы, спанявераныя, прыйшлi цяпер у тваю пячору i ўжо вызвалiлiся ад няверства - гэта ёсць азнака, папярэдняя азнака таго, што лепшыя за нас цяпер у дарозе да цябе,

- бо ўжо ў дарозе да цябе апошняе, што засталося ад Бога сярод людзей, менавiта: усе людзi вялiкай тугi, вялiкай агiды, вялiкай перанасычанасцi,

- кожны, хто не хоча жыць iначай, як навучыўшыся зноў спадзявацца, навучыўшыся ад цябе, Заратустра, вялiкай надзеi!"

Так гаварыў кароль справа, а пасля схапiў за руку Заратустру, каб пацалаваць у яе; але Заратустра ўхiлiўся ад гэтага знаку павагi i спалохана адступiўся назад, раптоўна i моўчкi, быццам знiк у глыбокай далечынi. Але адразу ж зноў быў з гасцямi сваiмi, глядзеў на iх ясным, выпрабавальным позiркам i гаварыў:

"О госцi мае, высокiя людзi, я хачу прамаўляць да вас па-нямецку i шчыра. Не вас я чакаў тут, у гэтых гарах".

("Па-нямецку i шчыра? Хай Бог крые! - сказаў убок кароль злева. - Вiдно, што не ведае ён нашых мiлых немцаў, гэты мудрэц з Усходу!

Ён, мабыць, хацеў сказаць "па-нямецку i груба" - памагай Бог! На нашыя часы гэта яшчэ не самы горшы густ!")

"Няхай нават усе вы, разам узятыя, - вышэйшыя людзi; але як на мяне - вы недастаткова высокiя i моцныя.

У мяне - гэта азначае: як на таго няўмольнага, якi маўчыць ува мне, але ж не вечна ён будзе маўчаць. А калi вы i не чужыя мне, дык не такiя блiзкiя, як мая правая рука.

Бо ў каго, як у вас, хворыя i слабыя ногi, таму найперш хочацца, каб лiтавалi яго, усведамляе ён гэта або хавае ад сябе.

Але нi рук, нi ног сваiх не шкадую я - я не лiтую сваiх воiнаў: так што вы няздатныя на маю вайну!

З вамi я змарнаваў бы ўсе свае перамогi. Многiя з вас пападаюць, як толькi пачуюць пошчак маiх барабанаў.

Вы недастаткова прыгожыя для мяне i недастаткова высакародныя. Чыстыя, гладкiя люстэркi патрэбныя мне на павучаннi мае; а ваша паверхня руйнуе нават мой вобраз.

Вашыя плечы нурацца пад цяжарам многiх успамiнаў; многа гнюсотных карлiкаў сядзiць, скурчыўшыся, у патаемных заканурках вашых. Колькi плебейскага вы хаваеце ў сабе!

I нават калi высокiя вы i вышэйшага роду: многа ў вас крывога i выродлiвага. Няма на цэлым свеце каваля, якi паправiў бы вас i выпрастаў.

Вы толькi масты: хай вышэйшыя пяройдуць па iм на той бок! Вы - толькi прыступкi: дык жа не гневайцеся на таго, хто падымаецца па гэтых прыступках на сваю вышыню!

Магчыма, з вашага насення i вырасце калi-небудзь сапраўдны сын i сапраўдны спадчыннiк: але да гэтага яшчэ далёка. Вы - не тыя, хто спадкуе iмя i набытак мой.

Не вас я тут чакаю, у гэтых гарах, не з вамi апошнi раз сыду ўнiз. Вы прыйшлi як азнака таго, што вышэйшыя ўжо - ў дарозе да мяне,

- не людзi вялiкай тугi, i агiды, i перанасычанасцi, не тыя, каго вы называеце апошнiм да Бога сярод людзей.

- Не! Не! Тры разы не! Iншых чакаю я тут, у гэтых гарах, i кроку не зраблю адсюль без iх,

- я чакаю вышэйшых, мацнейшых, пераможных, бадзёрых духам, у каго душа i цела - у гармонii: павiнны прыйсцi iльвы, якiя смяюцца!

О дарагiя мае госцi, вы дзiвосныя, вы яшчэ нiчога не чулi пра маiх дзяцей? I што яны ўжо ў дарозе да мяне?

Гаварыце ж мне пра сады i дабрашчасныя выспы мае, пра новае i цудоўнае патомства маё. Чаму вы пра гэта маўчыце?

Гэтага дарунку прашу я ў любовi вашай, каб вы гаварылi са мною пра маiх дзяцей. Дзеля iх я багаты, дзеля iх я стаў бедны: чаго не аддаў бы я,

- чаго не аддаў бы я, каб мець адно: гэтых дзяцей, гэтыя жывыя насады, гэтыя дрэвы жыцця, народжаныя воляй i найвышэйшай маёй надзеяй!"

Так сказаў Заратустра i раптам перапынiў казанi свае: бо туга агарнула яго, i самкнуў ён вусны i вочы ад парыванняў сэрца. I ўсе госцi моўчкi стаялi, нерухомыя i збянтэжаныя: толькi стары вяшчун рухам i выразам твару зрабiў усiм знак.

Вячэра

На гэтым месцы вяшчун перапынiў вiтаннi Заратустры i ягоных гасцей: ён прапхнуўся наперад, быццам баяўся прапусцiць час, схапiў Заратустру за руку i ўсклiкнуў: "Але ж, Заратустра!

Патрэба за патрэбу патрэбнейшая, так ты сказаў: i вось мне цяпер адно патрэбней за ўсё астатняе.

Дарэчы, цi не запрасiў ты мяне ў застолле? А многiя ж тут з дарогi. Ты ж не будзеш кармiць нас аднымi казанямi?

Усе вы ўжо згадвалi даволi многа пра ўтапленне, замярзанне, задушэнне i iншыя цялесныя нягоды: але нiхто не згадаў пра маю бяду - пра небяспеку памерцi з голаду,

(так сказаў вяшчун; а калi Заратустравы звяры пачулi ягоныя словы, яны ад страху далi лататы. Бо бачылi, што ўсяго, што яны паназносiлi за дзень, не хопiць, каб напхаць трыбух аднаго вешчуна),

- i пра небяспеку памерцi ад смагi, - сказаў вяшчун. - I хоць даўно ўжо чую я непадалёк плёскат вады, якая, як i мудрыя казанi, цячэ багата i бесперастанку: я хачу вiна!

Не кожны, як Заратустра, п'е заўсёды адну толькi ваду. Вада смакуе стомленым i завялым: нам да губы вiно, толькi яно дае iмгненнае гаенне, моцнае здароўе!"

Скарыстаўшыся тым, што вяшчун прасiў вiна, кароль злева, звычайна маўклiвы, таксама загаварыў: "Пра вiно патурбавалiся мы з братам - каралём справа, - сказаў ён, - у нас дастаткова вiна, наш асёл наўючаны вiном. Не хапае толькi хлеба".

"Хлеба? - адказаў Заратустра са смехам. - Якраз хлеба i няма ў пустэльнiкаў. Ды не хлебам адным жыве чалавек, але i мясам добрых ягнят, а ў мяне iх два:

- iх няхай хутчэй заколюць i прыгатуюць з шалфеем: так люблю я. Хапае тут i карэння, i пладоў, што будуць да смаку нават ласунам i гурманам: ёсць i арэхi i розныя iншыя загадкi - iх можна палускаць.

Дык вось, скора будзе ў нас ладны банкет. Але кожны, хто сядзе за стол, павiнен прыкласцi руку сваю, нават каралi. Бо ў Заратустры i каралю не за ганьбу быць кухарам".

Прапанова гэтая ўсiм прыйшлася па сэрцы: толькi жабрак-дабрахот запярэчыў супроць мяса, вiна i прысмакаў.

"Але ж вы толькi гляньце мне на Заратустру - на гэтага бражнiка! жартаўлiва ўсклiкнуў ён. - Цi ж бо на тое шукаюць прыстанку ў пячорах i падымаюцца ў горы, каб банкетаваць?

Вось цяпер я разумею, чаго вучыў ён нас калiсьцi, кажучы: "Хвала беднасцi!", i чаму хоча ён звесцi ўсiх жабракоў".

"Будзь рады i вясёлы, як я, - адказаў Заратустра. - Заставайся пры сваiх звычках, о найлепшы, жуй сваё зерне, пi ваду i хвалi сваю кухню: калi толькi яна вяселiць цябе!

Я - закон толькi сваiм, не ўсiм. А хто з маiх, той павiнен мець моцныя косткi i лёткiя ногi.

- радасна прымаць войны i фэсты, быць гатовым да сама цяжкага, быццам гэта свята, быць бадзёрым i здаровым, а не мрой-летуценнiкам.

Усё лепшае належыць мне i маiм; i калi нам не даюць, мы самi бяром найлепшую ежу, найяснейшае неба, наймацнейшыя думкi, найпрыгажэйшых жанчын!"

Так сказаў Заратустра; а кароль справа зазначыў: "Дзiўна! Цi чуў хто калi такiя разумныя словы з вуснаў мудраца?

I сапраўды, сама рэдкае ў мудраца, калi ён разумны i не асёл аслом".

Так сказаў кароль справа i сам здзiвiўся; а асёл сам сабе наўме, дадаў: "I-А". Гэта быў пачатак таго доўгага вячэрняга пасiлку, якi паводле гiстарычных апiсанняў вядомы як "вячэра". I пад час яе гаварылi толькi пра вышэйшага чалавека i нi пра што iншае.

Пра вышэйшых

Песня тугi

Пра навуку

Так спяваў чарадзей; i ўсе пячорнiкi непрыкметна трапiлi, як птушкi, у сеткi яго змрочнага, падступнага запалу. Толькi сумленнага духам яму не ўдалося запаланiць: ён борздзенька выхапiў з рук чарадзея арфу i ўсклiкнуў: "Паветра! Дайце чыстага паветра! Клiкнiце Заратустру! Ты атручваеш паветра ў гэтай пячоры i робiш яго задушлiвым, старым, лiхi чарадзею!

Ты, фальшывец, змушчаеш нас невядомымi жаданнямi, ты спакушаеш нас прагай няведамых пустэльняў. Гора, калi такiя, як ты, пачынаюць славiць iсцiну i балбатаць пра яе!

Гора ўсiм, хто ў свабодным розуме, хто не асцерагаецца такiх, як ты чарадзеяў! Прапала свабода iхняя, бо сваiм вучэннем ты вабiш назад, у цямнiцы;

- стары, змрочны дэман паныласцi, панадныя гукi жалейкi чутны ў тваiх скаргах; ты падобны да таго, хто сваёй апалогiяй цноты тайна схiляе да вычудаў страснасцi!"

Так казаў сумленны духам, а стары чарадзей азiраўся навокал, цешыўся з перамогi i таму праглынуў прыкрасць, якую адчуў ад слоў сумленнага духам. "Цiха! - коратка адказаў ён. - Каб добрыя песнi адгукнулiся ў душы, пасля iх трэба памаўчаць.

Так трымаюцца ўсе вышэйшыя людзi, якiя сабралiся тут. Ты, мабыць, мала што зразумеў з маёй песнi? Мала ў табе духу чараў!"

"Ты ўжо хвалiш мяне тым, што адлучаеш ад сябе, - запярэчыў сумленны духам, - што ж, довад! Але вы, пячорнiчкi мае, я ўсё яшчэ бачу пахацiнства ў вашых вачах:

Вы свабодныя душы, дзе ж ваша свабода, вы свабодныя? Вы рыхтык мне тыя, што доўга тапырылiся на голых танцорак: так i вашыя душы - самыя ў скокi пайшлi!

Мабыць, дужа шмат у вас таго, што чарадзей называе сваiм злым духам чараў i падману: i гэтым я адрознiваюся ад вас.

I сапраўды, мы шмат перагаварылi i перадумалi тут, у пячоры, пакуль не вярнуўся Заратустра, i мне гэтага больш чым досыць, каб зразумець: мы з вамi розныя.

Рознага мы шукаем тут, угары, - вы i я. Бо я шукаю большай надзейнасцi, таму i прыйшоў да Заратустры. Ён - сама трывалая вежа i сама моцная воля

- сёння, калi ўсё расхiсталася, калi трасецца зямля. Але гледзячы вам у вочы, думаю сабе, што вы, наадварот, шукаеце большай няўстойлiвасцi,

- вы хочаце болей жахаў, небяспекi, землятрусаў. Даруйце мне маю самаўпэўненасць, але часам мне здаецца, што вы, вышэйшыя людзi,

- прагнеце якраз такога жыцця, якое мяне больш за ўсё жахае, жыцця брыдкага, поўнага небяспекi, жыцця дзiкiх жывёл; вас вабяць лясы i пячоры, горныя ўрвiшчы i лабiрынты.

I больш за ўсё вам падабаецца не той, хто можа выбавiць ад усякай небяспекi, а змусцiцель, якi зводзiць з любое дарогi. Але калi вашая прага да ўсяго гэтага ёсць нешта сапраўднае, дык у мяне яна - немагчымае.

Бо страх - гэта пачатковае i прыроднае пачуццё чалавека; страхам тлумачыцца ўсё - i першародны грэх, i ўспрычыненая цнота. З страху ўзрасла i мая дабрачынная цнота, якая называецца навукай.

Бо спрадвеку ў чалавеку гадаваўся страх перад дзiкiмi жывёламi, уключаючы сюды i таго звера, якога ён тоiць у самiм сабе i якога сам баiцца: Заратустра называе гэтага звера "ўнутраным быдлам".

Гэты страх, старадаўнi i пачатковы, якi стаў нарэшце вытанчаным I адухоўленым, цяпер, як мне здаецца, называецца навукай.

Так казаў сумленны духам; а Заратустра, якi якраз заходзiў у пячору, - а ён чуў апошнюю казань i разгадаў яе сэнс, - кiнуў яму жменю ружаў, пасмяяўся з ягоных "iсцiн". "Што? - усклiкнуў ён. - , Што я чую? Сапраўды, здаецца мне, адзiн з вас - дурань, а тваю "iсцiну" я момантам пастаўлю дагары нагамi.

- Бо ў нас страх - гэта выключэнне. А мужнасць i дух прыгодаў, прага да нязведанага i на што яшчэ не адважыўся, - мужнасць, вось што на мой клёк ёсць чалавечая перадгiсторыя.

У сама дзiкiх i бясстрашных звяроў чалавек адабраў, з зайздрасцi, усе iхнiя цноты: i толькi так ён зрабiўся чалавекам.

Гэта мужнасць, зрабiўшыся, нарэшце, вытанчанай i адухоўленай, гэта чалавечая мужнасць,з арлiнымi крыламi i змяiнай мудрасцю, я думаю, сёння называецца..."

"Заратустра!" - у адзiн голас крыкнулi ўсе пячорнiкi i зарагаталi ўголас; але нешта падобнае на цяжкую хмару аддзялiлася ад iх i паднялося ўгору. Засмяяўся i чарадзей i сказаў хiтравата: "Вось i майце! Сышоў мой злы дух!

Цi ж сам я не асцерагаў вас ад яго, кажучы, што ён шэльма i хлус, гэты дух iлжы?

I асаблiва тады, калi паказваецца голы. Але я не вiнаваты, што ён такi падступны! Хiба ж бо я стварыў гэты свет i яго разам з светам?

Вось i майце! Будзем зноў радыя i вясёлыя! I хоць гнеўны позiрк у Заратустры - зiрнiце на яго! Ён злуецца на мяне,

- але яшчэ да ночы ён зноў палюбiць мяне i пачне хвалiць, бо не можа доўга абыходзiцца без такога глупства.

Ён любiць сваiх ворагаў: з усiх, каго толькi я бачыў, ён найлепей авалодаў гэтай штукай. Але за гэтую любоў да ворагаў помсцiцца ён - на сваiх сябрах!"

Так сказаў стары чарадзей, i вышэйшыя людзi ўхвалiлi яго казань: i тады Заратустра пачаў пахаджаць сярод iх, з любоўю i нянавiсцю пацiскаючы рукi сваiм сябрам, быццам хочучы памiрыцца з усiмi i выпрасiць даравання. Але калi ён дайшоў да выхаду з пячоры, яго зноў павяло на свежае паветра i да звяроў, i ён сабраўся непрыкметна ўцячы.

Сярод дочак пустынi

Абуджэнне

Аслiнае свята

П'яная песня

Азнака

А ранiцай пасля той ночы падхапiўся Заратустра з ложка, падперазаўся i выйшаў з пячоры, прасветлены i дужы, быццам ранiшняе сонца, што выйшла з-за цёмных гор.

"О вялiкае свяцiла, - сказаў ён, як ужо казаў аднаго разу, - ты глыбокае вока шчасця, у чым было б тваё шчасце, калi б не было ў цябе тых, каму ты свецiш!

I калi б яны заставалiся ў жытлiшчах сваiх, калi ты ўжо чуваеш, i ўзыходзiш, i дорыш, i надзяляеш, як бы абурылася гэтым твая гордая сарамяжлiвасць!

Што ж! Яшчэ спяць яны, гэтыя вышэйшыя людзi, тым часам як я ўжо чуваю: не яны мае сапраўдныя паслядоўцы! Не iх я чакаю тут у маiх гарах.

За працу я хачу ўзяцца i пачаць свой дзень: але не разумеюць яны азнакаў маёй ранiцы, i не клiч да абуджэння для iх маё крокi.

Яны яшчэ спяць у маёй пячоры, iх сонныя летуценнi апiваюцца маiмi песнямi ап'янення. Аднак вушэй, якiя слухаюць мяне - слыху, якi слухаўся б маiх слоў, - гэтага iм бракуе".

Так сказаў Заратустра свайму сэрцу пры ўзыходзе сонца; i тут жа ён запытальна паглядзеў угору, бо ўжо чуў над галавою пранозлiвы крык свайго арла. "Што ж! - усклiкнуў ён. - Гэта мне падабаецца, так i павiнна быць. Звяры мае прачнулiся, бо прачнуўся я.

Арол мой чувае i, як i я, славiць сонца. Арлiнымi кiпцюрамi хапае ён новае святло. Вы мае, сапраўды мае звяры. Я люблю вас.

Але яшчэ не хапае мне сапраўды маiх людзей!"

Так сказаў Заратустра; але раптам пачуў вакол сябе трапятанне i шлопанне крылаў, быццам ад безлiчы птушак, i гэты шум, i мiтусня над галавою былi такiя вялiкiя, што ён заплюшчыў вочы. I сапраўды, здавалася яму, быццам цэлая хмара апусцiлася на яго, быццам хмара стрэл пасыпалася на толькi што прыдбанага ворага. Але гэта была хмара любовi над галавой толькi што прыдбанага сябра.

"Што гэта са мною?" - падумаў Заратустра, здзiўляючыся ў сэрцы сваiм, i павольна апусцiўся на вялiзны камень каля ўвахода ў пячору. Але калi ён, махаючы рукамi, адхiляў ад сябе птушак, якiя пяшчотлiва акружалi яго з усiх бакоў, сталася яшчэ больш дзiвоснае: бо нечакана для сябе ён запусцiў рукi ў касмылi густой, цёплай поўсцi; i адразу пачуўся рык - працяглы, але рахманы iльвiны рык.

"Азнака праўдзiцца", - сказаў Заратустра, i сэрца ў яго перамянiлася. I сапраўды, калi прасвятлела, ён убачыў, што каля ягоных ног ляжыць магутны звер з жаўтлявай поўсцю, якi прынiк галавою да ягоных каленяў i, поўны любовi, не хацеў адыходзiць ад яго, быццам сабака, якi знайшоў свайго гаспадара. Аднак i галубы выказвалi не менш гарачую любоў, чым леў; i кожны раз, як якi-небудзь голуб пралятаў над носам iльва, той трос галавой i смяяўся, даючыся дзiву.

На ўсё гэта Заратустра сказаў толькi адно: "Дзецi мае блiзка, дзецi мае", - i пасля гэтага замоўк зусiм. Аднак развязалiся повязi сэрца яго, з вачэй пабеглi слёзы i пачалi падаць на далонi. I больш ужо ён нiчога не заўважаў i сядзеў нерухома, не адмахваўся ад птушак, якiя яго акружалi. Галубы адляталi i прыляталi, садзiлiся яму на плечы, лашчылi яго сiвiзну i не стамлялiся ў пяшчоце сваёй i радасцi. А магутны леў няспынна злiзваў слёзы, якiя падалi на рукi Заратустры, рахмана пры гэтым рыкаючы. Так паводзiлi сябе звяры.

Усё гэта доўжылася даволi працягла, а можа, наадварот, нядоўга: бо на самай справе ў такiх рэчаў наогул не бывае часу на зямлi. Тым часам у Заратустравай пячоры прачнулiся вышэйшыя людзi i сабралiся былi наладзiць своеасаблiвае шэсце - выйсцi насустрач Заратустру i сказаць ранiшняе вiтанне: бо, прачнуўшыся, яны ўбачылi, што яго сярод iх няма. Але калi яны падышлi да выхаду з пячоры i пачулiся iхнiя крокi, леў насцярожыўся, i выгляд ягоны зрабiўся грозны; ён адразу адхiснуўся ад Заратустры i з дзiкiм рыкам скокнуў да пячоры; а вышэйшыя людзi, пачуўшы ягоны рык, закрычалi ў адзiн голас, кiнулiся назад i iмгненна знiклi.

А сам Заратустра, уражаны i рассеяны, не разумеў, што сталася, устаў з каменя, здзiўлена азiрнуўся, пытаючыся ў свайго сэрца, i, схамянуўшыся, убачыў, што ён адзiн. "Што ж гэта чуў я? - нарэшце прамовiў ён павольна. - Што гэта толькi што здарылася са мною?"

I вось - памяць зноў вярнулася да яго, i ён iмгненна спасцiг усё, што адбылося памiж учарашнiм i сённяшнiм днём. "Вось той камень, на якiм я сядзеў учора ранiцай, - сказаў ён, пагладжваючы бараду, - сюды падышоў вяшчун, тут жа я пачуў i першы раз той крык, якi чуў толькi што, вялiкi крык на дапамогу.

О вышэйшыя людзi, гэта вашую бяду прадказаў мне ўчора стары вяшчун, вашай патрэбай хацеў ён спакусiць i спаняверыць мяне: "О Заратустра, - сказаў ён мне, - я прыйшоў, каб увесцi цябе ў твой апошнi грэх".

"У мой апошнi грэх? - гнеўна ўсклiкнуў Заратустра, засмяяўшыся з сваiх слоў, - што было наканавана мне як апошнi грэх?"

I зноў Заратустра адышоў у сябе, i зноў задуменна апусцiўся на камень i задумаўся. Раптам ён ускочыў.

"Спагада! Спагада вышэйшаму чалавеку! - усклiкнуў ён, i твар яго спахмурнеў i пасуровеў. - Што ж! На гэта - быў свой час!

Мае цярпеннi i спагада мая - што мне да гэтага! Хiба да шчасця iмкнуўся я? Я iмкнуўся да справы сваёй!

Наперад! Явiўся леў, блiзка дзецi мае, выспеў Заратустра, настала мая гадзiна:

Гэта мая ранiца, мой дзень загараецца: уставай, падымайся, Вялiкi Полудзень!"

Так сказаў Заратустра, пакiдаючы сваю пячору, прасветлены i дужы, быццам ранiшняе сонца, што выходзiла з-за цёмных гор.