Тартак

1

«Эфку» знайшоў Пашка Жарскі ў кароўніку пад саломай пасля дубаўцаў.

Дубаўцы — партызаны брыгады Дубава, — выйшаўшы з блакады з Паліка, перайшлі праз раку Дзвінасу і сталі ў Замошшы: панабіваліся бітком у хаты і хлявы; на ферме занялі два пустыя з пачатку вайны доўгія кароўнікі пад лесам. Кароўнікі былі застолены жэрдзем і саломай, старой, даваеннай — уцеплены на зіму; салому, рассунуўшы жэрдзе ў адным і ў другім кароўніку, дубаўцы паскідалі на цвёрды, убіты яшчэ калгаснай скацінай дол, узгаілі і ляглі на яе аблогай на цэлы тыдзень. Змучаныя пасля прарыву, яны храплі на ўсю ферму, днём на гарачым чэрвеньскім сонцы пад чыстым сінім небам яны, падняўшы з-пад плота старое доўгае пашчапанае карыта, вычасанае з сасновага камля, з якога да вайны паілі скаціну і якое, лежачы высака пад плотам, не згніло, раздзяваліся дагала і мыліся, як у лазні. Мылі і адзежу, шэрую, жоўтую, бурую ад крыві, і сцялілі яе на дзядзінцы на дзірван — сушылі на сонцы.

Замошша было, лічы, пустое: ратуючыся ад немцаў, пайшло перад блакадай за Дзвінасу на Палік і цяпер пасля прарыву варочалася дамоў па адным, па два чалавекі ў дзень — перасохлы ручай пасля навальніцы збіраўся па кропельцы, і было відаць, што не збярэцца. Дубаўцы былі галодныя і ў пустых хатах падымалі ўсё ўверх дном, шукаючы, што б можна было ўзяць на зуб: жменю жыта ў лубачцы ў шафарні ці парослую бела-сінімі расткамі аж у калена старую бульбу ў варывеньках. Пасля немцаў і гэта цяжка было знайсці: адны чыстыя хаты і вытаптаныя рудыя парасчыняныя двары, усыпаныя белым курыным пер'ем і доўгенькімі жоўтымі гільзамі ад нямецкіх вінтовак, густа, кучкамі, не ступіць: колюць ногі. Дубаўцы тады пайшлі па гародах і па жоўтых ад пяску загонах пад соснікам, пайшлі з доўгімі шампаламі ад пэтээраў — паролі зямлю, шукаючы закапаныя — схаваныя ад немцаў — куфры і кадзі з жытам. Знайшоўшы, сушылі жыта на бляхах у печы, малолі па чарзе ў жорнах дзень і ноч, саставіўшы аўтаматы дзе-небудзь у парозе: учынялі хлеб у дзежах, закасаўшы рукавы, і, не даўшы яму добра падысці, клалі на драўляныя лапаты буханкі і неслі ў натопленыя печы ў дымны і чадны ад памяла дух. Гарачыя яшчэ, не даткніся, буханкі кроілі на ацеслівыя лусты, накладалі на бляхі і ставілі ў печ — сушылі сухары.

І так — па ўсёй вёсцы.

Напакаваўшы сухарамі рэчмяшкі — палатняныя торбачкі з папрывязанымі знізу за ражкі аборкамі і сціснутымі зверху пятлёй — і падчысціўшы на градах пад хлявамі зялёную лапушыстую мультанку і леташняе сухое пучча на гарышчах, дубаўцы праз тыдзень зняліся і пайшлі назад у свой раён: Віцебск, казалі, быў ужо заняты нашымі.

Пасля іх асталіся раскопаныя ямы ля лесу з парасчынянымі парожнімі куфрамі, запыленыя мукой жорны ў сенцах, павыскрабаныя дзежачкі і чыстыя, прапахлыя падгарэлым ржаным хлебам бляхі на прыпечках.

І разгоеная салома ў кароўніках, дзе яны спалі.

У разгоенай саломе ў першым кароўніку Пашка Жарскі і знайшоў «эфку». Новенькую, чорненькую, як жук, з бліскучым рычажком і колцам на бліскучым, аж пырскаў на сонцы, шпяньку; з чырвоненькім пахнючым, калі адкруціш, запалам усярэдзіне. «Эфка» была рубцаватая і цяжкая: апусціў за пазуху — выцягнула з-пад дзяжкі кароценькую старую чорную картовую рубашку і грукнула аб зямлю, як камень.

«Эфку» ён знайшоў не адразу. Прыбегшы ў кароўнік самы першы, нават апярэдзіўшы Вайду Толю — Бізуню, ён доўга поўзаў па саломе на каленях, падымаючы яе пластамі і перасяваючы рукамі дробную пацяруху — у вочы і ў горла лез чорны, едкі пляснівы пыл ад перацёртай саломы. Спачатку трапіліся пад пальцы патроны ад нашага аўтамата — кароценькія, з тупымі насамі, яны ляжалі ў жмені, як боб; калі ён падносіў іх да вачэй — блішчэлі пад сонцам, што праціснулася праз дзіркі ў страсе, як жар. Ад іх, здавалася, было горача ў пальцы, і ён доўга не дзяржаў іх на далоні — сыпаў за пазуху, дзе яны ціхенька бразгалі і свяжылі голае цела холадам, што каменьчыкі. Пасля пачалі трапляцца патроны ад нашай вінтоўкі, чырванаватыя, з кулямі, афарбаванымі на кончыках у чорнае з чырвоным, з чырвоненькімі, залітымі фарбай капсулямі на пятцы. Ад патронаў абвісла рубашка на жываце — вось-вось вышмыкнецца з-пад дзягі, як усё роўна ад агуркоў, нарваных з чужых град, але ён сыпаў і сыпаў і кароценькія і доўгія патроны за пазуху, як струкі гароху. Пад рукі трапіліся кавалкі бінту, рудога, акрываўленага; складны ножык — паляцеў за пазуху, бразнуўшыся ціха аб патроны; бітыя друзалачкі толу, як цэру з бярозы; разабраны дыск ад ручнога кулямёта — дзве чорныя талеркі; стаптаны нямецкі чаравік з цвічкамі на падэшве і з дротам замест шнурка; жоўтая папера; кавалачак бікфордавага шнура, апаленага, пустога, — усё адлятала набок пад сцяну: ад іх не было радасці. Радасць была толькі ад новых, жоўтых, відаць, нядаўна скінутых з парашутам патронаў. І калі нарэшце ён знайшоў «эфку»: апёрся даланёй пад саломай, як на камень, ён ухапіў яе і, як патроны, кінуў за пазуху: каб раптам ніхто не згледзеў. Але рубашка вышмыкнулася з-пад дзягі, і разам з «эфкай» пад ногі на салому вытрасліся патроны. Падперазаўшыся нанава, ён хуценька сабраў за пазуху патроны, а «эфку» трымаў у руцэ, як вялікае качча яйка падняў з купіны на балоце з гнязда. Толькі не блакітнае, а чорнае...

Узгоеная салома ў кароўніку праціўна пахла мышамі, на загуменні, здалося, чуваць былі галасы, і ён, асцярожна ступаючы па саломе, пайшоў да дзвярэй: баяўся, што яго могуць застаць з «эфкай».

З чыстага сіняга і высокага неба з-пад белага сонца, якое ўжо ладна адарвалася ад лесу, сыпалася гарачыня: на шчокі, на закасаныя рукі, на босыя ногі. І ўсюды было ціха: у вёсцы, на ферме, на загуменні. Дубаўцы пакінулі вёску, відаць, додніцай — зняліся і пайшлі. Не было чуваць ні гоману, ні крыку, ні бразгату, як перш; не ляпалі вароты, не кракталі асверы і не валілі на зямлю густыя чорныя дымы ад смаляных дроў. У дадатак — не рыкала скаціна, не галяшылі пеўні, нават птушкі не пелі. Вёска — як вымерла. І ў гэтай цішыні і спакоі паднялося раптам на загуменні між дробнага бульбоўніку воблачка сівога пылу, павісла над дарогай, якая вяла за гумны ў канец вёскі, і з-пад яго, як мышы з-пад капы сена, пачалі выскокваць дзеці — Вайды ўсе да аднаго, — беглі на ферму, як на пажар. Відаць, заспалі...

Першы, адарваўшыся ад астатніх, растапырваў шырака ногі, як перакідваў сажань, сам Вайда Толя — Бізуня. Ён ужо добра быў відаць на загуменні: стрыжаная пад машынку з адрослымі шчотачкай, як атава пад плотам, валасамі, з шырокім тварам — блішчыць на сонцы, з вузкімі прыплюснутымі вачыма. Яму было дванаццаць гадоў — на два гады старэйшы за яго, Пашку Жарскага. Звалі яго Бізуня: у Даўгынаве, дзе яны жылі перш усёй сям'ёй, пакуль яго старэйшы брат не перайшоў з паліцыі ў партызаны, Вайда Толя краў у паліцаяў патроны, за што яго, злавіўшы, паліцаі лупілі бізунамі, пасля чаго ён стаў заікацца: «П-па-лучыў б-бізуня...» Яго і сталі зваць Бізунем... Яго брата высачылі паліцаі, і ён перабег у партызаны. Яны ўсе, Вайды, ратуючыся, перабеглі тады разам з Даўгынава ў Замошша: бацька — высокі худы Вайда Ігнась; маці — маленькая, тоўсценькая, кругленькая, з чырвонымі поўнымі шчокамі — Вайда Анеля; пасля дзеці, маладзейшыя адзін аднаго гады на два — Вайда Толя, Вайда Казя — чорненькі, пузаценькі, касы на адно вока, рослы, Толю па плячо, гадоў дзесяці; Вайда Збысь — цененькі, як дубчык, з выцмуглым ладным носам, са светлымі, як у Анелі, валасамі: Ігнась быў чорны; Вайда Здзісь — святлейшы за Збыся, з поўненькімі, як у маці, шчокамі — пускаў увесь час з носа і рота бурбалкі, у доўгай палатнянай кужэльнай кашулі да калень, без штаноў: большыя насілі пафарбаваныя ў мучанічніку чорныя палатняныя штонікі; і Вайда Рымуся — светленькая, вочкі сіненькія, чыстыя; валосікі беленькія, дробненькія; шчочкі, пальчыкі на руках і калені вымазаныя ўсягды ў гразь; у такой жа самай палатнянай, толькі вузенькай і кароценькай — сагнецца — усё відаць — сукянёшцы. Беглі яны з Даўгынава праз Вілію і праз лес ноччу — у Ігнася двое на руках, у Анелі двое, Вайда Толя бег сам — не схапіўшы нічога з хаты: ратаваліся. Не пабеглі б — іх бы ўсіх расстралялі і спалілі б разам з хатай... Іх паставілі партызаны да старой Петрусіхі; вёска іх прытуліла, і яны, прыбегшы ўвосень, пражылі ў Замошшы зіму і вясну, выжылі і налета: не пайшлі з вёскай на Палік, асталіся ля дому ў Цянях у балоце — і выжылі. Усе з вёскі, хто не пайшоў на Палік, і ён, Пашка Жарскі з хворай маці, — уцалелі. Старэйшага сына Вайдаў забілі недзе зімой, калі бралі гарнізон у Мільчы: прывязлі на санях і ўнеслі ў хату адубелага. У вёсцы іх усіх звалі Вайдамі, а каб не блытаць аднаго з адным, да Вайды дабаўлялі імя: Вайда Толя, альбо Вайда Тудзеля — пасля паліцэйскіх бізуноў ён заікаўся і не выгаворваў словы: на кудзелю гаварыў тудзеля; Вайда Казя, Вайда Збысь, Вайда Здзісь, Вайда Рымуся, альбо Айдарымуся; нават старых, бацьку і маці, звалі Вайда Ігнась і Вайда Анеля. Жылі яны пасярод вёскі, а ён, Пашка Жарскі, з канца, ля самай фермы. Калі пайшлі дубаўцы, ён і пашастаў першы па кароўніку, апярэдзіўшы Вайду Толю — Бізуню — і набіўшы патронамі запазушша. Патроны можна было яшчэ «падзяліць»; пасля, паклаўшы патрон на пляскаты камень, лупіць па ім другім пляскатым каменем з высокага частаколу: страляць на ўсю вёску, а «эфку» Бізуня адразу забярэ...

«Эфку» трэба было хаваць...

Над галавой загудзеў камень, стукнуў у шчыт у свірне, як усё роўна стрэліў — воддаль двух кароўнікаў стаяў пусты калгасны свіран — і ўпаў на падарожнік пад ногі. Вайда Толя «біў» са сваёй пушчалкі па ім — «вёў агонь». Было відаць, як ён згінаецца, падымае з-пад ног камень, кладзе яго ў пушчалку — у чорнае скураное гняздо паміж дзвюх аборак, — раскручвае пушчалку і кідае з яе камень. Камень ляціць і пяе, як куля...

Вайда Толя не мог дараваць, што нехта першы палазіў па ферме пасля партызан. Пасля таго як ён уцёк з Даўгынава, ад яго стагнала ўсё Замошша. Лазіў увосень па садах і па градах; краў у хлявах з-пад курэй яйкі і піў іх сырыя; не хадзіў, а бегаў вечна з пушчалкай у руках і біў вокны. Знайшоўшы ў Віры ржавы ствол ад вінтоўкі, адрэзаў напільнікам канец і зрабіў сабе самаробны пісталет. Страляў з аўтаматных патронаў сарок, варон, бацяноў, курэй, сабак... Калі стаялі ў вёсцы партызаны — і дняваў і начаваў з імі. За што за якое — але яны ўсягды давалі яму страляць. А любіў ён страляць, як чорт ведае што, і страляў ужо з вінтоўкі — з нашай і з нямецкай, з аўтамата, з ручнога кулямёта, з сэвэтэ, з пісталета, — з усяго таго, што было ў партызан. Толькі з пэтээра ён не страляў — у партызан было мала патронаў; а з зялёнага кулямёта, з таго, у які трэба заліць вады перад тым, як страляць, ён хацеў «пусціць вочарадзь» сам, нават ленту дастаў са скрыначкі, але яго партызаны ўзялі за вуха і завялі праз вёску дамоў да бацькі... Самаробны пісталет быў недзе ў яго і цяпер; была ў яго і новенькая цынкавая скрыначка патронаў ад нашай вінтоўкі — украў у кутузаўцаў, калі тыя дзялілі скінуты ноччу перад блакадай парашут; былі і нямецкія патроны ў абоймах — цэлы кошык у хлеве пад сенам. Не было ў яго толькі гранат — глушыць рыбу. Хваліўся, што ён кідаў гранаты на Віліі: нямецкія — з доўгімі драўлянымі ручкамі: адкруціў крышачку ў пяце на ручцы, тузануў за шнур і шпурнуў пад лазу ў вір... Рыбы пасля глухога выбуху і белага слупа вады аж бела ў рацэ. Хваліўся, што кідаў і нашы «эфкі», вырываючы драцяное кольца, але пасля іх не было рыбы: «эфкі» дзёрлі з карэннем і лазу з берага і аер са дна; секлі высака ўгары альшэўнік і рвалі на кавалкі плотак у рацэ — пасля выбуху мутная вада вірыла, як зацірка ў гаршку на агні ўперамешку з пасечанай на кавалкі рыбай... Доўга пасля была белая ад лускі рака... Кідаў ён гранаты ці бачыў, як кідалі, — ніхто гэтага не знаў.

Гудзела над галавой каменне, і крычалі ў пыле ўсе малыя Вайды — пёрліся, каб скарэй наваліцца на яго гамузам. І так шкада зрабілася «эфкі»: новай, халоднай, цяжкай, рубцаватай, якой ніколі не дзяржаў у руках за ўсю вайну... Што ён — сам яе не кіне ў раку? Не зможа глушануць рыбу?

Уцякаць было позна; ды і куды ўцячэш ад Бізуні?

Хаваючыся, ён скочыў за свіран, за вугал, і цяпер толькі згледзеў, што свіран высака падняты ад зямлі і каменне ў падмурку толькі па вуглах. Дастаўшы з-за пазухі «эфку», ён сціснуў яе ў руцэ — чуць ашчапіў пальцамі — і засунуў ля камення пад ніжняе вянцо — глыбака, як дастаць рукой. Зірнуўшы, убачыў яшчэ бліскучую дужку. Справіўся яшчэ падняцца і абабіць з калень сухую шуму і пясок... І тут яго схапіў за грудзі Вайда Толя і, падставіўшы ззаду нагу, піхнуў з усёй сілы. Ён ляцеў дагары і чуў, як бразгаюць ля ног патроны — пасыпаліся з-пад рубашкі. Стукнуўшыся галавой аб цвёрдую зямлю, ляжаў і не ўставаў: цёмна стала ўваччу.

— Пат-троны... бляха... Кароўнікі абчысціў... Падымайся і вытрасай усе да аднаго.

Закруціў пад вуглом вецер, сыпануў у вочы чорнай сухой патрухі. Пашка Жарскі заплюшчыўся і пачаў падымацца, памалу-памалу: балела галава. Крычалі немаведама што, збіраючы ў траве патроны, Вайда Казя і Збысь са Здзісем. Адскочылася да плота і выставіла свае вочкі-васількі з высокай мятліцы і лебяды Вайда Рымуся. У роце і ў жменьцы ў яе было поўна шчаўя — доўгага, зялёнага, якое расце на загуменні на межах у густой высокай траве.

Калі ён падняўся, Вайда Толя паставіў яго «смірна», задзёр яму ўгару рукі і, выцягнуўшы з-пад дзяжкі рубашку, абмацаў усяго з верху да нізу.

— Сабр-раць патр-роны!.. — закамандаваў ён. — І ўзяць з сабой. Ножык бяру сабе... Табе, смаркач, халоднае аружые не спатрэбіцца...

Чацвёра Вайдаў, нават Рымуся адной ручкай — у другой заціснула шчаўе — сабралі патроны ў прыпол Вайду Казю. Ён стаяў з імі ў прыполе, як усё роўна яму насыпалі маладой бульбы, накапаўшы ў гародзе.

— Не рассып! — камандаваў Вайда Толя, і Вайда Казя падняў вышэй падол з патронамі. З-пад палатнянай рубашкі ў яго паказаўся беленькі стручок, і ўсе засмяяліся. Вайда Казя нагнуўся, але падала не апускаў: баяўся рассыпаць патроны. — Цяпер усе марш у кароўнікі. Робім вобыск. І ты... — піхнуў ён Пашку Жарскага ў плечы. — І глядзі ў мяне. Калі яшчэ што выцягну з-за пазухі...

Толькі цяпер Пашка Жарскі згледзеў, што Вайда Толя быў як «камандзір»: цераз плячо ў яго вісела кірзавая сумка, у ёй, чуваць было, нешта бразгала: можа, яго пісталет з патронамі, а можа, пазбіраныя на дарозе адумыслыя круглыя каменьчыкі, якія ён пускаў з пушчалкі. Ад сумкі, прычэплены з аднаго і з другога боку, звісаў беленькі бліскучы нямецкі ланцужок-шомпал. Дагэтуль у яго не было ні сумкі, ні ланцужка. Чым не камандзір? Не хапала толькі пісталета збоку, як у партызан, і гранаты, якую можна было пакласці ў мяшэчак і павесіць на жываце на дзягу... Ён ніколі яшчэ не меў сваёй гранаты і цяпер, відаць, думаў яе знайсці: рваўся ў кароўнікі. Прыплюснутыя вочы ў яго гарэлі, шырокі твар сцякаў потам, з разяўленага рота, з абвіслай ніжняй губы цякла сліна — яму на рукі і на сумку.

Ён пабег наперадзе да першага кароўніка і расчыніў адны і другія дзверы, каб было відней. Адзін толькі Вайда Казя з задзёртым падалом астаўся стаяць у парозе — дзяржаў патроны, — астатнія Вайды і з імі Пашка Жарскі з крыкам і піскам кінуліся ў салому і сталі падкідаць яе ўгару і рукамі і нагамі, падняўшы праз хвіліну пыл, што свету не было відаць.

Патроны ніхто не знаходзіў.

— Смар-ркачы! — крычаў Вайда Толя. — Хрэн з імі, з патронамі... Грайснаты шукайце... — у яго ўпіраўся ў зубы, не месцячыся ў роце, доўгі язык, і ён каверкаў словы. — Рукамі зверху мацайце. Грайснаты цвёрдыя, як каменне...

Сам ён, лёгшы на спіну, пачаў качацца па саломе ад сцяны да сцяны, і разам з ім качалася яго чорная кірзавая сумка і белы ланцужок. Качаліся па саломе і ўсе Вайды, гледзячы на яго; качаўся і Пашка Жарскі; пасля, узлаваўшыся, падкідалі салому вышэй галоў, перасыпалі патруху на пальцах; перааралі нагамі і перабаранавалі пальцамі ўвесь першы кароўнік — ніякага ўлову: гранат не было. Знайшлі толькі два пагнутыя жоўтыя патроны ад нямецкай вінтоўкі, і ўсё.

— П-падпаліць бы к чортавай мацеры!.. Толькі няма чым... — Вайда Толя вылаяўся, як стары, адшпіліў сумку, адагнуў пругкае кірзавае вечка, высыпаў з яе дробненькае белае каменне пад ногі, і Вайда Казя перасыпаў яму ў сумку патроны з падала. Вайда Толя зашпіліў сумку і яшчэ раз вылаяўся:

— У д-другі к-кароўнік, б-бляха... Не знойдзеце грайснаты — галаву адкручу кожнаму і зад заткну, як затычкай...

І ў другім кароўніку паднялі салому і пыл. Качаліся, перасявалі праз пальцы мякіну, кашлялі і перхалі, наглытаўшыся трухі, але не знайшлі ні гранат, ні патронаў. У другім кароўніку ў саломе былі толькі бінты — рудыя, чырвоныя ад свежай крыві, скомканыя ў жмуты і расцягнутыя на ўсе рукі; валяліся кавалкі ваты, рудой, аж чорнай, пахлі ёдам і яшчэ нечым едкім і горкім. Гарката лезла ў нос і шчыпала ў горле.

У другім кароўніку ў дубаўцаў, відаць, ляжалі адны раненыя.

— П-падпаліць усё к ч-чортавай мацеры... Б-бляха...

Пад саломай у другім кароўніку былі адны мышы — і вялікія, і малыя. Шэранькія, буранькія, з маленькімі бліскучымі чорнымі вочкамі, яны пішчалі пад саломай і беглі з-пад ног да сцен у норы. Падымала ўгару босыя ножкі — адну, тады другую — і пішчала, як мышы, маленькая Рымуся.

Узлаваўшыся, што нічым не ўдалося пажывіцца ў двух кароўніках, Вайда Толя пачаў душыць мышэй — таптаў босымі нагамі. Згледзіць мыш, падскочыць, ступіць нагой, пакаўзнуўшыся на ёй, жывой, як на лёдзе, і, лаячыся, валіцца ў салому. Мышы кусаліся, акрывавілі яму пальцы на назе, і ён звярэў, мацюкаўся і крычаў на ўвесь кароўнік. Цяпер усе глядзелі толькі на яго: пасталі і ўтаропіліся. Для Вайды Толі, здавалася, нічога цяпер на свеце больш не было: толькі мышы. Забыўся ён на патроны, якія бразгалі ў яго ў сумцы; на гранаты, якія ўсю вайну шукаў, так і не знайшоўшы; ён цяпер, як прагавіты кот, душыў мышэй — расціскаў босай пятой — і, хапаючы за хвост, кідаў іх у дзверы — дзецям пад ногі. Вялікую сівую мыш з белым, як у малацэ, вушкам ён ніяк не мог задушыць — ступаў пятой, а мыш вышмыквала з-пад яе, што ў ката з лап; ён злаваў, мацюкаўся, і ў яго з рота яшчэ больш цякла сліна. Мыш з белым вушкам пішчала на ўвесь кароўнік; закрычаў і ён нема: па вялікім пальцы на назе ў яго пацякла кроў. Ён пабег на двор, на траву, кульгаючы і падскокваючы на адной назе, і яны ўсе пусціліся за ім. Згледзелі, што па траве, расхінаючы лісце падарожніку, бяжыць сівая мыш з белым вушкам. Вайда Толя цяпер баяўся ўжо прыціскаць яе нагой, падымаў з зямлі каменне і кідаў у яе, не могучы лучыць.

Сівая мыш з белым вушкам бегла хутка, яны ледзь паспявалі за ёй. Мінуўшы першы кароўнік — не пабегла ў расчыненыя дзверы пад разгоеную салому — яна павярнулася да свірна. Вайда Толя быў ужо дагнаў яе і занёс над ёй нагу, каб ціскануць апошні раз, не пабаяўшыся востранькіх зубоў, але яна і на гэты раз вышмыкнула ў яго з-пад пяты і шуснула пад свіран — якраз тым месцам, дзе нядаўна ляжаў распластаны на траве Пашка Жарскі. Вайда Толя як бег за мышшу, так і расцягнуўся на траве, высалапіўшы язык і выцягнуўшы пад вугал руку, як кот лапу, каб учапіцца за мыш кіпцямі. Здурнеў, ці што? Пасля раптам аціх, выпрастаўся роўненька, што прут, застыў, нават сліна перастала цячы ў яго з рота, застылі і ўсе, нагнуўшыся над ім, тады памалу пачаў адсоўвацца назад, і ўсе згледзелі, як ён, стаўшы на калені, падняў з зямлі руку... У руцэ была чорненькая з наліплай сырой зямлёй, сівой патрухай і дробненькім павучыннем «эфка». З белага бліскучага рычажка і кругленькага колца ім усім сцебанула па вачах яркае калючае сонца...

— Б-бляха... — Вайда Толя вышчарыў зубы, вочы ў яго ўтапіліся недзе за шчокі ад радасці; ён хацеў падняцца з калень на ногі, але яму на плечы скочыў Пашка Жарскі, і яны, счапіўшыся, пакаціліся клубком па траве пад плот у лебяду і канаторжнік. Толькі рука ў Вайды Толі была выцягнута з «эфкай», заціснутай у пальцах, і яе, намагаючыся, хацеў вырваць Пашка Жарскі. Яны качаліся па траве — пад плот у лебяду і назад на дарогу на каменне, — саплі, дзёрлі ногцямі адзін аднаму рукі, шыю, шчокі і не маглі даць адзін аднаму рады. За імі бегалі ўслед усе меншыя Вайды — ад свірна да плота і назад пад свіран. Вайда Толя змогся на траве, соп; лавіў, каб сцяць Пашку Жарскага за горла, і не мог; на мокрыя ад поту твары ім абаім паналіпала пяску, насыпалася ў рот, і яны плявалі адзін на аднаго і не маглі адплявацца. Скруціліся ў адно, нібыта хто іх аплёў калючым дротам — каб, здавалася, і хацеў разняць — не разнімеш. Толькі рука з заціснутай «эфкай» адтапырвалася далей, і за ёй цягнулася другая рука — карацейшая — вось-вось дастане да маленькага бліскучага колца...

«Эфка» грукнула на дарозе аб камень. Бразнула колца...

— Лажысь!.. — закрычаў Вайда Толя нейкім дзікім голасам. Тады яны адразу адпусцілі адзін аднаго і ўскочылі на ногі. «Эфка» асталася ў Вайды Толі.

— Станавісь!.. — закамандаваў ён. — Цяпер увесь Вір мой. Б-бляха... — вочы ў яго зноў паявіліся з-пад шчок і загарэліся. Заміргалі павечкі, атрасаючы пясок. Пасля ён пакруціў «эфку» ў далонях і пачаў здзьмухваць з яе пясок і дробненькую травіцу. Пад сонцам на далані ў яго «эфка» чарнелася, як сажа...

2

Вада ў Віры была чорная, круціла пад вербалозам белую, як ад сырадою, пену і блішчэла, пераліваючыся на сонцы, каструбаватай луской. Здавалася, вялікая рыбіна б'ецца між берагоў і дыхае вялікімі жабрамі.

Рака цякла з далёкай пушчы, віляла часта між старасвецкіх альшэвін на лагах і балотах, пакідаючы на загібах круглыя глыбокія цёмныя віры. Самы большы, Вір — і лог ля яго і балота звалі Вірам — быў недалёка ад вёскі за балотцам — старым разгатым лазняком і маладым альшэўнікам. На ім яны вымазалі ў рудую гразь босыя ногі аж па калені.

У рацэ вяліся шчупакі, плоткі, яльцы, ментузы; ля вёскі на мялейшым — сліжыкі, якіх калолі відэльцамі і лавілі рукамі — прыціснеш зверху жменяй — і дастаеш разам з пяском; курмялі і сіляўка — гэтых лавілі кошыкамі. У Вір ніколі ніхто не лез ні з сеткай, ні з броднем — было глыбака, хата, казалі, магла схавацца: ні Вайда Толя, Ні Пашка Жарскі ні разу не дасталі дна, калі, купаючыся, давалі з берага нырца.

З берага цяпер добра было відаць, як глыбака ў чорным Віры, падсвечаным знізу жоўтым дном, хадзіла плотка — касякамі.

Не крануты касой перастоены лог блішчэў пад ранішнім сонцам павучыннем і пераспелай мятліцай. Ад разагрэтага за лета балота пахла наўкола рабінкай і валяр'янавым коранем; з сівога неба ляніва змахвалі смугу застылым крыллем засмяглыя за свой век канюхі. Пасля адтуль, дзе кружылі канюхі, пайшлі самалёты — зусім блізка за ракой над балотам, — на іх былі знаць чырвоныя зорачкі. Самалёты заслалі ўсё неба; ад іх пабег цень па сівым лагу і па бліскучым Віры.

Пішчалі Збысь са Здзісем; аставалася ззаду Рымуся, і на яе крычаў Вайда Толя. Тады яна даганяла іх: прабяжыць, стане, выцера ад гразі ножкай ножку і зноў даганяе Вайду Казю, каб схапіць яго за руку. У ручцы ў яе было шчаўе — як сціснула ў жменьку на загуменні, так і не выпускала. Змарыўшыся, яна засела ў балоце, і яе нёс на руках Вайда Казя.

Падбегшы да Віру, яны ўселіся на нізкі бераг і, апусціўшы ногі ў ваду, паласкалі іх ад свежай гразі; адна толькі Рымуся не даставала з берага ножкамі да вады. Памыўшы ногі, адбегліся недалёка, як на хату, за сухі бугарок, парослы сіўцом і вобаратнікам — адаслаў Вайда Толя, — і ляглі, павытыкаўшы адтуль галовы, як ваўчаняты з ямы. Сам ён мітусіўся ўсю дарогу, калі ішлі да Віру. І цяпер бегаў па беразе, як сабака; зачырванеўся, з твару ў яго цёк пот і з рота сліна на рукі і на чорную «эфку». Ён выціраў пахвілінна то пот, то сліну, то «эфку». Яе ён сціснуў у нейкім палахлівым утрапенні ў свае доўгія дзіцячыя пальцы — была відаць толькі бліскучая дужка і маленькае колца — біла па пальцах.

— Б-бляха!.. Згінайце галовы і растапырвайце падалы... Рыба мая!.. — закрычаў ён і чмякнуўся на сівец за бугарком. Разам з ім чмякнулася і цяжкая ад патронаў чорная сумка, акручаная бліскучым ланцужком. Згледзеўшы, што ён нешта збіраецца рабіць з «эфкай», да яго папаўзлі ўсе Вайды; ён, мацюкнуўшыся, адагнаў іх назад ад бугарка.

Пачуўшы крык і тузаніну на беразе, на лагу запішчалі кнігаўкі. Насіліся як учадзелыя; над бугарком апускаліся нізка-нізка да зямлі, гатовы былі зачапіць крыллем галовы.

— Па в-ворагу!.. Пяском па чэрапе!.. — закрычаў Вайда Толя высокім, асіплым ад страху голасам і, ускочыўшы на калені, выцягнуў уперад правую руку з «эфкай» — рука дрыжала, і траслася «эфка», зачапіўся вялікім пальцам левай рукі за колца, тузануў яго з усёй сілы, якую толькі меў... Ён ніколі не кідаў «эфкі», але ведаў, што пасля гэтага будзе стрэл, пачуўшы які, трэба размахнуцца і кідаць гранату, не дзяржаць ні секунды... Але над вухам трэснуў такі востры і дзяркаты стрэл, якога ён ніколі не чуў, страляючы і з пісталета і з вінтоўкі — здалося, сарвала з галавы чэрап, — і ён, забыўшыся на ўсё, спалохаўся і, замест таго каб тут жа шпурнуць «эфку» ў Вір пад вербалоз, а самому ўпасці на зямлю за бугарок і ўткнуць галаву ў сівец, прарэзліва закрычаў і адкінуў яе ад сябе, як усё роўна гадзюку, якую раптам выцягнуў з-пад карча. «Эфка» пакацілася з бугарка і схавалася ў белай дзяцельніцы, як дзікае качаня, уцякаючы з гнязда.

Ён ведаў, што яна вось-вось рване, і, падняўшыся на ногі, скочыў з берага ў раку. Ля Віру пад высокім берагам было намыта белага пяску — астраўком: там можна было стаць, купаючыся, адтуль можна было даць нырца. Ён і скочыў туды, на пясок пад бераг. Згледзеў яшчэ, як з-за бугарка паказаліся дзіцячыя галовы...

— Хавайся, б-бляха!.. — крыкнуў ён і захліпнуўся ад свайго крыку.

І хай бы ён лепш не крычаў...

Вайды, усе чацвёра, спужаўшыся, падняліся на бугарку, каб перабегчы пад бераг — туды, дзе схаваўся ён. З ім — смялей...

Іх, усіх чатырох, у яго на вачах як усё роўна карова языком злізала... Выбуху ён не пачуў — заткнула толькі вушы нечым гарачым...

Калі ён пасля вылез з-за берага, на зямлі, дзе схавалася была ў дзяцельніку «эфка», у неглыбокай ямцы блішчэла ўскалочаная чорная гразь. Белыя галоўкі дзяцельніцы ля яе былі чырвоныя ад крыві... На бугарку, на белым сіўцы, валяліся кавалачкі парудзелага палатна ад адзежы — хліпалі пад ветрам — і ляжала Рымусіна маленькая беленькая — сышла кроўю — ручка па локаць з заціснутым у жменьку прывялым шчаўем з загумення...

З-за бугарка падняўся на ногі Пашка Жарскі — не пабег хавацца пад бераг і астаўся жыць.

З чорнай ямкі доўга ішоў сівы дым. Над логам шалелі ад крыку кнігаўкі, сабраўшыся як усё роўна з усёй зямлі — угары ад іх ажно краталася неба. Чорныя канюхі падняліся да самага сонца і згарэлі...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Хавалі Вайдавых дзяцей назаўтра. Вайда Ігнась з Анеляй думалі пахаваць іх у адным дамаўі — дзе возьмеш дошкі, — але вёска не захацела, заўпарцілася. І тады Вайда Ігнась зняў на ферме ў першым кароўніку адны і другія дзверы і збіў са старых дошак чатыры маленькія дамаўі.

Іх аднеслі на могілкі і закапалі бабы — восем баб, якія знайшліся ў вёсцы. Вайда Ігнась і Анеля дамаўя не неслі — у вёсцы свае не насілі ніколі ні дамаўя, ні вечка...

Вайда Толя на могілкі не пайшоў: прагналі бабы «з воч далоў...».

3

Цэлы тыдзень Вайда Толя не выходзіў нікуды з дому.

Праз тыдзень праз вёску пайшлі нашы. Гаварылі, што яны — і танкі і машыны — ужо даўно ідуць па шашы з Плешчаніц на захад, але праз вёску яны пайшлі толькі цяпер: праехала легкавая машына з адкрытым верхам, з афіцэрамі ў бліскучых жоўтых пагонах — на каленях у афіцэраў ляжалі аўтаматы — і за машынай, пачакаўшы, пайшоў абоз. Паркі коней, шэрыя, у яблыкі, чорныя, гнядыя, запрэжаныя з аднаго боку дышля і з другога, цягнулі вялікія калёсы з вялікімі заднімі коламі — вышэй плота. На калёсах, адкрытых і прыкрытых брызентам, ляжалі зялёныя скрынкі і скрыначкі, катушкі кабелю, нечым поўна набітыя мяхі, вяроўкі, шлеі, катлы, вёдры, кацялкі... Зверху на мяхах ківаліся аўтаматы з жоўтымі прыкладамі і брызентавымі рамянямі і сядзелі высока на скрынках салдаты ў выгаралых гімнасцёрках з пакамечанымі пагонамі, у злінялых пілотках, расхрыстаныя, загарэлыя, чорныя з твару, вусатыя, з пасівелымі валасамі. У вёсцы яны не станавіліся; паварочвалі адразу да маста, але не ехалі на мост, а зварочвалі з дарогі і, пераехаўшы брод — паілі коней, — падымаліся з ракі і ехалі берагам аж на выганчык. Падвод было многа, яны занялі і альшэўнік, і лог па гэты бок ракі ля вёскі, і выганчык на тым баку аж да балота. Якраз вечарэла, сонца садзілася за вёску, і ў вячэрняй цішыні заржалі распрэжаныя коні; забразгалі цуглі і вёдры, зазвінелі глухім звонам катлы, застукалі тапары, затрашчаў на балоце альховы сухастой і задымілі на адным і на другім беразе ракі агні над катламі.

Нанач на лог і на выганчык лёг туман, схаваў з вачэй і коней і калёсы, толькі доўга яшчэ — да самай недзе поўначы — гарэлі агні за ракой: уверх высака ляцелі іскры і доўгія цёмныя цені калыхалі густы туман і мрок. Доўга былі чуваць адтуль людскія галасы.

І хацелася Пашку Жарскаму пайсці туды — пабегчы з двара і сядзець упобачкі з салдатамі ля агню, як перад вайной з калгаснымі начлежнікамі, сцюцюрыўшыся, падагнуўшы да грудзей калені і паклаўшы на іх галаву.

Але Пашка не пайшоў: ён цяпер баяўся ісці з двара, а ў хаце стагнала хворая маці.

Усю ноч іржалі ў тумане коні. Раніцай усходам сонца абоз зняўся і неяк надта хутка схаваўся на грэблі. Туман над пустым выганчыкам падняўся ўгару, і было відаць, як на начных вогнішчах курыцца сівы дымок.

Калі абоз з'ехаў з грэблі, усюды стала пуста і ціха: на лагу, на выганчыку і ў вёецы. І ў гэтай цішыні з туманам і з лёгкім ветрыкам, што пацягнуў з-за ракі, на дварэ запахла вараным мясам — густа і востра, як пахла ў партызан з гаршка, калі яны даставалі яго з печы і садзіліся ў хаце за стол.

Пашка Жарскі не выцерпеў: забыўшыся, што яго нікуды не пускае маці, сарваўся з двара і пабег гародам на лог. На лагу за платамі былі зблэчана трава і знаць сляды ад падкоў і калёс, курэла вуголле ў вогнішчах, валяліся драўляныя парожнія скрыначкі, кабель, шлеі ад збруі, вёдры і — ?! — ленты з патронамі ад нямецкіх кулямётаў... Доўгія, расцягнутыя, як змеі, халодныя і мокрыя ад расы... Ён іх не браў — ад яго яны нідзе не дзенуцца: ляжаць пад самым плотам. Мінаючы яшчэ нешта драўлянае, жалезнае, драцянае, нагрувашчанае ў кучы, ён бег да вогнішча, якое тлела на самым беразе ракі і над якім быў відаць здалёку вялікі чорны кацёл. Перакуліў нагамі вядро — яно было парожняе і паляцела, забразгаўшы, з берага ў раку.

Кацёл быў яшчэ цёплы — можна было пагрэць халодныя раніцай рукі, — і на дне ў ім ляжалі вялікія — па мужчынскаму кулаку — кавалкі мяса...

«Каніна...» — падумаў ён: калі бег, бачыў, што ля плота ляжаў зарэзаны маладзенькі конь... Ён падумаў яшчэ, што каніны ў вёсцы ніколі не елі, але, успомніўшы, адразу забыўся на гэта: ад голаду падводзіла духі.

Кавалак мяса быў цёплы і салодкі, і з яго капаў тлушч — на грудзі — на рубашку, на штаны, на траву пад ногі; пацёк па руках пад рукавы аж да локцяў...

— Стой! Р-рукі ўверх! Б-бляха... Тут-то ты мяне не абскакаў. З-заморак... Каніну я ўжо еў. На выганчыку за ракой...

Аглянуўшыся, Пашка Жарскі ўбачыў, што перад ім стаіць Вайда Толя, нацэліўшы на яго наш аўтамат з круглым дыскам, з жоўтым прыкладам, з брызентавым рамянём — такія ляжалі ўчора вечарам на калёсах у ваенных.

Вайду Толю Пашка не пазнаваў: на галаве ў яго была выцвілая белая пілотка, на грудзях з аднаго і з другога боку віселі шырокія, у дзве столкі, пафарбаваныя ў ваенны колер металічныя шчыты, якія, мусіць, вешалі салдаты сабе на грудзі, каб не прабіла куля, і якіх, мусіць, забыліся тут на лагу разам з аўтаматам. На шчыты з-за альшэўніку свяціла сонца — стаяла якраз над Вірам — і сцёбала па вачах, як шырокім ручніком. Пашка аж заплюшчыўся...

— К-канчай жорці... Б-бляха... На аўтамат і страляй у грудзі... — Вайда Толя пастукаў кулаком у шчыты, і яны азваліся сухім стальным звонам. — Цяпер мяне ніякая зараза не возьме. Не брала і не возьме... Можаш начапіць і сабе. Там іх, гэтых шчытоў, — Вайда Толя паказаў за раку, — груды. На ўсю вёску хопіць... А аўтаматаў больш няма-а... Аўтамат быў толькі адзін. Б-бляха... Патронаў поўны дыск. Блішчаць, як капейкі...

Вельмі хаделася ўзяць аўтамат, Пашка Жарскі аж выпусціў з рук на траву недаедзены кавалачак каніны... Аўтамат быў цяжкі — не ўдзяржаць дзвюма рукамі.

— Адыдзіся да катла, адцягні затвор і лупі мне ў грудзі... Ніякая зараза не возьме праз двайны шчыт...

Пашка Жарскі і да катла адышоўся, і падняў цяжкі аўтамат, і нацэліўся ў грудзі Вайду Толю... Колькі разоў ён хацеў стрэліць з такога аўтамата, а тут — не змог... Адвярнуўся і закрыў локцем вочы. Мусіць, што трэба было страляць у чалавека — у дрэва стрэліў бы.

— С-страляй, б-бляха!.. Клоп худы і галодны... Заморак няшчасны... Духі падцягнула, косці адны, як у падлы... Сілы не хапае на курок націснуць...

І другі раз Пашка Жарскі не змог націснуць на курок. Трэці раз ён ужо не падняў аўтамат: забалелі рукі.

— Не можаш страляць — сам надзявай шчыты, б-бля-ха... Расці трэба, заморак... Давай аўтамат...

Вайда Толя падбег, бразгаючы шчытамі, зняў іх у сябе з грудзей і павесіў абодва яму, Пашку Жарскаму, на грудзі. Шчыты былі цяжкія, ад іх аж падгіналіся калені, але віселі добра на плячах, зачапіўшыся адмысловымі выгібамі, не спадалі. Пашку зусім не хацелася надзяваць шчыты. Ён пагладзіў іх спераду далонямі — шчыты былі халодныя і мокрыя з начы ад расы.

— Вучыся, б-бляха, як трэба... — Вайда Толя паставіў яго побач з чорным катлом, сам адышоўся на сваё ранейшае месца, падняў аўтамат, як крывую чорную галавешку з-пад катла з вогнішча, доўга трымаў уперадзе перад вачыма і, відаць, стрэліў... Чорная галавешка пыхнула на канцы жоўценькім агнём і патухла. Разам з ёй патухла адразу сіняе ранішняе неба, сіняя раса на выганчыку, сіні туман над ракой і сінія вокны ў хатах у вёсцы... І бацька ў канцы грэблі з торбачкай у руках, якога правялі на другі дзень вайны ў ваенкамат...

Праз шчыты ў грудзі стукнула востра і балюча — як усё роўна той маладзенькі конь падковай, што ляжаў на лагу блізка ля плота...

Куля з аўтамата прашыла наскрозь дзве столкі браніраванага шчыта і прабіла навылёт худыя грудзі Пашку Жарскаму. Надта зблізку страляў Вайда Толя, каб ён хоць трошкі адышоўся далей...

Пашка Жарскі ўпаў на стаптаную траву ля чорнага вогнішча і чорнага катла, і яго накрылі зверху два шчыты, афарбаваныя ў ваенны колер...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Пахавалі Пашку Жарскага назаўтра побач з Вайдавымі дзяцьмі.

Вайда Толя ў той жа дзень сышоў з вёскі.

Гаварылі пасля, што відзелі яго на базары ў Даўгынаве. Нехта казаў, што бачыў на «студары» з ваеннымі. Яны злавілі яго на шашы — ішоў у Плешчаніцы: стаяў пасярод дарогі і баяўся ступіць на брук — ішоў шашой, пакуль не было бруку...

Ён баяўся ісці брукам: яму здавалася, што пад нагамі не каменне, а «эфкі» — гранаты, шэрыя, круглыя, рубцаватыя...

Пра яго больш не чулі.

З'ехалі з вёскі і старыя Вайды — невядома куды: дамоў у Даўгынава яны не вярнуліся.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

З Паліка ў вёску ўсё яшчэ прыходзілі людзі.

1983

1

Джукі блажыла.

Яму выварочвала нутро і язык, — язык рабіўся доўгі, выцягваўся з рота, чырванеў, як агонь, слаўся на траву і на жоўтыя ў цвеце кунатыя адуванчыкі, і з яго цякла зялёная сліна — пенай. Калі блага адпускала, яго адразу хапаў кашаль — сухі, дзяркаты, глыбокі, ад яго падцінала духі, спірала ў вузкіх, маладых яшчэ сабачых грудзях — Джукі не было яшчэ і двух гадоў, — і ён тады задыхаўся ад сухой гарачкі, якая паліла ў горле і востра пахла растаптаным палыном і ёдам.

Ён бег тады з двара, пасля бег вуліцай з Бабчына на лог, пасечаны на чорныя сцежкі кароўімі капытамі яшчэ ад згону зімы, шукаў жыватом халодную пляйстру зямлі, клаўся аблогай і выцягваў сваю чорную як смоль з белай ласачкай на носе морду ў купіну — у густую цёмную ніжыперніцу, на якой увесь дзень, горача ці холадна, віселі буйныя, па ягадзе, кроплі расы. Тады адпускала, можна было перавесці дух. Язык цямнеў, рабіўся ліловы, не лез назад у рот, ляжаў на купіне, выцягнуты і здранцвелы, не хацеў нават злізваць расу. Па языку адразу пачыналі поўзаць мурашкі. Маленькія, худзенькія, рудыя і жоўта-выцвілыя, яны абсыпалі яго і пяклі, што крапівай ці чорт ведае чым... І тады Джукі чуў, што ён яшчэ жывы... Падымаў сваю доўгую чорную з ласачкай морду з купіны і адплюшчваў балючыя вочы. Яны рэзаліся ад пяску, пылу, дыму, смуроду і былі мокрыя ад гарачых слёз. Ён цёр тады іх сагнутай крывой правай лапай — зраслася абы-як пасля того, як ён сунуў яе ля магазіна пад машыну; калі апускаў лапу — уваччу было жоўта ад адуванчыкаў. Яны раслі, старчма і абвісшы, на купіне, на сцежцы, воддаль на лагу, усыпалі поле, як скінуць балючымі вачыма, перабягалі за шэры асфальт і знікалі пад самым лесам ля Вялікай Пелі — балотца. Ад іх уся зямля, увесь Бабчын і нават зацягнутае густой тумановай завалаччу сіняе неба акрывавілася нейкай праціўнай успененай чырвонай жаўцізной... Здавалася, што ўвесь свет жоўты... Каб хоць сонца ўгары не было жоўтае. А то і яно крывава-жоўтае і, падняўшыся над лесам і над дарогай, круціцца і круціцца, як вялікае сабачча вока... Ад яго пачынае круціцца зямля падыспадам з полем, Бабчынам, шэрай шашой, далёкім лесам, — каб і хацеў, дык не ўдзержыш яе пад сабой сваімі пакалечанымі кволымі сабачымі нагамі. Як ні чапляйся...

І тады зноў падступае блага... Так тузае, што, здаецца, галаву сарве з карка і адкіне за жоўтую купіну...

Блажыць пачало тыдні два назад, калі з начы выпаў сіні іней. Джукі тады сарваўся з прывязі — адцяў два кружочкі ад ланцуга, яны і цяпер, калі ён бяжыць, бывае, звіняць на ашыйніку на грудзях, там, дзе спірае кашаль. Ён бег у тую раніцу вуліцай, а над ёй вісеў густы нейкімі жоўта-бурымі клубамі — ад ранішняга сонца, ці што? — туман. Ні хат, ні платоў не было відаць. Вуліцу ён чуў толькі носам — пахла пылам і палыном, што рос ля платоў і частаколаў. Туман быў цёплы, як пара, і пах нейкай праціўнай мазутай, перагарам, паленай гумай, бензінам, гнілой ворванню, ад якой выварочвала нутро, і... ёдам. Джукі бег за вёску, шукаючы ў рудым тумане хоць які ўзмежак з прытаптанай вільготнай дзяцельніцай, куды можна было б уткнуць нос. Спачатку ён дыхаў палыном. Пасля і палын пачаў смярдзець, бензінам, гнілой ворванню і ёдам... Ні ля калгаснай студні, ні на ўзмежках, ні на дзядзінцы ля фермы не было ратунку...

Выбегшы за вёску на лог, Джукі згледзеў, што ўсюды на траве ляжыць сіні дробненькі іней — насыпаўся, як увосень. Іней лез у нос, нічым не пах, можа, трохі сухім торфам, але хацелася перхаць. Ад перхаўкі шорсткі, як пілавінне, сіні іней лез у грудзі, і тады іх разрываў кашаль. Праз якую гадзіну пачало блажыць — вырвала на жоўтыя адуванчыкі ўсё, што Джукі падабраў учора позна вечарам на двары ў курыным карыце, і пагнала зялёную пену... Ужо нічога не давала рады: ні палын на межах, ні зверабой, ні лебяда ў гародзе, ні жоўтыя адуванчыкі, якія ён жвакаў у роце зубамі, — адуванчыкі буялі такім цветам, які Джукі ніколі яшчэ не бачыў. Не ратаваў ні густы пырнік, ні дзяцельніца, ні жычка ля хлеўчыка, ні маліннік у гародчыку ля студні, дзе Джукі качаўся. Куды толькі ён не соваў нос... Нідзе не было спасу. Ратавала толькі ніжыперніца — расла, сцелячыся сваім шырокім, пажмаканым, як мяхі ў гармоніку, лісцем па самай зямлі. Яе прыкрывалі зверху ад інею і пылу густая трава і адуванчыкі, ніжыперніца была халодная, як лёд, і на ёй вісела раса.

На другі дзень Джукі шукаў носам адну толькі ніжыперніцу. Спачатку ён злізваў сваім доўгім языком з яе халодную расу. Пасля пачаў жаваць лісце і глытаць. Блага мінала.

І Джукі, пасля таго як выпаў сіні іней, усе гэтыя дні, калі яго душыла блага, шукаў ніжыперніцу...

2

Пасля ніжыперніцы адпусціла. Джукі мог дыхаць усімі, ахрыплымі за гэтыя дні, грудзьмі, і, падняўшыся з лагчынкі ля купіны, ён пабег, форскаючы ад пылу і задзіраючы морду, назад у Бабчын — на свой двор, дзе з учарашняга былі расчынены насцеж і вялікія вароты, куды заязджаў гаспадар на трактары і на грузавой машыне, і маленькія варотцы, праз якія ўсягды хадзілі да іх на двор па ваду суседзі. Джукі на суседзяў ніколі не брахаў; ляніва глядзеў і на курэй, што беглі на двор з усяго канца вёскі і лезлі ў карыта да свіней. Іх ганяла сама маладая гаспадыня — гальніком, дзержачы на руцэ малое.

На двары было пуста, дзверы ў хату і ў хлеў былі пазачыняны. У хляве, чуваць было, грукала рагамі аб сцяну карова і рохкалі свінні. Куры, выдзеўбаўшы гразь у карыце, паселі на ганку і круцілі галовамі. У хаце крычала на ўсё горла радыё — не выключылі.

Джукі, прыбегшы з логу, як і ўчора раніцай, шукаў маладога гаспадара: станавіўся на заднія лапы і пярэднімі дзёр па дзвярах у хату, пішчаў і скуголіў. Ніхто не адчыняў. Тады ён даставаў лапамі да акна ў хаце і стрэпаў кіпцямі па шкле. У хаце было пуста. Джукі бачыў у шыбіне толькі сваю чорную вострую морду з белай плямкай на носе і доўгі чырвоны язык — выцягнуўся за гэтыя дні, аж не месціцца ў роце. Каб хоць яго можна было схаваць за зубамі, а то целяпаецца, ловячы пыл, пясок, мух і мурашак, робіцца за дзень шорсткі, як тарка. Мякчэў язык толькі пасля благі — ад зялёнай пены.

Джукі глядзеў праз акно ў хату, дзе былі параскіданы па падлозе лыжкі і дзіцячыя чырвоныя лялькі, і чакаў. Вот выйдзе на ганак малады гаспадар, высокі, стройны, чорна кучаравы, у чорных штанах і белай рубашцы. Джукі падскочыць з зямлі, пакладзе яму на плечы пярэднія лапы і лізне языком у самы кончык носа, асцярожна, далікатна — і ўсё: малады гаспадар не любіў, каб яму вадзілі па шчоках мокрым языком, як анучай, гэта маладую гаспадыню можна было лізаць, ніколі не закрывалася, — і тады малады гаспадар пусціць у хату, адчыніць шафку і адрэжа яму кавалачак кілбасы, што прынёс з магазіна. Джукі яе вельмі падабаў.

Джукі лёгка клаў маладому гаспадару лапы на плечы — быў у свае няпоўныя два гады рослы — на высокіх лапах; доўгі — калі клаўся пад дзверы, займаў увесь ганак; з доўгім хвастом — хвост чорным цяжкім выцягнутым сярпом цягнуўся за ім аж па зямлі. Сам Джукі быў, відаць, беспародны, аблавухі дварняк, толькі, што ні кажы, — разумны і, ў дадатак да ўсяго, чорны, як бог ведае ў што афарбаваны, і бліскучы, аж палыскаўся. Малога яго звалі Бімам, пасля, калі падрос і ўжо ганяў курэй, сталі зваць Жукам. А летась увосень на цэлы месяц прыехаў дамоў іхні сусед — таксіст з Кіева. Высокі, вышэй маладога гаспадара, ценкі, цяней за гаспадара, з доўгімі, аж на плечы, кучаравымі чорнымі валасамі, даўжэйшымі, чымся ў маладога гаспадара, з чорнымі вусамі, большымі, чым у гаспадара, хадзіў ён заўсёды ў белых штанах, чырвонай рубашцы, пад чорным, як у яго, Джукі, хвост, доўгім гальштукам і ў чорных, такіх бліскучых туфлях, што на іх не было як глядзець — слеплі сабачыя вочы. Ён зваў яго не Жук, а Джукі — на загранічны манер. І перахрысціў сваёй лёгкай рукой. Адразу...

За акном усё яшчэ звінела радыё і муха — білася ў шкло. Гаспадар не выйшаў ні з хаты, ні з хлява. Джукі тады скочыў у сад — у кут да студні. У два скачкі, з ганка цераз частакол... Закалыхалася толькі ўгары голле ад яблыні і пасыпаўся на сцежку пад лапы позні белы цвет... Д'жукі не бачыў яшчэ, каб так цвіў сад — быў увесь белы ад цвету, як ад пены, зрабіўся нейкі празрысты, нібы шкляны, і цягнуўся ўгару — здавалася, за гэтыя дні ён пачаў шугаць у неба адным белым цветам. І трава ў садзе так буяла, што ў ёй хавалася дзежачка з вадой, якая стаяла пад яблыняй...

У садзе было ціха — каб дзе муха зазвінела. Джукі, не знайшоўшы ў садзе гаспадара, бег ад студні белай ад цвету сцежкай на двор і чуў, што ступае лапамі на мёртвых пчол... Яму яшчэ здалося, што ў хаце заплакалі малыя гаспадаровы дзеці. Ён спыніўся ля ганка і задзёр угару галаву — у сінім небе над вёскай нылі самалёты, цягнучы за сабой белыя, як цвет на яблыні, пеністыя дарожкі — іх было аж чатыры, — і за сцяной у хаце звінела радыё...

І Джукі, як і ўчора, не знайшоўшы дома маладога гаспадара, выбег на вуліцу і пусціўся ў канец вёскі да школы, дзе ён бачыў свайго гаспадара апошні раз. Выбегшы на вуліцу, ён быў яшчэ спыніўся — хацеў павярнуць на шашу, каб пабегчы ў лес да свінакомплекса, дзе ўсягды дзень і ноч прападалі яго малады гаспадар і маладая гаспадыня і дзе ў дзесяці доўгіх і высокіх мураваных будынках было гэтулькі свіней, што калі б давялося забрахаць на кожную адзін толькі раз, не хапіла б сабачага жыцця... Але ён ужо бегаў туды ўчора. Маладога гаспадара там не было. Адно галодныя свінні вірашчалі так, што здавалася, поўсць стане дыба...

І Джукі пабег у канец Бабчына пад Стралічава.

3

Пацягнуўшы носам густы пыл з палыном і мазутам, Джукі адразу пачуў, што ягонага маладога гаспадара няма ў грумадзе. Але ён бег, усё нюхаючы пыл і форскаючы носам, у грумаду да школы пад канец вёскі. Усюды пахла палыном і саляркай, здратаванай травой, дымам ад папярос і праціўным вінным перагарам, як ад кіеўскага таксіста, а ён, Джукі, цягнуў і цягнуў носам пыл: не ля школы, дык ля магазіна гаспадар будзе — мала, што ён у тую раніцу сеў з маладой гаспадыняй — у яе на руках было двое малых, а ён валок два вялікія чамаданы — у бітком набіты аўтобус. Перад тым гаспадар пусціў яго ў хату і доўга гладзіў па галаве, гледзячы ў вочы. Пасля сам лізнуў яго, Джукі, у нос і заплакаў. Джукі бег ззаду за аўтобусам аж за Стралічава, не дабегшы да Хойнік. Джукі не раз быў у Хойніках, ведаў, што малады гаспадар мог сесці ў вялікі чырвоны аўтобус і паехаць далей — у Гомель. Ну і што?.. Не раз было: паедзе — прыедзе...

У грумадзе ля школы на дзядзінцы неяк прарэзліва і праціўна звінелі галасы і вёдры — ну і што? Хіба так не было? Завялі трактар, застракатаў матацыкл, зараўлі цяжкія, крытыя брызентам машыны, пускаючы сіні дым вышэй стрэх. Ля магазіна стаялі ў рад вялікія чырвоныя аўтобусы...

Джукі адразу сунуўся ў грумаду — пад ногі: яму раптам здалося, што ён пачуў знаёмы пах гаспадара — пах свіней на свінакомплексе, саляркі, варанай бульбы і яшчэ нечага рэзкага — так пахлі двое маленькіх дзяцей, калі гаспадар трымаў іх на руках; малаком і сікамі. Гэты пах быў недзе зусім блізка, і Джукі аж спёрла ў горле. Ён бег, цёршыся ля босых, мокрых ад расы і апырсканых граззю ног, ля халяў кірзавых запыленых ботаў і заляпаных гноем гумовікаў, ля новых беленькіх кедаў, красовак, туфелек, чаравікаў і басаножак... Ён круціўся ўзад-уперад, задыхаючыся ад пылу, яму сталі абцасам на балючую правую лапу, і ён закульгаў... Кульгаў, пакуль не пачаў задыхацца ад пылу і знямогі. Падумаў тады, што і боты, і босыя ногі, і штаны, і спадніцы — усё пахне сёння гаспадаром: свіным хлевам, гарам і дзіцячымі сікамі, збіваючы яго са штыху.

Рыкала недзе скаціна, крычалі і плакалі людзі, брахалі сабакі, хлебястаў блізка трактар, але Джукі не шманаў — такое бывала і ля школы, і ля магазіна не раз. І не такое нават, калі сюды сыходзілася вечарам шафярня і калі сярод іх быў кіеўскі таксіст. Але сёння над усім гэтым — над вёскай, над людзьмі, над доўгімі чырвонымі аўтобусамі і вялікімі кузаўнымі машынамі, крытымі брызентам, у кабінах якіх сядзелі ваенныя, вісела нейкая ўтрапёная, гарачая чалавечая трывога, якую Джукі ўлавіў ужо тыдні два назад. Яна адрознівалася ад звычайнай сабачай трывогі, і яе Джукі ніяк не мог зразумець сваім маладым яшчэ розумам... Нарэшце яна вылілася ў адну кроплю, чыстую і празрыстую, як раса на ніжыперніцы: ён больш ніколі не ўбачыць свайго маладога гаспадара з маленькімі дзецьмі на руках...

Над вёскай павіслі гарачае сонца — паліла з засмужанага жоўтага неба — і плач. Дзяцей адлучылі ад грумады і пасадзілі ў вялікія чырвоныя автобусы — садзілі людзі ў белых шапачках на галовах. Ад іх пахла ёдам — аж зрывала нос.

У аўтобусах шчыльна пазачынялі вокны.

Астатняя грумада, грукаючы кірзавымі ботамі, шлёпаючы гумовікамі і сіляючы басаножкамі пясок, села ў крытыя брызентам машыны.

Ля школы асталося некалькі чалавек з вёскі — пусціліся бегчы за машынамі. Джукі абагнаў іх і пабег першы. Бег аж за Стралічава, пакуль язык ад пылу, што падымалі машыны, не зрабіўся шорсткі, як кара...

Тады яго зноў зблажыла...

4

Змораны, Джукі сядзеў на пагурку ля шашы пад Стралічавам і глядзеў на поўдзень, дзе несціхана гулі ў небе самалёты і далёка, недзе ўжо на Ўкраіне, падымалася і стаяла, як і ўсе гэтыя дні, густое бурае воблака. Ён не ведаў чаму, але яму раптам захацелася завыць, і ён, задзёршы ўгару галаву і гледзячы на рудое воблака, над якім кружылі дробныя чорныя мушкі — самалёты, зацягнуў, як воўк. Раз, другі, цягнуў доўга, як выліваючы з душы і страх і бяду і сабачыя слёзы па гаспадару, якога вельмі любіў, і самому яму адтаго рабілася жудасна — уставала на хібе поўсць...

У Бабчыне пачалі адзывацца сабакі.

Яны і атакавалі яго, калі ён збег з пагурка ад Стралічава на вялікі лог з асушальнымі канавамі, у якіх блішчала на сонцы вада. Бабчын разросся, пайшоў паўкругам да шашы і да лесу, акруціўшы шырокай, доўгай абтаполенай вуліцай хат на дзвесце вялікі лог, дзе нядаўна яшчэ было возера. Па ім плавалі на чоўнах па траву, лавілі карасёў і стралялі качак.

Яны сабраліся з усяго Бабчына на лагу ля канавы. Вада ў ёй была роўна з берагамі. На беразе стаяў чырвоны трактар — пампаваў яе ў два вялікія, укрытыя цэлафанавай плёнкай, душы — адзін і воддаль яго — другі. За плёнкай відаць былі цьмяныя сілуэты голых людзей; вуха лавіла халодны баязлівы смех. Да душаў — аднаго і другога — выцягнулася доўгая чарада людзей, як, бывае, да магазіна; знадворку ля цэлафану падымалася высака ўгару мыльная пена, і яе разносіў гарачы вецер, які дзьмуў з самай раніцы з гары — з Украіны. Ля душаў, ля трактара і ля крытых брызентам машын завіхаліся людзі ў белых халатах, з белымі шапачкамі на галовах і з белымі павязкамі на тварах...

Атакавалі яны яго з гэтага боку, ад людзей з белымі шапачкамі. Джукі згледзеў яшчэ здалёку, з гары, што яны, збегшыся, круціліся пад нагамі ў людзей з белымі шапачкамі, перабягалі ад трактара да канавы і назад, ляжалі хто як на траве, кашлялі, перхалі, ванітавалі, падпаўзалі да душа і лізалі белую пену. Былі злосныя, гыркалі на людзей і самі на сябе.

Джукі іх усіх адразу пазнаў: леглі, згледзеўшы яго, на беразе канавы на стоптанай траве ў адзін рад і натапырыліся ў яго бок, нават хвастамі не краталі — чакалі.

Самая першая ляжала, выцягнуўшы ўперад лапы і паклаўшы на іх морду, сучка Брынза. Была яна старая, худая, доўгая, касцістая і ўся жоўтая — і вочы ў яе былі жоўтыя. Жыла яна з таго канца Бабчына, пад свінакомплекс, у старой будцы з дзіравай жоўтай, як сама, ржавай бляшанай стрэшкай ля хлеўчыка ў такой жа старой гаспадыні. У Брынзы быў гадаванец — Тузік, такі ж жоўты, кудлаты, толькі недаростак. Ляжаў ён цяпер за ёй ззаду і церабіў нагой за вухам.

Воддаль Брынзы, павярнуўшыся да яе галавой, кашляў Руды. Дварняк з выбітым вокам. Невядома чый. Аціраўся каля ўсіх свіных карыт у Бабчыне і ў дадатак еў курыныя яйкі ў гнёздах.

За Рудым ніяк не мог улежаць — усё торгаўся і круціў па баках галавой — Палкоўнік, высокі, калі стане на ногі, рыжы, стройны ганчак-мяшанец. Жыў цераз вуліцу ад старой сучкі Брынзы. Гаспадар яго, прыйшоўшы некалі без нагі з вайны, крычаў, напіўшыся: я — палкоўнік! Гаспадар так і стаў у вёсцы Палкоўнікам, а цяпер і ягоны сабака. Палкоўнік-сабака быў усягды дагледжаны, накормлены. Меў раскошную новую, пафарбаваную ў чырвоны колер, як страха на хляве, будку і кожны раз кідаўся з яе на Джукі і хапаў адразу за горла, калі той забягаў на двор.

За Палкоўнікам ляжалі ўпобачкі Пушок і Чапа — Чапкоўскі. Пушок — маленькі, рыжанькі, кудлаценькі. Хатні. Жыў пасярод вёскі ў маленькай хаце адзінокай гаспадыні. Чапа — Чапкоўскі — быў чорны, прыземісты, даўгавухі — вушы аж па зямлі. Ніколі не задзіраў галавы, любіў дзяцей, бегаў за імі па вёсцы, і яны цягалі яго за вушы. Гаспадара яго Джукі не ведаў.

За імі, ускочыўшы раптам з зямлі, пачалі нюхаць адзін аднаго два Бімы — Вялікі Бім і Малы Бім. Абодва чорныя, у белыя плямы. Равеснікі Джукі. З новага пасёлка над Стралічавам. Жылі яны на размалёваных верандах, будак у іх не было.

Скочыўшы наперад, падбеглі і ляглі бліжэй за ўсіх да яго, Джукі, Вермут — карычневы, як спелы каштан, падобны на аўчарку шыракагруды здаравяк, і сучка Вілія — такая ж карычневая аўчарка — дзесятая вада на кісялі. Гэтыя жылі ў канцы вёскі ля школы. Ні будак у іх не было, ні жыцця добрага. Прывёз іх некалі абаіх са Стралічава п'яніца-трактарыст смаркатымі шчанятамі і кінуў на вуліцы... Яны і цяпер ляжалі ўсягды на вуліцы на пяску ўпобачкі, перахлябістыя, галодныя, і куры клявалі ім хвасты.

Далей кратаўся ў траве, як усё роўна рыў сабе яму, чорненькі маленькі Маркіз з белай манішкай на грудзях і стаячымі вушкамі. Гэтага Джукі добра не ведаў — прывезла яго фельчарка з Гомеля і рэдка выпускала з хаты.

Была тут і сучка Малекула, бурая, падгалая. Жыла ў настаўніка ля самай школы ў хітрай будцы з шыфернай стрэшкай. Лавіла курэй.

Апошнім у гэтай сабачай гайні, якая часта збіралася вечарамі ў Бабчыне на лагу, ля школы, на ферме, а то і аж на шашы пад свінакомплексам і рэдка разыходзілася з мірам жывая і здаровая, быў Мірон — чорная няўдалая барзяціна. Жыў Мірон на двары ў старшыні калгаса. Сядзеў усягды ці на ланцугу ля будкі, ці ў легкавой машыне з гаспадаром.

Ён першы і кінуўся на яго, Джукі, падскочыўшы з зямлі, як мячык... І ў гэту кароценькую долю імгнення, пакуль Мірон вісеў угары, Джукі згледзеў, што той аблез... Быў увесь шэры, нібы ўкачаны ў попел. Доўгая чорная кудлатая поўсць у яго асталася толькі на шыі і на канцы хваста, як у льва... Дагэтуль Джукі бачыў львоў толькі ў тэлевізары, калі гаспадар быў добры і пускаў яго вечарам у хату... Ён спопаразку затрымаўся на міг на месцы — а так бы ён скочыў убок! — тут яго і збіў з ног Мірон, пакаціўшы па траве... Коцячыся ўніз з беражніцы, Джукі згледзеў яшчэ, як усе яны, пачынаючы ад жоўтай Брынзы і канчаючы прагавітай Малекулай з Бімамі, Чапамі і Маркізамі — няшчаснай малечай, калі схапіць якую — на адзін зуб з кішкамі ў прыдачу — распласталіся ўгары ў шалёным скачку. І зноў Джукі разанула па вачах — усе яны аблезлі: і Брынза, і Малекула, і два Бімы... Хто знізу з жывата, хто зверху са спіны. Жоўтая Брынза была ўся голая...

Яго збіў з ног Мірон, Мірон яго і выратаваў. У той міг, калі жоўта-гола-шэрая беспародная гайня, сплёўшыся яшчэ ўгары над ім у раз'юшаны разяўлены клубок, сапучы гарачынёй, яхкаючы і рычачы, упала на яго зверху — яна лучыла на спіну Мірону, які ў гэты час прыціснуў яго, Джукі, перакуленага дагары, да зямлі і намагаўся сцяць зубамі за горла. Мірон заекатаў на ўвесь свой пярхаты, ахрыплы голас; пад ім распаўзліся ногі, і ён прыціснуў сабой — з усёй гайнёй, якую не ўтрымаў на спіне — Джукі да зямлі... Джукі пачуў, як у яго палезлі з вачніц вочы... Пасля гаты калючы, гарачы, раз'юшаны аблезлы клубок падхапіў яго вострымі кіпцюрамі з зямлі і, здзёршы ашыйнік, пакаціў па беражніцы, парытай кратамі, па ліпкай траве, запырсканай пенай, слінай, сікамі і кроўю. Ён чуў, як яго рвалі зубамі за спіну, за бакі, за хвост... і сам выпусціў кіпцюры і запусціў зубы, чуючы ў роце пясок, поўсць, якая была асталася яшчэ на баках аблінялай зграі, і салёную кроў, ад якой ён звярэў... Але іх, аблезлых, было многа... А ён быў адзін... І яны кацілі яго берагам да чырвонага трактара, пасля людзям пад ногі на мокрую траву і мыльную пену. Кацілі і рвалі зубамі... Калі яго выкацілі на чыстую беражніцу на чорны торф і сівы пясок, ён пачуў, што задыхнецца ад пылу, не вытрывае... Хапіў кашаль, і падступіла блага... Як кожную раніцу... Злавіўшы момант, калі яго зноў распласталі на спіне, ён сабраў у абкусаныя лапы ўсю сваю сабачую сілу, спружыўся, адштурхнуў ад сябе гарачы, запылены зубаты клубок і... астаўся ляжаць на зямлі... на спіне... Гарачы, раз'юшаны клыкасты клубок у гарачцы забыўся на яго і пакаціўся, гыркаючы, форскаючы і якочучы, сівым пясчаным логам, падымаючы з зямлі пыл, поўсць, камякі торфу, траву і жоўтыя адуванчыкі...

Джукі ляжаў на мокрай ад крыві траве на спіне, не могучы адразу падняцца. Напружыўшыся, ён задзёр галаву і глядзеў на запылены аблезлы львіны клубок, які нібыта гарачым ветрам гнала на шашу пад Стралічава...

Блізка недзе ракатаў трактар, бразгалі вёдры і крычалі людзі.

Яны і падышлі да яго, пачакаўшы — двое, у белых шапачках і з белымі павязкамі на тварах. Нахіліліся, падклалі рукі і паставілі на ногі...

Ён не даўся, каб яго пагладзілі па галаве.

5

Ён начаваў гэту ноч на ганку пад дзвярыма. Расцягнуўся на дашчатай пафарбаванай падложцы, паклаў галаву на лапы і глядзеў усю ноч на вуліцу праз расчыненыя вароты. Усю ноч было ціха ў вёсцы, як у яме; толькі звечара далёка на шашы, пад свінакомплекс, ціхенька шумелі машыны, лыпаючы падслепаватымі фарамі, позна ныла за акном у хаце радыё, падалі пасля спалоханы голас куры ля хлева, як усё роўна іх узагнала памаўзлівая Малекула, і ўсё сціхла, як вымерла. Толькі капала ў студню аднекуль зверху вада — ці не з дзіравага вядра на ланцугу — манатонна, раз за разам і не давала звесці вочы. Джукі так і не заснуў да самай раніцы — на жываце і на задніх лапах балела скура, востра, як пасыпаная прысакам. Калі ён кратаўся, чуў, што пад ім мокра і ліпка — з жывата, з раны, цякла сукравіца.

Усю ноч ён глядзеў на вуліцу і ўсю ноч думаў: чаму на яго напалі сабакі? Перш яны на яго так не нападалі: баяліся. Гыркалі, рвалі, бывала, у зборышчы за бакі, гыркаў, рваў і ён таго, хто лез яму на ражон ці пах такой паскуднай гнілой псінай, што лепш бы яму, такому, здыхаць у будцы, а не лезці нюхацца, разявіўшы паскудны рот...

Можа, напалі за тое, што завыў па-воўчы днём на гары пад Стралічавам, навёўшы жуду на сабачыя вушы? Сабакі выюць рэдка, можа, толькі чуючы смерць, і не любяць гэтага.

Пасля недзе ў яго напятым сабачым розуме мільганула здагадка, у якую ён і сам не хацеў верыць: напалі за тое, што ён не аблез... Яны аблезлі, а ён не. У яго толькі высыпалася поўсць з маленькай белай ласачкі на носе. Ёй не ведаў, што гэта была за бяда, але яна яго мінула, а іх не. А што бяда прыйшла, ён гэта чуў; не ведаў, не разумеў сваім сабачым розумам, якая яна, гэта бяда, але чуў — хацелася выць. Ляжаў усю ноч галавой да расхрыстаных варот на пустую вуліцу, а яму хацелася выць — хоць здохні. Ён пробаваў выць ноччу, але ад натугі балеў паранены жывот і густа цякла на ганак сукравіца.

Звёў вочы ён пад раніцу, у час, калі ўсё жывое млее і пускае па губах салодкую сліну, і адразу прачнуўся ад грукату. Спаць яму не далі.

Яшчэ не падымаючы галавы з лап, ён добра ўбачыў, як з шашы ад свінакомплекса паўзлі сюды, у вёску, машыны. Нізенькія, зялёныя, крытыя зялёным брызентам, яны лязгалі бліскучымі гусеніцамі, як трактары. Узышло сонца за свінакомплексам і сцябала па бліскучых гусеніцах крывавым золатам. За нізенькімі машынамі ішлі высокія, дзюбатыя, як буслы, за імі парожнія кузаўныя; іх, здавалася, падпіхалі чырвоныя трактары, сунучы па зямлі перад сабой вялізныя металічныя белыя лемяхі. Джукі ўздрыгнуў, пачуўшы нешта нядобрае. А ўцякаць яму сёння нікуды не хацелася: балеў паранены жывот. З логу з ветрам прынесла гар — зноў падвярнула пад грудзі блага, як і кожную раніцу. Але на лог у ніжыперніцу не пабяжыш: там зялёныя машыны...

Пачакаўшы, Джукі ўбачыў, што ў вёску яны не ідуць: з'ехаўшы з дарогі, пачалі ссоўваць у кучы зямлю, і на дарозе і на полі, падымаць яе каўшамі ўгару, насыпаць у кузавы і адвозіць у бок свінакомплекса. Над полем і над дарогай падняўся высока пыл, засланіўшы рудой пасцілкай сонца. Ад грукату ўздрыгваў пад нізам ганак. Ну і што? Джукі такое бачыў і чуў і вясной і ўвосень. І не раз.

Блага прайшла. Захацелася раптам есці. Учора цэлы дзень блажыла, вярнула ахапкам сліна, і ў роце не пабывала нават макавай расінкі. Джукі ведаў, дзе яда: учора вечарам, калі людзі ў белых шапачках, выгнаўшы з хлява кароў і свіней, завярнулі іх на выган, дзе цяпер равуць машыны, а адтуль з усёй вясковай стадай пагналі ў лес пад свінакомплекс, суседка выпусціла з іхняга хлева на двор курэй і насыпала ім у карыта варанай бульбы. Джукі падумаў, што ў вёсцы асталіся цяпер адны куры...

Падняўшыся на лапы — чуць адліпла ад ганка мокрая ад сукравіцы скура на жываце, — Джукі асцярожна пацягнуўся, пазяхнуў на ўвесь сабачы рот, не могучы пасля схаваць за зубамі абвіслы язык — патрэскаўся за ноч і з яго пасачылася кроў, — сышоў паціху з ганка і пакавыляў да студні, да дзежачкі з вадой, што стаяла пад яблыняй, — піць хацелася больш, чымся есці: у роце было суха і горача.

Вярнуўшыся ад студні, ён не ўтрымаўся, каб не высунуць галаву на вуліцу...

Яму адразу заклала вушы...

Ён ляжаў дагэтуль на ганку, за дзвюма сценамі, і яму здавалася, што грукатала толькі на лагу ад шашы...

Свайго канца вёскі ён не пазнаў...

Вуліца была заслана пылам. Такія ж самыя дзюбатыя, як буслы, машыны ўзрывалі вуліцу, сілялі з яе пясок і сыпалі ў кузавы. Машыны, поўныя чорнага пяску, цяжка равучы, паўзлі гародамі пад сіні лес да свінакомплекса. І нідзе не было відаць людзей... Толькі з кабін высоўваліся чалавечыя галовы, бліскаючы замест вачэй шклом. Пад шклом у іх матляліся пажмаканыя трубкі, як кішкі...

Джукі пасмялеў і высунуўся ўвесь на вуліцу — падцяў толькі пад сябе паміж ног свой доўгі, паранены пасля ўчарашняга хвост. Цяпер ён добра бачыў, што зямлю бралі не толькі на вуліцы; забіралі яе і з гародаў. Секлі тапарамі яблыні — з іх сыпаўся на чорную ўзрытую зямлю белы цвет, як снег. Ламалі трактарамі платы і частаколы ад вуліцы, грузілі на машыны і звозілі. Раскрывалі стрэхі на хатах, знімалі гонту, салому, бляху. Стрэхі адразу накрывалі нечым белым...

Пахла глінай, торфам, гноем, палыном, падсмаленай шэрсцю і дымам... І сярод гэтага грукату і смуроду Джукі раптам выразна пачуў пах свайго гаспадара: рэзкі дух свінакомплекса і дзіцячых сікаў... Джукі не мог памыліцца: такі рэзкі дух ён ні з чым бы не зблытаў...

Ён рвануўся туды, адкуль ішоў дух — уздоўж разрытай вуліцы: гародамі ля знесеных платоў. Цягнучы носам пыл, ён прабег аж да магазіна. Ля магазіна было цішэй. Зямля з вуліцы тут была скапана, зеўрала толькі неглыбокая жоўтая лагчына, і ў яе адзін за адным зялёныя самазвалы ссыпалі шэры грудаваты пясок з дробным каменнем. Палівалі яго вадой і прыціскалі зверху цяжкім катком, як на дарозе пад свінакомплексам — Джукі такое ўжо бачыў.

Ён падбег да адной машыны, да другой. Густа запахла гаспадаром... Ён і да трэцяй падбег... Не мог злавіць толькі сваім сабачым розумам — чаму ўсе расступаюцца перад ім і даюць дарогу. Стаяць, апёршыся на рыдлёўкі, пазрывалі з твараў белыя павязкі...

Джукі хацеў падбегчы і да чацвёртай машыны: яе ён заўважыў толькі цяпер... Яна стаяла воддаль, ля самых дзвярэй магазіна. І тут Джукі раптам згубіў пах гаспадара і пацягнуў глыбока носам... Ён не згледзеў здалёку, што было ў кузаве чацвёртай машыны — самазвала, старога, зношанага, пагнутага, заляпанага белай вапнай, але сваім сабачым нюхам пачуў учарашні горкі і праціўны пах кіслай псіны — львінага клубка з логу... Ён тузануўся адразу назад, нібы яго рванулі за хвост, акруціўся ў адзін міг і ўбачыў, што стаіць адзін на чыстай шырокай пясчанай лапіне, а яго акружаюць з усіх бакоў людзі... Яны яго адумысла пускалі ад машыны да машыны, не праганялі — заманьвалі... Іх многа, і стаяць яны шчыльна — адзін ля аднаго. Ён чхаў на іхні зман, не ў такіх пераплётах бываў... Хоць і баліць рана на жываце, ён скочыць на таго, нізенькага, што стаіць з лапатай у руках і выціраецца ад поту. Нагамі ў грудзі — і лаві яго за хвост... Толькі яму раптам зрабілася горка-горка — дзе ж гаспадар?

Скочыць яму не даў стрэл — грымнуў якраз адтуль, куды ён хацеў сігануць — з-за недалугага чалавека з рыдлёўкай. Куля свіснула ля вуха і шлёпнулася пад ім, пад заднімі нагамі, узняўшы пыл. Стрэл быў ядраны, густы — з ружжа. Джукі чуў не раз такія стрэлы. Іх лавіла вуха і сёння раніцай. Лавіла і прапускала міма. Страляюць — хай страляюць... Джукі памыліўся... Ён ведаў, як адстрэльваюць сабак. Летась па ім стралялі на шашы. Толькі ён шмыгнуў у бульбеўнік і лёг на зямлю. Пабегла шашой сучка Ванда, якая была з ім. Пачуўся стрэл, і яна, падскочыўшы, лягла і закруцілася на асфальце... Пасля заціхла, і яе драцяной пятлёй закінулі ў крыты металічны фургон...

Джукі ўсё адно б скочыў на таго недалугага з рыдлёўкай у руках, але ён раптам згледзеў міліцыянера: той, паявіўшыся ў недалугага з-за плячэй, ішоў проста на яго, наставіўшы ружжо. Джукі крутануўся да машын, што стаялі на дарозе — і там расставіў ногі міліцыянер з ружжом... Тады Джукі тузануўся да магазіна, дзе стаяў самазвал, ад якога несла кіслай псінай... Ля магазіна — вароты... Плот... Джукі ведаў тут усе падваротні...

Але і ля старога самазвала стаяў чалавек у клятчатай рубашцы з закасанымі рукавамі, з белай шапачкай на галаве і з ружжом у руках...

Джукі забегаў па пясчанай лапіне і закруціў хвастом. Пасля стаў рабіць вялікія кругі, шукаючы падваротні, куды можна было б шмыгнуць. Але падваротня ля магазіна была застаўлена скрынкамі. За старым самазвалам бялела доўгая магазінная сцяна з цэглы. Можна было рвануць толькі на вуліцу, але адтуль загарадзілі дарогу рабочыя і два міліцыянеры з ружжамі — вадзілі за ім доўгімі чорнымі стваламі. Ён не хацеў соваць нос пад ствалы. Не хацеў і бегчы: помніў, як пабегла летась сучка Ванда...

Ён кружыў узад-уперад, ціснучыся да людзей. Людзі пры людзях баяцца страляць сабак — баяцца параніць сябе.

Ён кружыў усё хутчэй і хутчэй, аж у вачах пайшлі кругі. Чорныя кругі, як дома дзверы ў будцы, тады кругі з беленькай тасьмы, якія, здавалася, лезуць яму на шыю і цягнуць у ваду на дно. Круг з беленькай тасьмы раптам сашмыкнуўся ў яго з галавы, і ён, маленькі яшчэ, толькі ўбачыў свет сваімі падслепаватымі вачамі, выплыў наверх, на ваду. Па вадзе ішлі кругі, і ён ніяк не мог тады вырвацца з іх, каб даплыць да берага ў мячэўнік...

Доўга кружыць ён цяпер не мог: упадзе ад знямогі на пясок і яго пасля стрэлу, узяўшы за ногі, ускінуць, як Ванду, у кузаў, адкуль пахне кіслай псінай...

Ён пачаў рабіць усё меншыя і меншыя кругі па пяску, ціснучыся да машыны пад магазін. Расчыненая кабіна з адвіслымі, заляпанымі вапнай дзверцамі пасоўвалася да яго ўсё бліжэй і бліжэй. Чуваць было ўжо, як з яе запахла мазутай і хлебам...

Вось грымне стрэл: міліцыянеры паднеслі да вачэй ружжы...

Джукі тады рвануўся ўперад, пакаціўшыся па пяску да самазвала, і... скочыў у кабіну... Пачуў пасля, як за ім грукнулі дзверцы, як стрэл з ружжа. Калі ён агледзеўся, убачыў, што ў кабіне ўжо сядзеў за рулём мужчына ў белай шапачцы і клятчатай рубашцы з закасанымі рукавамі і гаварыў — нешта добрае і лагоднае, як малады гаспадар.

Каб жа Джукі мог разумець, што ён гаворыць.

— Жыві, маць тваю так!.. — вылаяўся мужчына ў клятчатай рубашцы, выціраючыся ад поту. — Жыві, дарагі мой... Калі ты ўжо з такой крутаверці ад міліцыі вырваўся, то жыві — і... Тут ужо я сам не дам цябе застрэліць. Гэта ж падумаць... Ён да мяне ў кабіну. Ратавацца. І правільна зрабіў: жысь твая на валаску вісела. Правільна, брат, зрабіў... Жыві! Глянуў я на цябе, а ты з лапкі на лапку пераступаеш, вочы такія пакорлівыя, і такая ў іх туга, нібы гэта ты адзін вінаваты за ўсё тое, што мы натварылі. Нібы ты гэта сам нарабіў... Стаю, і рукі мае з ламачынай самі апусціліся. Не магу стрэліць, і ўсё... Аж пад грудзі падкаціла. Аж галаву маю павяло... Нагледзеўся я за дзень на вашага брата праз мушку... А ён што, ваш брат, вінаваты? Жыві, маць тваю барабан... Толькі ўбірайся з зоны к чортавай мацеры... Гэта табе я кажу. Вывезу на шашу пад свінакомплекс, і дуй на поўнач, на маю Віцебшчыну... — Джукі чуў, што яны едуць па нечым няроўным: гайдала машыну. — Я, брат, з Віцебшчыны. Пасля вайны мяне, малога, сюды судзьбіна занесла. Ідзі, брат, на поўнач. Дабірайся. Там, гавораць, чыста, няма гэтай заразы. Я разумных цаню. А ты — не дурны-ы... Да мяне ў кабіну... Гэта ж падумаць... Жыві, брат, калі ўдалося выкруціцца... Тако-о-е звалілася на нашы галовы... Ніхто і не чакаў. Вецер, брат, падзьмуў на нас з табой з Чарнобыля. Далёка тут да яго. Узыдзі на гару за Стралічава... Відаць, як над ім вісіць, рудая хмара. А ты не дурны-ы... Гэта ж падумаць... У кабіну. Каб расказаць — дык не павераць. І ўмудрыўся — не аблез. Яны ўсе, — кіўнуў ён галавой на аконца ззаду ў кабіне, — аблезлі, а ты — не. А ты ведаеш, якую дозу яны хапянулі? Не ведаеш. А я ведаю. Павер. Усім ім — капцы б усё роўна... А колькі б яны гэтай заразы яшчэ разнеслі б. Ды схавай ты свой дурны язык. Высалапіў аж на падлогу... Трэба было б цябе праверыць. Хаця, калі ты не аблез дагэтуль... Можа, і выжывеш. Я, брат, і сам ратуюся, як і ты. Ёд п'ю, а ў дабавак і белую і шэрую. Адным словам, не жысь, а кабернэ... А хто скажа, чым усё кончыцца. Такія дозы... І скаціна і сабакі... зашкальваюць. А ваш брат рухавы, на адным месцы не сядзіць — разносіць усё гэта. Вось і спусцілі на вас загад. Усіх да аднаго ў зоне... Падчыстую. Але цябе я... Жыві, брат, можа, і выжывеш. Што не сядзіцца? Скрабешся на сядзенне? Залазь. Ды схавай ты свой сабачы язык, апух ён у цябе, ці што? Глядзець не магу... Жыві, можа, і выжывеш... Што? Не верыш, што я гавару? Паглядзі ў аконца. Там такія, брат, як ты-ы... Адвязу ў лес за свінакомплекс і... Як парасят. Пад агонь... Ці пад бетон... Ім ужо адзін хрэн. Такі, брат, загад...

Матор страляў, як з ружжа.

У кабіне пахла гарам, бензінам, бядой і, здавалася, маладым гаспадаром.

Мужчына ў клятчатай рубашцы загаварыў зноў, ласкава, як, бывала, малады гаспадар, прыйшоўшы дамоў пасля работы і адчыняючы шафку, але машыну пачало кідаць з боку на бок па рытвінах, і Джукі пачуў, як зноў падступае блага. Яго пачало тузаць, ён стаў на заднія лапы і паскрэбваў кіпцюрамі па шкле ў дзверцах, просячыся на волю. Шкло шчыльна загараджвала свет. Ён тады ўскочыў на сядзенне і высунуў, як толькі мог, галаву ў задняе аконца, дзе было выбіта шкло.

Каб хоць дыхнуць...

У кузаве ляжалі львы. Голыя, з доўгімі грывамі ля шыі. Ён іх добра бачыў.

Зверху былі ўчарашнія — ён пазнаў, — усе, хто качаўся на лагу ў дзікім клубку: Малекула, Палкоўнік, Брынза, два Бімы, Чапа, Руды, Вермут і Вілія... Воддаль іх, ля задняга борта, — Маркіз і Мірон...

Джукі тады споўз з сядзення і завыў на ўсю кабіну...

Мужчына ў клятчатай рубашцы змоўк і затармазіў. Пасля перагнуўся і адчыніў ля яго, Джукі, дзверцы:

— Убірайся з вачэй к чортавай мацеры... Ідзі! Можа, і выжывеш. Не хачу на цябе глядзець, воўча лыка. Ідзі! І схавай свой дурацкі язык...

Джукі скочыў на асфальт.

Стары самазвал рвануў з месца і стаў падымацца шашой на гару.

У кузаве ляжалі львы.

1987

1

Яго пагрузілі ў крытую брызентам машыну вечарам, перад захадам сонца. У намордніку. Грузілі ваенныя — узялі ўчацвярых адумыслую мядзведжую клетку, абабітую металічнымі лістамі, у якой ён сядзеў, паднялі па легарах у кузаў, працягнулі па падложцы і паставілі ля самай кабіны. Двое ваенных селі ў кузаве на адмысловых, прывінчаных да падлогі сядзеннях, двое палезлі ў кабіну, да шафёра.

Разам з ім, Арчыбалам, пагрузілі ў кузаў кавуны ў мяшку — ён добра чуў нюхам, — бліскучыя на святле бутэлькі ў скрынцы, з якой пахла гарэлкай, — пах гарэлкі ён вельмі любіў; салдаты доўга бразгалі цынкавымі вёдрамі і бляшанкамі, і цяпер, калі ён, Арчыбал, астаўся адзін у клетцы, сярод паху тырсы — пілавіння з пяском — з манежа, якой ён прапах сам, бензіну, каўбасы, батонаў, рафінаду, пячэння, яблык, шакаладных цукерак; лавіў носам пах мёду — густы, здавалася, не той са слоікаў, які яму давалі ў цырку, а з лесу, што ў асінавых дуплах, якім пахла некалі маці, і ад гэтага ў яго пяршыла ў горле, круцілася галава і хацелася хутчэй на волю, якую ён нанава пачуў сваім мядзведжым нутром толькі цяпер, калі бразнулі дзверцы ў машыне і загудзеў матор. У душы ў яго як усё роўна што азвалася — далёкае і вабнае.

Клетка была з жалеза, не з пруткоў: пруцікі для яго што салома, мог рассунуць іх, — толькі б праціснуць лапу, — як частакол, ці ўзяць і павязаць у вузлы; у дзвярах уверсе зеўрала шырокая — паласой — адтуліна, можна было, задзёршы галаву, высунуць яе на волю па самы ашыйнік і вадзіць у бакі, разяўляць пашчу, наколькі даваў наморднік, і чмыхаць ад паху, што лез у нос, у горла і аж у самае мядзведжае галоднае нутро.

Праз адтуліну ён скупа бачыў адрэзаны зверху брызентам машыны, як нажом, кавалак яркага, як у агні, неба. Заходзіла сонца, падпальваючы ядраным агнём чорнае цяжкае воблака, і яму здавалася, што там, на захадзе на небе, мядзведзіца. І ён тады, стары, пятнаццацігадовы, падумаў, што пачне ўсё нанава: будзе ў яго яшчэ і мядзведзіца, Маргарыта, і маленькая Люська. І не ў канюшні ў цырку, а там — на волі, якую ён даўно чуў нутром, а апошнія гады яшчэ больш — да дурнаты, да болю.

Яго Маргарыта любіла волю, як і ён, і вырывалася з канюшні на вуліцу як магла. Любіла яна і маленькую Люську. Але Люську любілі і людзі: дрэсіроўшчык, даглядчыкі, прыбіральшчыкі, дырэктар, адміністратар і... артысты. Усе лезлі яе пагладзіць і совалі цукеркі. А як ненавідзела іх за гэта Маргарыта! Кожны раз хапала Люську і сціскала, ашчапіўшы ў абдымкі — хавала ад людскіх рук і воч. Сціснула была адзін раз і задушыла... Больш у іх малых не было. Пасля смерці Люські Маргарыта, парваўшы ланцуг, выбегла з канюшні днём у самую гарачыню — было гэта летам, як цяпер, — на вуліцу і трапіла пад машыну. Маргарыту прывезлі ў канюшню яшчэ жывую...

І Арчыбал зноў астаўся адзін.

Зароў недзе падыспадам пад нагамі матор, падпаленая сонцам бурая мядзведзіца на небе тузанулася і знікла з воч, захістала з боку на бок жалезную клетку... Крытая брызентам машына лёгка рванулася з месца — мільгнуў ззаду шэры чэрствы купал цырка, густы стары зялёны парк над рэчкай і высокая, у самае неба, вышка — усё, што ён паспеў згледзець.

У прагале пад брызентам замітусіліся стрыжы і машка.

Горад пакінулі неяк адразу — спачатку несла пад брызент гар ад бензіну і саляркі, раўлі машыны, хоць ты было затыкай лапамі свае мядзведжыя вушы, пасля раптам усё аціхла, і пад брызент у нос дыхнула як усё роўна мёдам — Арчыбал не ведаў, што гэта пахла за горадам жытнёвае поле, якога ён дагэтуль не бачыў. Павяла ў бакі галава.

І ён, прыпадняўшыся на заднія лапы, застыў у сваёй жалезнай клетцы, якую падкідала на выбоінах разам з машынай, выцягнуў толькі з адтуліны морду ў намордніку і, хліпаючы ноздрамі, лавіў густы салодкі пах жыта — глядзеў і глядзеў у праём пад брызент на блізкую волю, аж мітусілася ў падслепаватых хворых вачах. У цырку ён пачаў слепнуць ад рэзкай перамены святла — на арэне пад яркім агнём — пражэктарам, у канюшні — у цемнаце.

Сумнымі вачамі глядзелі разам з ім на волю і салдаты, што прыліплі ў кузаве да адмысловых, прывінчаных да падлогі сядзенняў.

Доўга падкідала машыну, а ён усё лавіў носам, сціснутым наморднікам, пах гною і малака з фермы, пах рэчкі, што цьмяна блішчэла пад рэдзенькім туманам, пах кропу і дыму; чуваць былі галасы людзей: ехалі міма вёсак. Неяк хутка сцямнела, зноў доўга была відаць зара на захадзе, дзе села сонца, падпаленая хмара-мядзведзіца расплылася, выцягнулася, нібы хацела скочыць за гарызонт следам за сонцам; пасля ўсюды адразу змерклася, запахла сырым холодным сасновым лесам, у якім ён не быў гадоў пятнаццаць, але які, здавалася, помніў і які пазнаваў нейкім астылым, але неўтаймованым чуццём.

Адразу сцямнела, на дарозе ўспыхнулі фары, разануўшы па хворых вачах: даганяла машына. Салдаты ў кузаве закурылі, і агні ад іхніх сігарэт паблісквалі ў цемнаце, як воўчае вока пад месяцам.

У кузаў пагнала пах імшары, і сцебанула па носе рэзкім і едкім дыхам ад спаленай табакі...

Ён быў тады маленькім цёплым камком — схаваеш у рукавіцу, — калі паявіўся на свет у бярлозе маці, вялікай бурай ласкавай мядзведзіцы, ад якой і зімою пахла — ён успомніць тыя пахі пасля і будзе памятаць увесь час! — мёдам, ягадамі, травой, грэчкай, птушкамі, мурашкамі, тухлаватым мясам, — усім тым, што яна ела на волі і што цяпер ён ссаў разам з цёплым густым салодкім малаком, якога ў маці для яго аднаго было ўволю, але ад чаго яна пачынала ўвачавідкі худзець, — гэтага, прынікшы да яе, ён не ведаў.

Не ведаў ён і што маці легла позна: доўга шукала ў пушчы зручнае месца і знайшла яго пад вялікім яловым вываратнем, у такім гушчары, што і камар летам не заляціць.

Не ведаў ён, што і зіма была лютая, што недзе пасля Новага года вызверыўся нагалец мароз, не адпускаючы, і ноччу, страляючы па лесе, ён лез пад скуру з такім імпэтам, што яго, Арчыбала, грэла маці, прыціснуўшы мяккімі цёплымі лапамі да сябе, аж пакуль у бярлозе не стала цёпла — пайшоў снег, не сціхаючы ні днём ні ноччу. Снег зраўняў зямлю, закідаў усюды сляды, і можна было спокойна чакаць вясны.

Але той раніцай, калі ў маленькай адтуліне ў бярлозе заіскрылася золатам сняжынка — даўно ўжо ў яго прарэзаліся вочы — і каля яе пажаўцеў іней — узышоўшы, праз густыя, цяжкія ад снегу яловыя лапкі прабілася калючае сонца, ён — яму было ўжо каля трох месяцаў — пачуў рэзкі пах дыму ад табакі — пачуў першы раз чалавека... Пачула і маці, але была спакойная — таўханула толькі: маўчаць!.. Трэба было вычакаць. Сабак не было чуваць, і маці думала, што бяда магла мінуць, абысці краем. А выскачыць на снег у такі мароз і апынуцца ў лесе між людзей і ваўкоў — нажыць яшчэ горшую бяду.

Некалькі дзён было ціха: шмат разоў загаралася жоўтым агнём сняжынка перад вачамі... Загаралася і тухла, наганяючы сон.

Пасля ў лежбішча аднойчы зноў густа дыхнула дымам — і ад табакі і ад машын? Яго нёс вецер, выючы над галавой, рассыпаў па лесе са снежным свежым пылам, але яго можна было пачуць у бярлозе: мядзведжы нос не такое ўловіць. Яны не спалі, але не пакідалі бярлогі. Ён ціснуўся да маці, яна была наструненая, але спакойная: перачакаюць.

Тады пачала ўжо грукаць зямля, як усё роўна кідалі з пня сосны; вецер часцей даносіў рокат і густы пах гару ад машын...

Назаўтра зямля звінела, бразгала і грымела. Усё бліжэй і бліжэй... А яна, ягоная маці, старая мядзведзіца, ляжала і ляжала, прыціскаючы яго да сябе. А калі выскачыла, было позна — пабегла і сослепу ці з гарачкі лучыла пад тралёвачнік — пад гусеніцы. Калі ён, Арчыбал, выскачыў за ёю, убачыў, як яна яшчэ корчылася ў перамешаным снезе, як у чырвонай гразі... Іх спачатку, відаць, і не заўважылі: раўлі, як і перш, тралёвачнікі, гудзелі пілы, ныў вецер і звінелі ядрана на марозе людскія галасы.

Калі ўсё адразу сціхла, ён згледзеў, што стаіць сярод лесу, а круга людзі. Ідуць да бура-чырвонай плямы на снезе і да яго. Ціха-ціха ідуць, чуваць толькі, як скрыпіць у іх снег пад нагамі.

Ён яшчэ хацеў уцячы, рвануць з гэтага людскога круга — хто дагоніць мядзведзя, калі ён пусціцца бегчы, хоць і малы, — але са страху — знайдзі каго больш палахлівага, чымся мядзведзь — ці па сваёй, можа, маладой дурноце — які ён яшчэ мядзведзь у тры месяцы — ён крутнуўся ў адзін бок, у другі і... замёр на месцы, прыліпшы да снегу, як да мацерынага жывата. Людзі доўга не чакалі: крычучы, яны накрылі яго адразу брызентам, пасля закруцілі ў яго — брызент пахнуў дымам ад табакі, хлебам, салёнай траской — ён не чуў такога паху — і панеслі. Як ён пішчаў, стрэпаючы лапамі па брызенце! Кінулі спачатку, відаць, у кабіну цягача, бо было горача, калі калыхала ў дарозе, пасля, мусіць, у кузаў машыны, як цяпер, бо стала раптам зноў холадна пад брызентам, свістаў адусюль калючы вецер і ныў падыспадам матор. Ён тады, малы, без маці, раптам супакоіўся: не хацелася ні пішчаць, ні драпаць лапамі брызент, і, калі яму зрабілі дзірку ў брызенце для носа, каб не задыхнуўся, і нехта смелы паднёс яму ў руцэ пад нос пячэнне, — ён нават на яго не глянуў...

Ехалі ўсю ноч, і салдаты ўсю ноч не спалі — курылі. Не спаў і ён — глядзеў у цёмны прагал ночы, якая сляпіла яго ядранымі фарамі, як святло на арэне, ад якога ён пачаў слепці.

У той вечар ён, Арчыбал — Арчыбалам яго назвалі ў цырку, ён любіў гэту мянушку і заўсёды адклікаўся на яе: заміраў, паварочваў галаву ці станавіўся на дыбкі, падымаючы ўгару пярэднюю лапу, — адкатаўся на ролікавых каньках, пасля паўзы зноў выехаў на матацыкле ў сваіх шэрых штанах у чорную клетку і малінавым каптаніку, у намордніку і шлёме, які быў прышпілены дзяжкамі да намордніка; лапы на рулі — учапіліся кіпцямі.

Трэск ад матацыкла і ад апладысментаў закладваў вушы...

Пасля другой паўзы — яму за гэты час надзелі баксёрскія пальчаткі — ён павінен быў выйсці на манеж і схапіцца са сваім «праціўнікам» Барыбалам. Барыбала ён не любіў — вострая морда, цыбаты, гладкая кароткая поўсць, як прылізаная, не буры, а скарэй за ўсё чорны, у дабавак да ўсяго канец вострай морды жоўты, аж белы — так і хочацца ў яго тыцнуць баксёрскай пальчаткай. І надта ўжо той любіў рафінад, а яшчэ горш — лізаў руку дрэсіроўшчыку. Арчыбал гэтага цярпець не мог: быў горды.

Выйшаў ён тады за падцыглястым худым Барыбалам на манеж... Нават замахнуўся, каб ударыць таго ў яго вострую паганую морду, і... вочы заслала жоўтая тырса... Увесь свет, здалося, быў з адной тырсы — і далёкія людзі, і манеж, і дрэсіроўшчык, што падбег і мітусіўся побач, і неўздаляка Барыбал, і музыка... У вачах перасыпалася адно жоўтае пілавінне і пясок... Ён доўга круціўся на адным месцы, засланіўшы ад Барыбала пальчаткамі вочы, і яго павялі з манежа...

На манеж пасля таго яго ўжо не выводзілі — прайшло месяцы са два.

У цёмнай канюшні ён добра ўсё бачыў, а пры яркім святле ўвесь свет рабіўся жоўты — як нос у Барыбала.

Яго лячылі: задзіралі галаву ў намордніку, адцягвалі пальцамі куток у пашчы, і ветэрынар выліваў у рот лякарства. Гладзілі пасля па горле, затыкалі нос, каб ён глытаў сліну і разам з ёй іхняе лякарства...

Патухлі агеньчыкі салдацкіх папярос, з шашы больш не рэзалі вочы вострыя пражэктары фар, недзе далёка, як у бяздонні, бліснула сіняя калючая зорка, знікла, і пад брызент ваеннай машыны зірнуў месяц. Жоўты, як нос у Барыбала, поўны, вялікі і круглы — здавалася, ён ацяжэў і ніколі не падымецца ад зямлі. Затрымаўся быў на якую кароткую хвіліну, каб паглядзець на яго, Арчыбала, пасля раптам тузануўся і паляцеў за борт у цемнату.

Месяц больш не паказваўся. Машыну не трасло, яна ціха неслася ўначы па халодным асфальце немаведама куды. Падыспадам, пад клеткай, манатонна ныў і ныў матор, як камар ля носа, наганяючы нуду і сон.

Калі падкідала машыну, яму здавалася яшчэ, што ён стаіць на задніх лапах на манежы на высокім грудку, складзеным з цэглы, і выкідвае лапай з-пад сябе па адной цагліне...

Пасля на яго зноў паглядзела аднекуль здалёку жоўтая вострая морда Барыбала, і ён праваліўся ў мяккую тырсу, як на той свет...

2

Бразнула недзе блізка жалеза, і ён адплюшчыў вочы. Усюды стаяла такая густая цішыня, што ажно ныла ў вушах. Калі ён услухаўся — пачуў, як цыльгікае побач дзяцел і блізка шваргоча па каменні рака.

Салдат не было і звання. Выерзаныя сядзенні ля бартоў былі пустыя і блішчэлі цьмяным бляскам. Праёміна пад брызентам была ўся ў ружовых плямах — праз лес на яе свяціла сонца. І сосны, гладкія і чыстыя, перад вачамі былі ружовыя.

Значыць, ён спаў, і яго цяпер разбудзіў бразгат.

Зноў кляцнула жалеза, і адваліўся задні борт у машыны. Ля яго стаяў падгалісты мужчына сярэдніх гадоў — даглядчык з цырка Дзімыч; былі відаць яго галава і грудзі. Як ён тут апынуўся, у кабіне яго не было, туды да шафёра падселі два ваенныя. Дзімыч падняў вялую руку — прывітаў. Быў ён у чорным пакамечаным касцюме, пасыпаным зверху нечым белым, як мукой. Яго доўгі, рыхлы, чырвоны, як кавалак пабітага мяса, твар увесь зморшчыўся; вочы заплылі, і ён іх зусім не падымаў — глядзеў у зямлю. Ад яго востра пацягнула дымам ад папярос і кіслым вінным перагарам.

Арчыбал тузануўся ў клетцы яму насустрач. Даглядчык Дзімыч, да якога Арчыбал даўно прывык і які карміў яго і паіў, мыў і падбіраў за ім на канюшні гадоў недзе з дзесяць — помніў ён і ягоную Маргарыту і Люську, — зноў падняў руку і загаварыў:

— Спакойна, дарагі... Вось мы і прыехалі... З козамі на торг... Зараз саскочым на травіцу, сходзім да ракі. Загадана прыняць ванну, адным словам. Накармлю пасля і — на волю... маць іх на талерку... — Даглядчык Дзімыч гаварыў глуха, сіпата, і ў яго дрыжаў голас.

Калі Арчыбал нарэшце скочыў на зямлю, у яго закружылася галава. Ад дарогі? Ад волі? Ад сасновага смалістага паху? Ад багуну і ад малін, ад якіх адразу зрывала нос? І не трэба было даглядчыку Дзімычу браць яго на ланцуг, не трэба было пстрыкаць жалезам ля вуха, чапляючы ланцуг за ашыйнік: ён раптам адчуў на якое адно імгненне, што спужаўся гэтай волі і нікуды не збяжыць...

Ён стаў на заднія лапы і замёр ля Дзімыча: толькі ноздры ў яго хадзілі ходырам...

Лес быў увесь у расе: чырвоная ад сонца, як спелыя брусніцы, яна капала з сасновага шылля яму на поўсць, на грудзі, на галаву, на нос; аж чуваць было, як яна падае на высокі, у калена, чарнічнік — шапацела. Запахла чарніцамі, мохам з імшары, грыбамі і малінамі — мацерай з логавішча... Ён злавіў нюхам усё гэта адразу — адным дыхам — як сваё: нібыта і не было доўгіх гадоў сцятага клеткай жыцця на канюшні, на манежы, у зачадзелых кузавах машын, у дрогкіх цягніках, у цесных самалётах... Упоплечкі са звярамі і людзьмі... Цяпер усё тое далёкае, з той пары, калі ён быў малы, клалася ў душы на сваё месца.

Перамагала воля... Ён пачне ўсё спачатку, пачне жыць нанава, з таго дня, як помніць сябе, калі яго, малога, прыхінала да сябе ў халоднай зімовай бярлозе маці...

Язык у маці, калі яна яго лізала, патыхаў тады малаком, мёдам, прэллю і мурашкамі — лесам... Цяпер ён гэта ведае...

Ён пачне ўсё спачатку — не позна. Ён знойдзе яшчэ мядзведзіцу... Знойдзе Маргарыту...

Ад волі пад ім калацілася зямля — гэта дрыжалі ногі — здрадзілі — і грукала ў грудзях сэрца. Але воля была яшчэ прывідная — на чалавечым ланцугу.

— Што здранцвеў, дарагі? Не пазнаеш роднай хаты? — даглядчык Дзімыч зноў загаварыў хрыпатым іржавым голасам. — На волю пусцім самі, не тузай... Гм... На во-о-лю...

Арчыбал быў дрэсіраваны і пакорна пайшоў за Дзімычам — зазвінеў ланцуг і напяўся ашыйнік, у ступні спадыспаду закалолі сасновае шыллё і старыя ашчэраныя шышкі... Ён падымаў ногі, як з гарачага вуголля.

Сцежкай па траве ісці было мякчэй, і яны падышлі адразу да вялікага з шырокімі вокнамі дома, завешанымі нечым чырвоным. Дом быў на два паверхі, зрублены са свежага сасновага бярвення — аж б'е ў нос смала. Зямля перад домам была ўся здрабежана машынамі і людзьмі. Сляды былі свежыя, ад іх яшчэ пахла мазутам і гуталінам...

Толькі людзей нідзе не было — ні душы. Яму тады раптам закарцела аглянуцца: здалося, што іх повен лес...

У дом яны не пайшлі. Даглядчык Дзімыч узяў з жоўтай доўгай лаўкі, што ўпіралася канцом у зашклёную веранду, ручнік, мыла ў чырвонай мыльніцы і павёў па сцежцы — па калючаму жвіру — за дом.

Мыла з чырвонай мыльніцы пахла малінамі...

За домам, за зялёнай грыўкай логу, была рака. Яны падышлі да самай вады і сталі. З-пад ног у іх, піснуўшы, пырхнулі дзве чысценькія пярэстыя пліскі.

— Ну што, дарагі? Загадана пабултыхаць цябе ў ванне. Змыць твой дух, каб твайго цырку тут і блізка не было. Каб ты пах малінамі... Ад цябе тырсой цягне на дзве вярсты... — Дзімыч раптам задзёр руку і доўга глядзеў на гадзіннік. — Ванна адмяняецца! — сказаў ён пасля, аж здрыгануўшыся. — Спазняемся мы з табой, чорт вазьмі!.. Пойдзем, хоць пакарміць цябе ўспею... — Дзімыч шпурнуў навотліж чырвоную мыльніцу ў чорную прорву ракі. — Хай іх саміх мыюць... Вот так, Арчыбал... І не лезь да мяне ў кішэні з лапамі. Нічога там сёння няма: ні папярос, ні рафінаду. — Дзімыч памаўчаў і ўздыхнуў: — А ў мяне была грэшная думка, што я адвязу ўвосень цябе ў запаведнік... Ды не лезь ты ў кішэні, каму сказана! Мужчына ты ці не? А я думаў, што адвязу цябе ў запаведнік... — Даглядчык Дзімыч вёў яго назад, не заўважыўшы, што выпусціў з рук белы доўгі ручнік і стаптаў яго нагамі. — Вот табе і запаведнік...

Ад Дзімыча несла перагарам.

На верандзе Дзімыч зняў у яго наморднік і адразу падаў міску з чарніцамі.

— Мяса загадана не даваць. Наеўшыся мяса, возьмеш яшчэ ды заснеш!.. А мёду дам, не абманю...

Дзімыч усё адварочваўся і глядзеў у зямлю.

Чарніцы з місачкі былі горкія.

Ён бег з усіх чатырох — куляўся, лахматы і круглы, як капа; пад ім падгіналіся лапы, хаваючыся глыбока ў мяккі, вільготны з начы мох, — лучаў толькі, каб віхляць між тоўстых, у мядзведжы ахват, сосен і не стукнуцца ў камель галавой, на якой ад усяго нечаканага аж падымаўся чэрап. Намордніка больш не было, не было і ашыйніка на шыі, які надзелі былі раз і назаўсёды і без якога цяпер, здавалася, цягне ўніз галаву. Ашыйнік, шырокі, скураны, цвёрды, разрэзаў нажом Дзімыч, калі вывеў сюды, на вузкую лінію — прасеку між высокіх старых, аброслых белым мохам сосен. Вёў доўга, можа, з гадзіну...

Ён, Арчыбал, спачатку быў ап'янеў на лініі ад волі і цёплага сасновага смалістага духу. Устаў на заднія лапы і закружыўся на месцы, сам не ведаючы чаму — ад радасці? Пасля адразу пусціўся бегчы на чатырох вузкай лініяй у той бок, куды падаўся Дзімыч. Ён не мог так адразу астацца без людзей, без Дзімыча і, як чуючы што, баяўся волі...

Але Дзімыча ўжо нідзе не было, як скрозь зямлю праваліўся. Не пахла нават ягонымі папяросамі і перагарам.

Ён зноў падняўся на заднія лапы і тады пачуў, што папяросамі пахне адусюль: спераду, з аднаго і з другога боку. Ён здагадаўся: спераду і з бакоў — людзі.

Ён тады крутнуўся, каб пабегчы лініяй назад, — там, здалося, пахнуў цяпер перагарам Дзімыч, але лес ззаду і з бакоў як усё роўна прарвала. Забрахалі спачатку сабакі, пасля загалёкалі людзі, заляпалі ў далоні, як у цырку, калі апладзіравалі яму, Арчыбалу, загрукалі нечым цвёрдым па камлях сосен...

Такога ён не чакаў. Яго раптам схапіў страх: дагоняць, накінуць зноў ашыйнік з наморднікам... Павядуць на ланцугу і пасадзяць у жалезную клетку...

Мала пабыў на волі, без ашыйніка...

Ён зірнуў наперад — лініяй перад сабой. Там не было людзей...Там, недзе ў густых сасновых вярхах, свяціла сонца, пачынаючы ўжо грэць, там было ціха, адтуль пахла верасам і малінамі. Там стаяла адвечная пушча, з моракам і звярыным прыстанішчам, дзе жыве Маргарыта — сама ўся залацістая, грыва і шыя палыскаюцца срэбрам; галава з маленькімі вочкамі і маленькімі вушкамі...

Ён знойдзе яшчэ сваю Маргарыту... У яго ўсё наперадзе...

Чалавечыя галасы і праціўны сабачы брэх былі ўжо зусім блізка...

Ён не ведаў, што быў дужы, што ўдоўжкі вырас амаль два метры, што пацягнуў бы на вазе з паўтоны, што мог перабіць хрыбетнік каню, падняць забітага быка з зямлі пярэднімі лапамі і панясці перад сабой, што нават з куляй у сэрцы мог бегчы далёка...

Ён не ведаў гэтага і бег, спужаўшыся людзей і сабак... Перабіраў і перабіраў нагамі, як у цырку, скочыўшы з тумбы на шар...

Вузкая лінія наперадзе пасвятлела — глянула зверху на яго сінім шкляным кавалкам чыстага неба.

Чыстага неба ён не чакаў: бег у глухую вечна пушчу, пад цёмныя нават у ядраны дзень шырокія, нізкія, аж сцелюцца па зямлі, яловыя лапкі...

Лапы пайшлі цішэй — нібы закруцілі пад сабой на манежы цяжкія педалі веласіпеда...

Ён яшчэ раз спыніўся, на хвіліну, каб перавесці дух і агледзецца... Пасля зноў пабег...

У канцы лініі была паляна — чыстая і круглая, як арэна ў цырку. Яе высвеціла ядранае калючае сонца — зверху, з-за лесу, нібы цыркавымі пражэктарамі.

Ён не мог глядзець на сонца — слеплі вочы.

Ззаду і з бакоў зноў забрахалі сабакі...

3

Гаспадара мучыла нага. Ён, круглы з твару, лысы, з адтапыранымі вушамі, з хітрымі разумнымі ўжо старэчымі вочкамі, тоўсты, з адышкай, згінаўся ўсё і разгінаўся, сапучы — стараўся дастаць рукой да балючага месца на назе: хацелася пагладзіць.

Учора з Замежным Госцем ездзілі за горад на Курган ускладаць гірлянды. Замежны Госць, высокі, стройны, скроены, здавалася, на ўсё жыццё па-маладому, з гордым профілем і барадой, у ваеннай форме — ваенную форму ён насіў заўсёды, у цывільным адзенні Гаспадар яго ніколі не бачыў — на самым версе Кургана, зірнуўшы па-арлінаму ўніз ад высокага абеліска, рашыў раптам спускацца не па бетонных прыступках, а па зямлі, па траве. Што яму стукнула ў галаву, ад чаго закружылася яна — ад вышыні? Ад бязмежнага прастору навокал, зацягнутага сіняй летняй смугой? Ад гарачага сонца? Ад чаго закіпела яго неўтаймаваная гарачая кроў? Хто ведае. Можа, усё жыццё ён пагарджаў любымі прыступкамі? Можа, ніколі не любіў падымацца ўгору па іх, цвёрдых, вычышчаных ветрам, як усё роўна вылізаных языком — аж блішчаць? Тым больш — апускацца ўніз, сагнуўшыся і дрыжучы, — чалавек быў горды.

Ён і пайшоў з самай вяршыні ад высокага чорнага абеліска ўніз па зялёнай, чуць зрыжэлай ад вятроў і сонца траве ў сваіх карычневых новых чаравіках-крагах, у халяўкі якіх былі хвацка запраўлены калошыны штаноў. Пайшоў — нікога за сабой не запрашаючы, цвёрда, горда ўзняўшы галаву. Не глядзеў нават пад ногі на зямлю, дзе можна спатыкнуцца і паляцець уніз на злом галавы: чалавек ніколі не спатыкаўся.

Спачатку ўсе разгубіліся — на якую хвіліну. Пасля — усе да аднаго — пайшлі за Замежным Госцем — не кідаць жа яго аднаго ды апускацца па бетонных прыступках. Як тады глядзець яму ў вочы? Ішлі — хто як, ужо не думаючы пра Госця, а пра сябе: спатыкнешся — паляціш бурдой уніз, а там — як пашанцуе.

Госць увесь час ішоў наперадзе, смела, цвёрда, не азіраючыся — як арол па скале, і сышоў першы. Стаяў, не паварочваючыся, і глядзеў у сінечу на горад.

Сышлі і ўсе, ідучы памалу, асцерагаючыся, падтрымліваючы адзін аднаго — ён, Гаспадар, не даўся, каб яго падтрымлівалі, — што скажа Госць? — ішоў сам — і, дзякуй богу, усе жывыя і здаровыя. Толькі ён, Гаспадар, падвярнуў правую нагу ў костачцы і нацёр мезеныя пальцы ў сваіх новых лакіраваных чорных туфлях з вострымі насамі...

І цяпер, стоячы тут, у густым старасвецкім ельніку, з тульскім двухствольным ружжом цэнтральнага бою напагатове — Госць з такім жа ружжом стаяў, лічы, побач, крокаў за дзесяць — ён, Гаспадар, не мог апёрціся цвёрда на правую нагу — разбалелася пасля ўчарашняга і тупа ныла ў костачцы ўсё больш і больш. І пяклі мазалі... Нават у раскошных бліскучых гумовых ботах па калені, мяккіх, ступаеш, што ўсё адно не па зямлі, пяклі, праклятыя, як прыскам. Ён, Гаспадар, нікому не сазнаваўся. Кіўнуў бы пальцам — дактары, што былі непадалёку, палічылі б за гонар збегчыся памазаць далікатненька мазалі і перабінтаваць нагу ў костачцы — тут ужо не далікатненька, а тужэй! — але ён маўчаў і цярпеў: а калі пачуе Госць?

Гаспадар, стоячы, моршчыўся. Нават рукі, якія трымалі тульскую двухстволку напагатове, занылі, як ногі ад мазалёў, і пачыналі дрыжаць — нікуды не варта, к чорту!

Замежны Госць быў у крагах — не захацеў абуць гумовыя боты. Стаяў, прыціснуўшы імі мох і бруснічнік з буранькімі ягадамі, як укопаны — не зварухнецца. Ружжо — такая ж двухстволка цэнтральнага бою, як і ў Гаспадара, — у адной, выцягнутай руцэ. З таго часу як паплылі па лесе першыя пошчакі загону...

Пошчакі бліжэлі... Ядрана былі чуваць людскія галасы: улюлюкалі з двух бакоў, гонячы мядзведзя на паляну, што была перад імі, Гаспадаром і Госцем, — падыходзіла блізка, метраў за дваццаць.

Паляна, вялікая, круглая, як адумысла створаная прыродай, ляжала сярод лесу, нібы на паяўку. Яна была выкашана яшчэ ўчора — Гаспадар гэта ведаў; нідзе не было відаць і травы: яе зграбілі і прынялі — чыста. Толькі з другога боку паляны, ля лесу, яна калыхалася ад ранішняга вільготнага ветру доўгай грывай: чарот, рабінка, асака, маліннік, крапіва і высокая, у рост чалавека, пераспелая лясная мятліца.

Адтуль павінен быў паявіцца мядзведзь — прама пад ружжо Замежнаму Госцю. Гаспадар першы не страляў, як і ахова, якая была — і не толькі з ружжамі — з усіх бакоў, але якой не бачылі ні Гаспадар, ні Госць — толькі дагадваліся.

Мядзведзь і выскачыў з гэтай травяністай грывы на выкашаную паляну. Выскачыў смела, нічога не баючыся, не азіраючыся і нават, здавалася, не зважаючы на прарэзлівыя пошчакі загону, што засталіся цяпер далёка ззаду.

Гаспадар пачуў, як хруснула пад ім падгнілая ў імху галінка — захваляваўся, відаць, і стаў з усёй сілы на правую нагу, — як рэзка павярнуў у ягоны бок галаву Госць, пасля падняў адной рукой ружжо вышэй і стаў азірацца на паляну — цэліўся.

Для стрэлу мядзведзь быў яшчэ далекават — павінен выйсці на сярэдзіну паляны...

На сярэдзіну паляны мядзведзь не пайшоў. Выскачыўшы з травы, ён спыніўся, як спатыкнуўшыся, пакруціў галавой у бакі — нюхаў паветра. Вецер хоць быў ад яго, але круціў, і мядзведзь мог пачуць пах жалеза — ствалоў ад ружжаў — і мог здагадацца, што яго чакае на выкашанай паляне. Прабегшы яшчэ якія тры дробныя крокі палянай, ён пачаў падымацца на заднія лапы. Прыемна было глядзець, як ён ціха і плаўна, што ўсё роўна пад музыку, адгінаецца ад зямлі, павярнуўшы галаву якраз у той бок, дзе быў Госць; як ён паволі пачаў разводзіць у бакі лапы, агаляючы грудзі, на якіх шырокім клінам быў відаць прыродны белы гальштук... Выпрастаўшыся, выцягнуўся ў струнку і стаяў — высокі, буры, стройны, замёр на міг, быў як вычасаны з вялікага каменя, які нялёгка знайсці. Замёр, застыў, падставіўшы белыя — гальштукам грудзі адразу пад два жаканы Замежнага Госця, толькі краталася пад вільготным ранішнім ветрам яго цёмна-бурая поўсць: на галаве і на грудзях. Пасля, ступіўшы ўперад на паляну, аддаў адной лапай салют, вітаючы, як у цырку з арэны, Гаспадара і Замежнага Госця, і пайшоў, пружынячы на задніх лапах, не на Госця, як перш, а па крузе па паляне, махаючы лапамі, — прыхінаў адну да грудзей — да белага гальштука, другую адкідваў набок навотліж, ківаючыся ў такт сваёй пружыністай хадзе — пайшоў у танец.

І калі ён на жоўта-зялёнай скошанай паляне пусціўся ўпрысядку, Замежны Госць, падняўшы высака ўгару над галавой ружжо, кінуў яго вобземлю — яно глуха чмякнулася ў вільготны мох — моцна і выразна плюнуў пад ногі, загаварыў, відаць, вылаяўся па-свойму, завярнуўся і пайшоў адзін у глыбіню яловага лесу, не глянуўшы нават на яго, Гаспадара...

У неба адразу ўзляцелі дзве чырвоныя ракеты...

Гаспадар ведаў, што на паляне быў стары цыркавы мядзведзь з манежа — ад Гаспадара гэта пабаяліся схаваць, — што круглая паляна здалася мядзведзю арэнай...

Не ведаў гэтага раней толькі Госць.

Замежны Госць быў разумны і быў вялікі дыпламат. Ні ў машыне, у якой ён вяртаўся ў горад разам з Гаспадаром, ні за сталом у палудзень ён не сказаў пра мядзведзя ні слова.

Не сказаў пра гэта і назаўтра на аэрадроме перад адлётам; нават выгляду не падаў, што было нешта такое...

Гаспадар таксама быў разумны і быў не горшы дыпламат. І ён не сказаў пра гэта ні слова: у вялікіх кіраўнікоў быў больш важны, дзяржаўны клопат. Толькі ў іх вачах увесь час гарэлі хітрыя агеньчыкі, нават на аэрадроме пры расстанні.

На аэрадроме яны моцна абняліся і пацалаваліся, як і пры сустрэчы.

А Арчыбала ў той жа дзень салдаты даставілі ў той жа машыне, запёршы ў тую ж клетку, назад у горад, у цырк ля ракі — у канюшню. Туды — адкуль і ўзялі. Салдаты — народ з дысцыплінай.

Назад у кузаве з імі ехаў і даглядчык Дзімыч...

4

Апошнія два гады Арчыбал жыў у запаведніку, вялікім, на сотні гектараў лесу і балота. У лес на волю яго не пусцілі — «непрыстасаваны», хутка загіне.

Ён жыў у клетцы каля старожкі.

Мядзведзі, як і людзі, любяць курыць і любяць піць.

Рабочыя леспрамгаса, прыходзячы ў запаведнік у магазін, давалі Арчыбалу спачатку акуркі — ён жаваў і папяросы, і махорку, — пасля хлеб, абліты віном. Арчыбал хутка прывык да «чарніла», і пасля, калі рабочыя не давалі яму ў лапы бутэльку, ён ламаў клетку, праціўна скрыгаў зубамі, аж кроў ішла з рота, і роў немым голасам на ўвесь лес.

Рабочыя занадта часта давалі яму «чарніла», і ён піў яго з бутэлькі з рыльца, як і яны.

Праз два гады ён «схапіў» цыроз печані і «пасадзіў» сэрца, як гаварылі рабочыя.

Памёр ён на трэці год, раніцай у глухую восень.

Додніцай прайшоў снег і ляжаў белай, рыхлай яшчэ паласой каля жалезнай рашоткі — у яго перад самым носам.

З рота ў Арчыбала пайшла гарачая, як вар, кроў — пырснула за металічную рашотку на волю, — ён убачыў ля сябе толькі чорна-чырвоны краёк шырокай белай лясной паляны.

Падумаў яшчэ, што зямля, засыпаная снегам, пахла мядзведзіцай...

P.S. Дакументальны кінафільм пра двух паляўнічых і Арчыбала загадалі змыць.

1988

1

Чалавек заўсёды смялейшы на тых сцежках, якія ён шмат таптаў...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2

Тут паварочваў трамвай, тут канчаўся і горад. Ад павароту Пецю Гурбану трэба было прайсці яшчэ шашой, каб падняцца на пагорак, дзе пачынаўся стары Лагойскі тракт. З пагорка добра быў відаць горад — паўночная ўскраіна, — з бурымі, як дзёгаць, дымамі над комінамі, з белымі і жоўтымі клеткамі невысокіх дамоў у новым раёне; з пераплеценымі, што павуціна, радыёмачтамі над чырвонымі цаглянымі домікамі, што стаялі недалёка ад дарогі.

Сонца, схіліўшыся на захад, пякло яшчэ і плавіла асфальт — ён, здавалася, аж пырскаў з-пад машын. Пахла яловай смалой, і дзёрла ў горле. Заліваў пот, хацелася піць.

На пагорку, адышоўшыся ад дарогі і саставіўшы клункі ля тэлефоннага слупа, галасавалі «пасажыры» — усе разам: жанчыны з вёскі, пассоўваўшы хусткі з галоў на плечы; няголены інвалід — з палачкай у руцэ і на мыліцы — быў ён у клятчастай новай жоўтай сарочцы, усё выціраў рукавом твар; маладая, таўставатая дзяўчына ў шырокай чорнай спадніцы і з касой на малінавай кофтачцы. Пасля Пеця Гурбан падумаў, што яна, мусіць, маці, бо ўсё падыходзіла да слупа і, закідваючы за плечы тоўстую касу, якая спадала ёй на грудзі, кратала дзіцячую новую калясачку — недзе купіла і везла дамоў. Воддаль ад іх, падаставаўшы насавыя хустачкі, махалі адна перад адной дзве дзяўчынкі з рамеснага, у чорных картовых сукенках з белымі каўнерыкамі, ля ног у іх стаялі два маленькія чамаданчыкі.

Гэта былі людзі, якія не хацелі ехаць некуды на вакзал, таўчыся там ля касы ды чакаць аўтобуса, — яны падаліся, спадзеючыся на спадарожныя машыны і на «добрых» шафёраў, якія на колькі там ужо, а на дзесяць капеек, лаячыся, саступяць. Было тут некалькі «кабецін на Маладэчына», тыя, што з «ванзэлкамі», з імі галасаваў і інвалід; былі і «на Бегамля» — гэтыя з «хатулькамі» і «шклуначкамі», — да іх далучыліся і дзяўчаткі з рамеснага.

Пеця Гурбан доўга стаяў воддаль, старонячыся кампаніі, пасля да яго, адлучыўшыся ад «цётак на Бегамля», падышлі дзяўчаткі з рамеснага, пазіралі коса спадылба, але не зачапілі, — і ён маўчаў.

«Дзе воз мудрасці, там і тры дурасці. Трэба было ісці на вакзал...»

Ён падышоў бліжэй да тэлефоннага слупа. Ля клункаў на зямлі ў ямцы на выгаралай рудой траве валялася рваная камера ад зісаўскага кола, прысыпаная жарствой і прыціснутая кавалкам белай цэглы; былі рассыпаны запалкі; папрыліпалі да пяску акуркі і пачкі ад папярос. Усюды былі сляды ад гумовых ботаў, — відаць, тапталіся тут усю вясну і лета людзі з вёскі.

Смажыла, хацелася курыць, але не было чаго.

Ужо даўно падабрала новенькая машына-будка «кабецін ва Маладэчына» і тоўстую жанчыну з каляскай; сеў у кабіну «аж да хаты» няголены інвалід; «бегамскія» цёткі ўкуліліся ў кузаў да маладзенькага лысага шафёра і закапаліся ў мяшках, як мышы, — шафёр страшыў інспекцыяй, — а на Сцешыцы ці хоць бы ў той бок машыны не ішлі.

Пеця Гурбан застаўся адзін ля слупа: ад яго пасля адышліся і дзяўчаткі — селі пад дашчаты частакол у цень.

Было горача і сумна. У горадзе гулі машыны, на кальцы званілі трамваі, і Гурбан, павярнуўшыся ад сонца, прыпёрся плячыма да слупа.

Стаяў ён, мусіць, доўга, бо пачалі балець ногі. Не згледзеў, як з'ехала з шашы машына, пачуў толькі, як скрыгатнулі, як хто зубамі, ззаду за ім тармазы і бразнулі аб кузаў дзверцы. Ускочылі з-пад частаколу, што спалоханыя, дзяўчаткі.

— А-а-а... Пятух... Здароў. А што гэта за канарэйкі з табой? Твае? Не? Ну здароў. А я не пазнаў. Пацісні маю руку... Куды? Дамоў? А ў кішэні — вецер? Знаю, раз выйшаў на дарогу. Студзент. Нічога. Гора тваё не гора — а толькі пілюля. Глытаў сам, знаю. Марш у кабіну, а канарэек садзі ў кузаў, і з іх не вазьму, толькі хай прыкарэюць там, як камар да карыны. Ды ім, відаць, не прывыкаць. А бабак няма? Былі? Гм-дэ... Сплылі далары...

Што гэта Сцяпан Жыхар, Пеця пазнаў толькі тады, калі той, падняўшы сядзенне, вылез з кабіны і стаяў, — адна нага долках, другая на падножцы, — закрываючы сваімі метровымі плячыма ў чорнай сарочцы ўсю кабіну. Вочы яго глядзелі ўніз, недзе пад ногі, пасма русых валасоў змокла ад поту і прыліпла да лба, — падстрыжаны ён быў высока, і адтаго адтапырваліся чырвоныя, што з бурака, вушы і рабіўся доўгі, як гладыш, буры ад загару твар. Тонкі доўгі нос у яго хадзіў ходырам, — чалавек, разамлелы і распараны ў кабіне, дыхаў цяпер, што рыба на пяску.

...Стары ЗІС-5, відаць, быў пасля капіталкі, бо на ім стаяла новая драўляная кабіна і на пярэднім шкле быў падняты новы «дворнік». Матор гудзеў гусценька і роўна, пастукваў, як хто дзе палкай па частаколе, тады Сцяпан кратаў сваімі вялікімі нагамі ў новых жоўтых паўбацінках, клаў на рычаг руку, як сасновую лапату, на якой носяць у печ буханкі хлеба: мяняў хуткасць.

У кабіну дыхала цёплым ветрам, здавалася, што сядзіш на парозе ў натопленай лазні; свяціла ў вочы сонца, і Сцяпан моршчыўся, лаячыся.

Пеця Гурбан глядзеў на абочыну дарогі, дзе за канавай стаялі маладыя, пажаўцелыя ўжо ў сярэдзіне лета ясені, тырчалі састаўленыя стрэшкамі шэрыя шчыты, якія расстаўляюць зімой ад снегу; далей, дзе на павароце беглі насустрач белыя слупы, скошаную лагчыну ўсыпалі вароны: раскрывалі раты, нагіналіся, каркалі, але іх не было чуваць. Далёка ў полі стаялі брухатыя самалёты — тут быў аэрадром.

— Дык што, Пятух, не хвалішся, — Пеця Гурбан успомніў, што так яго дражнілі пасля вайны ў вёсцы, даўно тое было, — што не хвалішся, кажу. У інжынеры не вылез яшчэ? Доўга ты нешта вучышся. А ў салдаты цябе не заграбуць? — Сцяпан Жыхар глядзеў пяпер толькі на яго. Здавалася, ён зусім забыўся, што сядзіць у кабіне, і вось-вось выпусціць з рук руль.

— Возьмуць, а што?

— А як вучоба? Не выгадна ж. Забудзешся.

— Вярнуся і кончу. Я ўжо на трэцім курсе.

— А на каго выйдзеш? Думаеш, я ўсё помню.

— Тэхнікам-ліцейшчыкам. На практыцы быў і астаўся на ўсё лета на работу. У мяне майстар добры. Дамоў еду да цёткі. Першы раз за ўсё лета...

— Н-тэк... Бацька з маткай прадалі хату і на цаліну з калгаса драпнулі. Думаеш, не вернуцца? Вернуцца. Дамоў, яно, цягне... Будзеш яшчэ на старасці іх карміць, не выкруцішся. Панкі, чуў, скора вернуцца, натуральна. Хату гэтыя нябось не загналі. Забілі вокны і дзверы, стаіць вунь, гніе будыніна, але ў запасе ёсць, нічога не скажаш. Панкі за жызню ўмеюць трымацца. Абедзвюма рукамі яны... Манька Панкова дык і дудку і вяршнікі з сабой павезла. Х-хе... Самагонку на цаліну гнаць паехала. Рабіць дык яна, ведаю, як рабіла. Гультай. Злодзі. А дом, ён цягне. У мяне там цяпер толькі мачыха. А вось, як падвярнулася машына на базе, — выпрасіў на нядзелю. Парожны не прыеду. Ты ж ведаеш, раней там і ў мяне цётка жыла, а цяпер і яе ў горад пацягнула. Але пакуль на работу не стане, я ёй не дам прадаваць хаты. Без работы — няма і кватэры, я-то знаю. А прадаваць сваю яна масціцца. Ды ну іх к чортавай мацеры... З бабамі ваяваць... — Сцяпан Жыхар паволі кратаў языком, як і нагамі, і яго нудна было слухаць.

— Яно і так можна, і так можна... — толькі і адказаў Пеця Гурбан.

Маўчалі. Азіраліся праз акенца ў кузаў на дзяўчатак. Тыя сядзелі на каленечках упобачкі ля барта, склалі галоўкі, як птушкі ў гняздзе, і глядзелі ўперад на дарогу. Вецер растрасаў і блэціў іхнія кароткія валасы. Дзяўчаткі жмурыліся і ўсміхаліся адна адной.

— А ты, Пятух, не прападзеш. Дзе б ні быў: у арміі ці за арміяй. Цяпер яно, брат, проста. Дзяржава, яна, брат, што квактуха. Глядзіць вас, курчатак. Кожнае курчо пад сваё крыло. А там ты ўжо і металург. У нашых Сцешыцах такіх яшчэ не было. Металург. Пралетарый... Рэвалюцыя... Вучыў. А там і Дзень металурга святкаваць будзеш. Ёсць такое свята, у календары відзіў. А вось ты мне скажы, а чаму няма Дня шафёра? Што, шафёраў менш, ці што?

— Шафёры часта п'юць. Самі сабе свята робяць.

— Іш ты!

Сцяпан раптам змяніўся — не ўсміхаўся, супакоіўся, глядзеў на дарогу, налягаў на газ, пасля закратаў сваімі шырокімі, на ўсю кабіну, плячыма:

— Я шафёр яшчэ той. — Пеця Гурбан успомніў, калі Сцяпан прыязджаў дамоў з арміі і гаварыў: «Я салдат яшчэ той». — У салдатах злажыўся і правы цяпер маю. Думаю на базе з пад'ёмнага крана за руль сесці. І табе трэба ў салдатах пабыць. Занадта ты ціхі. Там, брат, разварушаць і язык падвесяць. — Сцяпан пляваў на пальцы і выціраў паўбацінак: пацелі ногі і на паўбацінку выступалі белыя плямы. Рабіў ён гэта часта, відаць, прывык. — Але пра сябе трэба, брат, і самому падумаць. Бог, пакуль Адама стварыць, адпусціў сабе бараду. І ты дзеля таго вучыцца падаўся, і я еду, брат, у вёску, хоць там мяне, можа, ніхто і не чакае.

Мільгалі слупы на абочынах з дарожнымі знакамі, пачынаўся лес, і ў вочы кінуліся падвешаныя на павароце між дзвюх сосен вялікія квадратныя літары, якія былі збіты з аскобленых сасновых палак. «Лес — наше богатство» — можна было прачытаць зблізку. Насустрач пранесліся два матацыклы з каляскамі, адзін за адным; чырвоненькі трактар цягнуў два прычэпы з зялёным сенам.

Блізка быў вечар, сонца стала густое і мяккае, пачырванела на захадзе чыстае неба.

Пеця Гурбан не чуў, як стукае і гудзе матор, як распінаецца, балбочучы, Сцяпан Жыхар, як смяюцца ў кузаве дзяўчаты. Ён будзе скора дома, дзе вось гэтак, як цяпер, сонца заходзіць спачатку за горку ў канцы вёскі, і яшчэ доўга не цямнее, цягнецца вечар. У такі час ціха на дварэ, і, павячэраўшы, высыпаюць на лаўкі і прызбы ўсе ў Сцешыцах — гамоняць на ўсю вёску, забыўшыся, што сцямнела і што заўтра трэба рана ўставаць, да дня яшчэ, каб падаіць і выгнаць кароў на адранак. Звіняць вечарам над вухам камары, лезуць плоймай у вочы, аблепліваюць ногі, і тады ломіш у гародчыку адцвілы бэз, каб бараніцца... Гудзяць жукі, крычаць на балоце за ракой узагнаныя пад вечар пастухамі кнігаўкі, ды далёка за лесам на полі ціха ракоча трактар. Пасля змаўкае і ён. Тады чуваць у тым канцы вёскі дзявочая песня. Яна спачатку ціхая, нясмелая, бо на вуліцы шмат яшчэ старых мужчын. Але хай яны разыдуцца ў пуні спаць на сена, тады песня паплыве над вёскай далёка-далёка за лясы... Пасля сціхае кнігаўка, узыходзіць з-за лесу поўны месяц, белы, як снег; паўзе ў вёску з-за рэчкі з выгану туман, хаваючы ад вачэй платы і гароды; у небе, як ва ўчарашнім прыску на вогнішчы, пырскаюць зоркі... І тады не чуеш, як мерзнуць ад зямлі босыя ногі...

Машыну было кінула ўбок, нешта стукнула ў кузаў, зазвінела; заківаўся руль у руках у Сцяпана, справа мігнулася грузавая машына, — і зноў яны былі адны на шашы. Пеця Гурбан помніў толькі, што ў машыны былі адкінуты дзверцы і шафёр у майцы, стоячы на падножцы, калупаўся пад капотам. Сцяпан не згледзеў добра, ці што; зачапіў бортам дзверцы, і яны ўдарылі па шафёру.

— Эх... тваю... чорт!.. Глядзі, Пятух, ці будуць даганяць. Праваронілі... А той... зад падставіў. З'ехаць паляніўся... Я мог бы і пацалаваць. Але ж мой ЗІС пасля капіталкі. Такія штучкі ў капейку... Не гоняцца? Хаця, чаго... Сам разява. А дзевачкі што прыціхлі?.. Сцюцюрыліся, як канарэйкі. Дзеці яшчэ, а тут шыбіна дзынкнула. Магло быць і горш. Відаць, руль, яно, трэба кожны дзень у руках трымаць, тады, можа, імпэт і нажывеш. А так... апомнішся па часе. Сваю машыну і лепш глядзеў бы... Сваё, яно, Пятух, беражэш. Мой напарнік, Жэнька з базы... На тым тыдні палучыў кватэру. Засяляўся. Шафу вёз, столікі, зэдлікі і ўсякія там «цэтлікі». Па бруку трэба было яму з кіламетр прапхнуцца... Памагаў я. Сяджу ў кабіне і гляджу, што гэта з чалавекам робіцца. Ён ледзь ківаецца. Нагу з тормаза не спускае, упіўся рукамі ў руль, плячмі ўпёрся ў сядзенне, расчырванеўся, што ля агню, аж пот з яго вядром. Гэта ж, каб менш машына дрыжала. Чалавек сваё вёз. Яно-то сваё ёсць сваё, але каб так напіцца, не... Паглядзі, не гоніцца? Не? Ну і чорт з ім.

Уязджалі ў мястэчка. У кабіну пастукалі. Сцяпан з'ехаў з дарогі і затармазіў.

— А вы гэта куды, канарэйкі? Не з маім Петухом?

— Мы ў Жардзяжжа. А Петуха вашага не знаем.

— Не знаеце? Усё адно не вазьму з вас. Не бразгайце там сваімі гузічкамі. Цукерак купіце.

— Спасіба, дзядзечка. Давайце пацалуем вас...

— Гм... Канарэйкі. Ты відзіў. Пасмялелі ля дому... Мог бы кінуць вам Петуха, нацалаваліся б, але ён мне самому патрэбен.

Дзяўчаткі зарагаталі і, размахваючы чамаданчыкамі, пераскочылі цераз канаву на жоўты пясок — на дарожку.

Зайшло сонца. Пахаладнела. У мястэчку на ўсю вуліцу крычала радыё.

Да Сцешыц было яшчэ далёка.

— Ацямнеем, Пятух. А на грэблі недзе блішчыць, добра ведаю. Дажджы ішлі. Ну, стукні дзверцамі, а то тут такі асфальт пачнецца, што...

Праз паўгадзіны сцямнела, і яны ўключылі святло. Але дарога была ў густым тумане, і ехалі як вобмацкам.

3

Вечарынку спраўлялі ў Панковай хаце. У Панка была вялікая сям'я; вялікая — на дзве палавіны — і хата. Стаяла яна цяпер — з забітымі вокнамі — уся абвешаная з гародаў і ад вуліцы чырвонымі рабінамі. У гародчыку буялі парэчкі і дзікая ружа з агрэстам. Сёння ўсё тут было абложана і здратавана за адзін вечар. Частакол у гародчык быў паабрываны, і дзеці з усёй вёскі выерзалі дзве градкі, на якіх Панкова суседка, што жыла цераз вуліцу, пасеяла вясной агуркі. У Сцешыцах так: калі вечарынка — гароды не ўпільнуеш. Думай на каго хочаш, не злавіўшы, — была вечарынка, яна вінавата. Затое пасля цэлы дзень бабы клялі на вёсцы ўсіх дзяцей: і сваіх, і чужых.

На двары ля сеначак і ля студні парос канаторжнік, і на ім цяпер вісеў, як расцягнутыя аборы, доўгі агурочнік. Ён нават ляжаў на палене, якое прыціскала дошкі на невысокім новым зрубе на студні.

Дзверы ў сеначках былі скінуты з крукоў і ляжалі пад абламаным частаколам. На іх цяпер і ўселіся дзеці, баючыся патыкацца ў хату, — пры агні былі не надта смелыя.

На другім баку вуліцы на прызбе, пад варыўнёй, сядзелі жанчыны, якія жылі блізка ля Панка і якім карцела не прапусціць ніводных танцаў у вёсцы.

На дварэ быў ціхі і густы пасля гарачыні вечар. Зорак на небе не было відаць — яго зацягнула смугой, а месяц узыдзе толькі недзе пад раніцу. На захадзе за вёскай палавела зара — яна цяпер не стухне да дня, ідучы загуменнем на ўсход, за пагорак.

На вуліцы глуха быў чуваць гармонік — з замураванай хаты — і стук абцасаў: тра-та-та, тра-та-та... У хаце было, відаць, горача, бо хлопцы аддзёрлі ад акна, што з вуліцы, дошку і адчынілі фортку.

Пеця Гурбан стаяў на вуліцы, апёршыся на частакол ля студні, і глядзеў у акно: у хаце пры яркай лямпе насіліся ў кругу дзяўчаты. Гэта яны сёння самі справілі вечарынку, паслаўшы запіску гарманісту ў Дзвінасу, — яны цяпер больш за ўсё самі і спраўлялі вечарынкі ў Сцешыцах: хлопцаў сваіх не было, а на танцы прыходзілі трактарысты з брыгады, што асушала балота, з блізкіх вёсак прыязджалі «ўхажоры» на веласіпедах. Клуба ў Сцешыцах няма, і дзяўчаты «пускалі вечарынкі» ў хату па чарзе. Сёння вечарынка прыйшла да Лілі Міронавай, але бацька яе не пусціў нікога і блізка на парог. Тады Ліля выпрасіла хату ў Юлькі, якая сцерагла Панковы вуглы і жыла цераз вуліцу.

Пеця Гурбан схадзіў ужо і польку, і кракавяк, і страданне, але танцаваў ён нязграбна, і дзяўчаты ішлі з ім у танец нехаця, нават Ліля моршчылася. Нарэшце яго за танцы нехта назваў «Рэпа», і ён, плюнуўшы на ўсё, выйшаў на вуліцу.

Аднекуль, мусіць, з Ляды і Камена, панаехала на веласіпедах хлопцаў у чорных касцюмах і пад гальштукамі, яны пазастаўлялі двор веласіпедамі, паразганялі дзяцей куды каторае і павалілі ў хату. Закрычаў на ўсю сілу гармонік, і ад стуку застагнала падлога. Паўставалі з-пад варыўні бабы і падаліся ў сенцы — паглядзець на чужых хлопцаў.

З'явіўся Сцяпан Жыхар — прыйшоў з вёскі. Доўга стаяў у варотцах, нібыта баючыся ступіць да Панка на двор, пасля свіснуў, як бы знайшоўшы чорт ведае што:

— Фі-іў... Ану ідзі сюды. Гэта ты, Пятух? Давай, брат, марш у хату! Я табе натапчу памяло... Каб лядскія адны нашы падлогі абівалі?.. А мы? Ды з намі пойдзе любая...

Сцяпан Жыхар быў п'яны.

— Расступіцеся, бабкі, здаровы былі...

Зайшоўшы ў хату, ён на парозе падхапіў Лілю, выйшаў у круг і, скрывіўшыся і паклаўшы на плячо галаву, заспяваў моцным сіпаватым голасам:

— Здароў... Адкуль такі чужы з'явіўся? Ці даўно сам вечарынкі спраўляў...

— З'ехаў у горад і чужы...

— Ды ён мне за самагонку вінаваты. Можа, цяпер прывёз ды аддасць.

— А бадай цябе, як ты і гэта яму прыпомніла. Даўно ж было.

— Набраўся ж ужо ў некага. Ці ў Альжбеты, ці мо ў Волькі... Не прыйшла на танцы. А ходзіць жа.

— Ціш... Пачуе. У Волькі цяпер нямашака. Не гоніць.

Жанчынам трэба было за што зачапіць язык.

— Бабкі, бабкі!.. Цішэй там. Фесціваль устроілі. Сёння мне пад ногі не пападайся. Стапчу. Сёння я падкаваны. Спакойна там, у парозе. Свае людзі — расплоцімся... — І Сцяпан зноў сіпата закрычаў:

В'ёцца, в'ёцца над калодцам

Шэры вараб'ёначак...

Ой, ніўжэлі не найдзёцца

Для міня мілёначак?..

Пасля полькі гралі вальс; выстуквалі абцасамі і абцасікамі па хаце кракавяк, а Сцяпан Жыхар не выпускаў з рук белавалосую, тонкую, як саломінка, Лілю. Гойсаў, распіхаючы ў крузе дзяўчат, як бычок дзе ва выгане разганяў цялят; тупаў паўбацінкамі, стоячы на месцы, тады круціўся на адных абцасах, адкінуўшы назад галаву і заплюшчыўшы вочы... Ліля неяк вырвалася ў яго з рук і шмыгнула ў першую хату. Ён не пабег даганяць яе, — ужо спагнаў сваё. Падхапіўшы каго папала, зноў рассунуў круг і пайшоў у танец... На яго ўжо касавурыліся хлапчукі ў чорных касцюмах і пад гальштукамі, але «пагаварыць» баяліся: такія плечы і рукі... А сваёй кароткай стрыжанай галавой Сцяпан даставаў да столі.

Ліля, выскачыўшы з сеначак, убачыла Пецю на палене ля студні. Ён сядзеў, апёршыся галавой на рукі, і ўсё глядзеў праз акно ў хату. За яго плячыма на вуліцы шапталіся, штурхаючы адно аднаго, дзеці.

Яна ледзь не стукнулася з ім і спалохалася. Стаяла, махаючы хустачкай ля шыі. Яны разам хадзілі некалі ў школу, а цяпер вось праз гады два як павырасталі...

— Надоўга прыехаў?

Ён усміхнуўся, адсунуўся і пасадзіў яе на бервяне на сваё месца.

— Ды не... На адзін дзень...

Маўчалі. Дзеці з вуліцы прасоўвалі праз частакол рукі, цягалі яго за сарочку, а яе даставалі і тузалі за рукаво. Яна паднялася і доўга сыкала на іх, як на гусей...

— Ідзі ў хату, а так недзе дзяўчат не хапае. Веласіпедаў, во, цэлы двор. Што са мной ля плота сядзець? За дзецьмі і слова не скажаш. Гароды паабрывалі, цяпер адзежу з плячэй рвуць...

— Рэпа! Пятух! Фі-іў!.. — закрычалі і засвісталі на вуліцы.

Яна і віду не падала.

— Мне на гэтых, — паказала на веласіпеды пад хлеўчыкам, — не пашанцавала. Як схапіў Жыхарчык на парозе, дык і ногі адтаптаў, муштруючы. Стары конь, а жартачак не кідае. Яшчэ пасля вайны, помню, калі мы дзяцьмі паказваліся ў хату на вечарынку, ён гойсаў. Тады яшчэ не так. Даваў дзягі ўсім малым. А цяпер, глядзі, і я яму спатрэбілася, у танец звадзіў. Як ён там жыве з Веркай у горадзе?

— Пра гэта ён мала гаворыць. А я ні да кога да тых, што з нашай вёскі, не хаджу. Ды і многа іх там. Як выехалі, дык назад ніхто ж не вярнуўся.

— Пабыў бы...

— Не. У панядзелак на першую змену. Я на рабоце.

— Ведаю. Юлька ваша гаварыла.

— А яшчэ што яна казала?

— А яшчэ я ні пра што не пыталася. Трэба, відаць, ісці. Нешта холадна.

Ён хацеў быў схадзіць з ёй у хату, але захліпнуўся гармонік, і ў хаце падняўся вэрхал. На двор першыя выбеглі дзяўчаты. Іх гнаў перад сабой Сцяпан Жыхар — куды каторую... Угледзеўшы на бервяне Лілю — яна была ў белай сукенцы, — затупаў цераз двор, лапаючы па кішэнях, дзе бразджалі запалкі, — шукаў закурыць. Пасля спыніўся пасярод двара і пачаў зыбацца на нагах. Твару яго ў цемнаце не было відаць.

— А-а-а, Пятух... Не блага ўстроіўся... А я думаў, ты са мной адлучышся. Чарку зрабілі б... Вечарам я цябе не знайшоў. Што? Не зломак ты, кажу. Не горш тых, лядскіх. Напінаюцца, шчанюкі. Пачарнелі ў танцах, што гаршкі. Ну, будзь здароў! Я пачапаў. Фесціваль кончуць і без мяне.

Сцяпан Жыхар зноў падаўся ў вёску.

На ўсю вуліцу крычалі дзяўчаты, смяяліся і курылі хлопцы. Нехта п'яны на ўвесь двор «шукаў у баб» самагонкі, нехта выкручваў пасля танцаў «мокрую, як юхта», сарочку...

На загуменні шырэй занялася зара, і пасвятлела на вуліцы. Туман ад рэчкі прыпоўз аж да Панка ў гарод. Дзяцей што карова языком злізала; разыходзіліся па хатах, гамонячы, жанчыны, каму трэба было рупіцца рана ўставаць; бразгалі кручкі і ляпалі вароты.

Пад лесам у канцы вёскі гукала сава, а ў тумане ля ракі ржаў конь, там недзе кашлялі начлежнікі. Пахла гарэлым торфам, агуркамі і ўлежанымі яблыкамі-ападкамі.

Зноў азваўся гармонік, і ўсе пасыпалі ў хату.

Пеця Гурбан, адхінуўшыся да частаколу, чакаў, ці пойдзе Ліля. Яна не пайшла.

4

Дзверы былі запёрты, і ён доўга драгаў, пакуль не адчынілі.

— Што, на завалу ўзяла? Каго баішся?

— А-а... Гэта ты... Пакуль на плечы лахман ускінула...

— Ну здарова...

— Як сабе хочаш. Чаго прыйшоў?

Агню ў сенцах не было, і Сцяпан доўга глядзеў: Волька гэта ці не Волька. Яна стаяла на высокім парозе ў хаце ў раскошнай сукенцы і чорнай жакетцы на плячах. Высокая, з расплеценай касой. У цемнаце былі белыя яе шыя і босыя ногі.

— Гм... Прыйшоў, і ўсё. Можа, дзеля гэтага і ехаў.

— Можаш ехаць назад. Не лезь на ногі. Босая я. Не бачыш... — яна хацела зачыніць дзверы, але ён піхнуў яе ў хату, ускочыў на парог, схапіў за плечы, хочучы, мусіць, прыхінуць да сябе. Яна рванулася і, вырваўшыся, адскочыла аж да акна. Ён адчуў, што ў яе падужэлі і пацвярдзелі рукі — за гэтыя гады... «Робіць дзень і ноч у калгасе», — падумалася яму.

— Буду крычаць, чуеш? Агонь запалю... Ты на нагах чуць стаіш.

— Крычы, палі, калі людзей не баішся.

Ён адышоўся да стала, што стаяў у кутку на высокіх ножках, пасля смела пайшоў да каморкі. Яна не кінулася да яго ад акна, і ён адразу падумаў: там нікога няма.

— Дзе сын?

— Валеркі ты не руш... — у яе голасе пачуўся плач і злосць, і Сцяпан, здрыгануўшыся, павярнуўся да яе на хату:

— Дзе ён? Спіць?

— На танцы адаслала... — яна раптам засмяялася скрозь слёзы.

Ён не ведаў, што рабіць.

— Ну што з табой, Оля?.. Я яму касцюмчык... Тут во... Шпінгалет недзе ўжо ладны... — Ён ішоў да яе, вялікі, няскладны, здавалася, мяккі, і з ім можна рабіць усё, што хочаш.

Гэтага яна кожны раз баялася, а цяпер больш за ўсё.

Яна кінулася ў слёзы, пасля раптам неяк зледзянела ўся, бы яе аблілі на марозе вадой, сціснула абедзвюма рукамі ва грудзях жакетку.

— Няма ў цябе сына! Гэта не твой... Не твой... — апошнія словы яна сказала шэптам, ціха-ціха, і яму было неяк дзіўна: «Не твой...» Ён раптам на хвіліну паверыў у тое, што пачуў. Рукі ў яго абвялі, ногі сталі чужыя, не слухалі, і ён не мог цяпер пайсці з хаты, каб і хацеў. Падышоўшы паволі да стала, ён зашамацеў там паперай — на стале ляжалі газеты — і прысеў на лаву. Лава трэснула, зарыпела, пасля ў хаце зноў стала ціха, бы ў ёй нікога і не было.

— Я заўтра паеду... — раптам сказаў ён ні з таго ні з сяго.

Яна маўчала.

— Чаму не прыйшла на вечарынку? Ходзіш жа.

— Ведала, што ты там.

Яна, мусіць, здагадалася, што ён спытаў гэта так сабе, што пра Валерку ён яшчэ будзе гаварыць, і ў душы недзе радавалася, мусіць, помсціла яму хоць гэтым за ўсё.

Гарэла лямпа, скакаў у шкелцы белы агеньчык, дробненька, бы яго хто тузаў знізу, навязаўшы на нітку — гэта пакуль угарэўся. На афарбаваную ў зялёнае сцяну лёг густы цень ад ружы і бальзамінкі, што стаялі на лаве ля акна ад вуліцы. На другім канцы лавы, на якой сядзеў Сцяпан, стаяў малады фікус у алюмініевым маленькім гаршчэчку, у яго ўпіраліся дзверы ад шафы, — шафа была прыадчынена. Убачыўшы на шастку сукенкі, Сцяпан адвярнуўся: яму стала несамавіта.

Волькі на хаце не было. Пасля, пераапрануўшыся, яна выйшла з каморкі, прычыніла шафу, стукнуўшы дзверцамі, і села з другога канца стала.

— Ну што ж. Госць дык госць. Як мой бацька казаў: і я ля гасця.

Сцяпан убачыў на ражку стала карабок сярнічак, успомніў, што хочацца курыць, але не знайшоў у кішэнях папярос. Нарэшце ён падняў на яе вочы. Яна была зграбная і прыгожая, чуць-чуць папаўнела. Твар загарэлы, ад агню ружовы і адтаго зусім малады. Вочы вялікія, спалоханыя, бегаюць, не ведаючы, дзе дзецца, — яна ўсё-такі недзе вунь як перакалацілася. Каса ў яе была заплецена ў вузел, на поўнай круглай шыі скакала жылка. Сцяпан закратаў плячыма, пад ім заскрыпела лава, — ён стаў падымацца.

Яна ўзняла на яго вочы — шэрыя і калючыя, яны блішчалі.

— Не бойся, калі і разваліш. Не гэта разваліў.

З ёй сёння цяжка было гаварыць, ён пачуў — і пачынаў шукаць, адкуль бы падступіцца.

— Не баішся, што людзі нас згледзяць, ідучы з вечарынкі?

— Бойся ты. Я сваё перабаялася. Я іду замуж.

Зноў стала ціха. Яму здалося раптам, што ён лучыў недзе ў чужую вёску і яго апанавалі сабакі. Ён не паверыў таму, што пачуў... Звыкся, нават жывучы далёка ад вёскі, што недзе там у Сцешыцах за грэбляй, ля самай дарогі на павароце, калі ехаць у вёску, жыве яна. Адна — маладая, з чорнай касой на грудзях, без мужа... Жыве — дзеля яго. Можа, нават часта чакае, каб прыехаў. Прыехаў, бо яна знебылася па ім, бо без яго ёй не жыццё, а з ім — яна плюе на ўсё на свеце. Бо калі яна з ім, — што ёй да таго, што ў яго ў горадзе жонка, што плявузгаюць у Сцешыцах бабы, ідучы ля яе хаты кожную раніцу на работу. Бо калі яна з ім, — нікога для яе няма. Яны — двое на свеце. Ён і яна... А Валерка?

Сцяпан першы раз за вечар адвярнуўся: яму не хацелася цяпер глядзець на яе, ён ведаў, што пазнае па яе вачах: усё, што сказала яна, — праўда.

За акном ціха стаяла цёмная вярба. Яна заблішчыць толькі пад раніцу, калі ўзыдзе месяц і будзе ўся што заінелая, як і тады...

«Як даўно было...» — падумаў ён і адчуў, што цесна за сталом.

— Я выходжу замуж. Ён экскаватаршчык. Паехаў на нядзелю дамоў. Я з ім даўно...

Ён лавіў кожнае яе слова: натапырыўся ўвесь, плечы ў яго падняліся ўгару, аж сарочка ля шыі сабралася ў складкі. Ён чакаў, што яна скажа яшчэ, і нечага баяўся.

— Блага, Сцяпан, пра мяне не думай. Ты ў мяне быў адзін... Я выходжу замуж... — гэта яна сказала хутка-хутка, і ў голасе ў яе была радасць, тая радасць, якой даў веры нават ён і якой мо гэтулькі чакала яна, хаваючыся ад усіх, доўга і ў пакутах, каб цяпер сказаць яму, самаму некалі блізкаму і цяпер самаму нялюбаму чалавеку, якога яна ненавідзіць...

Ён хуценька павярнуўся на хату, аж крутнуўся. Убачыў яе і ўвесь падаўся цераз стол, мо інстынктам, а мо раптам забыўшыся на ўсё. Яна была чыстая з твару, аж белая; вочы яе сталі чорныя і блішчалі. Яны глядзелі на яго. Яны былі рады, і яны зноў маладзілі яе на ўсе тыя доўгія чатыры гады... Ён падняўся быў з-за стала і рвануўся да яе, але вочы ў яе былі спакойныя, як у чалавека, які вунь як напрацаваўся, а цяпер сеў, каб на адну толькі хвіліну адпачыць і ўспомніць, што ў яго ў жыцці ёсць радасць.

Ён спыніўся, яму здалося, што нехта дужы схапіў яго ззаду за сарочку. Стала горача... Гарачыня пасля абдала яго ўсяго, ён пачуў, як у яго тахкае сэрца і стукае жылка на скроні. Цяжка было ў грудзях, — здавалася, уся гарачыня збіралася сюды. У горле было горка. Пасля ён забыўся на ўсё гэта, яго абдало густым холадам, бы гэта ў хаце хто выбіў акно і з двара з начы дыхнула сцюдзёным ветрам. Ён адчуў пасля, што нешта абмякла ў яго ўсярэдзіне і стала лёгка-лёгка... Як праз туман на другім канцы стала ўсміхаліся вочы. Ён павёў даланёй па твары: яна стала мокрая. Ён здагадаўся тады, што плача. Падумаў яшчэ, што плача перад ёй першы раз за ўсе чатыры гады. І яму стала шкада сябе і яе, бо мо яна без яго не раз плакала.

Ён сеў і падпёр кулакі пад падбародак. Глядзеў на не накрыты абрусам край стала, на выглянцаваныя сасновыя дошкі, сашрамленыя нажамі і відэльцамі. Яму мігнулася было ў галаве, што гэты стол пабачыў за сваё жыццё і голад у вайну, і бясхлебіцу, — неабразаную дробную бульбу, а то і проста гаршчок з заціркай, непрыбеленай і непрыскваранай; ён жа, стол, і ламаўся ад яды ў багатыя вяселлі, калі яго пазычалі суседзі. (Сталы на бяседы ў Сцешыцах людзі заўсёды пазычалі адзін у аднаго.) Цяпер ад стала пахла салёнай рыбай, і Сцяпану карцела спытаць, як яна, Волька, усё ж такі жыве з Валеркам, але яму нешта гнула шыю, і ён не мог падняць галавы.

— Ты недзе думаеш пра сваю Верку. Знаю... Ты яе вельмі любіш... А ў мяне ты сваё ўжо ўзяў. Можа, толькі душа баліць, што цаніць не мог, — пачуў ён, як сказала яна, і аж уздрыгнуў: пра Валерку ён цяпер не думаў.

— Я, Оля, дзяціны бацька, і ў мяне яно адно... — Ён не падымаў вачэй, і яна не дала яму дагаварыць.

— Валерка мой. Не прападзе. Быў бы ў хлапчаняці бацька... — Яна памаўчала і сказала, відаць, не тое, што хацела: — Не мацюкалася б яно. А то ўсё прыносіць з вуліцы, што пачуе. — Яна сціхла і, здалося яму, закраталася на другім канцы лавы. — Але я выйду замуж...

— А дзе Валерка? — яму цяжка было слухаць якраз тое, пра што яна несціхана гаварыла.

— Я сказала. Я яго на вечарынку пусціла. Кавалер...

Сцяпану раптам успомнілася, як за ім сёння ўвечары ішлі ззаду дзеці з усёй вёскі, дражнілі «Гусаком» і кідалі ўздагон агрызкі ад агуркоў. З усімі быў недзе і Валерка. Не ведаў ён, што гэта ішоў яго бацька, а каб ведаў, то мо пусціў бы ўслед не агрызак, а камень. А мо і не кінуў бы, хто ведае. Дзеці заўсёды добрыя.

Яны маўчалі. У хаце было ціха, і чуваць былі галасы аж з вёскі з вуліцы. Ён нарэшце падняў вочы на хату. Каля лямпы пырхаў маленькі сівы матылёк, уляцеў, відаць, вечарам, на агонь, калі было расчынена акно.

Пасля ён скоса зірнуў на яе, — яна сядзела, як і перш, толькі неяк падалася наперад да яго, і яе рука, што ляжала на стале, дрыжала, здавалася, што Волька ў глыбокім одуме перабірае пальцамі. Чорная жакетка ў яе спаўзла з плеч і ляжала ззаду на лаве. У вачах у Волькі была тая ж радасць, і яму здалося, што ўсё тое, пра што яна гаварыла цэлы вечар, — зман... Яна рада яму, каго так доўга не бачыла і чакала. Ён угадаў гэта па яе вуснах — яны так заўсёды варушыліся, крыху адтапырыўшыся і дрыжачы, калі яна хінулася сама да яго...

Калі ён нарэшце смела глянуў ёй у вочы, то здзівіўся самому сабе: як гэта ён яшчэ не пацалаваў яе...

Ён глядзеў на яе і, мусіць, усміхаўся, бо ўсміхнулася яна. І ў яе зноў затрымцелі вусны...

Тады яго падхапіла з месца...

Ён помніў, як Волька ад яго чамусьці загарадзілася рукамі, пасля закрыла твар...

— Оля... — Ён успомніў яшчэ, што такім шэптам зваў яе заўсёды там, за перагародкай, дзе грубка.

Калі ён схапіў яе на рукі, пачуў, што яна такая ж, як і была некалі, зусім не пацяжэла. Ён, забыўшыся на ўсё, шукаў яе вусны і не ведаў, чаму яна закрываецца рукамі... Пасля яго раптам ударылі недзе пад грудзі. Яму здалося, што гэта ён усё яшчэ за сталом: падняўся нечага, і гэта яго Волька зноў цягне сесці, бо ён доўга стаіць і ў яго закруцілася ў галаве. Ён разняў рукі, якімі трымаўся за рог стала, і стаў апускацца на лаву. Але раптам патухла лямпа, і лава далёка-далёка адсунулася ад яго. Ён ударыўся галавой аб сцяну... Здалося, грукнулі дзверы і некуды выбегла Волька. Ён хацеў яшчэ клікнуць яе, але балюча было дыхаць... Нарэшце яму сцяла горла, і ў вачах стаў вялікі чорны павук.

Ён не ведаў, што сам, як павук, падкурчыўшы пад сябе рукі і ногі, ляжаў на падлозе ля самай дашчатай перагародкі. На галаву яму звешвалася тоўстая суконная ў клетку пасцілка, якая замест дзвярэй закрывала ўваход туды, куды некалі хадзіў ён, Сцяпан.

Ідучы цераз доўгія цёмныя сенцы, выставіўшы ўперад рукі, каб не наткнуцца на што, ён чуў, як шаркаюць па няроўнай глінянай падлозе яго ногі і далёка, прыглушана, цяпер ужо за сценамі, плакаў дробненькім голасам яго сын — Валерка. Моцна гаварыла Волька, але ён не разбіраў што. Мусіць, угаварвала Валерку.

У сенцах пахла сырой глінай і вялай травой — канаторжнікам і палыном. Сцяпан пачуў, як яму падварочвае пад грудзі, — ён прыхінуўся да сцяны і піхнуў нагою дзверы. У сенцах павіднела, і ён, бачачы, куды ісці, павалокся на двор.

Кружылася галава, — ён апёрся локцямі на частакол і ўспомніў, што яго ўдарылі ў хаце.

— Эх, тваю... — вылаяўся ён.

З-пад частаколу пахла палыном, але радзей, чымся ў сенцах; зводдаль, з град, несла агуркамі і кропам, і Сцяпан, разявіўшыся, дыхаў і дыхаў на ўсе грудзі.

Пачуўшы зноў з хаты галасы, успомніў, як Волька падняла была крык, калі ён курчыўся на падлозе. Не праз яго спалохалася, — прачнуўся Валерка і выбег з другога пакойчыка з-пад пасцілкі на хату, тручы вочы кулачкамі. Яму, Сцяпану, манілі. Хлопчык быў дома і ўсё чуў... Ляжаў толькі ў пасцелі ні жывы ні мёртвы. Баяўся...

Волька падхапіла яго на рукі, занесла за перагародку і хуценька вярнулася:

— Уставай, Сцяпан... Ідзі. Сам відзіў, якая я цяпер... — голас у яе быў ціхі, яна, відаць, стрымлівала сябе. Пасля закрычала раптам на ўсю хату: — Я даўно пракляла і тую ноч, і тое месца... І тады ты быў такі ж п'яны, як і цяпер...

Сцяпан згледзеў, як паляцеў з лавы ў сенцы праз расчыненыя дзверы скрутачак у белай паперыне.

«Касцюмчык, — падумаў ён. — Дурніца... Чаму яна не крыкнула «вон!»? Як гоняць з хаты, крычаць «вон!».

Калі ён падняўся і, апіраючыся на дашчатую сцяну, сунуўся да дзвярэй, яна ішла за ім ззаду, і на руках у яе быў Валерка. Выскачыў, відаць, зноў з-за пасцілкі. Сцяпан нават не зірнуў на яго, — нечага баяўся, каб падняць галаву.

...Ён стаяў цяпер, апёршыся на частакол, і дрыжаў ад холаду. Тут блізка было да ракі, і туман вісеў аж над страхой над свіронкам, што стаяў на другі бок вуліцы ў аселіцы. У канцы вёскі, ля Панка, дзе была вечарынка, нехта яшчэ гаманіў, — усё было чуваць аж тут, ля Вольчынай хаты.

Сцяпан агледзеў, што ля ног у яго была лавачка з новай дошкі. Хацеў быў сесці, павярнуўся нават і выпусціў з рук частаколіну. Але на лаўцы сядзеў чорны кот, стары і вялікі. Не зважаў на яго, хроп курню. У Сцяпана памякчэла на сэрцы.

— Ка-цы, ка-цы, ка-цы... Катапу-у-льт... — паклікаў ён.

Кот сціх і падняў на яго вочы. Жоўтыя-жоўтыя.

— Ка-цы, ка-цы... — Сцяпан асунуўся на лаўку і падняў рукі, каб пагладзіць ката, але той, зафыркаўшы, ускочыў на лапы і выгнуўся, як вялікі чорны абаранак. На хвасце ў яго ўстала поўсць.

— Катапульт чортаў! — Сцяпан вылаяўся на ўсю вуліцу. Яго раптам ахапіла злосць на ўсё на свеце. У яго заляскалі зубы. Ён адчуў, што мерзне, і падняўся, каб ісці аж у канец вёскі, за лагі, дзе ён паставіў машыну ў сваёй мачыхі, Альжбеты Канешлі.

Калі ён ішоў вуліцай, чуў, як з хлявоў пахла сенам, як недзе за аселіцамі ў тумане пісклявіла качаня, адбіўшыся ад маткі.

На ўсходзе, у кутку за вёскай, па небе як бы хто расплёхаў размешаную гліну, бралася ранішняя зара. На вуліцу краўся дзень.

5

Што ён уграз, Сцяпан пазнаў адразу, калі матор аж зазвінеў, як напятая струна.

Ён даў назад: колы круціліся на месцы, і праз аконца ў кабіне было відаць, як асядае кузаў. Здалося, што паніжэла сядзенне. Сцяпан выключыў счапленне; выцер белыя пляйстры на паўбацінку. Дастаў з кішэні памяты пачак папярос, закурыў і плюнуў. Саскокваць не трэба было, ён проста ступіў на траву: падножка ляжала на самай зямлі.

Абышоў вакол машыны, згінаючыся і заглядаючы пад рысоры, якія аселі на гнілыя альховыя абломкі, пасля адышоўся і глядзеў на скошаны зашыек на балота, якое адгэтуль ішло лесам да Сцешыц. Яно было роўнае і зялёнае, як вясной: на ім парасла атава. Ля бярэзніку, відаць, дзе сушэй, — адзін ля аднаго стаялі два рудаватыя худыя стагі. Ля мастка, што быў воддаль ад дарогі, і па якім некалі тралявалі з бору дрэва леспрамгасаўцы, і па якім хацеў рыскнуць праехаць і Сцяпан, тырчалі дзве сухія тычкі. Насупраць іх з аднаго і другога боку зашыйка вылазілі з балота два новыя сасновыя слупы: тут ішлі межы.

Убачыўшы над зашыйкам канюха, ён успомніў, як сёння раніцай прыйшла ў хлеў будзіць яго Альжбета, дзе ён спаў на сене. Пасля, калі ён мыўся на двары ля студні, бачыў, як яна на лагу, згінаючыся, збірала ў падол пер'е — там хадзілі калгасныя гусі. Згіналася аж на каленечкі: была хворая і нядужая.

— Усё роўна ў пярыне не пахаваюць!.. — выплюнуў ён з рота акурак і, уваліўшыся ў кабіну, уключыў счапленне і націснуў на газ.

Матор роў на ўвесь лес, дрыжаў, і здавалася, вось-вось выскачыць з-пад капота. Сцяпан варушыўся, напінаўся, пацеў, выціраў рукавом пот з ілба і зноў са злосцю сціскаў рукамі чорны каструбаваты руль. Глядзеў, як трасецца за шыбамі зямля, і яму здавалася, што трасецца, апусціўшыся на каленкі, Альжбета, трасецца, седзячы на край стала, Волька, трасецца ён сам, точачыся пад раніцу ў сена і не могучы ніяк сагрэцца. Ён у сене, так і не сагрэўшыся, заснуў знянацку. Доўга пасля яшчэ падхопліваўся са сну: здавалася, што недзе на ферме пажар. Там бралася ўзыходзіць сонца. І калі ён зноў зводзіў павекі, — перад ім сядзела на рог стала Волька, і ў вачах у яе была радасць...

У кабіне стала горача — пераграваўся матор.

«Аж пара чхае з радыятара», — падумаў ён і, скінуўшы газ, выключыў зажыганне. Па прывычцы хацеў забраць у кішэню ключы, але махнуў рукой, і яны на тасёмцы доўга бразгалі па цьмяным шкле ўжо сапсаванага пасля капіталкі спідометра. Не вылазіў, думаў цяпер пра Пецю Гурбана.

«У калгас папёрся снапы на машыну нагружаць. Калгас яму трэба... Спадніца Ліліна ў галаве. Памог бы тут. Займаў толькі ўчора месца ў кабіне ўсю дарогу. Падбяры, падвязі бясплатна. Ласку зрабі!»

Выцягнуўшы пасля сядзенне з машыны, ён усеўся на яго, што мядзведзь на муравейнік, і доўга курыў, гледзячы, як за старыя асіны апускаецца вячэрняе сонца. Дзень стаяў гарачы, і цяпер пахла з лесу яловай смалой і багуном — недзе адтуль, з другога боку балота. Там пачынаўся барок, парослы саснячком і белым мохам. За ім лысела пасека, куды вяла гэта праклятая грэбля, дзе леспрамгас за зіму выразаў аж тры кварталы — усю пушчу, дзе некалі стаялі кутузаўцы. Ад іх яшчэ засталіся нават цэлыя зямлянкі. Абгарэлі толькі ад агню, а дрэва не пагніло. Пасека ўся ў шліхтах, аж адгэтуль відаць...

Убачыўшы, што зверху на колах пачынае засыхаць гразь і бялець падзолісты пясок, ён вылаяўся і ўсхапіўся з сядзення. Стаўшы на каленкі і не чуючы, як мокнуць ногі, ён пачаў адграбаць альховым паленам гразь з-пад задняга кола.

Пачуўшы, як над самай галавой застракаталі сіваваронкі, што сарокі, ён спалохаўся і плюнуў.

Зноў стракатала, недзе ўжо воддаль на дрэве, сіва-варонка, — ён не зважаў на яе: стаяў па самыя калені ў гразі, сартуючы пад машынай альховыя абломкі...

Не чакаў цяпер чалавека і, калі пачуў, што нехта кашляе над ім, не паверыў, падумаў: сіваваронкі. І калі ўжо нехта смела штурхнуў яго ззаду ў плячо, — суцішыўся і азірнуўся, угледзеўшы нечыя бліскучыя новыя гумовыя боты.

— Здаро-оў! — пачуў ён залівісты голас і пачаў вылазіць з-пад машыны.

— Здароў, каб па табе поп зароў, — адказаў ён, яшчэ добра не пазнаючы, што перад ім Аверка са Сцешыц, аж пакуль той, заплюшчыўшы вочы і пакруціўшы галавой, не засмяяўся:

— Хі-хі... А бадай ты... Ды я ж цябе адразу не пазнаў.

Аверку было гадоў пяцьдзесят, але выглядаў ён молада і твар у яго быў нейкі хлапечы. Можа, таму, што ў яго і пад старасць расла русая барада і ён яе галіў раз у тыдзень — у суботу, калі ішоў да каго чужога памыцца ў лазні. Учора была субота, але Аверка не пагаліўся, — відаць, ніхто ў вёсцы не паліў лазні, у Сцешыцах летам рэдка тапілі лазні, — і ў яго адрасла ладная бародка, з-пад якой высвечваў чырвоны твар: Аверка быў п'яніца. Пасля вайны ён стаў лесніком — прапіваў лес, аж пакуль не выгналі. Пайшоў пасля ў леспрамгас. Быў то возчыкам, то грузчыкам, цяпер — вартаўніком: глядзеў шліхту, ездзіў разам з «пэтээс станцыяй», як ён казаў, і пільнаваў электрапілы на эстакадах.

Стаяў ён цяпер ля Сцяпана ў новым картовым касцюме і ўсё сіпеў:

— Хі-хі-і-і... А я думаў, хто гэта?.. Але я цябе злавіў... Знаю: паленца хацеў ускінуць. Метраў бярозавых — машынку нагрузіць, а ночкай — фіць. — Ён быў змоўк, пасля перамяніўся з нагі на нагу, што конь, якому абрыдла стаяць у гразі, і сказаў, ціха і не смеючыся: — А яны ёсць. І бяроза ёсць. Цэлы бор вуньдзека... Толькі не там ты хацеў пераскочыць цераз гэты зашыек. — Ён убачыў, што Сцяпан на яго падняў вочы — слухае, і зноў стаў залівацца: — Тут толькі адзін наш Глымбоцкі на сваім ЗІСу напрамую рве. Я і думаў, што гэта Глымбоцкі... Але ж, думаю, чаго гэта ён у нядзелю. Нікога ж на стакадах няма, толькі я. Чаго гэта ён, думаю. Але ж гэта ты, я цябе адразу і не пазнаў...

— На, закуры... — перабіў яго Сцяпан і падаў пачак папярос. — Адну вазьмі... — дабавіў ён, калі ўгледзеў, што Аверка панёс пачак у кішэню пінжака. — Я сказаў: закуры... І сядзенне ўкінь у машыну, а то з нагамі на яго ўзаб'ешся, а я тады буду выёрзваць гразь...

Аверка зрабіў усё са спрытам, але папярос не хацеў аддаваць.

— Давай сюды, брат. Я сказаў: закуры, — Сцяпан выцягнуў сваю доўгую руку, — і давай вунь тыя «метры», што ля вывараткі, пад машыну...

Аверка разявіўся, і папяроса выпала ў яго з рота. Пасля ён цюпаў гумовікамі па гразі, адыходзячыся ад Сцяпана задам. Вусны ў яго скакалі, нібыта ён сёрбаў гарачую ваду, вочкі зрабіліся маленькія-маленькія, як вушка ў іголцы.

— Дык жа я... Як гэта? Ды мне... Самі...

Аверка, баючыся, упіраўся.

Калі Аверка прывалок сырую асінавую плашку да машыны, Сцяпан калупаўся ў гразі пад кузавам — тырчалі толькі яго ногі з закасанымі на лытках штанамі. Аверка пасмялеў:

— А я думаў, што гэта наш Глымбоцкі дунуў напрамую. Галава садовая... П'е і лупіць цераз балота. Але ж думаю, чаго ён у нядзелю?..

Сцяпан маўчаў, варочаючыся з боку на бок, і Аверка падсунуў плашку яму да самых ног:

— Х-хі... Знаю, паленца хацеў ускінуць... Але калі ты мне не зробіш... — Аверка памаўчаў. — Усе так робяць. Ты маеш. Цэлы кузаў недзе з горада баб падкінуў. Нашы шафёры, Глымбоцкі, вунь, якая тут дарога, а маюць... А ты...

— Не трубі нада мной. Занясі плашку на той бок...

— Не трубі, не трубі... — закрычаў Аверка. — А ты мной не папіхай! Камандуе. Я думаў, ты за гэта... А то я нумарок ад тваёй машынкі на паперку і — куды следуе. А там з цябе — чык-чырык, не гэта ўрвуць.

Сцяпан заварушыўся і пачаў вылазіць з-пад машыны. Аверка сцяўся і панёс плашку на другі бок пад кола.

— Ідзі сюды...

Пачуўшы, што яго клікнуў Сцяпан, ён вярнуўся з плашкай у руках.

— Хі... Я гэта так сказаў... Дзеля слова...

— Я табе нумарок скора на носе як чык-чырыкну... Асмакаваўся, відаць...

— Сцяпан... Сцяпанка... Ды я што? Я ж нічога. — Аверка мітусіўся, бачком падаючыся на сухое, бы хацеў уцячы.

— Не сіпі... Я знаю цябе... — Сцяпан ступіў да яго, атрасаючы ад гразі рукі. — І каб толькі можна мне было даць сабе волю... Я цябе, як плашку, у гразь бы... Смоўж... Толькі я пэцкацца не стану. А вот якія ты тут нумаркі з дрыўмі адкалваеш — дзе-дзе, а ў леспрамгасе знаць будуць. Можаш на ўсе чатыры стараны... Бяжы!

Сагнуўшыся, Аверка быў адбегся з дарогі. Але Сцяпан больш на яго не глянуў, перагнуўся ў паясніцы, ускочыў у кабіну. Калі зараўла машына, Аверка закрычаў:

— Сцяпан!.. Ты гэтага не зробіш! Ты не скажаш... Я табе яшчэ сам за гэта магу не такую ласку... Што тая машына дроў... Толькі ты не скажаш. Нада мной вісіць ужо... Ты не скажаш...

Лежачы зноў пад машынай, пад якую цяпер ледзь падсунуўся, — яна так асела, што на карданны вал наматалася сырой травы, — Сцяпан чуў, як яго просіць Аверка, цёпкаючыся ззаду па свежай гразі, якой накідалі колы. Адлягала злосць. Нарэшце ён, забыўшыся на Аверку, сцішыўся пад машынай і доўга ляжаў. Тады вылез, выцер аб траву рукі.

— Заткніся! Ён яшчэ тут!.. — закрычаўшы, ён пачуў, як і па лесе пайшло рэха. Вечарэла, з балота ўжо не было відаць сонца. Дым вісеў у кустах, як туман, не распаўзаўся. — Рысора... Лопнула...

— Дзе? Рысора? Якая рысора? — Аверка зноў забегаў каля яго. — Гэта не жартачкі. Я знаю. У Глымбоцкага раз... Дамкрат трэба. Можа, я што памагу... Можна збегаць на бор, адамкнуць кладоўку і ўзяць лом ці лапату. А то і рысору. Там усё можна знайсці, парыўшыся добра.

Сцяпан не слухаў яго. Абышоўшы разы два вакол машыны, ён прысеў і доўга глядзеў пад заднюю вось, думаючы. Пасля ўскочыў:

— Капіталка! Пасля капіталкі ЗІС! Галовы б іхнія ў капіталку...

— Ага... Капіталка. І я кажу. Капі-аталка. Рукі бог ведае дзе...

— Вось што, — перабіў Аверку Сцяпан, — чашы ў вёску.

— Як? У вёску?

— У вёску.

— А стакада? Там пілы, там тросы... Там усё... Не-не...

— Надта пра мяне не трубі, — Сцяпан усё не падымаўся. — Знойдзеш Пецю Гурбанчыка. Чуеш? Са мной той прыехаў. Знойдзеш ці на ферме, дзе снапы складаюць, ці ў Юлькі. Хай шафёра калгаснага бярэ. З машынай. Гурбана Пецю! Не чуў? — Сцяпан раптам ускочыў на ногі. — Знойдзеш. Ён усё знае, што к чаму. А не — то твая галава на карку для чаго?

— Ды я... З мілай душой. А стакада? Можа, Глымбоцкі падскоча...

— Ды ну яго... твайго Глымбоцкага... — Сцяпан ішоў проста на яго, разгінаючыся, і адтаго рабіўся вышэйшы і шырэйшы ў плячах. — Пойдзеш балотам. Бліжэй. І каб Гурбан мне дацямна тут быў. З шафёрам...

Аверка скокнуў са старога драўлянага насцілу ў высокую, неабкошаную рудую траву і зацёпкаў па вадзе.

— Глядзі стакаду!.. Глядзі стакаду! — крыкнуў ён ужо ад стагоў. — А калі будзе Глымбоцкі...

Сцяпан не разабраў, што трэба рабіць, калі будзе Глымбоцкі.

Ён доўга стаяў і глядзеў услед Аверку; глядзеў, як далёка за імшарамі заходзіць сонца. Пасля яму здалося, што недзе там пажар, што агонь бяжыць верх лесу аж сюды, у зашыек на балоце. Калі ён глянуў угару, убачыў недалёка на сухім бары старую высокую рабіну, усю чырвоную ад ягад. Яны аж гарэлі: іх яшчэ даставала сонца.

Ён глядзеў на рабіну і бачыў, як і яна пасля пачала стухаць. Тады ў яго заныла ўсярэдзіне: ён успомніў Вольку.

6

Усе гэтыя дні стаяла на пагодзе, а сёння раніцай узняўся вецер, запахла зямля, з-за ракі пацягнуліся на вёску хмары. Закрычалі кнігаўкі, бліскаючы белымі грудкамі на чорным небе, — прыляталі з выгану ў Сцешыцы аж на аселіцы.

Збіралася на дождж.

Сцяпан апёрся на плот і глядзеў на пагорак, дзе з-за чорных хмар-тулягоў выкочвалася сонца, як вялікі нагрэты камень з печы.

З фермы вуліцай пагналі коней. У другім канцы вёскі за гумнамі рыкала скаціна.

Сцяпан згледзеў, як па загуменні, недзе адтуль, з Вольчынага гарода, пагнаў карову хлопчык у нечым чырвоным. Махаў дубцом і пускаўся подбегам: скаціна была ўжо далёка за гумнамі.

Спяпан быў злякнуўся і падаўся ўвесь на плот, аж недзе спаднізу затрашчалі жэрдкі.

«Валерка...» — падумаў ён, і ў яго зашчымела ўсярэдзіне. Хацеў закурыць — не знайшоў сярнічак. Трэба было ісці куды ў хату, але ён не крануўся, павіс яшчэ больш на плоце.

Калі з-за хлева дзьмуў вецер, Сцяпан падстаўляў яму твар, тады свяжыла і знімала сон. Нават плечы ў халадку пераставалі балець і не ныла спіна.

Ён з таго самага часу, як схаваўся з вачэй Аверка, прасядзеў пад машынай да самага цямна. З вёскі Гурбан з шафёрам прыехалі толькі ў поўнач. Машыну вытарабанілі, пасля ўсю ноч, расклаўшы агонь, сядзелі пад «заднім мастом» ля Альжбеты на вуліцы.

Сёння раніцай на двары ён доўга думаў, што ўсё ж нязручна ехаць паражняком, — гэтулькі навалаводзіўся. Машыну сюды ён загнаў яшчэ ноччу, бо, калі ехалі з лесу, успомніў, што пад хлявом у Альжбеты ляжаў клён. Вазы са два бярвення. І не доўгае. Немаведама для чаго яго згрузілі тут. Відаць, некалі Альжбета купіла дроў у шафёраў, і клён гніе пад хлевам у гнаі.

Падагнаўшы машыну да самага хлева, ён адкінуў борт і адзін цягаў у кузаў калоды. Угрэўся і распарыўся, варочаючы шліхту, каб выбраць што лепшае.

...Пахла клёнам на ўвесь двор. Здавалася, што гэта з хаты пахне рашчынай, — замясілі хлеб у вялікай дзяжы, як заўсёды рабіла яго маці, калі Сцяпан быў малы. Ён дрэнна помніць маці. Здавалася яшчэ, што на дварэ вясна. Пад платамі ляжыць лёд, не хоча раставаць, бо на ім гурба трасочніку — за зіму на двары шмат было дроў. Зіма стаяла халодная, Сцяпан помніць тую зіму, — тады ён быў у лапцях і адмарозіў на назе вялікі палец. Халодная была і вясна. Ветраная — гнала пясок з загумення аж у вёску. Але затое было ціха ў лесе. Ціха і добра. І там яшчэ пад мохам ляжаў лёд, але Сцяпан бегаў ужо за бацькам спускаць кляновы сок. Тады Сцяпан быў такі ж, як цяпер Валерка, і бацька яго вунь як любіў. Тады пахла клёнам і хлебам на ўвесь лес.

На двары пахла клёнам...

Сцяпан, апёршыся на плот, доўга глядзеў на загуменне, дзе на полі ў лазе стаялі дзве старыя асіны. За імі быў лес. Далёкі, цёмны і сіні. Недзе сыры яшчэ ад расы. Захацелася пераскочыць цераз плот і пабегчы па бульбянішчы туды, дзе маладзенькі сасняк. Там ямы, там хаваюць на зіму бульбу. За імі — пасека. Там ён пасвіў некалі кароў...

Вецер налятаў цяпер аднекуль з вуліцы, і ў плоце ныла сухая трава. Але ён угледзеў пасля, як варушыцца ў гародзе ад ветру бульбеўнік, — гэта туды далей, дзе вецер дзьмуў з поля.

З-за хаты на гарод глянула сонца, і Сцяпан убачыў, як увесь бульбеўнік стаў белы, нібыта найшло снегу.

Гэта цвіла бульба. Сцяпан не бачыў ніколі, каб так яна цвіла. Ад хаты да самай мяжы, дзе расла яблыня-дзічка, гарод быў усыпаны белым цветам. Белым і густа-сінім... Сцяпан не помніць добра: сінім, мусіць, цвіла сібірка. Белым — гэта паспешка, ён ведае. Ён капаў яе колькі вунь у гародзе. А тую, што цвіла сінім, маці заўсёды крычала, каб не падкопвалі...

Сцяпан успомніў, як увосень, калі яны выбіралі бульбу ў тым гародзе, што ля фермы, на вёску наляцелі нямецкія самалёты і пачалі кідаць шашкі. Загарэлася пуня. Яны пабеглі наўцёкі — у Лазу на загуменне. Сцяпан помніць — бяжыць, а ўверсе недзе стукае кулямёт. Фюр-р-р?.. Фюр-р-р!.. — ляцелі пустыя гільзы. Сцяпан сам іх збіраў у Лазе.

У Лазу пагнаў карову Валерка...

Сцяпан выпрастаўся і доўга яшчэ глядзеў на загуменне і на гароды, дзе над лесам хавалася ў хмары сонца. Пасля падышоў да машыны, закрыў і зашчапіў кузаў. Узбіўшыся з нагамі на яловы калок, падняў яго з зямлі і ўскінуў на машыну. Знайшоў у машыне — у адтуліне-скрыначцы пад пярэднім ветравым шклом — даўні, запэцканы ў мазуту карабок сярнічак, закурыў.

Матор доўга чхаў, і машыну давялося завесці ручкай. Стукнуўшы дзверцамі, Сцяпан адпусціў тормаз, і машына сама пакацілася да варот: двор быў пакаты.

На вуліцы ён доўга сігналіў, думаючы, што трэба ж забраць Гурбанчыка. Хлопцу ж на работу, і той позніцца праз яго, Сцяпана.

Сігналячы, ён і наклікаў зноў бяду на сваю галаву. Аднекуль з гародаў, пераскочыўшы цераз плот, на вуліцу выбег Аверка і, махаючы рукамі, кінуўся ледзь не пад машыну. Быў чыста паголены, надзеў і чыстую шэрую кепку — яшчэ больш памаладзеў.

Сцяпан узяў на тормаз. Аверка спрытна з тратуара ўскочыў на падножку і праз апушчанае шкло ўсунуў у кабіну галаву.

— Сцяпан... У мяне душа свярбіць. Не губі. Ну, можа, калі што, сам ведаеш, сам ехаў і набраў, во, недзе. А мяне з работы...

— Чаго ты хочаш? — Сцяпан націснуў на газ, машына зараўла, і Аверка зноў закрычаў:

— Не губі!.. Ты можаш зрабіць, я знаю. А што тады мне?..

— Ану адсюль! Гэта табе не сані, хеўра... Націснуўшы на газ, ён павярнуў да частаколу і штурхануў Аверку ў плячо. Той саскочыў з падножкі і, пачуўшы за плячыма частакол, прыстыў да яго.

Сцяпан затармазіў аж ля Юльчынай хаты, дзе начаваў Пеця Гурбан. Убачыўшы на другі бок вуліцы за рабінай Панкову будыніну з забітымі вокнамі, дзе ўчора былі танцы, Сцяпан скорчыўся ўвесь у кабіне, адвярнуў галаву, адчуўшы, як злубянела спацелая сарочка і рэзала шыю.

— Дзе Пеця? — крыкнуў ён на двор.

— А дзеткі... Дык ён жа і спаць не лёг. Цэлую ноч недзе... Учора — дык на танцах, удзень снапы вазіў, а гэтую ноч зноў недзе... І не заснуў, не прылёг... — пачуўшы яго, Юлька ішла да варот.

— Паедзе ён ці не?

— А дзеткі... Ды ён жа... Пабег на аўтобус. Я ж кажу: і не заснуў. Намардуецца ў дарозе... Пакуль да той шашы. Я яму казала: пачакай. А ён... Спяшыць... Прыехаў, во, і не аддыхнуў...

Завярнуўшыся на лажку, Сцяпан імчаў праз вёску як шалёны, помніў толькі, што трымае нагу на тормазе і глядзіць перад сабой.

На вуліцы з зямлі падняліся гусі...

Сцяпан збавіў ход і пачаў сігналіць. Высунуўшыся з кабіны, ён бачыў, як разбягаюцца белыя гусі якраз ля Вольчынай хаты...

Звярнуўшы з вуліцы на дарогу, ён памчаўся да маста. Але трэба было яшчэ «напаіць машыну», і ён падумаў, што яму цяжка сёння выбрацца ў дарогу.

7

Вядро ляжала ў кузаве, і Сцяпан сплюшчыў яго кляновымі чуркамі. Выцягнуўшы цяпер і разагнуўшы — паставіў бокам на падножку і падціснуў зверху каленам, — ён подбегам пусціўся з горкі да рэчкі. З гэтай горкі ён, калі быў малы, толькі раз з'ехаў на самаробных лыжах... Успомніў, што ён баіцца і цяпер з'язджаць з гары на лыжах...

Мост цераз раку ляжаў зусім нізка, над самай вадой, але пад ім было каменне; вялікае, аброслае мохам, яно, мокрае, вытыркалася з вады, і тут можна было прымасціцца, каб не зачарпнуць гразі: рака была мелкая. Рака ля Сцешыц заўсёды была мелкая, нават вясною рэдка разлівалася, і Сцяпан падумаў, што партызаны ў апошнюю блакаду, калі чакалі немцаў, дарэмна спалілі мост. Сцяпан помніць, як і ён тады — і ўсе дзеці з вёскі — насілі з фермы ахапкамі салому на мост. Пасля яе падпалілі партызаны. Новы мост — яго зрабілі толькі перад самай вайной — быў на высокіх палях, увесь з сасновых смаляных плашак. Гарэў ён чорным дымам ад палудня да вечара. Тады была пагода, і палі вытлелі за ноч да самай вады. Не пагнілі, яшчэ і цяпер тырчаць з вады...

Засіліўшы вады, Сцяпан цяжка падымаўся на горку, гледзячы пад ногі. Калі ён нарэшце зірнуў на дарогу, то ўбачыў ля маста хлопчыка. Той стаяў да Сцяпана плячыма, махаў дубчыкам і глядзеў пад задзёрты капот у машыне, дзе, пасапваючы, пыхаў матор. Хлопчык быў у чырвонай кашульцы і штоніках на шлейках, — адна шлейка з'ехала з пляча... Сцяпан заўважыў яшчэ, што адна калошка ў штоніках у хлопчыка падкасана да калена, а другая, што целяпалася па назе, была мокрая і ў жоўтым пяску. Хлопчык не чуў, што ў яго за плячыма чалавек, падскочыў раптам да машыны, ткнуў дубцом туды, дзе лётаў прапелер, і зноў адбегся — проста ў рукі Сцяпану.

— Ах ты... — Сцяпан схапіў яго за шлейкі. У кулак заграблася разам і ягоная чырвоная кашулька. Сцяпан адчуў, што яна мокрая і халодная. — Я цябе зараз з галавой у матор, калі ў цябе рукі доўгія... Што маўчыш? Ты што?.. Гэта ты?.. Ну я ж табе... Дык гэта ты?..

Сцяпану раптам захацелася, каб хлопчык закрычаў, як толькі можа, тады б ён выпусціў яго, і той знік бы адразу з вачэй дзе-небудзь за плотам у бульбеўніку. Але хлопчык маўчаў, толькі пачаў часцей дыхаць, павярнуўшы галаву і гледзячы яму, Сцяпану, проста ў вочы. Сцяпану стала горача: ён не ведаў, што рабіць.

Гэта быў Валерка.

Сцяпан даўно адпусціў руку, разагнуў пальцы, што былі ў кулаку, і даланёй выцер пот; пасля прыгладзіў пасму валасоў на лбе і паскроб патыліцу.

— А я нічога і не рабіў... — залапатаў раптам хлопчык, замахаў рукамі, як злоўленая птушка крыльцамі. На зямлю ўпаў дубчык. — Бо каб што зрабіў, то заглох бы матор. А ён не заглох... А ён не заглох...

— Ну добра... — Сцяпан адчуў, што голас у яго грубы і дрыжыць. — А чаго ты тут?

— А я ўвідзіў тваю лайбу...

— Што? Што?

Хлопчык падняў дубчык, адбегся, глядзеў Сцяпану ў вочы і маўчаў.

— Хто цябе навучыў?

— Леспрамгасаўцы. Яны катаюць у кабіне. І Жук, і Вярбіцкі... Я ў кабіне ездзіў...

— Гм... — Сцяпан збіў даланёй накрыўку з радыятара і, падняўшы вядро, пачаў ліць у трубку ваду, пазіраючы коса на Валерку. Яму кінулася ў вочы, што той мурзаты і босыя яго ногі ў гразі. Тая, што відаць па калена са штаноў, абдзёрта ля шчыкалаткі... Сцяпан заміргаў вачыма, яму дыхнула ў твар парай з радыятара, пасля апусціў руку з вядром і доўга не зводзіў вачэй з хлопчыка, аж той засоўгаў ножкай па пяску. Тады Сцяпан перавярнуў вядро дном угару, не зважаючы, што цэдзіць гразь на паўбацінак.

— Ну, мне, брат, ехаць трэба... — сказаў ён хутчэй самому сабе: трэба ж нарэшце выбрацца ў дарогу, але цяпер адчуў, што зрабіць гэта яму будзе цяжэй, чым калі.

Валерка яго не слухаў. Падышоўшы да самай падножкі, гладзіў даланёй бліскучае сядзенне, не выпускаючы з рук падсохлага лазовага дубчыка.

Сцяпан паволі падышоў да кузава, ускінуў на кляновыя калоды вядро і, вярнуўшыся, стаў ля кабіны, гледзячы праз зашклёныя дзверцы на Валерку. Адтуль на яго зірнуў высокі рослы чалавек — шкло павялічвала, — і Сцяпан уздрыгнуў. Яму раптам здалося, што на дарозе поўна пяску і ён уграз па калені.

Яму захацелася гаварыць і гаварыць з Валеркам: ён не малы, хоць яго галава толькі дастае да сядзення. Ён такі, які здаўся праз шкло, хоць Сцяпан другі раз праз шкло і не хоча глядзець на яго. Надта ўжо непрыгожы твар тады ў хлопчыка, выцягнуты, і вушы, як сподачкі. А сам Валерка прыгожы. І твар у яго прыгожы, кругленькі, і вушы маленькія, хоць і адтапырыліся, і вочы чорныя, аж круцяцца. І блішчаць, як у Волькі. І валасы ў яго цёмныя, як у маці. Толькі нос будзе такі, як у яго, Спяпана. І бровы так хмурыць...

Яму захацелася яшчэ ўзяць яго на рукі. Ён успомніў, што ні разу яго не браў на рукі, нават не падпускаў блізка, калі прыязджаў у вёску і быў у Волькі. І яна прывыкла да таго, заўсёды гнала з вачэй Валерку. Але ж тут нікога няма, ля маста, тут іх ніхто не бачыць. Не, тут іх усе бачаць, тут яны на відку ўсёй вёскі...

— А ты знаеш, хто я? — сказаў ён тое, чаго зусім не думаў.

— Ты — Сцяпан. Я знаю. Ты ўчора быў у нас, і ты перш быў у нас. Толькі ты горш за Жука і за Вярбіцкага. Ты баішся мяне падкатаць.

Сцяпан уздрыгнуў. Тое, што яму ніяк не магло прыйсці ў галаву, падказаў хлопчык, ягоны сын...

Сцяпан пасадзіць яго ў кабіну, падвязе, падвязе да другога маста, што на канец грэблі...

Ён доўга не рашаўся. Падняўся быў, ступіўшы на кола, у кузаў, узяў адкінуў да самай кабіны вядро — яно мазоліла яму вочы. Скочыўшы на зямлю, доўга глядзеў на вёску, тады за раку на выган. Адтуль несла рэдкія хмары, дзьмуў вецер... Ад машыны пахла клёнам.

— Ну, брат, скакай... Лезь сюды... А то ты змерз. Раніца халодная. А ты мокры. Мокры ўвесь. Лезь. Пагрэемся. А назад не будзеш баяцца ісці? Я цябе далёка не павязу. Да таго маста. Добра?.. — Сцяпан нават не ведаў, чаму ён гэтак многа гаворыць. Як бы яго за язык што цягне.

— Я і не баюся, я і не змерз. Гэта ты баяўся мяне ўзяць, — Валерка быў ужо з дубчыкам у кабіне. Сцяпан захлопнуў з яго боку дзверцы і падумаў, што ў хлопчыка не дастаюць яшчэ з сядзення да падложкі ногі.

Доўга ехалі па масце, сунуліся памалу, што на кані: Сцяпан ведаў, што пад коламі недзе ўгінаюцца старыя сасновыя легары. На грэблі было яшчэ горш. Разбалабошаная ў слату, яна цяпер была ў глыбокіх калдобах. У кабіне тармасіла і кідала ўперад. Валерка саскочыў быў з сядзення і ехаў стоячы, аж пакуль Сцяпан не пасадзіў яго зноў.

— А ты, брат, гарачы...

— Гэта ў кабіне.

— А колькі табе гадоў будзе, ці ведаеш?

— Пяты.

— А зваць як?

— Валерка.

— А прозвішча?

— Ляпеха.

— Гм...А па бацьку? Гм...

— Не знаю. А ў цябе дзе ўключаць агонь? Я ў Вярбіцкага дык знаю дзе... Ля руля пацягнуць трэба... А сігнал у цябе, як у «Пабедзе»? У Вярбіцкага дык як у «Пабедзе».

— У Вярбіцкага твайго, відаць, МАЗ. У МАЗах такія сігналы. А Вярбіцкі цябе часта вазіў?

— Не. Адзін раз праз вёску. І я сігналіў...

— І мама не крычыць на цябе?

— Мама — дрэнь. Крычыць і будзіць кожную раніцу праганяць у поле карову...

— Хто цябе так вучыць, хлапец? Ты, брат, не тое гаворыш. За такое даюць дзягі. Вушы рвуць.

Валерка змоўк, зачмыхаў і пачаў азірацца па баках.

— Не бойся. Ды я, брат, нічога. Я, брат, толькі так. Толькі ты такое пра матку не гавары.

— Угу... — Валерка выцер рукавом нос.

— А цяпер адкасай калашыну, і ты будзеш як мужчына.

Валерка адкасаў калашыну дзвюма ручкамі і супакоіўся, хінучыся да Сцяпанавага пляча.

Сцяпан ехаў паволі, з калдобы ў калдобу, баючыся, што хутка кончыцца грэбля і яму трэба будзе высадзіць Валерку. Ён пра гэта цяпер не хацеў думаць, ён цяпер хацеў гаварыць і гаварыць з ім, каб нагаварыцца на ўсю дарогу, на ўвесь дзень... Нагаварыцца наперад, бо хутка ён высадзіць яго, высадзіць свайго сына, аднаго, недзе ў канцы грэблі ля маста. Высадзіць — і кабіна стане пустая. Пустая?

Сцяпан зірнуў праз акно на абочыну дарогі, дзе пачыналася за логам поле.

«Кабіна будзе пустая, як поле... Як поле?» — зноў падумаў ён і закратаў плячыма: было мулка.

У кабіне густа запахла дымам. Рабілася горача.

Трэба было пераключаць хуткасць.

— Асцярожна, брат. Бяры за руку. Падгонім нашага каня, а то чуць паўзём. Ты ж, брат, недзе прывык хутка ездзіць. Глымбоцкі ці, як яго, Вярбіцкі так, мусіць, не сунецца.

— Вярбіцкі... Глымбоцкі злосны і ніколі ў вёсцы не становіцца...

— Гм... Ты, брат, усіх шафяроў тут ведаеш.

— Угу.

— А сам кім ты хочаш быць?

— Шоферам. Як Вярбіцкі. І ў мяне будзе такая ж, як у яго, машына. І сігнал будзе такі, як у яго, ад «Пабеды». І я буду катаць усіх дзяцей з вёскі, як ён. Ён усіх катае. Сам становіцца і бярэ ў кабіну. Не любіць толькі, калі за прычэпам бяжыш. З дзягай тады... У-у-у... — У хлопчыка было гутаркі, як вады.

Паабапал грэблі, ля прарытых канаў, чарнелі нассованыя бульдозерам гурбы торфу. Ля адной кучы, што была бліжэй да канавы, стаяў і бульдозер, пабліскваючы на сонцы вычышчаным лемяхом, што вялізная жывёла срэбным зубам, як здалося Валерку. А Сцяпан падумаў, што ў Сцешыцах «марнуецца тэхніка» і бульдазерыст недзе «гультай» і «паваляка».

З кабіны добра было відаць — бы з якой гары, — што вада, мусіць, вясною, разрыла аплеценыя канавы: падмыла берагі і пакроіла іх на кавалкі, сцякаючы па разорах з грэблі. У канавах цяпер без парадку пахіліліся бярозавыя калкі і ляжаў на самым дне невысокі парканчык з доўгіх тонкіх бярозавых жэрдачак. Сям-там ён яшчэ тырчаў, уеўшыся ў глей і торф. Па ім пусцілася ўжо расці трава. Калі Валерка сказаў, што ён з дзецьмі бегае канавай аж да маста ў канцы грэблі лавіць курмялёў, Сцяпан падумаў, што бярозавы паркан ляжыць у канаве, як шкілет ад чортведама якой рыбы, і што сцешыцкаму брыгадзіру — Паўлюку — трэба даць па руках. Канавы заплываюць граззю, і хутка на грэблі трэба будзе зноў цягаць машыны трактарамі, як некалі.

Канавы з двух бакоў усё мялелі і мялелі, аж пакуль Сцяпан не здагадаўся, што канчаецца грэбля. За мастком на лагу пасвіліся коні; нехта ў белай сарочцы пёрся насустрач з горкі на веласіпедзе. Пад ім на сонцы бліскалі спіцы, нібы пырскалі іскры.

Сцяпан не хацеў думаць, што яны прыехалі ўжо да маста, і падумаў пра другое: добра, што распагодзілася, вецер разагнаў хмары і ўлёгся, не чуваць яго. Зноў цэлы дзень пастаіць пагода, будуць у Сцешыцах звозіць з поля снапы на машынах, касіць у Кур'янаўшчыне ржышча і атаву на лагу ля сажалкі; зноў будуць лескатаць на грэблі калёсы позна ўвечары і ноччу, падымаючы за сабою руды пыл ад торфу, што густы туман. І пасля яму, Сцяпану, стукнула ў галаву, што дарозе няма канца. Па ёй ад мастка можна звярнуць на Кур'янаўшчыну па снапы, па ёй можна і ехаць прама ля школы і ля могілак, ехаць і ехаць, аж пакуль не выскачыш на шашу, дзе брук, дзе так не гушкае ў кабіне і дзе Валерка ні разу не ехаў. Можна ехаць далей, за масток, можна, — дарозе ж няма канца... Ехаць з ім, з Валеркам...

У Сцяпана нешта цёплае палілося ў грудзях, пасля стала горача ўсяму...

— А ты, брат, быў калі ў Сушкаве? Сушкава — вёска за Сцешыцамі.

— Быў. У магазін хадзіў з мамай.

— А за Сушкавам? Далей туды, на шашы?

— Не-е... — Нясмела зірнуў на Сцяпана Валерка, і ў яго загарэліся вочы.

— А хочаш, мы аж на шашу махнём? Гм?

— Хачу... — У Валеркі гарэлі вочы, і ён увесь раптам задрыжаў.

— А хочаш ехаць і ехаць... — Сцяпану было горача, ён выціраў з твару пот. — Ехаць цэлы дзень. Дзень да вечара.

— Х-хачу...

— А хочаш аж у горад? Да мяне ў горад?

Валерка маўчаў.

— Да мяне ў госці. У горад. Там, брат, трамваі і цырк. Там — звярынец на Камароўцы. Там, брат, мядзведзі, сланы, — сказаў ён і падумаў, што яму вунь як хочацца, каб Валерка паехаў з ім, і яшчэ падумаў, пасля ўжо: «Мае ж права з'ездзіць у госці сын да бацькі».

Валерка маўчаў.

— Ну, брат, як?..

Валерка раптам нечага заварушыўся, замахаў рукамі, аж падскочыў на сядзенні, у вачах у яго мільгнуў страх. Пасля Валерка супакоіўся і маўчаў. Маўчаў, схмурнеў і Сцяпан. Больш у Валеркі ён нічога не пытаўся. Яны мінулі масток, сталі падымацца на горку. Насустрач ім паплыла школа, пакрытая чырвонай бляхай.

— Сцяпан, а ты не маніш? Ты і прыходзіў учора, каб везці мяне ў горад?

Сцяпан зноў уздрыгнуў. Памаўчаў, як і Валерка.

— Не, брат, не. Не маню.

— А я хачу. Хачу ў горад і да мамы хачу...

На Сцяпана тады нахлынула нешта зусім незнаёмае... Яму захацелася выпусціць з рук руль к чортавай мацеры і падхапіць у ахапак гэта ўмурзанае хлапчаня... Ён памкнуўся быў увесь наперад, затармазіў пасля адпусціў тормаз, зірнуў на спалоханага Валерку — таго штурхнула было — і, паклаўшы яму руку на плечы, доўга ехаў, кіруючы адной рукой. Тады прыняў руку ў яго з плячэй і асцярожна пагладзіў па галаве. Пачуў, што валасы ў яго пасля машынкі шорсткія і што спацела рука.

«Якая сёння цяжкая дарога», — падумаў ён. Яму захацелася курыць, але ён не стаў.

— Ну вось і парадак... — нарэшце сказаў ён і падумаў:

«Да горада яно, брат, мусіць, для цябе далекавата... Я цябе — яшчэ трошачкі... Ну, вось сюды, да школы, ну... да могілак. Ну, скажам, да магазіна ў Сушкаве. Тут ты быў, ведаеш дарогу, вернешся сваімі малымі ножкамі назад, прыйдзеш дамоў да мамы, дабяжыш. А то цябе хопяцца дома... Хопяцца — і няма. — Ён доўга думаў: хопяцца. — Хаця мы, брат, з табою не малыя дзеці. Дадзім тэлеграму. З дарогі, калі ўжо на тое пайшло-паехала. Так і так. Сын у бацькі ў горадзе. Жывы-здаровы, таго і вам жадае...» Сцяпан доўга глядзеў на дарогу.

— Толькі ты, брат, нешта сцішыўся. Не спі. А так у мяне з табой хірым будзе кароткі. Станцыя Беразай...

Валерка зарагатаў...

— А я знаю, што гэта. А я знаю...

— Ну вось. Не спі. Угавор.

«Хлапчаня, — думаў ён. — Намарылася за раніцу, набегалася, надыхалася — засне як піць даць. Што птушка сцюцюрыцца. Вось табе і маеш. Вось табе і будзе горад. Сланы-мядзведзі. Горад... — Ён уздыхнуў. — А ў мяне, у горадзе, брат, дом. Ты, брат, не знаеш. Вялікі дом. На Сельгаспасёлку... Туды з Камароўкі два аўтобусы ходзяць. Дом сам строіў, тры гады. Ён у мяне на дзве палавіны, у адной тры пакоі, у другой... Кухня асобна. Веранды дзве. Я яго на нямецкі вугал... Вокны, брат, з аканіцамі. Аканіцы зялёныя, і веранда зялёная. Сёлета вясной у новую фарбу перашарсціў. Падмурак высокі, з цэменту. Яго я, брат, у белую фарбу ўзяў. У мяне, брат, дом, — ваўкоў ганяй. У мяне, брат, дом... Але ў ім пуста. У ім, брат, і не спяць, і не смяюцца дзеці. Не плачуць. Не б'юць талерак і акон. У мяне, брат, каторы год цэлыя вокны ў верандах. А каб ты быў... Ты б, я знаю... За табой шыбін не налатаўся б... А так, брат, яны цэлыя. Цэлыя, брат...»

Сушкава праехалі толькі краем: дарога вёскай не ішла. Па вуліцы гналі скаціну, і давялося пастаяць, каб размінуцца.

Калі зноў у вокнах закруцілася поле — пабегла назад, Сцяпан сказаў зноў:

— Не спі...

Валерка расчырванеўся ад духаты, на носіку ў яго выступіў пот. Вочы пасалавелі: закалыхала.

— Не спі, брат... — ціха сказаў Сцяпан і падумаў:

«Маё ты хлапчанё... Мы з табой, брат, паедзем проста да мяне, на Сельгаспасёлак. Мы з табой, брат, пачнём жыць па-мужчынску. Я, брат, і шмат не п'ю, а то і зусім кіну. Я табе і тэлевізар куплю, і рыбак... Я табе, брат... Я табе ўвесь дом аддам. Я строіў яго, бо думаў, што ў мяне пойдуць такія, як ты... Ажно... Але ў мяне ёсць ты. Ты ёсць у мяне. Табе нялёгка будзе ступіць да мяне на парог, не думай надта. Не думай, што гэта проста. Верка — яна як і ўсякая жонка. Што ты... Тут, брат, не скандал будзе, а нешта большае. Верка — то яшчэ Верка, а цешча... Але мы з табой — мужчыны. Мы, брат... А Верка... Верку я люблю... Каб не любіў — не жаніўся б. Праз Верку я, брат, згубіў быў цябе. Было. Але я яе люблю і не кіну. Яна разумная... Толькі... Толькі ці палюбіць цябе яна так, як я... Яна, брат, і мяне не ведаю ўжо, ці любіць. Хто скажа? Ды я ў яе пра гэта не пытаюся ўжо, ды і ні ў кога. Я, брат, яе люблю, колькі хочаш і каму хочаш пра гэта скажу. А яна? А яна і з другой змены пазней прыходзіць, і ў грыбы часта з «падругамі» ездзіць. І раз ноччу позна з'явілася — у «падругі» імяніны былі. Яно, брат, так. Не будзеш жа сачыць. Можа, брат, я і лішняе думаю пра яе... А Волька... Ты, брат, малы, ты нічога ў гэтым не разбярэшся, хоць і мужчына. Так, брат, выйшла. Толькі я цябе нікому не дам. Ніякаму экскаватаршчыку. Каб ён над табой... Ты, брат, мне сын. Ты сын мне... Вось так...»

Машына імчала палявой дарогай, уздрыгваючы на каменні. Калі Сцяпан, высунуўшыся з кабіны, азіраўся назад, згледзеў, як падымаецца ўслед за імі пыл і стаіць над дарогай. Недзе над лесам за Сцешыцамі вісеў дым, і далёка-далёка за ім жаўцелася поле — маленькая палоска. Калі ўгледзецца, — там былі відаць белыя будынкі, але на сядзенні страшэнна зыбала. Сцяпан падумаў, што ў пачатку дарогі заўсёды азіраешся назад, як нечага забыўся...

Ён павярнуўся, пакратаў плячом:

— Эх ты, мой сонны чалавек. Ты нават не пачуў бы, каб я табе пра ўсё гэта гаварыў. Ты, брат, спіш. Заваліўся мне за плечы і спіш. Ну што мне рабіць з табой? Што? Скажы. Я ўжо ў цябе пытаюся. Ты мужчына. Сам скажы. Тут, яно, Валерка, сур'ёзна. Гэта табе, брат, не ў хаванкі з дзецьмі гуляць у Сцешыцах на вуліцы. Тут ёсць бацька, маці, ёсць суд. Тут, яно, брат... Маўчыш усё? Ну а мне што рабіць? Што рабіць бацьку, у якога адзін сын... Гарачы, сонны... Босы, з абдзёртай ножкай... Ну, не маўчы!..

Валерка спаў.

Ля дзвюх старых разгатых бяроз канчалася дарога, што ішла ад Сушкава полем, і Сцяпан выехаў на шашу. Азірнуўшыся яшчэ раз назад, ён заўважыў толькі, як радзее і растае пыл.

1962

1

Трактар «ХТЗ» (у вёсцы мужчыны звалі яго: хрэн ты завядзеш) трэба было вартаваць кожную ноч далёка, аж у Жукаўшчыне — гэта за лесам у полі, кіламетры чатыры ад нашай вёскі.

Трактар быў адкапаны з зямлі адразу пасля вайны, пазалетась, як прыйшлі нашы. Яго не паспелі адагнаць у сельсавет — так было загадана, калі пачалася вайна, — і закапалі ў сосніку ля ям, дзе хавалі на зіму бульбу.

Стаяў ён цяпер звечара і ўсю ноч ля лесу ў Жукаўшчыне — пад Сырніцай. Днём на ім араў Красоўскі з Сушкава — шыракаплечы мужчына, — гнаў барозны ад лесу праз усё поле да Рабога Калодзежа і назад: удоўжкі недзе з вярсту. Стары, заржавелы ў зямлі трактар, цягнучы за сабой тры плугі, дрыжаў і тросся, здавалася, возьме і разваліцца на кавалкі: колы — сабе, матор — сабе.

Быў канец мая — аралі пад познюю сяўбу, — стаялі ціхія пагодныя дні, — і трактар ракатаў цэлы дзень, глушачы ўсё на свеце, і рокат ад яго плыў свежым зялёным лесам на край зямлі. Трывожны, пасляваенны, ён быў чуваць аж у вёсцы, змушаючы ўздрыгнуць, пастаяць і паслухаць, доўга гледзячы ў той бок у неба.

Кожны вечар, — калі сонца, звярнуўшы з паўдня, хутка апускалася над лесам, — узяўшы старую фуфайку пад паху, трэба было па нараду, які пісала Волька-брыгадзірка і вывешвала на канцылярыі, валачы ногі, бо страшэнна хацелася есці — пачыналася лета самага галоднага пасляваеннага сорак шостага — праз Бярэзавец, каб застаць Красоўскага на полі і прыняць ад яго трактар «у цэласці і сахраннасці», як гаварыў сам Красоўскі.

Ідзеш, сагнуўшыся і падымаючыся пад горку па пяску па зрытай каляінамі жвіраватай дарозе, ківаешся з боку на бок, перастаўляючы цяжкія, ватныя ногі, — і сонца ківаецца разам з табой збоку ў яловых вярхах, вялікае, жоўтае і зусім не грэе. Дрыжыць толькі, усё ў чорных мурашках... Мурашкі скачуць у вачах, калі нават на яго не глядзіш...

Трактар аціх, і ўгары над галавой зашумелі верхаллём сосны. Ціўкнула трывожна сініца, пырхнуўшы з-пад самых ног.

Значыць, Красоўскі заглушыў матор і сядзіць на «сядзенні» на плугах — на месцы прычапнога, без якога спраўляецца сам — і чакае «змены». Хоць ты бяжы...

Спачатку паказаліся з-за бярэзніку, які вузкай, як праз хату, паласой кроіў на дзве палавіны Жукаўшчыну, старыя калёсы з растапыранымі шырака ў бакі новымі белымі бярозавымі аглобнямі. На калёсах былі відаць дзве круглыя цяжкія бочкі. Адна, што стаяла ўперадзе, — з карасінай, другая, ляжачая, — з вадой.

Трактар, нейкі сагнуты, як змораны ад ворыва конь, стаяў ля лесу далекавата ад калёс з бочкамі — Красоўскі сёння «адкроіў» ладны кавалак пад ячмень.

— Познішся, познішся... А мне сёння раней трэба адлучыцца... — загаварыў Красоўскі, ссоўваючыся з плугоў з сядзення. — Хаця што? Пад распіску мне яго табе здаваць? Што, яго — ваўкі з'ядуць? На які хрэн ён каму патрэбен... Але ж не, перадай з рук у рукі, як качаргу ля печы... Загадана ж вартаваць аж з эмтээса. А эмтээсу загадалі з раёна. Зацягаюць... Адзін жывы матор на тры калгасы... — Красоўскі атрос з сябе пыл і павуцінне, павёўшы замазучанай рукой па твары, і ступіў на дарогу, цягнучы па зямлі ногі — яны ў яго балелі. — Фуфайку сваю я не бяру, дажджу доўга не будзе. Накрыешся...

Вялікая, чорная, запэцканая ў мазут фуфайка яго ляжала высака на рулі, як бацянова гняздо на адломанай зверху сасне. Трактар нечым цененька шыпеў і соп, трэнькаючы, — астываў. З радыятара ў яго капала вада — рэдзенька і манатонна.

— І ў кішаню маёй фуфайкі руку засунь. Не скажы табе, дык і не зробіш. Скарынка там чэрствая ад Сяльвестрыхі асталася... — Сяльвестрыха, у якой у вёсцы стаяў на кватэры Красоўскі, прыносіла яму днём палудзень. — Высахла і запэцкалася. Але зжуй... Зялёны стаў ад зялёных праснакоў з ліпы...

Красоўскі, звярнуўшы ад плугоў на ездавую дарогу, што вяла праз Бярэзавец у вёску, крыкнуў здалёку:

— Агонь не кладзі. Без агню цябе тут ніякі чорт не знойдзе. А агонь відаць здалёку, аж з Леснікоў. Закруціся ў ватоўкі і сапі. А калі ваўкі — лупі па жалезе...

Ён яшчэ нешта гаварыў, але яго ўжо было не разабраць. Пасля дарога звярнула ў лес, і ён схаваўся адразу з воч.

Падаслаўшы фуфайку на сядзенне на плугах, адкуль злез нядаўна Красоўскі, я сеў на яе і доўга глядзеў яму ўслед. Там, у зялёным, яшчэ ліпкім маладым бярозавым лісці, чыркала сарока, але яе нідзе не было відаць.

Перастаў сапці трактар, з радыятара не капала вада, сціхла сарока, і зрабілася так ціха і ў лесе і на ўсёй Жукаўшчыне, што аж шорах пайшоў па спіне... У тым баку, дзе схаваўся Красоўскі, сонца, вялікае і чырвонае, дагарала за соснамі ўвачавідкі, паявіліся дробныя камары, у вочы палезла машка...

Цямнелася. На сядзенні стала нязручна, вяло ў бакі галаву, можна было зваліцца пад плугі, і я злез з яго, забраўшы фуфайку, і падышоў да трактара. Ён ужо быў халодны і густа пах карасінай.

Тады я ўспомніў, што гаварыў Красоўскі, і, узлезшы на трактар, хуценька сцягнуў з сядзення вялікую цяжкую зашмальцаваную «ватоўку». Адразу я не ўгадаў — скарынка ляжала ў другой кішані...

Гэта быў кавалачак дамашняга хлеба, які пякла трактарысту Сяльвестрыха — ёй адпускалі са свірна муку — невялічкі, з дзіцячую далоньку, счарсцвелы за паўдня, укачаны ў мазут і карасіну, — відаць, Красоўскі пакінуў яго адумысла для мяне...

Я еў хлеб ужо ноччу, не спяшаючыся і не баючыся, што хто-небудзь убачыць, што я ем хлеб, гаркаваты ад карасіны і такі салодкі, што раставаў у роце сам.

Я еў хлеб, а ў канцы Жукаўшчыны з-за лесу, з-за Рабога Калодзежа выплывала поўня. Вялікая, круглая, чырванаватая між дзвюма ружовымі палосамі. З-пад Рабога Калодзежа пакаціўся на ўзаранае поле круглымі клубамі белаваты туман.

Апрануўшы сваю фуфайку — нацягнуў аж на галаву — і ўзяўшы фуфайку Красоўскага, я лёг ля самага трактара збоку на ладную зялёную траву, густую і мяккую, якую заўтра раніцай перакінуць і схаваюць пад чорнай раллёй плугі.

Фуфайку Красоўскага, нядаўна яшчэ новую, праштабнаваную і ўспухлую ад ваты — ён палучыў яе ў эмтээсе, — я акруціў каля ног, схаваўшы ў рукавы халодныя ступні.

Вечар быў волкі. У фуфайках я пачаў сагравацца, і мяне марыў сон. У Лесніках, самай блізкай адсюль вёсцы, доўгай, перасечанай пасярод надвае старасвецкай ездавой дарогай, заляскаталі па каменні нейчыя познія калёсы і забрахаў сабака, асцярожна, як баючыся. Калі прыслухацца, збоку ў ельніку, дзе Красоўскі часта хаваў з воч калёсы з бочкамі, яшчэ цінькалі патрывожаныя некім сініцы, рэдзенька і ціха, як перашэптваліся.

Поўня, вялікая і чырванаватая, узышоўшы з-за Рабога Калодзежа, павісла ўжо над Леснікамі. Паменшала і пабялела. Каля яе заблішчэла неба, хаваючы дробныя зоркі. Насустрач папаўзлі рыхленькія белыя палоскі.

Я ляжаў і глядзеў на поўню. На ёй, на белым застылым малацэ, былі добра відаць цемнаватыя плямы, як усё роўна пакінуў хто ад далані, дакрануўшыся рукой.

Яна была так блізка ад зямлі, што захацелася раптам падняцца і ўзляцець туды, дзе ціха, светла і радасна... Яна цягнула да сябе, як немаведама чым...

Здалося пасля, што яна свеціць дома праз акно ад гарода ў хату пад самы ложак. Ад яе вузкі белы квадрат — ад акна — ляжаў нейкім цёплым і насцярожаным дымным ценем...

Хацелася тады ўстаць з ложка, выйсці на двор і пайсці затуманеным логам да рэчкі — немаведама куды...

Поўня раптам пабольшала, зрушылася з месца і пачала падаць зверху на зямлю... На Леснікі, дзе ўсё яшчэ брахаў глухім голасам сабака...

Я ўздрыгнуў і адплюшчыў вочы. Змарыў быў першы сон.

Поўня вярнулася на месца. Белыя вузенькія рыхлыя палоскі зноў ляглі ў яе на дарозе.

Туман, прыплыўшы ад Рабога Калодзежа, схаваў бярозавую, доўгую, праз усё поле, паласу і разам з ёй калёсы з бочкамі. Толькі трактар чарнеў сваім вялікім, аж да зямлі, брухам і блішчаў пад месяцам белым, вышараваным аб пясок зуб'ем на колах. З радыятара зноў закапала вада, толькі радзей. Вылецеў з лесу і залапатаў крыллем кажан, чорны, ён добра быў відаць у сівым тумане.

Сагрэўшыся, я доўга ляжаў з адплюшчанымі вачыма. Поўня сышла ўжо з Леснікоў і вісела высака ўгары над Ямскім — недзе на паўдарозе да нашага Заздроздзя. Беленькая і круглая, прыплюшчыш вочы — ад яе адразу адскоквае дзве, а то і тры такія поўні, — яна плыве і плыве насустрач белым кучаравым палоскам, пакуль зноў не зрываецца і не падае на лес...

Зноў спопаразку адплюшчваеш вочы і глядзіш на яго, спалохаўшыся і натапырыўшыся. Ціха, толькі кажаны мітусяцца над трактарам, даганяючы адзін аднаго, нават папіскваюць, і ўсё капае з радыятара вада.

Праз якую гадзіну, калі зноў упала зверху поўня, здалося, недзе на самы трактар, я ўжо не змог адплюшчыць вачэй. Падцягнуў толькі да сябе ногі, сагнуўшы ў каленях...

І калі недзе нада мной, там, дзе нядаўна вісела маленькая белая поўня, заракатаў на ўсю ціхую раніцу трактар, я ўсё яшчэ не мог адплюшчыць вачэй. Аж пакуль Красоўскі, нагнуўшыся да мяне, не сцягнуў з ног сваю фуфайку. Трактар ён прыглушыў, і я добра пачуў яго смех:

— Аказваецца, ты храпеш... А я і не ведаў... Так храпці — можна ўсіх ваўкоў паразганяць з Жукаўшчыны на край свету... Х-хе... Не гаворачы ўжо... — ён памаўчаў, — пра злодзеяў. Якія тут злодзеі.

Я падняўся, увесь халодны і складзены не з рук і ног, а з драўляных палак... Не мог стаяць...

Над Рабым Калодзежам, дзе нядаўна яшчэ ўзыходзіла халодная чырвоная поўня, стаяла такое ж чырвонае сляпучае сонца. Нават грэла. З поля спаўзаў туман, падымаючыся ля бярэзніку ўгору.

— Нічога... Сагрэешся на дарозе... Пясок яшчэ ад учарашняга цёплы. Не астыў. Чуваць праз гумовыя боты. Па пяску, па пяску... І не пазніся вечарам. Што, ніхто не падыходзіў ноччу? Нічога, Волька ўсё роўна паставіць табе за гэта працадзень... Ну, не стой. Сам спраўлюся. Які ты мне памачнік...

Я стаяў і чакаў — а можа, што прынёс Красоўскі. Хоць на адзін зуб. Але ён нічога не даў. А хоць калі даваў і раніцай, прыносіў...

Трактар, заляскатаўшы, заглушыў усё на свеце.

Я ішоў да дарогі па расяной траве, а ў зацёклыя за ноч рукі і ў ногі дробненька калолі востранькія мурашкі...

2

З Жукаўшчыны, з горкі, па пяску было лёгка і мякка ступаць, і я не агледзеўся, як ужо быў у Бярэзаўцы ля маста праз крыніцу. Гэтым месцам да дарогі на Жукаўшчыну далучалася другая, шырэйшая і больш прытоптаная леспрамгасаўскімі машынамі, якія вазілі бярвенне да Віліі на сплаў.

Калі ўжо зусім прыціх далёкі трактар у Жукаўшчыне — было чуваць толькі, як ён дробненька стракоча ў майскай празрыстай цішыні, — у Бярэзаўцы азваўся позні салавей. Так ужо заходзіўся, і недзе зусім блізка ля дарогі...

У Бярэзаўцы да мяне прычапілася сарока. Застракатала на ўвесь голас, спалохаўшыся сама і спалохаўшы мяне. Скача спераду з бярозкі на бярозку, апярэзаная белым шырокім паяском, і стракоча. На гасця?

Пералятаючы з аднаго боку дарогі на другі, як утрапёная, яна прывяла мяне аж на леспрамгасаўскі ўчастак, дзе стаяла нядаўна збудаваная за які год вялікая, з жоўтага чэсанага бярвення кантора. Ля яе воддаль былі кузня, лазня-сушылка і доўгая, аж на тры такія канторы, канюшня.

Я заўсёды любіў забягаць на ўчастак: возчыкі, рэзчыкі, машыны-чугрэі з печамі ля кабіны і з прычэпамі. Забягаў і ў саму кантору.

Але сёння ў кантору забягаць не хацелася... Там з магазінчыка, які быў якраз насупраць дзвярэй, калі зойдзеш у калідорчык, заўсёды пахла хлебам і салёнай траской... Але і хлеб, і траску давалі толькі рабочым па маленькіх ружовенькіх картачках і за грошы. Я ўжо даўно бачыў такія картачкі ў рабочых. Глядзіш на дробненькія чорныя літаркі на іх, а ў вачах бегаюць дробненькія чорныя галодныя мушкі... Ад паху салёнай траскі і ад дробненькіх мушак круцілася ў галаве і можна было ўпасці — памаленьку асунуцца на зямлю, дзержачыся за сцяну...

Сёння праз участак я толькі прайшоў. Ля канторы і ля канюшні. На ўчастку было пуста — усе ўжо раз'ехаліся і разышліся. Былі чуваць толькі мужчынскія галасы ў канторы, і ў кузні звінела пад малатком кавадла.

Мінуўшы канюшню, я выйшаў на вузкую дарогу, што між маладога сосніку вяла ў вёску — дамоў, і пайшоў сцежачкай — веласіпеднай дарожкай, ступаючы па прыгожых пакручастых слядах ад веласіпедаў, на якіх на ўчастак ездзілі рабочыя.

Дзяўчат я згледзеў здалёку: ішлі ўпобачкі, памалу, не спяшаючыся — былі якраз на палавіне дарогі да вёскі. Дзве...

Можа б, я іх і не дагнаў, але яны ішлі ўжо так паволі, што праз якую хвіліну я ўжо быў каля іх.

Можа б, я іх і зачапіў, але пачуў, што яны гаварылі між сабой па-свойму, па-чужому... Назад ні разу не азірнуліся.

Соснік тут быў малады, уперамешку з кунатымі бярозкамі. Бліжэй да вёскі — адны дробныя сасонкі.

Дзяўчаты так і ішлі ўпобачкі: то бліжэй да бярозак, то далей, як выбіраючы лепшую сцежку пад нагамі. Якую хвіліну, параўняўшыся, я ішоў побач з імі, ну, можа, на паўкроку ззаду, тады на паўкроку спераду.

Адна з іх, вышэйшая, была коратка стрыжаная — валасы чуць хавалі шыю. Русыя, нават светлыя, паднятыя высака на галаве. Чыстая з твару, бялявая і прыгожая-прыгожая... Вочы ў яе, блакітныя, блішчэлі, і сама яна ўся была нейкая бліскучая. Чырвоная сукенка на ёй аж пералівалася...

Другая, меншая, ёй па плячо, з тугой цёмнай касой на спіне, ладнай, рукой не абхапіць, і сплеценай неяк адмыслова (так у вёсцы ніхто не заплятаў), і доўгай — да пояса.

Была яна ў блакітным сачыку і караткаватай, да калень, блакітнай спадніцы. Цямнейшая і круглейшая з твару, і вочы ў яе былі вялікія, круглыя і цёмныя. І насы ў іх, у абедзвюх, былі невялічкія, прамыя і прыгожыя.

На нагах у іх былі аднолькавыя чырвоныя басаножкі, у руках чырвоныя невялікія сумачкі.

«Сёстры, ці што? — падумалася першае, што прыйшло ў галаву. — Відаць, сёстры...»

У мяне дробненька забілася ў грудзях маё недзе зусім яшчэ вераб'інае сэрца... Такіх прыгожых дзяўчат — маіх равесніц — у свае пятнаццаць гадоў я ніколі не бачыў: ні ў вёсцы, ні ў школе...

Мінаючы іх, я яшчэ раз павярнуўся, зірнуў ім у твар і пачуў, як мне ўсяму зрабілася горача, — ад самой начы яшчэ ніяк не мог сагрэцца дарогай... Ногі неяк самі паднялі мяне ад зямлі, і я, босы, пад пахай фуфайка, прыціснутая рукой — рука ў кішані, — прыбавіў кроку па траве і па версе, пакідаючы дзяўчат ззаду. Можа б, я і загаварыў да іх, але яны, як і перш, ішлі сцежачкай адна ля адной і гаварылі ўсё, гаварылі па-свойму між сабой...

Мяне як што ўскруціла — падхапіла і панесла... Я сам не свой хутка-хутка пайшоў, прыбаўляючы і прыбаўляючы ў хадзе да вёскі...

На мяне яны нават не зірнулі.

А мяне раптам ахапіла нейкая шалёная радасць... Але, узрушаны, я баяўся нават азірнуцца, каб чым няўзнак не выдаць сябе...

Забегшы ў свой двор, зачыніў вароты і стаў за высокім тынам, каб аддыхацца...

Думаў: а можа, яны зойдуць на двор — на двары ж у нас студня, адна ў гэтым канцы вёскі, і хто толькі ні спыняўся і ні заходзіў, каб папрасіць вады: і рабочыя леспрамгаса, і шафёры, і так прахожыя. Бывала, што вялікая чорная кружка так і стаяла на студні ля вядра цэлы дзень — каб не бегаць і не выносіць кожны раз з хаты.

Мне хацелася яшчэ раз зірнуць на меншую, з цёмнай касой і вялікімі чорнымі вачыма...

І чаму я не загаварыў да іх... Што быў босы? У пасівелых, некалі чорных, картовых штанах? З зашмальцаванай фуфайкай пад пахай?

Яны спусціліся з дзядзінца ад Бацяновых соснаў, памалу прайшлі каля хлева. Гаварылі ўсё адна з адной па-свойму, — на тын і на вароты, ля якіх я стаяў, яны нават не зірнулі.

Я яшчэ думаў, што яны сядуць на лавачку ля нашага гародчыка пад бэзам, але яны, занятыя сабой, прайшлі міма.

Я, як апантаны, стаяў ля варот і глядзеў, як яны за паваротам спусціліся з маста і сталі падымацца на грэблю.

Мяне адрывала ад зямлі, і мне хацелася некуды ляцець...

На грэблі падняўся пыл ад леспрамгасаўскага прычэпа і схаваў іх з воч...

3

Назаўтра раніцай, прыйшоўшы ад трактара, — хутчэй бы ўжо ўзаралі Жукаўшчыну і яго перагналі ў Сушкава, у другі калгас — я быў якраз на двары, калі да нас прыбегла Петрусіха — старая ўжо жанчына. Жыла яна ў нашым канцы вёскі, насупраць маста. У яе, у вялікай хаце, была калгасная канцылярыя. Маленькая, сухенькая Петрусіха сагнулася, нахіліўшыся да мяне, — яшчэ больш паменшала — і, азіраючыся па баках, хуценька прашаптала, каб я адразу бег да канцылярыі: мяне чакае ваенны. Сказала і назад у вёску не пайшла — пабегла некуды на ферму.

Вуліца ў нашым канцы была крывая, і з-за павароту я здалёку згледзеў на дзядзінцы, на бугры ля свіронка — насупраць канцылярыі стаяў невялікі свіронак — знаёмы ўжо трафейны нямецкі матацыкл з каляскай. На ім ездзіў энкавэдыст з раёна капітан Дувалаў. Я яго бачыў часта. Рослы, маладжавы, круглатвары, прыгожы, у ваеннай гімнасцёрцы з туга загнанымі назад пад рэмень фалдамі, у галіфэ, у бліскучых — хоць ты хавай іх ад сонца, няма як глядзець — сцёбаюць па вачах — хромавых ботах, у залатых пагонах з сінімі канцікамі і з чатырма зорачкамі, у новай фуражцы з сінім аколышкам, паднятай брылём высака ўгару, ён заўсёды доўга стаяў ля канцылярыі на бугры, шырака расставіўшы ногі, і глядзеў у той канец вёскі. Стаіць з паўгадзіны, пасля павернецца і глядзіць у наш канец, у лес, кабура пісталета ў яго ад гэтага — то з аднаго, то з другога боку.

Тады ўтаропіцца на выганчык — на Кур'янаўшчыну, аж падымаецца на насочкі ў бліскучых хромавых ботах.

Рабіць яму не было чаго, ці што...

Капітан Дувалаў паказаў мне рукой, каб я ішоў адразу ў канцылярыю, і падаўся за мной, згінаючыся ў не такіх ужо нізкіх дзвярах: быў і праўда высокі.

У канцылярыі за сталом сядзеў Джанік — рахункавод, малады яшчэ хлопец, вярнуўся пасля вайны з Германіі, куды быў забраны недзе адразу, як прыйшлі немцы. Да вайны ён скончыў аж восем класаў, і цяпер у калгасе яго як знайшлі, каб пасадзіць у канцылярыю. Дувалаў і яму паказаў рукой, каб ачысціў канцылярыю. Джанік хмыкнуў і ціхенька зачыніў за сабой дзверы.

Дувалаў выцер пасля Джаніка рукой лаву за сталом і сеў на яго месца. Мне паказаў, каб я стаў пасярод хаты.

І — ні слова.

Доўга глядзеў на мяне, пераводзячы з босых ног да стрыжанай пад машынку галавы, строга, упіваючыся вачыма, як вывучаў. Тады зморшчыўся і, узяўшыся за чорны брыль, насунуў фуражку аж на самыя вочы.

— Ну дакладвай, джынджык, што гаварылі францужанкі... — сказаў ён нарэшце такім прыгожым голасам, як запеў... Чуў я яго першы раз.

Джынджыкамі ў нашым баку звалі хлопцаў-падлеткаў, такіх, як я. Дувалаў ведаў і гэта.

— Толькі ўсё начыстату. Ніякіх у мяне фіфці-міфці...

Мне раптам стала весела. І я, мусіць, усміхнуўся, бо заўсміхаўся капітан Дувалаў. Я не ведаў ніякіх францужанак. Так я адразу, не чакаючы, і сказаў:

— Я не ведаю ніякіх францужанак.

— Угу... А хто дагнаў іх ля ўчастка і праводзіў усю дарогу да вёскі? Абедзвюх... Ну, хто? Можа, Пушкін?

Мне тады адразу зрабілася горача-горача... Аж у бакі павяло. Дык вось якія францужанкі... Хто бачыў? Хто нас згледзеў? Нікога ж нідзе больш не было. Нават сарока адстала ад мяне перад участкам...

— Ну вот... Сорамна стала, джынджык, што чырванню заліўся? Дакладвай, дакладвай... Я слухаю... — хуценька загаварыў Дувалаў.

— Я нават не ведаю, што гэта былі францужанкі...

— Што? Не назваліся? Не пазнаёміліся? Што ты скажаш...

— Ды я да іх нават не загаварыў... І словам не зачапіў... А самі яны гаварылі па-свойму...

— Ну і джынджык... — адваліўся да сцяны Дувалаў. — Ды яны і па-расейску ўмеюць лепш за цябе... Ты мне брось... Мы ж дагаварыліся — усё і начыстату... Ну, дык будзеш гаварыць праўду ці не?

Я ўжо думаў не пра францужанак, а ўсё пра тое, што нехта не толькі згледзеў мяне ў лесе на дарожцы, але і данёс куды трэба. Адразу ж. А можа, за імі сачылі ўвесь час — ішлі назіркам аж з-за ракі Віліі...

— Я слухаю... Слухаю... І запомні адразу... У нас ты не толькі загаворыш, а і запяеш. На ўвесь голас... — Дувалаў ужо не ўсміхаўся, устаў з-за стала, перавёў некалькі разоў пальцамі пад рэменем — загнаў лішні раз з жывата назад за спіну фалды гімнасцёркі — і пачаў хадзіць па хаце. Я нават чуў, як ён дыхае нечым гарачым.

— Нам важна ўсё... Нават кожнае слова... Ну-у... А яны не расказвалі пра свайго бацьку? Не ўспаміналі? Не гаварылі, чаму яны кінулі сваю Францыю і прыехалі сюды, да нас у Жызнаву? У былую Заходнюю Беларусь? Разам з бацькам. Што, бацьку на радзіму пацягнула? У такі галодны час усё кінуць і прыехаць? Ну-ну-ну... Гавары, пачынай, я памагу.

Дувалаў спыніўся ў мяне ззаду. Я не ведаў, што ён збіраецца рабіць — ударыць? — і баяўся: стараўся павярнуць галаву, каб яго згледзець.

— Ды не ведаю я ніякіх францужанак... Я не ведаў, што францужанкі... Я іх нават не зачапіў... — я пачаў блытацца і заікацца.

— Гэта мы ўжо чулі... Ну вось што... — Дувалаў падышоў блізка да мяне і пастукаў мне пальцам зверху па галаве. Моцна, аж забалела. — З месца не сыходзіць, стаяць... Вось так, калі язык прыкусіў... Будзеш стаяць і думаць. Думаць, думаць... Пра тое, што будзе, калі скажаш, і што будзе, калі не скажаш... Толькі мне без фокусаў...

Дувалаў бразнуў шырокімі канцылярскімі дзвярыма і выйшаў.

Праз якую хвіліну, баючыся, я павярнуў галаву і паглядзеў у акно. Дувалаў пастаяў на бугры каля нямецкага матацыкла, тады падышоў да дарогі, што вяла да маста, стаў пасярод яе, расставіўшы ногі, і глядзеў на грэблю, на выганчык і на ліпы ў Кур'янаўскіх садах. Пасля зноў паправіў пад шырокім рэменем фалды і закурыў. Пацягнуўся, падняўшыся на бліскучыя насочкі ў ботах, і, выставіўшы ўперад рукі, узмахнуў імі, раз, другі, трэці... Неяк хутка і ўпарта.

Перад вачыма ў мяне раптам паявіліся ўчарашнія францужанкі, адна і другая — ідуць упобачкі, падымаючыся ад маста на грэблю, а над імі, апусціўшыся зверху, узмахнуў вялікімі растапыранымі крыллямі каршун...

Дувалаў, крутнуўшыся раптам пасярод дарогі і пакінуўшы пасля бліскучых хромавых ботаў дзве ладныя ямкі, ішоў хуценька ў хату, усё сморгаючы пальцамі пад рэменем.

У мяне затрасліся ногі.

— Ну вось што, джынджык... — Дувалаў цяпер стаў у мяне спераду і засунуў доўгія пальцы па баках пад рэмень. Думаў, доўга зыбаючыся на нагах. — Ідзі дамоў, сёння адпускаю. Ідзі — і нікому ні слова... Ясна? Нікому — ні бацьку, ні маці... Пойдзеш вечарам на варту да трактара — і Красоўскаму ні слова. Я віджу, што ты ўмееш дзяржаць язык за зубамі. Дзяржы, усё раскажаш толькі мне. І думай, думай... Маць тваю так... Знайшоўся мне... Фіфці-міфці з францужанкамі...

На вуліцы Дувалаў ажаргаў нямецкі матацыкл і, рвануўшы адразу да маста — аж кола пад каляскай было паднялося ад зямлі, — схаваўся адразу на грэблі ў старым альшэўніку. Не паехаў гэты раз у другі канец вёскі да Волькі — калгаснай брыгадзіркі.

У мяне закруцілася галава, і я, каб не ўпасці на падлогу, ступіў і паспеў зачапіцца рукамі за лаву, што стаяла пры сцяне.

4

Вечарам у Жукаўшчыну да трактара мяне ўсю дарогу падганяла вялікая, чорная, з чырвона-сівымі падпалінамі хмара. У Жукаўшчыне можна было схавацца ад дажджу пад старасвецкімі елкамі ў Сырніцы, якраз дзе араў Красоўскі, — елкі каля поля былі высокія і да таго абвешаны густымі лапкамі, што, калі зайсці пад іх, не было відаць днём і сонца. На яловых лапках, прычапіўшыся кіпцюрамі, віселі днём кажаны — галовамі ўніз.

Хмара апускалася ўсё ніжэй і ніжэй да зямлі, прыціскаючы сабой усё на свеце, — плыла з-за Віліі, з Жызнавы, адкуль учора ішлі францужанкі.

Дзе яны цяпер? Куды пайшлі і ці варочаліся назад? І чаму пра іх пытаўся энкавэдыст капітан Дувалаў?

Красоўскі ў Жукаўшчыне зрабіў за дзень толькі два прагоны — зганяў да Рабога Калодзежа і назад, да лесу пад Сырніцу. Пасля пралежаў увесь дзень, падсцяліўшы пад сябе фуфайку, пад трактарам, «рабіў падцяжку» і калупаўся ў «гробаным» маторы... Дамоў сабраўся злосны і ўвесь упэцканы ў мазут — «дзень у яго пайшоў кату пад хвост», а тут яшчэ хмара: трэба спяшыць, у дарозе застане лівень. Але сваёй «ватоўкі» ён не ўзяў, і яна, мокрая, у карасіне, пахла, як бочка, і не хацела атрасацца ад наліплага пяску. Укруціць ногі сёння ноччу не было ў што...

Грымела за Віліёй, за лесам секлі неба маланкі, асвятляючы ўспышкамі вострыя вярхі елак. Над полем, нізка, над самай раллёй, пішчалі стрыжы, паласуючы неба і далёкі бярэзнік — лавілі машку.

Цямнела раптоўна. Поўня, паказаўшыся ў прагале над Рабым Калодзежам, вялікая, чырвоная і цяжкая, схавалася адразу за хмары і больш не паказвалася. Бліскавіцы высвечвалі ў цемнаце гарбаты чорны трактар і дзве рудыя бочкі на калёсах.

І ў гэтыя хвіліны нейкага сіняга святла ад бліскавіц і гарбаты трактар, і бочкі на калёсах, і капітан Дувалаў са свамі нямецкім матацыклам, і яго прыгожы круглы твар, і яго бліскучыя вочы, якія, здавалася, глядзяць адтуль, дзе схавалася за хмару поўня, сочаць увесь час, і яго прыгожы голас, які аж дрыжыць у калгаснай канцылярыі: «Што гаварылі францужанкі?» — усё ў той міг здавалася нейкім зусім недарэчным і непатрэбным тут, у Жукаўшчыне...

Дыхнуў раптам вецер, недзе з-пад Рабога Калодзежа, густы, тугі, халодны, — змёў з неба пісклявых стрыжоў і закалыхаў елкі на ўзлессі. Зазвінела пад калясьмі павешанае, відаць, парожняе, вядро, і зашумеў лес. Пырснулі на твар дробныя кроплі вады, можа, з хмары, а можа, з павешанага пад калясьмі вядра...

За другім разам вецер сарваў пад калясьмі вядро і пакаціў яго па полі, пагнаўшы і мяне разам з вядром перад сабой пад старасвецкія елкі ў Сырніцы. Я толькі прыціснуў пад пахай фуфайку...

Сцямнела, нават трактара не было відаць зблізку з-пад елкі — зліўся з чарнатой. З гадзіну ўгары круціла, рвала, свістала і скуголіла... Забарабанілі па трактары буйныя кроплі дажджу з градам і адразу сціхлі...

Дождж у Жукаўшчыне так і не пайшоў — скруціла. Доўга яшчэ паласавалі неба бліскавіцы — недзе там, над Віліёй і над нашай вёскай; шумелі яшчэ елкі, кратаючыся, здавалася, аж ля зямлі, трашчала сухое сучча, крышылася і сыпалася зверху на галаву.

Пасля адразу зрабілася ціха — ні ветру, ні дажджу. Хмара сплыла — пайшла на Леснікі, Жукаўшчыну зачапіла толькі краем, пасвятлела, і над Рабым Калодзежам паказаўся акравак поўні. Угары над елкамі заблішчэлі мокрыя зоркі.

Знайшоўшы вядро — падняў з верасу з-пад елкі, — я аднёс яго да калёс і зачапіў высака за ляжэйку. Трактар стаяў на загоне нейкі худы і стрыножаны, як зусім загнаны ў дарозе конь. Ад поўні заблішчэў цьмяна, як нехаця, вышараванымі зубамі на колах. Спаць сёння не хацелася. Каб звесці вочы, трэба было супакоіцца хоць на міг, а мяне душыла нейкая скрушлівая і калючая трывога... Я не ведаў, што рабіць. Сёння можна і спаць і не спаць, а заўтра што? Заўтра зноў прыедзе капітан Дувалаў...

Зашпіліўшы на ўсе гузікі фуфайку і насунуўшы на вушы старую суконную бацькаву кепку, я сеў на калёсы і прыціснуўся плячыма да бочкі. Зрабілася адразу холадна ў босыя ногі, — як ступаў па зямлі, было цёпла, а адарваў — аж, здавалася, мерзлі. Але не хацелася ўстаць і дастаць з-пад трактара хоць мокрую «ватоўку» Красоўскага: я ўвесь пачаў дранцвець, галава апусцілася на грудзі і зліпліся гарачыя павекі — сон падкраўся адразу і нечакана...

Але каб жа так: заснуў і прачнуўся аж раніцай... Як толькі галава звісала да грудзей, мяне нешта тоўхала з сярэдзіны, я ўздрыгваў і аж падскокваў на калёсах...

Пасвятлела, поўня выплыла з-за хмары і заліла белым сяйвом шырокае поле.

Над галавой паявіліся кажаны і залопалі крыллем. Здавалася цяпер, што на свеце адна белая, як малако, поўня і чорныя, як вугаль, кажаны...

Пасля кажаны апусціліся нізка-нізка, у іх павырасталі шырокія крылы — на ўсю Жукаўшчыну, — і яны пачалі біць імі па плячах францужанак...

Калі я зноў зводзіў вочы, на полі ля бярэзніку паяўляліся францужанкі — ішлі ўпобачкі, не баючыся чарнаскурых кажаноў, якія зноў апускаліся на іх...

— А чаму ты босы? — пыталася ў мяне меншая, круглатварая, з вялікімі чорнымі вачыма і з касой францужанка. Яна зусім не баіцца чорных кажаноў, ідзе, нават не падымае на іх вачэй — глядзіць і глядзіць на мяне.

— А чаму ты стрыжаны пад машынку? А чаму ў цябе залатаныя на каленях штаны і такая старая-старая фуфайка? Што, пагарэла ўсё ў вайну? Разам з хатай? А чаму ты галодны? А чаму вы ўсе пасля вайны галодныя? А чаму ў вас няма нават хлеба, траву адну едзіцё? — пытаецца і пытаецца яна ў мяне, а я іду ўпобачкі з ёй ля бярэзніку па Жукаўшчыне і не магу сказаць ні слова, мне як заняло: я ж учора сказаў капітану Дувалаву, што да іх, францужанак, нават не загаварыў... Як жа я адкажу ёй? Што зробіць тады Дувалаў...

А смуглая францужанка з касой усё лапоча і лапоча да мяне. І не па-свойму, а па-нашаму, як у вёсцы. І голас у яе чысты-чысты, гаворыць яна неяк трошкі ў нос, як гамзае...

Толькі другая францужанка, большая, уся бліскучая, глядзіць на мяне сваімі строгімі вачыма, як усё роўна капітан Дувалаў, і маўчыць.

І мне трэба маўчаць, бо я ж сказаў Дувалаву, што іх нават словам не зачапіў...

— А ты ўжо ладны, вырас... Толькі худзенькі і з доўгім носам. І табе ўжо трэба хадзіць у касцюмчыку і ў чаравіках... Бо табе ж недзе і холадна... І як з табой гаварыць, калі ты ў фуфайцы і галодны?.. — чарнявая францужанка з касой сама расплываецца, як кажан, і пачынае махаць крыллем, знікаючы недзе ўгары пад поўняй...

Адплюшчыўшы вочы, я ўбачыў, што кажаноў нідзе ўжо няма — напаляваўшыся, яны зноў падвіслі недзе пад елкай на суччы галавой уніз і будуць так вісець да раніцы, а тады і цэлы дзень. Над усёй Жукаўшчынай блішчэла чыстае неба з цьмянымі зоркамі. Поўня, пераваліўшы за поўнач, маленькая і яркая, заліла белым малаком і поле, і бярэзнік, і трактар...

І мае босыя ногі былі белыя, як у малацэ...

Ззаду мне ў плечы нечым цвёрдым і жалезным упёрся капітан Дувалаў... Пасля я падумаў, што гэта сам, адваліўшыся, прыхінуўся спінай да бочкі... Убачыў яшчэ белую поўню і свае белыя ад яе сяйва рукі...

І смуглявую францужанку-кажана, раптам белую-белую, як снег...

Мяне разбудзіў Красоўскі.

5

Лісце, зялёнае і вільготнае яшчэ ад учарашняга дажджу, знізу пад ліпай у Кур'янаўскім садзе было абскублена — тырчала адно дуддзё.

Я збіраў яго па адным, па два і кідаў у ладны белы кужэльны мяшэчак, які, мокнучы, пакрыўся адразу цёмнымі плямамі — стаў рабы.

Самае патрэбнае лісце, цёмнае, лапушыстае, бліскучае ад сонца, якое стаяла якраз угары над ліпамі, хаваючыся за рэдкую пажмаканую смугу, было там, угары, пад самым сонцам, але трэба было, падскочыўшы з зямлі, зачапіцца за ніжнія сукі і, абдзіраючы рукі, узлезці на старое дрэва, дзе можна было сморгаць лісце жменяй і набіваць мяшэчак. Дома маці ўсягды вытрасала ліповае лісце на бляху з загнутымі краямі, дастаўшы яе з-пад прыпечка, і несла ў гарачую яшчэ раніцай печ. Сушанае, з бляхі, пахнючае, як табака, яна сыпала лісце прыгаршчамі ў сенцах у ступу, у якой усягды таўклі груцу — ячныя крупы, і, асцярожна, каб не рассыпаць, пачынала таўчы. Стоўчаную зялёную муку дабаўлялі да вымытай, неабразанай, здзёртай на тарцы бульбы і варылі зацірку. Часта пяклі і праснакі.

Лісце і пад адной, і пад другой, і пад усімі ліпамі было аблатошана — латашылі цэлай вёскай, — а падскочыць уверх я ўсё ніяк не мог: ногі былі такія вялыя пасля начной Жукаўшчыны — чуць цягнуў іх раніцай па адцвілым на дарозе летась увосень верасе, які абсыпаў іх халоднай расой і калючым дробненькім насеннем...

Калі ўрэшце я ўзлез на самую крайнюю ад лога ліпу — маці ж за мяне не прыйдзе і не палезе з апухлымі ад голаду нагамі, ды і сядзіць пры бацьку, у якога раніцай пайшла з рота кроў, так часта бывае, — і напакаваў мяшэчак да палавіны, унізе, недзе ля самай яблыні ў цвеце і ў пчолах, якія гулі цэлым роем, звінелі і заляталі аж на ліпу, прыстаючы да рук, пачуўся дробненькі званок ад веласіпеда.

Пад ліпай стаяў Федзя з леспрамгасаўскага магазіна, малады яшчэ мужчына, дробненькі, як хлапец. Вярнуўшыся з фронту паранены, ён пайшоў на работу ў леспрамгас у магазін: з тапаром на павале не спраўляўся, не давала прастрэленае плячо.

— Кідай сюды свой мех і сам за ім... Загадана знайсці і даставіць. Прыгнаць перад сабой. На ўчастак у кантору...

Мяшэчак у мяне сам выпаў з рук і чмякнуўся ў густую дзяцельніцу пад ліпай...

«Дувалаў... — уздрыгнуў я, здагадаўшыся. — Але ж не чуваць было, каб на грэблі стракатаў матацыкл. Значыць, Дувалаў пад'ехаў ззаду, з Леснікоў. Ці, можа, аж з самой Жызнавы з-за Віліі...»

— Дувалаў загадаў... — сказаў адразу і Федзя, калі я саскочыў на зямлю. — Што там у цябе з ім? Натварыў? Дувалаў проста так не пацягне...

Я маўчаў. Помніў: нікому ні слова.

— Давай сюды правіянт... На багажнік... Пасадзіў бы цябе спераду на раму, скарэй было б... Загадана — срочна... Але баюся, што ў гэтай старой ламачыне, калі мы ўзлезем на яе ўдвух, лопне камера...

Мы пайшлі логам на грэблю. Я спераду, Федзя ззаду, — ступаў неяк хуценька і дробненька, стукаючы мне па нагах колам ад веласіпеда: спяшаўся.

— Што ты ўвесь натапырыўся, як шашок? Натварыў недзе, натварыў, калі ўзялі за чэрці... Ладна, маўчы. Усё адно будзем знаць. — Федзя не хацеў заходзіць мне наперад і ўсё падганяў: баяўся, відаць, пакінуць мяне ззаду, каб я не шмыгнуў дзе ў кусты.

Федзя баяўся Дувалава.

Спыніліся мы толькі ў вёсцы каля нашай хаты, ля варот. На двары нікога не было відаць: ні маці, ні бацькі, а можа, і дома не было.

— Зачапі сваю торбачку за вароты. За верхнюю перакладзіну. Хто яе ўкрадзе. Каму патрэбен такі правіянт...

І Федзя пагнаў мяне перад сабой на ўчастак — па той дарозе лесам, дзе ішлі францужанкі.

На ўчастку было пуста.

Ля канюшні стаяла брычка ў драбінку, — сядзенне заслана клятчатай пасцілкай. Адпяты ў аглобнях конь нехаця гломзаў сена.

Ля канторы ля самага ганка прыціснуўся нямецкі матацыкл з каляскай, увесь сівы ад пылу. У кузні манатонна звінела кавадла і было чуваць, як па ім дробненька стукае малаток.

Федзя, прыхінуўшы свой веласіпед да частакольчыку недалёка ад матацыкла, правёў мяне на ганак да канторы, падштурхнуўшы ў плечы. Калідор быў цёмны, і да дзвярэй у кантору Федзя вёў мяне за руку, баяўся, відаць, каб я тут не збег, спалохаўшыся. Адчыніўшы дзверы, ён выпхнуў мяне наперад і нешта сказаў, але я не пачуў што, бо ад стала падняўся капітан Дувалаў і адразу паказаў Федзю рукой — аднымі пальцамі, — каб той знік за парогам. Федзя, я нават не згледзеў, як ён знік, забразгаў адразу цяжкай жалезнай завалай — схаваўся ў магазіне. Пабаяўся стаяць пад дзвярыма: спатрэбіцца — паклічуць і з магазіна.

Я адразу згледзеў у шырокай канторы з белай новай падлогай і доўгімі лавамі ля сцен стол, які, засланы газетамі, стаяў блізка ля шафы.

За сталом былі яшчэ тры мужчыны, гаманілі, але на іх я нават не зірнуў: вочы мае ўпіліся ў буханку чорнага магазіннага хлеба, пачатую зверху — стаяла старчма, — і ў парэзаную шырокімі, з пядзю, цвёрдымі кавалкамі рыбу траску, ад якой шыбала ў нос густым вострым пахам і гнала сліну...

У мяне паплыло-паплыло ўсё перад вачыма — і стол, і мужчыны за ім, і шафа, але я ўстояў на нагах, утаропіўшыся ў бутэльку, як схапіўся за яе рукамі. У празрыстай, бліскучай ад расейскай горкай пачатай бутэльцы я згледзеў буханку чорнага хлеба — зменшаная і скрыўленая, яна адбівалася ў шкле. Пасля я ўбачыў, як буханкі хлеба, адскокваючы адна ад адной, закрылі ўсе шкляныя дзверцы ў шафе... Я адвярнуўся ад стала і стаў глядзець у акно на канюшню. Але канюшні я не ўбачыў: у шыбіне вялікія белыя мужчынскія рукі кроілі адну буханку хлеба, другую...

Пасля здалося, што магазіннымі буханкамі хлеба ўслана ўся кантора і двор за акном да самай канюшні... Я захістаўся...

— Што, джынджык, дрыжыш? Вінаваты? — да мяне падышоў капітан Дувалаў, у пагонах, у фуражцы, насунутай на вочы, у запыленых хромавых ботах і сморгаў пальцамі пад рэменем — заганяў усё назад фалды. А за сталом сядзелі, я іх усіх ведаў: начальнік участка Вугальнік — шыракаплечы, з лысінай; Шапараў, драбнатвары, з выцягнутым прамым носам, кучаравы, нядаўна падстрыжаны пад польку — старшыня сельсавета і Маёраў — участковы міліцыянер, паўнаваты, чырванатвары, з бліскучымі шчокамі і з перакінутай цераз плячо ваеннай сумкай. Нешта ўсё дажоўваў і не мог ніяк дажаваць.

«Гэта яны прыехалі ў брычцы...» — падумаў я.

А Дувалаў стаяў перада мной і зыбаўся на нагах:

— Ну, дык пра што калякалі францужанкі?.. Маўчыш? А што яны гаварылі пра свайго бацьку? Гм! А не расказвалі, як ён трапаўся, што вы тут з голаду пухнеце, а Сталін... — ён памаўчаў. — Наш таварыш Сталін пшаніцу — французам... А яна ім і не трэба... А яны яе з карабля — у мора. А яны яе і браць не хочуць... Сваёй хапае... Што ў падлогу глядзіш? Ведаеш і не хочаш усім нам сказаць? — махнуў ён рукой на стол.

У мяне зноў паявіліся ў вачах буханкі хлеба: пачалі падскокваць ад падлогі ўверх — адна вышэй, другая — ніжэй...

— А не расказвалі яны, на што ён тут прыехаў паглядзець? На радзіму? Чаго яго пацягнула? І дачок з сабой прывёз... А жонку пакінуў у Францыі, каб было куды вярнуцца пасля ўсяго. Жонка ў яго францужанка... Што? У разведку прыехаў? Не гаварылі?!

Калі закрычаў на ўсю кантору капітан Дувалаў, мне здалося, што буханкі хлеба пасыпаліся зверху са столі на падлогу... Я аж прыгнуўся...

— Хопіць курвіцца!.. Мы праверылі. Ні маці твая, ні бацька ў трыццаць сёмым не замешаны. Бацька вярнуўся з фронту паранены... У вайну маці памагала партызанам... А ты? Скурвіўся? Шпіянаж пакрываеш?..

Тады за сталом устаў Вугальнік — начальнік участка, зрабіўся высокі-высокі, аж пад столь:

— Таварыш капітан... З ласкай трэба, з ласкай... Гэта ж дзеці. У мяне жонка настаўніца, я ведаю. Запрасі за стол, пліхні ў шклянку, дай кавалак хлеба ў адну руку, у другую рыбіну. Язык сам развяжацца... Адразу загаворыць... З ласкай трэба да дзяцей, з ласкай...

— Ну, ты мяне, Вугальнік, не вучы...

Вугальнік узяў у рукі пачатую бутэльку, наліў у рубцаватую шклянку да палавіны расейскай горкай і накрыў шклянку зверху шырокай лустай хлеба:

— Ну, саступі, хлопец, капітану... Ну, саступі... Падыдзі, сядзь. Ну і ўпарты. Упёрся, і ўсё...

— Яму? Ласкай? — Дувалаў хмыкнуў і пасля засмяяўся нейкім дробненькім калючым смяшком. — Ён нам памагчы не хоча, адказваецца, а мы яго карміць будзем? У яго быў час падумаць і памагчы. Па-добраму... — Дувалаў падскочыў да Вугальніка і аднымі пальцамі змахнуў са стала і шклянку і лусту хлеба. Шклянка бразнула і пакацілася мне пад ногі, мочачы цёмнай палоскай белую падлогу. Лустачка хлеба засталася ляжаць ля стала, далёка — не дастаць...

— Ану пайшлі... — Дувалаў адным махам дастаў з кабуры пісталет, сціснуў яго ў руцэ — аж пачырванелі пальцы — і паказаў і ім і галавой на дзверы ў калідор. — Пайшлі... Не скажаш — палучыш кулю...

За сталом усе змоўклі — як вады ў рот набралі. Толькі ў магазіне нешта раптам бразнула, як што бляшанае выпала ў Федзі з рук.

Мы выйшлі на ганак, і Дувалаў зноў паказаў і галавой і пісталетам павярнуць ля канторы направа, у малады, але высокі ўжо соснік.

Я ішоў спераду на сухіх драўляных нагах. Не чуў пад ступнямі ні шылля, ні калючых старых сасновых шышак. З-пад ног, са старога пня ля сцежкі ўспырхнуў дзяцел і зацыльгікаў высака ў сасновым галлі, падняўшы вэрхал... Ззаду, блізка, над самай галавой, соп Дувалаў. Я ведаў, што ён мог зрабіць кожную хвіліну, і чакаў... У мяне зусім адняліся ногі...

У канцы сцежкі ў лесе, не так далёка ад канторы, стаяла адхожая, збітая з новых, нават пагабляваных дошак — мусіць, асталіся ад падлогі ў канторы.

Ля адхожай капітан Дувалаў раптам зайшоў мне наперад з пісталетам у руцэ і загадаў стаць.

— Ну, дык што гаварылі францужанкі?..

У мяне зноў паплыло-паплыло ўсё перад вачыма, і Дувалава я ўжо не бачыў...

Калі ж пасля перада мной выпаўз аднекуль з туману Дувалаў, я згледзеў, як ён ступіў да адхожай, схаваў у кабуру пісталет, расшпіліў спераду штаны і, расставіўшы ногі, доўга пускаў шырокі струмень на дошкі, пакрэктваючы і перхаючы. Яны аж звінелі, распырскваючы жоўтыя кроплі наўкола.

Пасля ён павярнуўся да мяне:

— Даставай і ты свой джынджык... Ды апаражніся... А то па штанах са страху пацякло... І не дуры мне. Пакрываеш шпіёнскае адроддзе... Толькі тут я аб цябе пэцкаць сваіх рук не стану. Не месца. Цяпер мы паедзем да нас... Пасядзіш пакуль у капэзэ... З пацукамі, на голых нарах. Загаворыш, калі ў цябе спытаюць, як паложана. А то мы з табой тут у джынджыкі гуляем: скажы — не скажы, падумай — успомні... У нас там ты адразу і ўспомніш і загаворыш. Па першае маё...

У кантору мы больш не зайшлі. Дувалаў на яе нават не паглядзеў...

З лесу мы ехалі памаленьку, Дувалаў сядзеў высака на сядзенні, а я ў калясцы, прыкрыўшы калені караватым брызентам — глыбака, як дзе ў яме. Калыхаліся па калдобінах і падскоквалі на карэнні якраз на той дарозе, дзе ішлі тады францужанкі...

Дувалаў маўчаў. Толькі ў нашым канцы вёскі ён паглядзеў на мяне зверху ўніз:

— Ну, зірні апошні раз на сваю хату...

На двары ў нас нікога не было, не было нікога і ў акне ад вуліцы. На варотах усё яшчэ вісеў белы мяшэчак з ліповым лісцем з Кур'янаўшчыны...

І па грэблі мы ехалі памаленьку, мінаючы яміны з падсохлай граззю. Сонца, даўно звярнуўшы з паўдня, ціха вісела ў сівой смузе над могілкамі.

Дувалаў і на грэблі ні разу да мяне не загаварыў — глядзеў увесь час недзе пад сябе, на пярэдняе кола матацыкла і на руль. Не падымаў воч — думаў, ці што...

На горцы ля могілак ён стаў і злез з сядла. Доўга стаяў на пяску на дарозе, расставіўшы шырака ногі, як усягды ў вёсцы, і глядзеў на могілкі, на Сушкава і на далёкае поле за імі...

— Ану вылазь, джынджык, са свайго гнязда... — сказаў ён мне і, падышоўшы, адкінуў з калень у мяне брызент. Я, усё яшчэ баючыся, вылез з каляскі і стаў ля матацыкла на дарозе. Ногі адразу схаваліся ў пясок, аж па костачкі. — А што тут, школа да вайны была? — спытаўся раптам Дувалаў, неяк цішэй, паказваючы рукой праз дарогу, дзе ў самым канцы вайны згарэла школа і дзе яшчэ і цяпер ляжала дробная бітая цэгла і вялікія белыя валуны.

— Школа... — прасіпеў я перасохлым голасам.

— Ну иди... Учись... Потом всё поймешь... Ты мне больше не нужен...

Сказаўшы і не глянуўшы нават на мяне, Дувалаў ажаргаў матацыкл і так рвануў з месца, што адразу ўспыхнула за ім вялікае сівое воблака пылу і хутка панеслася паласой да Сушкава. Пасля паднялося адразу над усёй вуліцай і доўга вісела над вёскай — не было ветру.

Я стаяў ля спаленай школы і глядзеў на сівы пыл, пакуль ён, падняўшыся над стрэхамі, не растаў, рассыпаючыся ў высокіх ліпах над Сушкавам.

Пасля памалу пайшоў назад на грэблю, усё яшчэ не верачы самому сабе: чаму адпусціў Дувалаў? Ля мастка ў канцы грэблі я спыніўся і апёрся на пярэчку з сухой, рудаватай яшчэ ад саскобленай кары альшэвіны і доўга глядзеў у маленькую рачулку. Хацелася плакаць...

У рачулцы на дне ляжала белае каменне, а там, дзе жаўцеў пясок, краталася ад вады нагнутая трава.

Праз рачулку, падняўшы ўгару з вады на палец галаву і віляючы ў вадзе пад сабой хвастом, пераплывала на другі бок гадзюка. Пераплыўшы, схавалася ў высокай траве.

Доўга яшчэ на балоце ў тым баку краталася асака і дробненька дрыжала мятліца...

Недзе праз тыдзень, ідучы раніцай з Жукаўшчыны ад трактара, я пачуў ад Федзі на ўчастку, што францужанак з бацькам у Жызнаве забралі...

А праз якія тры месяцы, калі над вёскай азваліся высака ўгары, адлятаючы, журавы, я пайшоў, познячыся, у школу. Босы, у тых жа штанах і той жа фуфайцы, у якіх хадзіў да трактара.

Ісці трэба было ў шосты клас — аж у Грыневічы, кіламетраў за пяць ад вёскі.

Кожную раніцу я ішоў грэбляй, дзе ўбачыў апошні раз францужанак...

Дзе вы цяпер, мае францужанкі, што схаваліся назаўсёды ў пыле на нашай грэблі паўвека назад?..

1997

1

У акно ад вуліцы прасіўся гіль — стукаў дзюбкай у круглую незамерзлую латочынку ў шыбіне, — чырвоны ўвесь, як жар у пячурцы на прыпечку.

Александрына, таўхануўшы худым вострым локцем стол, падышла да самага акна — запахла свежым снегам і ядранай вуліцай.

Гіль, скрабучыся растапыранымі крыллямі па падаконніку, падскокваў да шыбіны, нейкі ўвесь устрывожаны і натапыраны — на холад. Падаконнік быў вялікі, збіты з дошак і засыпаны мяленнем — ад паўночнага шалёнага ветру з Загумення. Ён закрываў знізу паўшыбіны, увесь аброслы за ноч свежым снегам, як белым грыбам. Гіль, згледзеўшы яе, залапатаў дробненька крыллем і стукнуўся дзюбкай у шыбіну, востранька, здавалася, разаб'е — прасіўся ў хату.

«А можа, на гасця...» — падумала яна.

Гасця не давялося доўга чакаць. Бразнула клямка ў дзверцах ад брамкі; з вуліцы іх нехта папхнуў моцна, з разгону, сунучы па зямлі гурбай сухі снег, і на двор уціснуўся Петражыцкі — брыгадзір. Акно ад двара яшчэ не замерзла — узялося толькі знізу лядком, і яна добра бачыла Петражыцкага. Быў ён у жаўтаватым, да калень, кажушку, у злінялай ваеннай вушанцы з абвіслымі вушамі, з паднятым угару правым плячом — нейкі скрыўлены ўвесь і недаспаны. Круглы дробны твар з маленькім, з лясковы арэх, носікам быў у яго чырвоны і нейкі пажваканы. Петражыцкі цяжка адсыпаўся — хадзіў вечарамі па вёсцы па ўдовах, дапаганяючы не толькі самагонкі, хоць і жонка ў яго была зграбная, і дзяцей куча. Было яму ўсяго сорак гадоў, яна помніла: равеснік яе незамужняй дачкі Волькі. Самы вясковы гіль.

Ганак ад снегу яна падмяла яшчэ додніцай, калі хадзіла ў хлеў да каровы, і Петражыцкі, паслізнуўшыся на ім, ухапіўся ў дзве рукі за клямку ў сеначках. Грукнулі дзверы, і з падаконніка ад вуліцы пырхнуў гіль — чырвоныя грудкі загарэліся воддаль на высокай, да самых стрэх, белай гурбе.

Петражыцкага яна цярпець не магла, анінадух, і цяпер хай бы ён лепш праваліўся скрозь зямлю, чымся ішоў у хату — трэба было ставіць бутэльку: дапаганяў, а не пастаў — не чакай ні каня ні шманя, ні сена ні шмена, і Вольцы кожны дзень самы цяжкі нарад. І сёння яе ўжо дома няма: пабегла з цямном мяць лён. Уедлівы клоп — смокча кроў і слёзы п'е. Прасадзіла б...

Яна як прыстыла ў кутку за сталом ля акна ад вуліцы. Так і стаяла, сочачы не за Петражыцкім, што адсморкваўся ў парозе, а за гілём. Той блішчэў сваімі чырвонымі грудкамі ўжо на рабіне, што расла ля студні, нагнуўшы над ёй цёмнае разгатае сучча. Па ваду раніцай Александрына яшчэ не хадзіла, назапасілі з Волькай звечара і сабе і карове, і на студні, на драўлянай накрыўцы, ляжаў белы, бялей абруса на стале, свежы снег. На яго з рабіны насыпалася буйных мерзлых чырвоных ягад — нацерушыў гіль.

Калі Петражыцкі загаманіў і яшчэ раз бразнуў за сабой дзвярыма — адразу не мог зачыніць, відаць, заплятаўся не толькі язык, а і рукі, — яна ўбачыла адразу, што ў яго сёння чырвоныя — налітыя крывёю — вочкі, што ў гіля грудзі. Сказаўшы сваё «здрасцвіця», ён закашляўся дробненька, па-дзіцячаму і стаў у парозе, расставіўшы свае крывыя ногі ў вялікіх кірзавых ботах. На насках у іх наліпла снегу, снег увачавідкі раставаў, і ў Петражыцкага пад нагамі чарнела падлога, — як намякнуў, што, мусіць, пра яго гаварылі праўду, што ён ужо не дзержыць, пускае пад сябе... Успомнілася, як ён качаў па зямлі гэтымі сваімі крывымі нагамі Бохана — калгаснага пастуха — за патраву...

Петражыцкі да яе ў хату не хадзіў ад леташняга. Летась ён — хадзіла такая паветрыя па калгасах — хацеў забраць у яе з хлева сена, якога яна нанасіла пасцілкай, абкошваючы за Загуменнем у бярэзніку кусты і дарогу. Сам пад'ехаў з ладным ужо возам на двор — пазабіраў і ў тых удоў, дзе мок не прасыхаючы, — сам адчыніў дзверы ў хлеў. Але яна схапіла ў рукі касу. Новую фінскую васьміручку, якую, купіўшы ў Плешчаніцах, сама асадзіла, сама адцягнула, накляпаўшы; каса была вострая, выбелілася аб траву і зямлю і цяпер заблішчэла ў яго над галавой, як гарачае з неба сонца... Адрэзала б галаву, каб не ўцёк... Хай бы судзілі... Каня з калясьмі яна тады выпхнула на вуліцу і — лейцамі пад хвост...

Петражыцкі пасля таго больш да яе не прыходзіў прасіць на работу — хоць яна даўно ўжо мела права на яе не хадзіць па гадах. Шэсцьдзесят ужо грукнула, адрабіла сваё, адцягала, але, калі прасіў, хадзіла: у вёсцы рук ніколі не хапала.

— Што, вочы заліў учора і цяпер няма ў каго пахмяліцца? Ва ўсёй вёсцы? Додніцай прыбег. Галава трашчыць, т-тваю...

— Ты, Александрына, не мацярыся і не крычы, — ён раптам усміхнуўся на ўвесь свой кругленькі твар — на шчокі хлынулі глыбокія ўжо маршчыны — і загаварыў ціха, як усё роўна баючыся яе: схопіцца за вілачнік, як тады за касу... Носік у яго некуды схаваўся, вочкі пашырэлі і падабрэлі — зрабіўся, як дзіця. Ды і ростам ён сам быў невялікі, з хлапца. — У мяне для цябе навіна. І не абы-якая... — сказаў ён нарэшце смялей і абабіў ад мокрага снегу боты, доўга грукаючы аб падлогу. — Хацеў зайсціся ўчора вечарам, ды так склалася...

— П'яны быў як бот, таму і не зайшоўся, — сказала яна, і ў грудзях у яе ёкнула: проста так ён да яе не прыйдзе.

Яна памякчэла, як снег у раптоўную кароткую адлігу, і ён тады засмяяўся, дробненька і ціха: хі-хі... Як і ўсягды. Ні к сялу ні к гораду.

— Я павінен забяспечыць сёння тваю яўку, Александрына... Загадана... — загаварыў ён, адразу пасмялеўшы, палез у кішаню, дастаў пачак папярос, закурыў, напусціўшы такога праціўнага і едкага дыму, хоць ты з хаты ўцякай. — Познімся. Званілі ў канцылярыю аж з Плешчаніц. Старшыні. Але я не хацеў цябе наперад мітрэнжыць...

— Што анучу жвеш... Снег пад табой растаў скарэй, чымся ты слова людскае сказаў... — Яна раптам, як кальнула яе недзе ўсярэдзіне, адчула, што прыйшоў ён з нечым нядобрым. Загарэліся агнём шчокі, як на марозе. Не ведала, дзе дзець рукі; закарцела дастаць з куклы грэбень. Дастаўшы, пачала зачэсваць валасы. З Петражыцкага ўжо не спускала вачэй.

— Дапытваюць баб. У Сушкаве. Учора ўжо дапытвалі. Цэлы дзень. Клічуць у хату да Юстыны.

— Што я — украла што? — спыталася яна і пачула, як у грудзях таўханула сэрца: Аркадзя ж, сын, заяву пісаў...

— Ды не... — Петражыцкі патаптаўся ў парозе, сагнуўся неяк увесь у крук і сеў на лаву — на самы край. Так і сядзеў на краі, падпёршыся нагамі і баючыся пасунуцца далей. На яе не глядзеў — на боты. — Дапытвае кагэбіст, з Мінска. Мне загадана цябе даставіць, і ўсё. Сёння раніцай. Ушчамлю зараз Дэраша ў вазок і пад'еду. Падчапурыся. Учора Сушкава дапытвалі, цяпер узяліся за наша Задроздзе. За тых, у каго ў трыццаць сёмым мужыкоў пабралі. І твайго Сяльвестру. Якая тут табе кража... — Ён паглядзеў на яе і адвярнуўся. Устаючы з лавы, грукнуў макраватымі ботамі па падлозе, паглядзеў скоса на стол, дзе пад белым абрусам ляжала бугром круглая буханка хлеба, зіркнуў па белай новай зашклёнай шафцы, якую сёлета ўвосень, папрасіўшы Царука з машынай, прывезла Волька з Плешчаніц, — шукаў, каб за што зачапіцца сваімі п'янымі вочкамі, хоць за парожнюю шклянку. Хаця яму, каб устаць з лавы, трэба было ўжо добра ўперціся нагамі ў падлогу.

Заныла недзе глыбака ў грудзях і не адпускала — праціўна, горка, з тупым болем. Яна ўсё яшчэ стаяла ля акна ад вуліцы і ўся гарэла, як у агні. Высокая, ценкая, высахлая за сваё праклятае бязмужняе адзінокае жыццё на трэску — адна гадавала трое дзяцей, бегала кожны божы дзень у калгас ад цямна да цямна па нарадзе, насіла кляймо сям'і «ворага народа», памагала ў вайну партызанам, рвала жылы пасля вайны пры бясхлебіцы, пакуль не састарэла і пакуль не перасталі да яе чапіцца калгасныя брыгадзіры, каб ішла араць, баранаваць, жаць, выкідаць з праварын гной, палоць, выбіраць бульбу, даглядаць, малаціць, калаціць... Гэтулькі ўсяго перарабілі рукі з кляймом, згінь ты, благое, прападзі, што цяпер зусім адсыхаюць: круціць іх, выварочвае ў суставах кожную ноч...

Петражыцкі, устаўшы, ацёрся плячом аб вушак і сказаў:

— Будзь як штык... Пад'еду.

Яна тады выскачыла з-за стала на хату:

— Нікуды я з табой, аглаедам, не крануся! І гаварыць ні з кім не стану! Клічуць... Дапытваюць...

— Не паедзеш са мной, міліцанер перад сабой пагоніць. Па гурбах. Так што — збірайся, і без конікаў. Гэта табе не снег на дварэ, а кагэбэ.

— Не страш. Адбаялася. Усё жыццё баялася, да старасці... Не страш... — Яна ашчапіла далонямі галаву і аблакацілася на стол, каб перавесці дух. Угледзела яшчэ раз чырвоныя вочы Петражыцкага ў парозе і чырвоныя грудкі гіля — зноў ускочыў на падаконнік ад вуліцы.

Калі яна праз гадзіну села з Петражыцкім у вазок на ўзгоенае сена — ля самых варот, — чырвоныя грудкі пырхнулі з падаконніка на старую чорную высокую — вышэй страхі — рабіну і падалі ядраны дзяркаты галасок. Зверху з рабіны на снег пад ногі Дэрашу пасыпаліся адмерзлыя буйныя чырвоныя ягады — як пырскі крыві.

2

Вецер, зайшоўшы з начы з Загумення, з поўначы, нагнаў снегу ў вуліцу ўровень з платамі, і цяжка было выехаць на дарогу да маста — вазок кідала з боку на бок, і Дэраш напінаўся ў аглобнях. З другога канца вёскі з-за павароту ім насустрач ішлі на мост два мінскія МАЗы з прычэпамі: вязлі дрэва — доўгія і тоўстыя ў абхват сосны, зацярушаныя снегам. Прычэпы — на ўсю расцяжку, гружоныя — як павезці, — здалёку здаваліся як горы, прымглёныя белым снежным туманам. Сунуліся яны памалу, чмыхаючы і равучы між гурбаў; чорныя колы пад ім былі абсыпаны белым дробным інеем. Запахла дымам ад згарэлай саляркі і паленай гумай.

На павароце да маста яны якраз спаткаліся з МАЗамі нос у нос, і Александрына ўзяла ў Петражыцкага з рук лейцы, каб прыцішыць Дэраша і прапусціць наперад машыны: Петражыцкі, не знайшоўшы ў яе дома ні кроплі, знайшоў у некага і, пакуль запрогся і пад'ехаў да яе варот — звіўся і цяпер, апусціўшы галаву на грудзі, драмаў: не браў яго ні мароз, ні север.

Александрына пачакала, пакуль МАЗы адзін за адным мінулі мост, і тузанула каня за лейцы. Дэраш, збіўшыся з тропу, пераходзіў з адной каляіны ў другую — шукаў зручнейшай дарогі; вазок, як лёгкія дзіцячыя саначкі, кідала з боку на бок, і яна цяпер, трымаючыся за поручань, скоса пазірала на Петражыцкага: выкуліш яшчэ недавярка, то ці падымецца сам, усцягваць яшчэ прыйдзецца.

МАЗы былі ўжо далёка на горцы, чуваць быў толькі іх рокат, пасля і ён аціх, і зноў заскрыпеў пад палазамі снег. Поле за мастом паабапал дарогі пасля машын зрабілася белае і чыстае, як лагодная чалавечая доля... Паказалася было над далёкімі садамі з-за хмары сонца і адразу схавалася; зноў пасыпаў снег з крупамі — калюча сек па твары; шчыпаў за шчокі востранька мароз, чуваць было, як ён залазіць пад кажушок і стынуць плечы. Над белым снежным полем, абганяючы сані, каркнула прастуджаная варона — ляцела з адной вёскі ў другую, неяк бачком, і здавалася, што яна махае адным крылом.

З таго часу, калі раніцай пайшоў з хаты Петражыцкі, Александрына думала толькі пра Сяльвестру. І не пазнавала сябе: успомніць ці пачне гаварыць пра яго — робіцца вялая і не можа стаяць на нагах. Толькі слёзы цякуць з вачэй, як рака... Раней такога не было.

МАЗы праз Сушкава не пайшлі, адзін за адным звярнулі перад вёскай на гароды і падаліся полем у аб'езд, працёрлі сабе новую дарогу да шашы на Плешчаніцы: у вёсцы вуліца была занесена снегам вышэй частаколу. А вецер, дзьмучы з поўначы, усё гнаў і гнаў сухую белую муку, уперамешку з дробненькімі крупкамі, якраз сюды, у вуліцу, ім у спіну, заносячы адразу тор ад саней. Палазы скрыпелі, чапляючыся за вяршкі частаколін.

У Сушкаве яны спыніліся каля Юстыны, якраз пасярод вёскі. У Юстыны, у вялікай, на дзве палавіны, хаце была некалі калгасная канцылярыя; калі злучылі калгасы, канцылярыю перавялі ў Хадакі, у цэнтр, і ў Юстыны была школа, не доўга, гадоў пяць, пакуль пабудавалі новую ля вёскі.

Юстына, невысокая ростам, паўнаватая жанчына, можа, трохі маладзейшая за яе, Александрыну, чысціла на двары лапатай, якой садзяць у печ пячы буханкі хлеба, снег — зграбала і перакідвала за частакол у гарод. Лапата ў яе руках была ўся белая — і ад мукі, і ад снегу, і ў самой Юстыны выбіваліся з-пад хусткі з двух бакоў пасмы белых валасоў.

«Чысціць мне дарогу да кагэбіста...» — падумала Александрына яшчэ ў вазку.

Петражыцкі, калі пагнала, закруціўшы на горцы, у вочы снег, прачнуўся сам, не трэба было яго будзіць і цяпер, хукаючы ў чырвоныя пакрэплыя рукі — рукавіцы ці забыўся дзе на ферме, ці згубіў на дарозе, — прапусціў яе наперад у двор да Юстыны, як успомніў, што яе, Александрыну, трэба даставіць і што яна можа спалохацца і збегчы ў апошнюю хвіліну.

— З самай раніцы вас, такіх, чакаем, любка. Не вы першыя. І ўчора вас прымалі... — адказала ім Юстына, калі Петражыцкі спытаўся: «Ну дзе тут хто?», і пайшла наперадзе ў хату, несучы перад сабой драўляную лапату. У прыхожай паставіла ў качарэжнік, сказала: «Снег можаце не счышчаць, растане і высахне», калі Петражыцкі пачаў грукаць аб падлогу вялікімі кірзавымі ботамі, і паказала рукой у другую палавіну хаты ад вуліцы — у першай яна жыла сама, дажываючы веку.

Петражыцкі, усё яшчэ грукаючы аб сухую і звонкую падлогу ботамі, піхнуў навотліж рукой дзверы ў другую палавіну хаты, і Александрына яшчэ з парога, спыніўшыся, убачыла кагэбіста — сядзеў за сталом пасярод хаты — і ўтаропілася адразу ў яго вачыма. Петражыцкі, стаўшы перад сталом, сцягнуў з галавы скамечаную шапку, выпрастаўся — успомніў, мусіць, як сам быў у арміі, — і «далажыў»:

— Даставіў, таварыш начальнік... — і назваў яе імя, прозвішча і вёску.

«Таварыш начальнік» паглядзеў на яго і, нічога не сказаўшы, лёгенька махнуў рукой: паказаў яму на дзверы.

Петражыцкі такога не чакаў, думаў, што будзе сядзець, растапырыўшы ногі і разявіўшы рот, і слухаць, як стануць «дапрашваць баб», тады пачне прадаваць «новасці» па ўсёй вёсцы за сто грам. Павярнуўшыся, ён з нейкай злосцю сказаў ёй, Александрыне:

— Дамоў дойдзеш сама. Маё дзела было даставіць. У мяне работа.

— Хвіліначку... — кагэбіст устаў з-за стала і падышоў да яе. — Дойдзеце? Па такой дарозе? Снег, мяцеліца... А то — будзе чакаць столькі, колькі трэба. Прывёз і адвязе...

— Не-не... — у яе перасохла ў роце, не загаварыць. — Дайду-у... Далёка тут. І сюды магла б сама прыйсці. Не такі я вялікі пан. Чаго гэта будзе і ён, — паказала рукой на Петражыцкага, — марнець тут і конь на вуліцы мерзці. Дайду.

Петражыцкі ціхенька зачыніў за сабой дзверы.

Кагэбіст вярнуўся і зноў сеў за стол. І пакуль ён падыходзіў да яе, яна добра яго разгледзела.

Зусім малады хлопец. Гадоў дваццаці, ну, можа, дваццаці пяці ад сілы. У яе такія ўжо ўнукі. Лёнік і Вова. Нечым і падобны трохі на Лёніка. І ростам, і нос вастраваты. І стрыжаны коратка. Валасы русявыя, залізаны на лобе набок.

У чорным касцюмчыку, пад гальштукам, сарочка белая. Вочы светлыя, добрыя. Глядзіць на яе ціха, з лагодай, хоча ўсміхнуцца, каб не быць строгім, а ў яго не выходзіць. У бліскучых чорных чаравіках...

«Як ён даехаў па такім снезе і марозе? Нібыта яго прывезлі на легкавой машыне аж сюды, у Сушкава, на двор да Юстыны. І высадзілі ля ганка...» — падумала яна пра яго. Падумала пасля, што ён мог папрасіцца ў кабіну МАЗа і ехаць у цяпле. Хацела нават спытацца.

Ён паказаў ёй лёгенька, як і Петражыцкаму, рукой на старое круглае крэсла, што стаяла перад сталом, трошкі збоку — сам ён сядзеў на такім жа з другога боку, ад акна, — і яна падышла і села.

Ён доўга глядзеў на яе добрымі вачыма і маўчаў. Не ведаў, з чаго пачаць, ці што? Тады зноў падняўся з-за стала:

— Вам будзе лепш, Аляксандра Раманаўна, калі распрануцца... — падышоў, узяў рукамі за плечы. — Зніміце кажух. У хаце цёпла, Юстына натапіла, як перш у школе.

«І пра Юстыну ўсё ведае», — падумала яна.

Ён узяў у яе з рук кажух, аднёс у парог і павесіў там на высокую стаячую дзідаватую вешалку, відаць, засталася яшчэ ад школы — на ёй вісела і яго паліто з каўняром і дарагая зімовая шапка; яна зняла з галавы шарсцяную вялікую хустку і накінула на плечы, на нажутку. Дастала з-за куклы доўгі выгнуты грэбень, правяла ім па сваіх гнядых, пасівелых толькі трохі на лобе валасах і зноў схавала за куклу. Паклала на калені рукі і сядзела, думаючы: «Ён жа адтуль, ад іх, дзе ўсё ведаюць пра Сяльвестру. Усё, да дробненькай макулінкі...»

А малады кагэбіст усё не садзіўся. Хадзіў і хадзіў ад стала да вешалкі ў парог, ступаючы неяк асцярожна па жаўтаватай вышараванай падлозе. Падыдзе да напаленай грубкі, пакладзе на яе з двух бакоў растапыраныя рукі — як ашчэпіць — і грэе, хоць у хаце было добра натоплена, Юстына пастаралася, пасля зноў ходзіць...

Александрына тады ўздыхнула на ўсе свае збалелыя грудзі, глыбока і працяжна, нібы гэтым уздыхам сказала яму наперад усё, што мелася яму сказаць сама, і адказала на тое, што ён хацеў у яе спытацца. Яна ўжо за ім не сачыла — ходзіць, хай ходзіць — і калі падняла вочы, убачыла, што ён сядзіць ужо за сталом і нешта гаворыць да яе. Яна пачала слухаць.

Ён назваў сябе па званню і па прозвішчу. Яна пачула, нават падумала, што запомніла, але злавіла сябе на тым, што адразу забылася: мусіць, захвалявалася, бо дробненька задрыжэлі пальцы на руках, якія ляжалі на каленях.

Спёрла ў горле. І калі яна пачула: «Ваш муж Сяльвестр Лазаравіч...», ужо далей ніяк не магла злавіць, пра што гаворыць чалавек за сталом. Спёрла ў горле, і яна адразу заплакала. Ведала, што гэта не тое месца, дзе трэба плакаць, і што не перад гэтым хлопцам, але не можа сябе сціснуць у кулак: хлопец жа адтуль, дзе ўсё ведаюць пра Сяльвестру...

Ён яе не супакойваў. Сядзеў і чакаў. Тады зноў устаў з-за стала і пахадзіў па хаце: у парог, з парога аж да акна. Калі ён не першую яе дапытвае, то, відаць, ужо наслухаўся і плачу і нагледзеўся бабскіх слёз. А таго плачу — вёскамі і слёз — рэкамі ён не чуў і не бачыў: маладзён...

— Давайце тады, Аляксандра Раманаўна, пачнём з другога, — ён зноў быў за сталом. Стаяў, не садзіўся на крэсла. — Пачнём здалёку. З лягчэйшага. З маладзейшага. Як вы пазнаёміліся з Сяльвестрам?

— Як пазнаёмілася? А ў Амерыцы...

— А як вы апынуліся ў Амерыцы?

— Гм-м... У Амерыку я паехала аж у адзінаццатым годзе... — яна пачула, як адразу пачала супакойвацца, нават усміхнулася праз слёзы. — Мне тады пераваліла ўжо за дваццаць. Завербавалася, села на параход і паехала. У заработкі. А дома, у Шышчыцах пад Слуцкам, яшчэ тры сястры асталіся. Усіх нас было чацвёра ў сям'і. Старэйшая я. Я і паехала. Долі лепшай шукаць на свеце. Тады я не адна паехала. На параходзе дык адны беларусы і былі. Многа ехала...

— Хвіліначку. Я віджу, што вы ўжо супакоіліся. Мы ўсё ж з вамі не ў бірулькі будзем гуляць. Усё, што вы будзеце гаварыць, запратаколім. І я хачу папярэдзіць вас... — ён памаўчаў, — аб адказнасці за адказ ад дачы паказанняў і за дачу лжывых паказанняў...

Яна не слухала, што ёй гразіць. Яна ўсё жыццё ўсюды і ўсім гаварыла праўду...

— Ну вось, я вас папярэдзіў, — ён сеў за сталом на крэсла. — Я думаю... гаварыць праўду ў вашых жа інтарэсах. Вы пісалі нам аб пераглядзе справы вашага мужа?

— Сын хадатайнічаў. Аркадзя... Ён і пісаў ад мяне.

— А якая ў вас адукацыя?

— Адукацыя? — усміхнулася яна. — Чытаць і пісаць умею. Сама навучылася.

— А дзе цяпер ваш сын?

— У Маладэчыне. Там жыве і працуе. Жанаты. І Аля, дачка, там, у Маладэчыне. І зяць. Перапёлка. Пасля партызан там астаўся і Аркадзю пасля арміі туды перацягнуў. І ўнукі мае ад Алі жылі там. Лёнік і Вова. Якраз такія, як вы. У ваенным вучылішчы цяпер адзін і другі...

— А сын ваш член партыі?

— Як тут сказаць. Цяпер — не. Быў усю вайну лётчыкам-радзістам. І ў партыі быў. А пасля вайны дазналіся, што ён зманіў. Што бацька не памёр, а забралі ў трыццаць сёмым. І выключылі з партыі.

— Ну, цяпер жа не тое. Вы ж ведаеце.

— Прасілі зноў у партыю. Але ён не захацеў. Працуе, і ўсё. І дзяцей выгадаваў. Я за яго ні разу ў жыцці не чырванела...

Ён сядзеў за сталом і цяпер пісаў на белым-белым лісце паперы, хуценька і акуратненька.

— Ну, а з Сяльвестрам як вы пазнаёміліся?

— Я ж гавару, у Амерыцы. Не-е... Туды мы разам не ехалі. Адтуль ужо ў пятнаццатым годзе дамоў варочаліся разам. Пажаніўшыся. Пазнаёміліся з ім у чатырнаццатым, у чатырнаццатым і пажаніліся. А калі вярнуліся з Амерыкі ў пятнаццатым годзе, Сяльвестру праз два тыдні ўзялі ў царскую армію. Эха-ха... духу не перавяду... Гэта ж як усё роўна я сёння побач з ім на параходзе... Як з вамі. Усё помню, не забылася...

— Я вас папрашу. Раскажыце пра Амерыку больш падробна.

— Пра Спрынгфілд? У Спрынгфілдзе, дзе я апынулася, Сяльвестра быў спачатку чорнарабочым, як і я. Пасля ўжо знайшлі работу на фабрыцы. І ён і я, яшчэ не ведаючы адно аднаго. На фабрыцы мы і сышліся. На фабрыку мяне ўзяў сам гаспадар. Выбраў з усіх і ўзяў. Фабрыка была невялікая. Перараблялі ўціль — рыззё па-нашаму, па-вясковаму. Толькі ў нас па вёсках ездзіў на калёсах Бэрка і крычаў: «Шарсцінне, варсінне і шчоткі благія...», і яму бабы зносілі анучы з усёй вёскі да Петрусіхі ў канцылярыю. Бэрка даваў за рыззё мыла, фарбу, кручкі — рыбу лавіць. А ў Спрынгфілдзе была фабрыка: чыста, культурна. І прывозілі туды здаваць такую адзежу, якую ў нашай вёсцы насіць бы ды насіць, якой, можа, і ў вочы не бачылі. Я з паўгода стаяла ля вялікага стала — бліскучага, вузкага і доўгага. І мне падавалі адзежу на стол нейчыя рукі аднекуль знізу — я нават не бачыла чалавека. Рукі, адзежа — і ўсё. Я раскладвала на доўгім стале штаны ці рубашку і вострымі ножніцамі ці нажом адпарвала гузікі, аплікі, кнопкі, спронжкі і скідвала іх у вялікую фанерную скрыню, якая за дзень напаўнялася да краёў... Чыстую, без ніводнага гузічка ці шпілечкі, апратку я перакідвала на другі стол, які стаяў вышэй і з якога яе зноў зграбалі адны рукі — чалавека відаць не было, увесь быў завалены адзежай. Гузікі-то я зразала лёгка, але ўсягды баялася, бо мяне папярэдзілі, каб не трапіла ад мяне на другі стол, што стаяў вышэй, адзежына з чым жалезным у кішэнях, і я акуратненька, з увагай усягды лазіла па іх, выварочваючы і атрасаючы ад пацярухі, пылу і табакі. Чаго толькі ў тых кішэнях ні знаходзіла: гадзіннікі, ключы, іголкі, шпількі, расчоскі, ножыкі, ножнічкі і такія штучкі, якіх я і ў вочы ні разу не бачыла. У кішэні доўгіх і вузенькіх чорных вельветавых штаноў я адзін раз і знайшла пярсцёнак, залаты, шырокі, на вялікі палец у чалавека. Блішчаў так, хоць аслепні. Я, спужаўшыся не ведаючы чаго, аддала яго самому гаспадару фабрыкі. Паднялася высока наверх, спыталася, дзе ён, мяне пусцілі, і я паклала пярсцёнак перад ім на стол і сказала, як і што. Ён доўга на мяне глядзеў, паказаў на крэсла, каб села. Перапытаў раз, другі. Пасля паклаў пярсцёнак у вялікі жалезны сейф, дастаў адтуль адзін новенькі даляр і даў мне ў рукі. Падзякаваў. З таго дня мяне перавялі да вышэйшага стала, дзе і стаяў Сяльвестра. Гэта я яго рукі бачыла ўвесь час, калі падкідала яму ўверх адзежу, нават запомніла іх, не бачачы самога чалавека. Нож і ножніцы гаспадар перадаў яму, а я цяпер толькі выварочвала кішэні. А той вялікі залаты пярсцёнак і злучыў нас з Сяльвестрам наўсягды... Што было ўчора, пазаўчора, я ўжо не скажу. А тое, даўнейшае, помню... Як і Сяльвестру. Вось так мы і пазнаёміліся...

— А хто ў Сяльвестры з родзічаў яшчэ быў ці цяпер жыве ў Амерыцы? І ў вас хто?

— У мяне нікога не было. Я адна паехала і вярнулася. А ў яго была сястра, Ефрасіння. Прузына — па-нашаму, па-вясковаму. У Кеваніі. Памёрла ўжо. Не помню добра, разам яны ехалі ў Амерыку ці яна перш, а яго паклікала. Яна была за яго старэйшая. Мы там сустракаліся. У госці ездзілі адны да адных. Я нават адрас яе помню: 714, Мэйн-стрыт, Кеванія, Ілінойс. Ці перапісваліся? Перапісваліся. І да трыццаць сёмага года, і пасля вайны, калі ўжо Сяльвестры не было. Яшчэ хто ў яго з родзічаў? Блізкіх? Брат Савэрка. З'ехаў з дому, як і Сяльвестра. Сяльвестра ў Амерыку, а ён — у Сібір. Іх таксама было ў сям'і два браты і пяць сясцёр. І ў Сібіры Савэрку таксама забралі ў трыццаць сёмым. І цяпер ні слуху ні духу, хоць мы і пісалі. Хто сёстры? У Сяльвестры, апроч Прузыны, былі яшчэ чатыры сястры. Ганна — у Красным, Наста — у Грыневічах, Марыля — тут, у Сушкаве, і Алімпіяда, па-вясковаму Улімка. Ганна і Наста памёрлі, Марыля падарвалася ў вайну на міне, а Улімка жыве ў нашым Задроздзі. Мы з ёй адны з усіх блізкіх засталіся. Дажываем і мы. Э-ха-ха...

— Доўга яшчэ будзеце жыць. Памяць у вас — дай бог... Успомніце... — ён паглядзеў у свае жаўтаватыя паперы, рассунутыя па стале, — 20 кастрычніка трыццаць сёмага года, калі 14-ты пагранатрад праводзіў у вас у хаце вобыск... У вас, дакладней, у Сяльвестры, знайшлі медаль 1913 года. Царскі.

— Знайшлі. Быў такі медаль. А чаго яго было куды выкідаць? Ляжаў і ўсё. Сяльвестру ім узнагародзілі, калі ён скончыў адзінаццацімесячныя курсы ротных фельчараў у пятнаццатым годзе ў Сімбірску і служыў у царскай арміі. А з васемнаццатага года па дваццаць першы ён служыў у РККА лекпомам. Дамоў і вярнуўся ў дваццаць першым годзе.

— Угу. А фашысцкі значок? Свастыку? Вы не пацвердзіце?

— Які фашысцкі значок... Смеху варта.

— А вы ведаеце свастыку?

— Ведаю. Нямецкую, з вайны, — яна падняла з калень руку і сагнула свае сухія старыя пальцы.

— Та-ак... — Ён зноў стаў перакладаць жоўтыя лісты на стале. — Пры вобыску знайшлі жоўтага колеру гузік, на якім была и-зо-бра-же-на, — ён прачытаў гэта слова па складах, — свастыка. І ляжаў той гузік разам з дзіцячымі лялькамі. У кашолцы. Было?

— Было. У чатырнаццатым годзе ў Амерыцы Сяльвестра выступаў на спаборніцтве. Дужаліся. І я была там. Сяльвестра і перамог некага. Паклаў на лапаткі. Той і даў яму гузік ад свайго пінжака на памяць. І Сяльвестра даваў нешта яму на памяць. Мы і прывязлі той гузік з Амерыкі. На ім была нейкая літара. Толькі не свастыка. Смеху варта. Той гузік забралі пры вобыску пагранічнікі...

— А вялікую амерыканскую хустку? Знайшлі пры вобыску?

— А што, дамоў з Амерыкі я павінна была голая ехаць? Я не толькі хустку прывязла...

— А чаму вы вярнуліся з Амерыкі?

— Скажу вам праўду. Я ўжо нічога не баюся. З Амерыкі сама я не вярнулася б. Нізашто... Але я выйшла замуж. А Сяльвестру праз год дамоў пацягнула. Толькі дамоў... Пацягнула на згуб галавы. Як чуў сваю пагібель і шукаў яе. Не паехалі б адтуль — дык і жылі б дагэтуль, як усе людзі. А што я павінна была рабіць? Кінуць Сяльвестру? Я за яго была на два гады старэйшая... Я і вярнулася разам з ім.

— Аляксандра Раманаўна... А ці чулі вы тады, да арышту Сяльвестры, што-небудзь пра антысавецкую паўстанцкую арганізацыю, якая была створана на тэрыторыі СССР разведкай адной прыгранічнай замежнай дзяржавы, у якой быў ваш муж, Сяльвестра, з 1934 года і па заданню якой праводзіў арганізавана контррэвалюцыйную работу, займаўся шпіянажам, а таксама праводзіў дыверсійныя акты і падрыхтоўку да іх?

— Не. Не чула. Што, сам сазнаўся? У вас так і запісана? Сяльвестра? Сам? Бо-ожа мо-ой...

— А з начальнікам заставы «Жоўты бераг» Кашырыным Сяльвестра сустракаўся?

— Начальнік заставы Кашырын з Сяльвестрам у нас піў гарэлку. І самагонку. І не адзін раз. І не ён адзін. Начальства і тады піло, як і цяпер. Не саромелася...

— А ці прыходзіў да вашага мужа Каўзановіч з Крайска? А пра групу Жарскага не чулі?

— Не.

— І не ведалі ні аднаго, ні другога?

— Не.

— Ці паяўлялася ў вашага мужа ў 1936 годзе вялікая сума грошай і ці ведама вам, дзе ён іх зарабіў?

— Не. Не паяўлялася. Грошы з мужам мы палучалі толькі з калгаса на працадні.

— Ці хадзіў ваш муж у 1936 годзе за граніцу? У Польшчу. Ці насіў у Караліна і Жызнаву воўну і другую кантрабанду і ці прыносіў адтуль спірт, сахарын і падэшву?

— Не.

— Ці быў у маі 1936-га на калгаснай кармакухні пажар, калі муж быў даглядчыкам скаціны?

— Не.

— А ў свінарніку?

— Не. Пажараў у Задроздзі на ферме ніколі не было.

— А ці дохла на ферме ў 1936 годзе скаціна?

— Скаціна дохне на любой ферме, у любы год. Як і людзі паміраюць у любой вёсцы ў любы час. Дазволу на гэта ў нас ніхто не пытаецца...

Ён змоўк, доўга сядзеў на крэсле, гледзячы на жоўтыя рассованыя лісты паперы, пасля ёй, Александрыне, у вочы, тады, як і ўпачатку, устаў і захадзіў па хаце, адной сваёй дарогай — ад стала да грубкі — і цёр рукі даланёю аб даланю. І яна пачула, як і ў яе, лежачы на каленях, пачалі мярцвець рукі і па іх забегалі мурашкі — ад пальцаў да лакцей.

Пачуўшы, што сталі хадзіць па хаце, дзверы з прыхожай адчыніла Юстына. Нехта яшчэ прыехаў на допыт, але кагэбіст паказаў ёй аж дзвюма рукамі: заняты. Юстына ціха зачыніла дзверы, а ён спытаўся ў яе, Александрыны, аж ад грубкі:

— Вы першыя ўступілі ў калгас?

— Першыя. Усё ён, Сяльвестра. Ён першы і ў Амерыку, першы і з Амерыкі. Першы і ў калгас, першага і ў «варанок» пацягнулі пагранічнікі.

— А за што арыштоўвалі Сяльвестру ў 1933 годзе? Не помніце?

— Арыштоўвалі пагранатрадам на месяц. Ні ён, ні я не ведалі — за што. Нават не падазравалі.

— А ў 1935 годзе?

— У трыццаць пятым судзілі за тое, што згніла ў парніку бульба, трапіўшы пад мароз. Адседзеў тры месяцы. За пяць мяшкоў...

— Што вы хочаце, Аляксандра Раманаўна, дапоўніць да сваіх паказанняў? — спытаўся ён неяк адразу, сядаючы за сталом на крэсла.

— Дапоўніць? Больш нічога не хачу дапаўняць. А каб можна было дапоўніць — дапоўніла б... Што згнаілі маладымі ў зямлі і майго Сяльвестру і Савэрку... І ў нашай вёсцы па чалавеку, лічы, праз хату...

— Прачытайце і там, дзе пазначана: пратакол мною прачытаны — распішыцеся. Там, дзе стаіць: 26 снежня 1956 года. Справа вашага мужа Сяльвестры будзе перагледжана. Вынікі паведамім.

— Чытаць я не буду. Няма ўжо чым. Няма вачэй... Палавіна выцвіла, а другую палавіну выплакала... Далёка яшчэ бачу, а чытаць — не магу.

Узяўшы здзервянелай рукой яго чорную вялікую самапіску, яна паставіла свае каракулі там, дзе ён паказаў пальцам. Як у калгаснай ведамасці, калі палучала на працадні. Больш яна ніколі нідзе не распісвалася. Не помніць.

Вялікая чорная ручка была халодная як лёд, і яе ніяк не маглі сціснуць пакрэплыя ў цёплай хаце пальцы.

Яна ішла дамоў з Сушкава па занесенай снегам каляіне ад машыны. Снег раставаў на цёплых яшчэ пасля Юстынінай хаты шчоках і мяшаўся са слязьмі, халоднымі і салёнымі. Не так лёгка было ісці дамоў пад вецер. На горку да могілак яна паціху ўзышла, а ісці ўніз да грэблі не магла: занясло каляіны і ад машын, і ад саней — снегу па калена, — і пачыналі мерзці ногі ў бурках з галошамі.

«Калі перад табой усягды заносіць дарогу пяском ці снегам, нялёгка табе па ёй ісці... Спатыкаешся...» — падумала яна пра сябе, захінаючы хусткай мокрыя шчокі ад вострага ветру і калючых дробных круп, што секлі без аддухі ў твар.

Ад маста яна пайшла наўскасяк аселіцай — па гурбах, але бліжэй у вуліцу.

Дома Волькі не было — не прыйшла яшчэ ад мяліцы. Карова ў хлеве маўчала — не рыкала і не біла рагамі ў сцяну, не адзываліся і парасяты, — значыць, Волька прыходзіла днём на палудзень: дагледзела.

Скінуўшы кажух на лаву ля акна, яна закруцілася была па хаце — у першай палавіне: ні стаць, ні прысесці, ні за што ўхапіцца...

Узяла вілачнік, адсунула на прыпечку засланку, дастала гаршчок з заціркай — і адразу пакінула.

«І лыжка будзе валіцца з рук... Не толькі вілачнік...»

Хацелася некуды ісці і ісці, не сядзець бы толькі на месцы. У хаце — у другой палавіне — на яе натапырыліся калючыя аліясы ў гаршках. Са сцяны, здалося, высака, аж з-пад столі, на яе зірнулі з-за шкла з партрэта ў счарнелай рамцы Сяльвестра і яна сама — бліснулі халодным святлом ад белага снегу знадворку.

Яна доўга стаяла ў парозе і глядзела на партрэт. Партрэта ўжо даставаў знізу фікус у цёмным лісці і сваім верхам калоў яго знізу, як дзідай. Мінуў чорную круглую каробачку ад радыё, ходзікі і палез пад партрэт.

Хацелася пабегчы аж у Маладэчна да Аркадзі, да Алі, пагаварыць з Перапёлкам — ён жа дырэктар фабрыкі і разумны чалавек. Да ўнукаў на край свету, толькі б не сядзець... Гэтулькі гадоў прайшло. Дваццаць, лічы, а ўсё — як учора...

Не супакоіла яе і Волька, з цямном прыйшоўшы з работы. Цэлую ноч яна не магла заснуць — расказвала і расказвала ўсё Вольцы...

А назаўтра раніцай зноў секлі дробныя крупы ў акно ад вуліцы і зноў стукаў дзюбкай у шыбіну ўчарашні гіль — варажыў на доўгія халады, — але яго не было відаць: за ноч замерзлі ўсе шыбы — і ад вуліцы, і ад двара.

3

Прайшоў год і адзін месяц — пасля допыту ў Юстыны ў Сушкаве яна цяпер чакала вестак і лічыла кожны дзень, а то і кожную гадзіну, — калі якраз у такую, як і тады, мяцеліцу з маразамі ў хату недзе ўпаўдні бразнула клямкай Магрэта з Сушкава, прыветлівая жанчына гадоў сарака — калгасная пісьманоска. Прыехала на МАЗе ў кабіне аж з Крайска — з пошты. Па такіх гурбах і марозе добра, што хоць раз у тры дні азывалася. Аддала пісьмо, нават не сказаўшы, адкуль яно, — перш дык гаварыла, адкуль пісьмы, — і хуценька за дзверы. Не пагрэлася нават.

— Ды не, сястрыца, пабягу адразу. Я і не змерзла нават, у кабіне седзячы. Пабягу да маста. Вот-вот першыя машыны з дрэвам назад пойдуць, я ўжо ведаю. І шафёры мяне ведаюць, бяруць у кабіну. Загібець можна ў такі мароз...

Зноў бразнула клямкай і пакуль зачыніла дзверы, з-за парога аж да стала пакаціўся клубком мароз.

Александрына пачула, як яе пачало трасці ад гэтага клубка... Яна стаяла, апусціўшы пісьмо ў руцэ, баялася нават падняць яго да вачэй і думала, што трасе ад пісьма, трасе ўсю і пісьмо ў руцэ трасецца.

Пайшла ў другую палавіну, села на крэсла ля засцеленага белым абрусам стала — якраз пасярод хаты, — узяла з яго Вольчыны акуляры — ляжалі на ім як на паяўку ў жоўтым футляры, тыя падыходзілі і ёй, Александрыне: абедзве былі дальназоркія, і ніяк не магла ўскрыць канверт: усё трасуцца рукі...

Канверт адклеіўся лёгка — відаць, Магрэта сама ўжо ўсё прачытала, калі нават не захацела пачуць, «што пішуць», і Александрына хуценька разгарнула складзеную ўчэцвера белую-белую паперку з чорнымі літарамі — кучкай — злева ўверсе. Яны адразу кінуліся ў вочы.

Яна хапалася пальцамі то за белую паперыну, то за акуляры — спаўзаюць і спаўзаюць з носа, але ў іх добра было чытаць — кожную літарку як хто падносіў да самых вачэй.

Военный трибунал

Белорусского военного округа

31 января 1958 г.

№...

гор. Минск

Ніжэй, пад чорнай кучкай літар, яна прачытала:

СПРАВКА

Дело по обвинению Пташник Сельвестра Лазаревича пересмотрено Военным трибуналом Белорусского военного округа 28 января 1958 г.

Постановление от... 1937 г. в отношении Пташник Сельвестра Лазаревича отменено, и дело за отсутствием состава преступления прекращено.

Пташник Сельвестр Лазаревич реабилитирован посмертно.

Зам. председателя Военного трибунала

Белорусского военного округа

І подпіс у канцы. Яна ўчапілася вачыма, не ведаючы чаму, адразу за гэты крывы подпіс. Знаёмае, вельмі ж знаёмае прозвішча. Яна чула яго.

Пасля яна аціхла: ёй пачало рабіцца ўсёй горача. Гараць агнём шчокі, як ад чалесніка. Тады зноў пачалі стыць плечы.

Ніякага знаёмага прозвішча яна не ведае... А тое, што Сяльвестры няма даўно жывога — цяпер ужо ведае... Цяпер нават пра тое ў паперы напісана...

Яна зняла з носа акуляры, паклала на абрус на стале, не хавала ў футляр — будуць яшчэ доўга чытаць і яна, і Волька, паклала ля іх пісьмо: канверт асобна, белы ліст з чорнымі літарамі асобна і сядзела на крэсле не варушачыся, то гарачая, то халодная і пустая...

Дваццаць гадоў яна помніла, што Сяльвестры няма, але ўсе дваццаць гадоў думала, што ён жывы. Помніла, але не памінала... А трэба было памінаць... Аж дваццаць гадоў...

Яна сядзела на крэсле, апусціўшы рукі, глядзела на сцены, пабеленыя глінкай, на вокны, на белы снег за імі. Калі ж усё гэта, як у яму, знікала, яна ўпіралася вачыма ў шырокае лісце фікуса, у партрэт у рамцы на сцяне, у ходзікі і ў чорную круглую каробачку радыё.

І ходзікі, і радыё маўчалі...

У вачах то белае, то чорнае... І слёзы з воч... Самі цяклі руччом, самі перасыхалі, пасля зноў цяклі...

І так, мусіць, да вечара. Яна не помніць.

Калі ззаду ў першай палавіне хаты бразнула клямка і загаварыла, вярнуўшыся з работы, Волька, было ўжо цёмна: і ў хаце, і на дварэ...

Ёй здалося спачатку, што да яе загаварыў Сяльвестра — з глухой цемені і пустаты...

Вясна была позняя, халодная і — усё дажджы. І днём і ноччу. Аціхнуць і — зноў. Адна гразь — і на вуліцы, і ў гародзе. Чуць пасеялі яго. І ля ракі, і за вуліцай. У самы дождж — халодны, золкі, як увосень.

Сеяць гарод прыехаў памагаць Аркадзя. Чытаў пісьмо з чорнымі літарамі ўверсе і доўга, трымаючы яго ў руцэ, хадзіў па хаце — узад-уперад.

Перагаварылі за гэты час, перавярнулі ў памяці ўсё, як гарод усё роўна перакапалі... Аж на душы стала лягчэць.

Паехаў Аркадзя, а дажджы не сціхалі, і ў душу зноў варочалася скруха. Каб хоць не мокрая нудота на дварэ... Здавалася, што так будзе да канца свету...

Але аднойчы раніцай расчысцілася неба — ні хмурынкі, ні белага туляжка, — стала празрыстае і ядранае, і адразу запякло сонца, як дачакаўшыся свайго.

Лета пачалося гарачае, і гарачыня стаяла аж да восені. Праз тыдзень мокрая зямля высахла і патрэскалася на сонцы, а тады падзьмулі сухія гарачыя вятры з поўдня — з Сушкава, і МАЗы падымалі на вуліцы і на грэблі хмарамі пыл. Пыл заносіў і гароды, і хаты, і ўсё Зурэчча — выган ля вёскі.

Сонца днём угары над Зурэччам маленькае і гарачае, вечарам у канцы вёскі вялікае і чырвонае. І туман над ракой чырвоны. І месяц чырвоны...

Толькі начная раса ратавала тое, што яшчэ расло, не згарэла. І так да самага жніўня, калі неба пачыналі зацягваць сінія доўгія палосы, варожачы на дождж, а Зурэчча, і раку, і вуліцу — сівы вільготны начны туман.

Можа б, жыццё пайшло, як і раней: трэба было ратаваць гарод, думаць, адкуль прынесці карове на зіму вязку сена, і пісьмо пачало ўжо забывацца. Ляжала ў канверце на стале на белым абрусе пад акулярамі на відку, як усё роўна яго яшчэ рана было хаваць.

Але яна не брала яго ўжо так часта ў рукі. Ідзе каля стала, стане, пастаіць і пойдзе далей — чакала работа.

Можа б, пісьмо і забылася, калі б зноў аднойчы пад вечар не забеглася Магрэта, прынёсшы дзве газеціны: і мінскую, і сваю, раённую.

— Зімой мерзлі, а цяпер гарым. Па такой гарачыні пакуль на пошту ды назад... Добра, што «прычэпы» бяруць у кабіну, як зімой.

Магрэта спачатку, пасля таго як прынесла тое пісьмо, доўга маўчала, з месяц, тады зноў разгаварылася — была з тых, хто за языком бегчы не паспяваў — і сказала раз, што тое пісьмо было адклеена яшчэ на пошце.

— Яшчэ на пошце тваё звяшчэнне чыталі. Усунулі нос... А ты, сястрыца, пазней усіх дазнаешся пра ўсё. І цяпер — усе бабы, якім папрыходзілі пісьмы, ужо даўна палучылі за мужыкоў выплату. А ты нават у канцылярыю не сходзіш. Хай Волька збегае, спасылай, ці Петражыцкага прыпры да сцяны. Ці, можа, ты не хочаш палучаць тое, што паложана? Нешта ж мала яно за мужыка... Ты, відаць, не хочаш, гордая. Ну, не хочаш — як хочаш...

Магрэта бразнула дзвярыма і пайшла. Капнула на жывую рану і ўжо лапоча на вуліцы...

І рана ажыла: сціснула ў грудзях і кальнула ззаду пад левую лапатку. Да горла падступіла лёгенькая блага...

А ўслед за Магрэтай — Петражыцкі, як згаварыліся. Закудахталі ля ганка спалоханыя куры, і ўжо ён стаіць у парозе, на тым самым месцы, дзе і тады зімой. Сівыя валасы рассыпаны па галаве, маленькі чырвоны носік аблупіўся, згарэўшы на сонцы, шчокі бурыя, вочкі сівыя, і іх зусім не відаць — п'яненькія, плюшчацца...

— А я думаў, што ты знала ўсё і маўчала. У вёсцы не пад кожны камень вада падцячэ, а плёткі — пад кожны. Хі-хі... А тут пісьманоска кажа, што ты не знала. Не хочаш, відаць, браць. Ты баба цвёрдая. Ды яно, калі... — Петражыцкі стаў згінаць і разгінаць перад сабой рукі. — Але ж з другой стараны яно... Калі пусціць усё на самагонку... У ведамасці табе выпісана тры пуды жыта. Зарплата Сяльвестры за два апошнія месяцы, калі ён рабіў у калгасе. Такое ўказанне ў кантору старшыні прыслалі. Больш ён тады не зарабіў за два месяцы, твой Сяльвестра. Хто лічыў? А хто яго ў чорта лічыў. Рашылі вот, сабраўшыся, што тады больш за два месяцы ніхто не зарабляў. І сенакосу паўгектара выпісана. У Цяні, у балота, не павяду, а на Зурэччы, дзе пакінулі на працадні, ля крыніцы, адмеру сам, хоць заўтра... Дабавіш да свайго, што табе палагаецца і... А тры пуды палучы. Пусціш на самагонку — і скосяць, і зграбуць, і прывязуць...

— Нікуды я не хадзіла і не пайду. І вон з хаты... — сказала яна ціхенька, але Петражыцкі пачуў — у яго раптам шырака расплюшчыліся вочкі. І раззлаваліся.

— Дурная баба і не лечышся. Чорт з табой... Але на мне ты вісіш... Зноў мне загадана даставіць цябе і разлічыць... Старшыні аж адтуль загадана, а ён — мне. І ён з мяне не злезе. А я — з цябе... Адумаешся — заўтра раніцай я з Царуком еду ў Хадакі, у канцылярыю. Вольку пашлі, калі сама... такая... Старшыня сам бы табе прывёз тваю кампенсацыю. Даўно. Але ён цябе ведае. Баіцца, як чорт крыжа... Каб ты тым жытам у вочы яму... Хі-хі... Дурная баба. Выгнала б самагонкі...

Яна не паспела спіхнуць яго з парога ў сенцы — справіўся зачыніць за сабой дзверы.

Да калгаснай канцылярыі ў Хадаках яны: Александрына з Царуком — шафёрам — у кабіне, Петражыцкі ў кузаве, — сказаў, залазячы, што саступае ёй, пажартаваў, што яна за гэта «разлічыцца, хі-хі...» — пад'ехалі яшчэ свежай ранічкай — Царук спяшаў, — і ўсе трое падаліся калідорчыкам у кабінецік да старшыні. Дзверы былі на замку. Тады Царук шырака адчыніў дзверы ў «агульную канцылярыю» да «дзевачак». Яны былі на месцы. Стаялі, нагнуўшыся над сталом: адна з аднаго боку, другая з другога — склалі галовы. Бліжэйшую Александрына пазнала адразу — новы рахункавод, а другую, маладзенькую зусім дзеўчынёху, яна не ведала.

Незнаёмая дзеўчынёха, павітаўшыся, узяла са стала ключы — цэлы жмук, апусціла з бразгам у кішэню чорнага як смоль халата і сказала:

— Ведамасць у мяне. Старшыня загадаў мне, кладаўшчыцы, адпусціць, калі прыедзеце. Без яго... Можа, вы, цёця, і распішыцеся тут, у канцылярыі. Што насіць ведамасць туды-сюды... — Яна хуценька перакінула шырокую ведамасць з аднаго стала на другі, бліжэй да яе, Александрыны:

— Вот здесь, внизу. В уголочке...

Александрына пачула, як у яе зноў пачалі мерзці пальцы на руках, як на допыце ў хаце ў Юстыны... Калі яна першы раз дазналася, што за Сяльвестру даюць жыта і сена, яна і тады сцялася ўся ў халодны камень... «Не вазьму. Адкупіцца хочуць. У тры пуды жыта ацанілі чалавека... І вязку сена — наверх... Сярнічку пад тое сена, хай гарыць сінім агнём разам з жытам...» Не было з кім і пагаварыць. З Петражыцкім? З Магрэтай? На яе, Александрыну, глядзелі як на дурную: бяры. Аркадзя далёка. Загаварыла была з дачкой, з Волькай. «Як, мама, рошыш, так і будзе», — апусціла вочы дачка.

Да сённяшняй раніцы яна і была як камень. А додніцай, калі хадзіла па двары, калі грукала рагамі ў сцяну ў хлеве карова, калі пад ногі пускаліся бегчы куры, калі ў вёсцы яшчэ не было чуваць ніводнага чалавечага голасу, толькі на рабіне на вуліцы каркалі вароны, яна неяк суцішана сказала сабе: пакуль буду палучаць жыта — буду разам з Сяльвестрам... І пакуль буду касіць Зурэчча — буду разам з ім... Разам... А там — калі вытрымае сэрца...

— Что же вы, тетя, молчите? Вот здесь, в уголочке. Возьмите ручку...

Яна ўзяла з рук у незнаёмай дзеўчынёхі маленькую-маленькую чырвоненькую ручку і распісалася там, дзе ёй паказвалі пальчыкам. Як укалола сябе яшчэ раз востранькім канцом ручкі ў збалелае за ўсе гады сэрца...

Нешта ўсё гаварылі да яе Царук з Петражыцкім, але яна не чула што.

На загуменні ў калгасны свіран яна не пайшла. Вылезла з кабіны і стала на прытоптаным рудым падарожніку. Хоць забі. Не ідуць ногі.

— Не хадзі, матка. Усё зробім самі. Што, мех забылася? Знойдзем... — Царук гэта гаварыў да яе ці Петражыцкі, яна не магла разабраць. Стаяла, адвярнуўшыся ад свірна, дзе і вядром бразгалі, і стукалі жалезам, і гаварылі наўзавады адзін перад адным, смеючыся і лаючыся, і глядзела праз ранішнюю смугу ў неба, дзе бегла насустрач хмарам сонца і не магло прабіцца праз іх... Недзе там, у самым канцы Хадакоў, даставаў аж да яго, да сонца, высокі новы драўляны геадэзічны маяк. На самым яго вострым версе сядзеў груган, чорны, цяжкі. Пакуль яна глядзела, ён зляцеў некуды ўніз і на яго месца адразу сеў другі...

На загуменні ля свірна на зрудзелым падарожніку ля самых яе ног ляжала вялікая, чырвоная, з вострым шчарбатым грэбнем куча ўгнаення — прывезлі яго і сссыпалі летась увосень. Пад дождж. Чырвоная куча з вострым верхам узялася ў камень...

Яна стаяла і стукала аб кучу — аб чырвоны камень — абцасам гумовага бота, аж пакуль не загаварыў да яе Петражыцкі, несучы на плячы, нагнуўшы набок галаву, белы вузкаваты новы поўны і цяжкі мех:

— Самае лепшае, суседка, адборнае. З-пад камбайна. Насенны фонд... І мяшок калгасны. Вернеш мне. Хаця можаш і не варочаць, расчытаемся... — ён і тут набіваў сабе цану: закідваў наперад. — Я астаюся, мне пільна трэба старшыня. А калі ён будзе... Залазь у кабіну на маё месца. І — кляпі касу. Заўтра падыду і адкіну цэлага паўгектара...

Мяшок з жытам мужчыны ўскінулі ў кузаў і прытулілі стаймя ў куточку ля самай кабіны.

У кабіну яна не села, хоць яе прасіў і Царук. Сказала, што не любіць смуроду...

— Ну і баба... — крычаў здалёку, ідучы ў канцылярыю, Петражыцкі. — Ці ты, Сяльвестрыха, занадта разумная, ці зусім дурная... А касу, баба, кляпі...

Царук памог ёй падняцца на кола і перакуліцца праз борт. Яна хацела спачатку сесці на мех, пасля падумала, што робіць нешта не тое, што на гэта жыта грэх садзіцца. Як усё роўна на Сяльвестру... У кузаве, бліжэй да кабіны, было накідана ладне саломы. Яна стала ля мяха на калені на салому і ўзялася рукамі за борт, каб не надта кідала.

З загумення ехалі полем, і здалёку была відаць грэбля. Па гэтай грэблі і павезлі тады, восенню, Сяльвестру... Ноч была чорная, і машына чорная, і грэбля — як сажа. І цёмна — нават фары ў машыне не ўключалі...

Па дарозе з Хадакоў перад самай грэбляй былі могілкі, на дзве вёскі — задраздзянскія і сушкоўскія. Перад выездам на вясковую дарогу, ля самых могілак, Царук на якую хвіліну спыніўся, і яна, гледзячы на могілкі, падумала, што каб Сяльвестра памёр дома, сваёй смерцю, да яго можна было б схадзіць на магілу ў любы час...

Царук, ціхі калгасны шафёр, недзе равеснік Петражыцкага, толькі той сівы, а Царук чорны, кучаравы, адчыніў дзверцы і стаў на падножку:

— Можа, сядзь, Сяльвестрыха, лепш у кабіну... А то стыдна ад людзей. Сам адзін сяджу ў кабіне, а...

— Не трэба. Мне тут добра. Пабуду з ім, з Сяльвестрам... — сказала яна і падумала: сказала, мусіць, адрэчы — Царук добры чалавек, а вунь што падумае...

Дома Царук занёс, узяўшы з машыны на плечы, мех у хату, паставіў у парозе на канец услона і адразу падаўся за парог. Яна хацела яшчэ злавіць яго за крысо, каб хоць дзякуй сказаць, але ён усё роўна як збег з хаты, толькі памахаў каля вушэй рукамі.

Дзверы пасля Царука так і засталіся расчынены.

І ў другую палавіну хаты яны былі расчынены насцеж.

У той палавіне на стале пісьмо... У гэтай на лаве мех з жытам...

І там, і тут — Сяльвестра. Дома: і ў адной палавіне, і ў другой...

І яе ахапіла такая гарката і немата, што яна зноў апусцілася ля мяшка на калені і, ашчапіўшы галаву, закрычала нема — на ўсю хату, на ўвесь двор, на ўсю вёску...

Яе голас пачулі куры і збегліся ў хату з усяго двара да мяшка — думалі, што яна кліча іх карміць. Абступілі і, пазадзіраўшы галовы, глядзелі на яе...

5

Звініць на падсохлай, перастаялай за лета балотнай мятліцы новая бліскучая фінская каса-васьміручка, тая, якую сама купіла ў Плешчаніцах, сама асадзіла, сама ўчора вечарам кляпала на старой вялікай бабцы, што тырчала ў чорнай дубовай калодачцы ў свіронку. На ёй яшчэ кляпаў косы Сяльвестра. Душылі слёзы — цякуць сёння і цякуць, — капалі на прыржавелую бабку, крывавячыся.

Касу ёй браўся накляпаць Царук:

— Пачакай, Сяльвестрыха... Выдасца некалі свабодны вечар... Куды ты сама са сваёй метровай васьміручкай... А там — і скосім.

— Не. Я сама. Забыліся ўжо, як мы, бабы, і ў вайну, і пасля вайны... І Кратоўку, і Зурэчча, і Цяні, і Карчаваткі скошвалі... Падаткнём падалы пад пояс і... Я сама.

Звініць васьміручка, і шапоча мятліца, кладучыся ў пакос. Выспела, абмалацілася на ветры, адны пустыя мяцёлачкі падаюць з разгону ад касы пад ногі.

Адстаяла сваё за лета трава-мятліца і цяпер пустая. Як і яна, Александрына...

З мятліцай кладзецца ў пакос ржавая ад старасці і балотнай твані сінюха, хвошч і асака, на вільготным месцы высокая, аж у пояс. Пад імі бабок і рабінка. Перакручаная дагары касой, яна бялее на сонцы і пахне. На ўсё Зурэчча, як кмін дома на ўвесь гарод...

З гарода ўчора раніцай да яе і прыйшоў Петражыцкі — яна бачыла праз акно, як ён пераходзіў рэчку, — прыйшоў аж у хату з меркай-сажнем на плячы:

— Ну, суседка, я гатоў... Пойдзем, адкіну твайго законнага паўгектара. На сушэйшым... На мурагу... Ад Сушкава, ад крыніцы. А захочаш — крыніца не граніца. Я гатоў... — пастукаў ён рукой па сажні.

— Яно і відаць, што гатоў... Калі з ражном на плячы аж у хату прынясло...

— Суседка, а можа... — збедніўся ён. — Няўжо я цябе тады зімой дарма на вазку ў Сушкава вазіў? Аскупела, суседка...

— Ты ж ужо на нагах чуць стаіш і мяне яшчэ некуды збіраешся вясці? Вочкі ў цябе ўжо самі пахаваліся... Хаця табе хоць сцы ў вочы, будзеш казаць, што дождж ідзе. Не наражайся...

— Ай, суседка, заводзішся... Я не пакрыўдзіўся. Я цярплівы. Пачакаю, адпусцішся. Пайшлі тады, мне загадана. Ражна гэтага, — пастукаў ён яшчэ раз па сажні, — можам не браць. На вока адкіну твайго паўгектара. А то — колькі захачу. Сыдземся...

— Лішняга я не хачу і не вазьму...

Ідучы ўчора раніцай з ім на Зурэчча, яна перайшла раку па кладцы, ачэсаным бервяне з поручнем, — ляжала якраз проці іх гарода, у канцы, Аркадзя летась паклаў, — Петражыцкі на кладку не пайшоў. Перацёпкаўся ў гумовых ботах па мелкай вадзе — усё падымаў угару мерку, як падаваў ёй, каб яна, Александрына, яго за гэту мерку трымала. А то — носам паляціць у ваду.

У самым канцы Зурэчча, якое збіраліся разбіваць на шнуры — дзяліць людзям на працадні, якое сяк-так убераглі за лета ад беглай жывёліны, не надта туды пускаючыся са скацінай, — Петражыцкі ішоў з меркай, перакідваючы яе, як кульгавы нагу, ад рэчкі аж да асушальнай канавы, што цягнулася ад Сушкава, ішоў паволі, як шкадуючы.

— Адзін мурог... Шафран... Я не скупы. А за крыніцай — зямля нітральная. Я вочы заплюшчу...

— Ды адчапіся ты ад маёй галавы... Рабі тое, што табе загадана, — яна ішла за ім проста так, каб не стаяць на месцы: душыць нейкая гарачыня, і ўсё.

Яны адтапталі ад самай рэчкі да канавы па траве мяжу і заламалі ў канцы альшэвіну: зрабілі знак. А над імі, чапляючыся крыллем за галовы, лёталі кнігаўкі — дзве — і пішчалі на чым свет стаіць.

Шарх... — шаркоча і звініць па дуддзі цяжкая фінская васьміручка, цягне ўніз без прывычкі рукі і, вострая, як брытва, рэжа пад сабой мох; сінюшку з казламі і высокай белай дзяцельніцай злізвае лёгка і мякка, што карова языком. Можна і не спыняцца, каб пасцябаць мянташкай, дастаўшы яе з кішэні фартуха. Хіба толькі каб адсапнуцца. Выцерці з ілба густы цёплы пот...

Звініць у траве васьміручка, і звініць над галавой кнігаўка, як і ўчора... Толькі сёння яна адна на ўсё Зурэчча... І ракоча за вёскай на Загуменні трактар без сціханага.

«І дзень, і ноч. Нібыта вёска не можа і жыць без трактара...»

Заныў у небе над галавой самалёт і ные доўга, не сціхаючы, прычапіўшыся, як пчала. Хочацца задраць галаву і злавіць яго вачыма, але не дае сонца — паднялося ўжо высака на зацягнутым белымі палосамі небе і не дае глядзець.

На Зурэчча яна прыйшла додніцай, з туманам, яшчэ МАЗы не хадзілі грэбляй, і ўжо, зрабіўшы склад, гоніць пяты пакос да рэчкі — ходзіць кружка.

Лучылася куп'ё, парослае пад травой зязюльчыным мохам і верасам. На верасе падскоквае каса і звініць, як пад малатком на бабцы...

Пасля верасу каса просіць і бруска і сцябачкі...

Калі спыняешся, чуеш, як нямеюць разагрэтыя рукі і ныюць плечы. Баліць скура на жываце. Уваччу скачуць і конікі, і куп'ё. Наперадзе залапатала крыллем дзікая качка — узляцела з травы.

Толькі б не сашмыкнуўся з касы брусок... Толькі б былі цэлыя пальцы...

На павароце ў Карчаваткі азываецца, шваргочучы, рака, хаваючыся ў бліскучым кунатым вербалозе. За ракой, за вербалозам, бацяны — маленькая ціхенькая засмучаная чародка, — збіраюцца ў кучку перад далёкай дарогай...

Назад ад рэчкі да чорнай канавы, дзе ўчора заламалі альшэвіну, стала цяжка ісці з касой — зноў трапілася куп'ё, парослае верасам...

Кончылася куп'ё — пайшоў адзін бабок — даўно адцвіў, нават сям-там паспелі галоўкі і парабіліся чырвоныя...

Па мяккіх шэранькіх галоўках лёгка зазвінела фінская васьміручка... Нейкім сухім праціўным звонам...

«Гэта не па бабку... Бабок мяккі. Гэта ў мяне ў галаве. Такога са мной яшчэ не было. Каб ад касы...»

Пад балота зноў пайшла высокая, густая, чуць сцягнуць касой, трава. З бабком...

Ну як такую пакідаць на заўтра...

Тады зноў куп'ё і бабок... Заблішчэла пад шэрымі галоўкамі вада. І заенчыла кнігаўка, нізка, над самай галавой. Адна, як і раніцай. Беленькая, чубаценькая. Села раптам наперадзе на купіну, запішчала, саскочыла ціхенька з яе, як з гнязда, і завалюхалася ў траве збоку на ценкіх ножках — уцякала. Як ад гнязда адводзіла. Але гнёзды ў кнігавак былі летам, раней. Кнігаўкі ўжо даўно вывеліся...

«Як ад гіблага месца адводзіць...» — падумала яна.

Зноў зазвінела ў галаве і павяло і ў левы бок, за касой-васьміручкай. Шэра зрабілася ў вачах, як ад пылу...

Шарх... Яна зноў замахнулася касой — пройдзе, не такое было — і ўбачыла, як уперадзе на купіне паднялі галовы шэранькія гадзюкі. Аж тры...

Яна адразу з размаху зрэзала ім галовы, не спужалася нават, падумаўшы, што гадзюкі спаўзаюцца ў кучу пазней, на Звіжанне, а да Звіжання яшчэ далёка... Бліскучая каса адкінула іх адразу ў траву ў пакос і схавала з воч. Пакос яшчэ доўга кратаўся ў тым месцы...

«Добра, што гумовыя боты на нагах...»

Шарх... Зноў туман у вачах... Зноў купіна, усыпаная бабком — шэрымі змяінымі галоўкамі. Шэрымі і чырвонымі — спелымі...

Пакуль яна замахнулася касой, галоўкі пачалі падымацца ад зямлі — расці высака, у рост чалавека, і зрабіліся адразу людзьмі: шэрае з чырвоным...

«Пагранічнікі... З заставы. З Жоўтага Берага. Робяць у хаце вобыск і забіраюць Сяльвестру: «Сидеть дома и никуда не выходить!»

Яна і тады іх не баялася, бегла за чорнай машынай аж на грэблю, пакуль не ўпала ў гразь. Не баіцца і цяпер...

Шарх... Бліскучая васьміручка зразае адным махам і шэрыя шынялі, і шэрыя галовы ў гадзюк. Пакрышаны касой бабок сыплецца на балота белымі пасечанымі качарыжкамі...

А бабок расце і расце. Адзін перад вачыма — адны гадзюкі падымаюць і падымаюць шэранькія галоўкі. Лезуць і лезуць з балота...

За пагранічнікамі — вылазяць уласаўцы, у нашай ваеннай форме. Свае ж, нашы... Зганяюць у вайну ў вёсцы ўсіх да Ганулькі — збіраюцца паліць людзей...

Шарх... Каса рэжа і накрывае іх мохам у пакосе...

Пасля куп'я яна зноў выбілася на шырокае і роўнае месца з адным бабком. Галовак было не злічыць, і яны лезлі і лезлі ўперадзе з балота, з вады, — як гадзюкі галовамі, споўзшыся адусюль: і зблізку, і здалёку. Асушаюць кругом балоты — яны і паўзуць сюды, месца знайшоўшы...

Шарх... Толькі б удзяржаць у руках касу, не выпусціць. І яна з усёй сілы сціснула пальцамі палец на касільне...

Краталіся і краталіся ўперадзе галоўкі гадзюк. Цяпер ужо як петражыцкія... Адзін, другі, трэці, чацёрты... Аскелкі чалавека...

Пасля яны ўсе перамяшаліся: і галоўкі бабка, і галовы гадзюк, і пагранічнікі, і ўласаўцы, і петражыцкія...

«Столькі гадаўя на зямлі... Як ты іх усіх перарэжаш...»

Але зноў павяло ўлева галаву. Доўга і нізка. За касой. Кальнула ў грудзях. Горла сціснула сухая сіпка — не дыхнуць...

Падаючы, яна яшчэ ўбачыла, як зразае касой, шырокай, бліскучай, вострай, падсохлыя галоўкі шэрага бабка...

Яе знайшла Волька — дачка. Не застаўшы вечарам дома і не ўбачыўшы касы ў свіронку, яна пабегла на Зурэчча. Падняла, як магла, з пакосу і прывяла дамоў. У адной руцэ трымала касу, другой узяла пад паху яе, Александрыну.

Праз кладку ў аселіцу не пайшлі, пабаяліся. Пайшлі праз раку.

Вада ў рацэ вечарам была ўжо халодная як лёд, — чулася ранняя восень.

Праз дзень па тэлеграме прыехаў з Маладэчына сын Аркадзя. Царук з машынай быў заняты, і Аркадзя, узяўшы ў Петражыцкага каня, прывёз з Крайска доктара — маладога яшчэ зусім хлопца.

Хлопец доўга слухаў Александрыну, маўчаў і ўжо на вуліцы сказаў Аркадзю:

— Нічога такога. Ператамленне. Гады-ы... Патрэбен рэжым. І за сэрцам трэба глядзець. Рэцэпты я выпісаў...

Александрына ўстала з ложка адразу, як толькі доктар выйшаў з хаты: пабег на дарогу, падвязуць назад МАЗы.

Пастаяла на двары, ужо не дзержачыся, як учора, за вушак і за частакол, і пайшла ў гародчык, згледзеўшы ў аселіцы ля ракі дзяцей: Аркадзю і Вольку — стаяць блізенька адно ля аднаго.

«Што яны там робяць, дзеці? Плачуць па мне? Я ж не вечная... А што вечнае? Вот без вас, дзеці, нішто на зямлі не вечнае...» — падумала яна і пайшла да іх.

Аркадзя здалёку здаўся як Сяльвестра...

— Глядзі на яе... Заўтра зноў касіць пойдзе. Касец... Гавару ёй: я сама скашу, дык не-е... — хацела на яе накрычаць Волька. Але Аркадзя засмяяўся:

— Яна ў нас такая...

Яна стала ля іх і глядзела на поле і на дарогу пад Сушкава, дзе бразгалі прычэпамі МАЗы.

З дарогі, з гары ад могілак, на вёску гнала пыл...

1998

1

Жоўты бераг ля Віліі не кожнуго зіму заносіла снегам. Бывалі зімы, што ён так і стаяў голы — высокі, стромы, светлы ад жоўтага пяску, які толькі змярзаўся, беручыся грудай і пакрываўся белым, аж сінім інеем. Але і сіні іней, і пляйстры рэдкага белага снегу змятаў, як гальніком, шалёны халодны вецер з-за Віліі, заходзячы з поўначы, з Жызнавы, і бераг стаяў голы і быў відаць аж здалёку.

Яго падмывала тут, на павароце, Вілія, гонячы крутую чорную ваду і не замярзаючы нават зімой у вялікія маразы; задмывала кожную вясну і летам у паводкі, аж пакуль сёлетняй вясной зусім не падмыла карэнне ў старасвецкай сасны, што стаяла ў яго на краі, тоўстай, у два абхваты, рагатай, жоўтай і смалістай, якой канчаліся Ліпнікі — сасновы векавечны лес, які, ахінаючы вёскі, ішоў адгэтуль, ад Віліі, здавалася, на край свету.

Упаўшы з берага верхам у ваду, сасна сваімі двума дзідаватымі раламі ўтварыла пад сабой адумыслую пячору, нязвыклую для вока.

Летась снегу на Жоўтым беразе не было ўсю зіму. А сёлета зіма пачалася ранняя, калючая; маразы як узяліся позняй восенню, так і пяклі, не адпускаючы, і адразу з маразамі пайшоў снег сухі, сыпучы, густы. Яго гнала і гнала і днём і ўначы паўночным ветрам на Вілію і на Ліпнікі, заносячы ўсё на свеце. У кароткія адлігі снег злягаўся, пасля адразу хапалі маразы, і яго зноў гнала з-за Віліі, з поля ад Жызнавы.

Пячору пад злеглай сасной зверху засыпала снегам, зраўняўшы з зямлёй.

Адзінец — немалады ўжо, шасцігадовы лось, падагнуўшы пярэднія ногі, увесь змакрэлы і аблеплены ледзяшамі, ссунуўся з Жоўтага берага на каленях каля самай пячоры да пролабкі ля берага ў Віліі і, апусціўшы гарачую пысу ў чорную ледзяную ваду, стаў смактаць, задыхаючыся, сапучы і раз за разам паварочваючы галаву з цяжкімі прыледзянелымі рагамі назад, у бок Ямскага.

Недзе там, адстаўшы ад яго, засталіся ваўкі. Гайня... Падавалі толькі здалёку голас, падвываючы. Ён вадзіў іх цэлы дзень кругамі па Ямскім і, адарваўшыся ля Пагурка, прыйшоў у Ліпнікі, на Жоўты бераг да Віліі.

Халодная вада апякла ледзяной гарачынёй і рот, і горла, і ўсё нутро, калола ў зубы і совала нечым вострым аж у галаву пад цяжкія рогі — ніяк сёлета іх не скіне, — і ён чуў, што ад вады слабее, раптоўна, у якую долю часу. Выматаны за дзень — зрушылі яго тры ўзвярэжаныя ад голаду ваўкі ў маладым сосніку пад Ямскім усходам сонца, дзе ён ціха гломзаў мерзлыя калючыя і крохкія сасновыя вяршкі з пупышкамі, якія востра пахлі смалой і вясною, і, не даўшы нават спыніцца на крок, каб перавесці дух, гналі і гналі, насядаючы, па Ямскім лесе. Ён круціў іх па балоце і старасвецкім ельніку, выбег, каб адарвацца аж на поле да вёскі, пад Леснікі, але і яны — трое — выбеглі за ім... Ён тады рвануў праз голы малады бярэзнік і праз дарогу, каб звярнуць у Ліпнікі — старасвецкі сасновы лес, што пасля Ямскага цягнуўся ўдоўж Віліі. Трое натапыраных ваўкоў, — ён добра іх разгледзеў: два старыя, вопытныя, трэці меншы, малады яшчэ — пераярак — аставаўся ўсё ззаду ў іх, — кінуліся за ім, следам і па полі, і па бярэзніку і не адпускалі аж да Каралінскай пасекі, пакуль добра не звечарэла. На Каралінскай пасецы дарогу ім усім перагарадзілі леспрамгасаўскія машыны, гружоныя дрэвам — аж дзве. Цямнелася, і яны ішлі з уключанымі фарамі, рассякаючы марозную туманную цемень вострым калючым агнём. Ён, Адзінец, смела скочыў паміж машын праз дарогу, а ваўкі спалохаліся і адсталі.

Ён бег і бег у Ліпнікі да Віліі, пачуўшы, што адарваўся, што за ім ніхто ззаду не хакае і не перагыркваецца, што ззаду ціха. Уратавалі на гэты раз машыны і людзі...

Галодны цэлы дзень і саслабелы, ён цяпер, пасля вады з Віліі, зусім саслаб і не мог падняцца з калень. Апёршыся на іх, ён круціўся і круціўся на адным месцы, перабіраючы заднімі нагамі, пакуль не апёрся ў халоднай вадзе сваім гарбатым носам аб ільдзіну і не адштурхнуўся, выпрастаўшы пярэднія ногі, засопшы і напусціўшы пад сябе белай пары з ноздраў. Жменька пары пасля яго так і павісла з краю над Віліёй, як палоска туману.

Пярэднія ногі цяпер дрыжэлі ў каленях і не хацелі яго трымаць — падкошваліся. Не трэба было піць; пасля вады ён кожны раз слабеў, але, калі быў галодны, яму страшэнна хацелася піць і ён усягды прыпадаў да крыніцы, да ракі, да лужыны ў балоце...

У рацэ проці яго трэснуў лёд і зашваргатала на павароце вада...

Ён аж страпянуўся ўвесь, атросшыся ад вады і ледзяшоў, што віселі на ім, павярнуўся носам на ўсход у бок Ямскага, адкуль прыбег, стаяў, натапырыўшы свае вялікія вушы, і слухаў. Адарвацца ад пагоні ён адарваўся, але добра ведаў, што ваўкі так лёгка яго не пакінуць.

Сцямнелася, і ў чыстым чорна-сінім небе загарэліся ядраныя начныя зоркі — ён згледзеў іх спачатку ля берага ў вадзе, дзе нядаўна піў, тады далёка ў небе на другім баку Віліі — за Жызнавой.

Над Ямскім, адкуль ён прыбег, узышла круглая чырвоная поўня, нейкая ўся ціхая, як мёртвая, і замглёная сінім сяйвом.

Не шваргатала, змоўкла на якую хвіліну рака і ўсюль на зямлі зрабілася ціха: ні гуку, ні скрыпу, ні трэску, толькі, калі добра павесці вушамі, можна было пачуць, як далёка за лесам, дзе ўзышла поўня, гудзелі машыны.

Поўня паменшала, пабялела, зрабілася ядранай і засвяціла, як удзень сонца. Паціснуў мароз, з ноздраў густа пайшла пара — клубкамі, мокрую спіну сцяло холадам. На рацэ пачаў страляць лёд; стрэлы пачуліся і высака на беразе ў лесе — на дрэвах лопалася кара. Такога марозу не было ўжо шмат зім...

Супакоіўшыся, ён успомніў і пазнаў гэта месца. І пячору пад вывараццю... Доўга яшчэ стаяў і слухаў, круцячыся на месцы і натапырваючыся ва ўсе бакі, тады адчуў, што яго зусім агарнула слабасць і морыць сон. Ён прайшоў берагам уперад і спыніўся ля самай пячоры. Снегу ў ёй не было, на дне цямнелася голая зямля, і адтуль пахла пяском і мохам. Ён помніў сюды ход і адразу, нават не нагнуўшы галавы, зайшоў усярэдзіну, схаваўшыся ўвесь. Крануў толькі рагамі ў гары дзіду — з рагоў упала пад ногі свежая сасновая галінка. Ён прынёс яе з сабой, яна зачапілася недзе ў лесе ў сосніку, калі ён бег. Пачуў, што хочацца есці. Падняў губамі абынелую галінку са змерзлага зверху жоўтага пяску... Галінка хруснула ў зубах, і ён адразу крутнуўся на нагах і павярнуўся галавой да выхаду. Пад нагамі перамяшаўся з рэдкім снегам прамёрзлы жоўты сухі пясок.

Ён доўга яшчэ таптаўся па грудаватым пяску, тады пайшоў да самага выхаду, выставіўшы з-пад снежнага брыля, што ляжаў на вывараці тоўстым пластом, рогі і, натапырыўшы вушы, замёр на месцы...

Доўга стаяў і слухаў.

Ад поўні ўсё наўкола: і лес, і Вілія, і далёкае поле за ёй сталі сінія, пасля сінеча згусцела, заіскрылася ў вачах у розныя колеры і зрабілася зялёнай.

Ад зялёных іскраў ён заплюшчыў вочы...

І тады ўсё наўкола зрабілася зялёным... Летнім...

Лес высака, на беразе, лазнякі, якія цягнуліся ўдоўж Віліі, пятляючы разам з ёй па лузе, і луг — шырокі, разлёгся за Віліёй аж да Жызнавы... Поўня стала чырвоная-чырвоная і адбілася ў Віліі ля лазнякоў ранішнім крывавым сонцам... Над Віліёй павіс вузенькімі палоскамі цёплы летні туманок — было відаць нават, як ён кратаецца, паўзучы ў ніцыя, яшчэ сонныя пасля начы ціхія лазнякі. Зашваргатала на павароце рака і аціхла. З-пад вузенькай палоскі туману на сярэдзіну яе выплылі дзікія качкі — вывадак: старая шэрая натапыраная качка і жменька маленькіх цёмна-жоўтых рухавых камячкоў.

Ён, бывалы ўжо, вопытны лось, прывёў у тую зялёную летнюю раніцу да Віліі на вадапой сваю ласіху з маленькім ласяняткам-самачкай, чырвоным, як сонца на ўсходзе, — толькі яшчэ, паявіўшыся на свет, стала бегаць круга маці-ласіхі, баючыся адскочыць воддаль.

Сюды з Ліпнікаў на вадапой яны хадзілі часта — кожны раз, калі былі дзе блізка адгэтуль.

Ён прывёў іх на стромы бераг, стаў на самым краі за сасной і глядзеў на раку, на лозы, на сонца...

Сонца толькі ўзышло, было чырвонае, і неба чырвонае, і туман над Віліёй і лозы чырвоныя. І сама ласіха і малое ля яе былі чырвоныя, і сышлі яны з высокага берага ў чырвоны туман... Нават машка і камары над імі былі чырвоныя...

Далёка бачыць ён, як і ўсе ласі, не мог, але шорах, шум галін, трэск сухога сучча ў лесе, голас жаўны ці, не дай бог, крокі чалавека ці ваўка ён чуў здалёку — за якую паўвярсту.

Гэтай раніцай вуха лавіла ўсё, як заўсёды. На душы было трывожна, але на рацэ пад сіняй палоскай туману плавала дзікая качка з малымі качанятамі...

Значыць, на Жоўтым беразе ціха...

Ён стаяў на беразе, як стаіць вартавы, сцеражучы сваё самае дарагое, што меў... Ласіха падштурхнула пысай малое — яно ссунулася па пяску з берага ўніз — і, падымаючы высокія зграбныя ногі, пайшла, нагнуўшыся над ім, да Віліі.

Ля ракі ласіха стала на калені, маленькае ласянятка рабіла ўсё, што і яна, і яны абое, нагнуўшы галовы, зафорскалі, п'ючы ваду. Якраз проці качак.

Старая качка раптам павярнула ад іх і павяла свой вывадак — жоўтую жменьку — пад чырвоную палоску туману ў зялёны вербалоз...

І тады з таго берага, дзе схавалася дзікая качка з вывадкам, трэснуў стрэл.

Адзін, і адразу за ім другі...

У ласіхі ўздрыгнулі, падскочыўшы, заднія ногі; яна падняла яшчэ ўгару галаву і павярнула назад, як усё роўна хацела паглядзець яму ў вочы: куды ты прывёў — і адразу ткнулася ёй у раку, схаваўшы пад ваду і падняўшы пырскі. Сама цяжка, як нехаця, лягла на мокры жвір ля берага.

Малое ляжала ля яе на бачку і дробненька перабірала ножкамі — хацела яшчэ ўстаць. Даставала галоўкай яе пляча, як усягды, калі яны клаліся ўсе трое спаць у густой траве ці ў верасе — маленькае пасярод. Ноччу яно варочала галоўкай — то яму на плячо, то ёй, мацеры... Пасля яно супакоілася — падсунуўшыся, паклала галоўку мацеры пад вымя і больш не краталася.

Страляў чалавек вопытны — не хацеў пакідаць малое адно: пашкадаваў — загіне ці зарэжуць ваўкі.

Ён, бывалы, вопытны лось, застыў на месцы і доўга яшчэ стаяў нерухома, гледзячы зверху ўніз на бераг — на ласіху і цялятка, — ніяк не могучы зразумець, што зрабілася... Пасля ўлавіў носам пах дыму ад пораху, праціўны і едкі, і ўспомніў, што пачуў жа, як трэснулі стрэлы, і яго адразу абдало ўсяго холадам — сухім і гарачым. Ён крутнуўся на месцы і, задзёршы галаву, — паклаў на шыю рогі, — рвануў з месца з такой сілай, што з-пад ног паляцеў яму далёка наперад пасечаны капытамі верас і мох...

Ён бег напралом праз малады сасоннік туды, адкуль яны сёння ўсе трое прыйшлі да Віліі — бег на Каралінскую пасеку, думаючы, што там, адкуль яны прыйшлі, знойдзе іх, каго пакінуў ляжаць на беразе Віліі. Яны там — трэба толькі бегчы і бегчы...

І ён бегаў па лесе і па пасецы, секучы капытамі сівец, іван-чай, бруснічнік і верас. Бегаў цэлы дзень, бегаў круг за кругам, пакуль сам ля балота не ўпаў ад знямогі на зямлю і не ўткнуўся гарбатым носам у халодны мокры мох...

І назаўтра, і пасля ўсё лета ён калясіў па Ліпніках і па Каралінскай пасецы, шукаючы ласіху з цялём, выходзіў на Жоўты бераг, стаяў, не баючыся, на тым месцы, дзе пачуў два стрэлы, і глядзеў з гары на ціхую шырокую бліскучую Вілію.

У затоках ля яе ўсягды плавалі дзікія качкі і хадзілі берагам даўганосыя бацяны, воддаль іх на лузе рыкала рассыпаная чарнабурая і перапялёстая скаціна. І каровы і цяляты. Ён падыходзіў блізка да іх.

Кончылася трывожнае лета, пачаўся верасень, зажаўцела бярозамі Каралінская пасека, зацягнулася павуцінай, зацерушылася буйным пухам іван-чаю, засінела ад пераспелых дурніц на высокім куп'і ля балота і запахла ўсё наўкола багуном. Ад яго аж зрывала нос і кружылася галава.

Па ўсіх Ліпніках зарыкалі ласі — пачаўся гон. На Каралінскай пасецы пад жоўтымі бярозамі загрукалі капыты, топчучы іван-чай і перамешваючы яго з сівой зямлёй; затрашчалі рогі, падаючы адломанымі кавалкамі на ўзараную капытамі, як плугамі, зямлю, і заскрыпеў, гнучыся і валячыся на зямлю абломаны малады бярэзнік пад гарачыя, страшныя ў сваёй сіле ногі захмялелых і ненатоленых самцоў.

Прырода брала сваё, і ён рынуўся ў бой за самку, што ціха стаяла воддаль на голай пасецы пасярод старых пнёў і іван-чаю. Яна была падобна на ласіху, што засталася ляжаць з цялём ля Віліі...

ЁН Хацеў пачаць усё спачатку.

Яго атакавалі аж два маладзейшыя самцы і, падняўшы на рогі, скінулі ў балотца ў канцы пасекі — у багуннік і дурнічнік. ЁН чмякнуўся ў мох і твань...

І на другі год ён хацеў пачаць усё спачатку. Але яму на Каралінскай пасецы маладзейшыя толькі адламалі кавалак рога...

На трэці год гон збіраўся аж у Ямскім, далёка ад Ліпнікаў — цэлы месяц там рыкалі ласі кожны дзень, падаючы зазыўны голас. Але ён ужо туды не пайшоў, астаўся ў Ліпніках, дзе паявіўся на свет, дзе гэтулькі жыў і дзе ў яго была аднойчы і ласіха і малое.

І ён астаўся адзін. Адзінцом...

...Пачуліся раптам два стрэлы — адзін і за ім адразу другі, моцныя, густыя. Блізка, недзе над самай галавой. Ён, уздрыгнуўшы, — затрашчала сцятая лёдам, як яловай карыной, скура на карку і на спіне, аж пад ногі пасыпаліся друзалкі лёду, — нагнуўся ўперад, намерыўшыся рвануць з месца з-пад снежнай навіссі на волю — на ядраны калючы начны мароз. Але вуха, злавіўшы стрэлы, адразу адрозніла іх ад тых, якія ён чуў тады на беразе, і ён астаўся на месцы, толькі адплюшчыў шырака вочы.

За гэты час, пакуль ён, суцішыўшыся і аддыхаўшыся пасля пагоні, прымгнуў быў вочы, задрамаўшы на які кароткі міг, паднялася вышэй поўня, свяціла з-за ракі з поля, збіраючыся схавацца за вяршаліны цёмных сосен, і снег наўкола зрабіўся шэры і бліскучы, як усё роўна закамянеў.

Поўя глядзела здалёку-здалёку, з цёмна-сіняга халоднага прастору, якраз яму ў вочы; збоку на пясчанай сцяне пячоры ляжаў ядраны калючы сіні іней...

І праз які міг там, дзе поўня ўжо зачапілася за цёмны край сасновага лесу, якраз пад ёй завылі ваўкі — падалі яркі прастуджаны голас. Нема і злосна.

А ён думаў, што адарваўся ад іх — хоць на ноч...

Ваўкі не адсталі.

Цяпер ён страпянуўся ўвесь; ногі самі пачалі біць пад сабой сухі грудаваты жоўты пясок, перамешваючы яго са снегам і друзалкамі лёду, што насыпаліся са скуры з бакоў.

Ён ніколі не палохаўся воўчых галасоў, ніколі ў яго ад іх не стыла кроў у жылах.

Ён адразу закіпеў увесь, рвануўшы з пячоры, закруціўся па беразе, задзёршы высака галаву і раздзімаючы ноздры.

Ваўкі былі блізка: у чыстым ядраным сухім начным лясным паветры ён пачуў рэдзенькую тухлую псіну — злавіў носам.

Ён напяўся, каб падняцца з берага на горку, туды, адкуль нядаўна прыбег, але, адразу паслізнуўшыся, споўз назад і рвануў берагам з месца з усёй сілы: выйдзе ля ракі на заснежаны луг, там, у канцы яго, дзе рака паварочвае да лесу, заверне ў Ліпнікі — адхоністы бераг лесу там канчаецца: балота.

Павярнуўшы галаву назад, ён убачыў, як яго даганяе поўня — бяжыць услед угары за цёмнымі вярхамі сосен, — і зноў пачуў воўчыя галасы: высокі прарэзлівы, нізкі-нізкі хрыплы ад прастуды і дзяркаценькі з пярэбрахам — зусім малады.

На лузе ногі правальваліся ў снег аж па бруха.

2

Мурлахапая бегла першая — яна была ўжо трохгадовая вопытная ваўчыца. Калі яны ўсе трое: Мурлахапы — пяцігадовы воўк, важак, яна — Мурлахапая і іхні першынец, гадавалы ваўчок-пераярок Мурлахапенькі, спыніўшыся перад дарогай, па якой ішлі гружоныя дрэвам машыны з запаленымі агнямі, згубілі лася, Мурлахапая, звярэючы, не знаходзіла сабе месца. А машыны, ракочучы маторамі, скрыпучы дрэвам і бразгаючы жалезнымі ланцугамі, як назло, былі спыніліся на дарозе якраз перад імі, і ім; усім траім: Мурлахапаму, Мурлахапай і Мурлахапенькаму давялося залегчы ў снег ля дарогі — ткнуцца ў старыя пад'ялеўцавыя кусты. Перабягаць дарогу пры машынах яны збаяліся.

Цяпер машыны былі ўжо далёка, зніклі з воч за аблепленымі снегам соснамі, толькі чуваць быў іхні рокат і вісеў над дарогай праціўны смурод ад дыму і бензіну, і яна, Мурлахапая, першая ўскочыла з-за пад'ялеўцавага куста, перабегла дарогу і пачала мітусіцца, нюхаючы снег і паветра, пакуль не набегла ўперадзе між сосен на ласіны след.

Узышла поўня і як усё роўна пасыпала на стары зляжалы снег бялейшага свежага сняжку — і наперадзе добра было відаць. Мурлахапая і бегла цяпер па следзе першая, замяніўшы Мурлахапага — дагэтуль, да дарогі, першы бег ён, — і, калі губляла след, яна круцілася кружка па снезе: лепш за яго, Мурлахапага, чула жывёлу. Збіўшыся са следу, усе трое спыняліся і хуценька вадзілі насамі, ловячы паветра. Яна першая пазнавала пах. Пасля ўжо і Мурлахапы лавіў той пах, але яна была першая. Ён, ведаючы гэта, давяраў усягды ёй, бо часта быў без яе, як без носа.

Мурлахапая бегла памалу, апускаючы галаву на снег і пасля задзіраючы яе высака ўгару, бегла неяк бачком. Так яна пачала бегаць пасля таго, як яе летась паранілі паляўнічыя, стрэліўшы па пярэдніх лапатках. Выжыла, толькі стала бегаць бачком. І часцей хавацца за дрэвы. Стане, прыціснецца да камля, тады высоўвае з-за яго асцярожна галаву.

Але цяпер гналі наперад голад і мароз.

З Жоўтага берага па снезе па ласіных слядах яны ссунуліся, згрудзіўшыся ў кучу адразу ўсе трое — Мурлахапая, Мурлахапы і Мурлахапенькі, той скаціўся бурдой. І ў пячору пад вывараць убеглі кучай усе трое і сталі нюхаць, круцячы галовамі, ласіны дух і сляды. Мурлахапая і тут была жвавейшай і першая, скочыўшы ў кут пячоры, схапіла са снегу — ужо тыдзень, як у яе нічога не было ў жываце — тры змерзлыя друзалкі ласінага калу і глынула іх адразу, не пажваўшы, некуды глыбака, як здалося ёй, не ў сваю сярэдзіну. Пачула толькі, як там, у пустым перахлябістым нутры запякло вострым калючым холадам. Мурлахапы хацеў выхапіць у яе мерзлыя друзалкі з-пад носа, і яны пачалі гырчэць адно на аднаго.

Лось у пячоры толькі што быў — яны чулі гэта па паху. Яны спазніліся і цяпер, дзеручы ад ярасці лапамі перамерзлы сыпучы пясок, што востра пах ласінай мачой, закруціліся па пячоры, забегалі і сунуліся адразу да выхаду, наткнуўшыся на Мурлахапенькага, які, схварэлы і знясілены і бегатнёй і ад голаду, загарадзіў ім выхад. Сціснуўшы з бакоў, яны выпхнулі яго з пячоры на снег.

Зноў сталі на след — знайшлі яго хутка ў глыбокай, раскапанай ласінымі нагамі гурбе. Зноў павяла Мурлахапая. За ёй бег Мурлахапы, адставаў пасля пячоры — не трэба было доўга ў ёй быць — і ў яго апаў азарт і воля, забыўся і на голад, — не мог ніяк перайсці на воўчы галоп, тупаў трушком. Добра, што ад яго не адставаў далёка Мурлахапенькі — ён пачынаў яе, Мурлахапую, трывожыць: слабенькі зусім ад голаду.

Ласіны след вёў па глыбокім, па самыя воўчыя вушы, снезе. Яго сюды, на лог да ракі, нанесла з поля столькі, што трэба было скакаць цераз гурбы. Лось па гурбах азначыў ім дарогу, і яны, пылячы снегам, пусціліся па ёй усё шпарчэй і шпарчэй — уваходзілі ў ранейшы азарт і спрыт. Калі Мурлахапая азіралася, бачыла, як адстае далёка Мурлахапенькі. Знясільвае на вачах. Яна, як толькі выйдуць з глыбокага снегу, пусціць першага па следзе Мурлахапага — памяняецца з ім, — а сама стане ў хвост — падструніць пераярка: бедалага...

Пераярак на белым снезе, пад белай поўняй здаваўся ёй распластаным маленькім чорным ваўчаняткам. Ваўчанятка далела і гублялася з воч.

У канцы логу лось крута павярнуў улева — высокі стромы бераг тут канчаўся і пачынаўся стары сасновы лес. Але на ўзлеску ў дробным сосніку было намецена столькі снегу, што ім і тут усім траім давялося падскокваць угару, уздымаючы пылам сыпучы снег — бегчы толькі галопам. Мурлахапая спынілася першая, закруціўшыся на месцы і падмятаючы хвастом снег: чакала Мурлахапага. Прыйшла яго чарга вясці пагоню. За час, калі зрушылі лася, яны з Мурлахапым мяняліся ў гайні ўжо разы чатыры: па такім снезе марыліся і выматваліся — і яна і ён, Мурлахапы.

Мурлахапы, хакаючы, забег ёй наперад, а яна, прапусціўшы пераярка, стала ў пагоні ззаду: адпачне — пярэдняму па такім снезе сігаць і сігаць не даюць ногі: баляць і цісне ўнутры задышка, аж душыць. А ёй яшчэ пячэ вострым холадам усярэдзіне — у жываце — ад змерзлага на лёд, ласінага каўцюка.

Мурлахапы, мінуўшы дробны соснік, пабег наперадзе як след: адпачыў ззаду, згаладалы — больш дзесяці дзён і начэй не было ў роце нічога: ні мышы, ні цецерука, змерзлага пад снегам, ні кавалка вяроўкі з калгаснай канюшні — пабег, пачуўшы блізка лася. Сігаў і сігаў навыцяжку між тоўстых сосен, абсыпаных снегам; на яго з-за дрэў свяціла ядраная поўня, і ён, натапыраны, расцягнуты ў скачку з разяўленай пашчай і нізка апушчаным на снег хвастом, як падмятаў за сабой, здаваўся часам бела-сінім, як магутны і дзікі старасвецкі прывід, тут, у векавечным лесе ля пракаветнай ракі Віліі...

Мурлахапая тады верыла і яму і ягонай сіле; верыла, што яны ўратуюцца ад голаду і не дадуць у глум свайго пераярка.

Яна бегла за ім, падганяючы — штурхала мордай пад хвост, і ёй так было шкода яго — аж шчымела сэрца...

Ён нарадзіўся нягеглы і жыць астаўся таму, што быў нягеглы. Тое лета ў яе, Мурлахапай, у нары пад Ліпнікамі ля імшары пад старой яловай вывараткай паявілася на свет аж чацвёра ваўчанят — тры самачкі і ён, ваўчок. З першага дня ён кволіўся і не лез з нары на волю. Самачкі толькі і поўзалі па імху, па багунніку, грызучы прынесеныя Мурлахапым косці і шыі адна адной. А ён сядзеў у нары, і нават косці яму трэба было заносіць туды. Выцягнеш за шкірку з нары на мох — ён зноў назад у нару. Гэта яго і ўратавала...

Недзе праз месяц, калі яны з Мурлахапым, кінуўшы малых адных, пайшлі ў здабыткі, ля нары каля вывараткі паявіліся людзі: дзве жанчыны. Яны былі з доўгімі палкамі з нечым бліскучым на канцах і вадзілі імі па соснах, шорхаючы і засыпаючы ўсё дробнай карой: і мох, і багун, і ягаднік, і іхнюю нару. Лес запах смалой, аж вырывала ад таго паху нутро.

Тыя дзве жанчыны і забралі траіх самачак — паклалі ў вёдры і паняслі з лесу ў вёску. Яна, Мурлахапая, бачыла гэта на свае вочы — бегала круга іх, жанчын, калі вярнулася да нары, але яны совалі ў яе бок дзвюма рагацінамі з белымі бліскучымі жалезнымі канцамі.

Зямля пасля іх запахла людзьмі, смалой і жалезам...

І забалела воўчая сэрца ў ваўчыцы-маці...

Яна, Мурлахапая, кружачы соснікам, бегала і бегала наўкола жанчын, якія ішлі да вёскі; выбегла аж на поле да гумнаў, — не падбягаючы блізка да тых жанчын, у якіх у руках бразгалі вёдры з яе ваўчанятамі і на плячах ляжалі доўгія палкі з жалезнымі наканечнікамі. Яна бегала і бегала ў той дзень круга вёскі, соваючыся то да хат, то блізка падыходзячы да скаціны, што рассыпалася ля гумнаў па полі, пакуль на яе не сталі цюкаць людзі і не пачалі брахаць сабакі.

Яна яшчэ два дні і дзве начы бегала каля вёскі, тады, вярнуўшыся да логава, знайшла там у нары свайго чацвёртага — ваўчка.

Яны з Мурлахапым забралі яго і сышлі з Ліпнікаў на Пагурак пад Ямскае — далей ад людзей.

...Канчаліся Ліпнікі. Яны беглі цяпер па ласіных слядах якраз там, дзе некалі было логава, адкуль людзі забралі іхніх ваўчанят і паняслі ў вёску.

3

На Пагурак бег і Адзінец. Ён чуў за сабой блізка ваўкоў: яхкалі і скуголілі; чуў яшчэ, што слабее, гэта, мусіць, пасля пячоры: пастаяўшы, не можа доўга ісці ў галоп. Ад дыхавіцы распірае бакі, грукае ў грудзях сэрца, спыняючыся і заміраючы, — тады вядзе ў бакі галава. Хоць бы не вісела над ёй, недзе над самымі рагамі вялікая круглая і ядраная белая поўня... Падскокваючы, ён, здаецца, дастае да яе, — можа зачапіцца і зламаць рогі...

Пад ядранай поўняй снег на зямлі быў аж сіні; з-пад ног ён узлятаў, рассыпаючыся на дробныя бліскучыя іскры.

Калі Адзінец пачуў, што раптам лёгка стала бегчы, што пацвярдзела пад нагамі, — пазнаў, што выбег на Белую дарогу — блізка да вёскі. Па ёй і летам і зімой вялізныя чорныя машыны вазілі дрэва. Часта яны і стаялі тут нават уначы на дарозе сярод лесу і снегу, гудзелі, бразгалі жалезам і стукалі дзверцамі, моцна, як стралялі на ўвесь лес...

Машын на дарозе цяпер не было. І ён злавіў сябе на тым, што выбег на дарогу да вёскі не так сабе, што яго пагнаў страх... Трэба шукаць ратунку ў вёсцы...

У вёску ззаду за ім ваўкі не кінуцца.

Але калі ён, прабегшы па цвёрдай Белай дарозе, звярнуў на поле і выскачыў аж на загуменне — паказаліся цёмныя хаты і запахла з хлявоў скацінай, — спыніўся як укопаны.

У вёску да людзей ён не пабяжыць. У вёску ён ужо быў раз пабег. Тады стаяла позняя восень, яшчэ не было на зямлі снегу і пёк нагалец мароз. І тады яго, маладога яшчэ лася, паднялі ваўкі ў тым жа Ямскім, у пушчы. Раніцай. І ён пабег на поле, на цвёрдую, як капыты, зямлю ад марозу. Падбег па зялёнай заінелай руні да самай вёскі — ваўкі па голым полі за ім не пайшлі, адсталі — і выскачыў на лог да белага бярэзніку, дзе з піламі і тапарамі мітусіліся людзі — рэзалі дрэва. Ён спыніўся ля іх зусім блізка і соп, змарыўшыся і пераводзячы дух.

Людзі, іх было трое мужчын, з бліскучымі ад сонца тапарамі ў руках акружылі яго і сталі раптам ціснуць да ракі: на лёд, куды ж яшчэ... Зганялі з логу на той самы лёд, якога ён цярпець не мог, на якім ён ніколі не мог стаяць: распаўзаліся, слізгаючы, ногі пад ягоным цяжкім целам. На лёдзе ён заўсёды падаў.

Ён здагадаўся адразу, што значыць для яго лёд пад нагамі на рацэ і тапары ў руках у людзей. Але, змораны і задыханы, несамахоць даў сябе сагнаць з логу, з высокага берага на чысты-чысты лёд у рацэ — на ім нават адбівалася сонца і сцёбала па вачах, — а там, паслізнуўшыся з берага, праехаў на капытах да сярэдзіны шырокай гэтым месцам ракі і грукнуўся з усяго маху грудзьмі аб лёд. Праламаў яго — лёд, відаць, быў падмыты крыніцай, — і, цвёрда стаўшы на дне на ногі, выскачыў на бераг на другім баку ракі і рвануў у голы альшэўнік і разгаты лазняк, пераплецены сухім хмелем, як вяроўкамі. Ён бег і рваў іх на кавалкі мокрымі пасля ракі грудзьмі. Доўга тады вісеў у яго на рагах сухі хмель, акруціўшыся ля іх, як аборы...

У вёсцы цяпер брахалі сабакі. У вёску ён, Адзінец, не пабег. Звярнуў на загуменні па цвёрдай уезджанай дарозе ўздоўж пунь. Выбег да доўгіх, чорных на снезе, хлявоў — да калгаснай фермы. У кароўніку — ён пазнаў па паху скаціны — загрукалі рагамі ў сцяну каровы; у далейшым будынку — пад лес — заірзаў конь: яго, лася, пачула жывёла, а можа, чула здалёку ваўкоў...

За фермай ён сігануў цераз вясковую дарогу і рвануў на поле, пад бярэзнік — бег на Пагурак, пад Ямскае. Тут ён ведаў добра ўсе хады і выхады. За Пагуркам — Ямскае, там... Не падвялі б толькі ногі.

Але клікала яго цяпер не воля, а бяда.

З поля, з гары, быў здзёрты ветрам снег, і беглася лёгка пасля гурбаў у лесе. Каб толькі не ціснула зверху на галаву поўня... Як усё роўна яна ляжыць на самых рагах і галава ад яе робіцца цяжкая-цяжкая... Чуць нясеш...

Яму на якую хвіліну здалося, што пагоні больш няма, што ваўкі адарваліся ад яго, не пайшлі да вёскі. Але на горцы за дарогай ён убачыў, што яны не адсталі. Бягуць за ім і зусім блізка. Усе трое. І яны пайшлі праз ферму. Па яго следзе.

Суха і горка зрабілася ў роце. Нагінаючы галаву, ён на бягу пачаў абвіслымі ўздутымі губамі хапаць з-пад ног халодны снег.

Пагурак — выспа між вёсак, балот і дзвюх рэчак. Ён паволі падымаецца з поля за вёскай і ідзе пад Ямскае, канчаючыся там спадзістым адхілам, парослым бярэзнікам, альшэўнікам, сасняком і рабінамі, як адумысла для ласёў: падыходзь і жуй. За ім Ямскае — пушча з балотамі і лагамі ля лукатак ракі. З Ямскага можна пайсці на Палік — аж на край зямлі.

Адзінец любіў Пагурак асабліва ўвосень, калі цвіў сіні верас і пад ім густа вылазілі з зямлі падасінавікі і баравікі — не ступіць — нагінайся толькі і лаві губамі; калі пачыналі чырванець на ім тры старыя высокія — аж у неба — асіны; калі яны, дрыжачы лісцем, шапталі на вуха сваю ціхую журботу, ад якой павявала сном, лагодай і няскончанасцю свету і жыцця...

Пазней, калі толькі яшчэ пачыналіся першыя лёгкія маразы, — чырванелі рабіны — адны ягады, каб дзе лісцінка на іх; жаўцелі, асыпаючы лісце, бярозы; сееўся, адцвіўшы, іван-чай і плыла ў паветры павуціна, блішчэўшы ніцямі на сонцы і густа чапляючыся за рогі, за нос, лезла ў ноздры — толькі храпі і форскай, не дыхнуць...

На Пагурак ён любіў хадзіць са сваёй ласіхай да таго, як у іх паявілася на свет сваё першае і апошняе цялятка. Яны стаялі пад асінамі, цёрлі адно аднаму галовамі шыі і плечы, пасля самі цёрліся бакамі аб старасвецкія камляватыя шэрыя, аблепленыя зялёным мохам асіны.

У іх былі два звабныя месцы ў гэтым баку: Пагурак пад Ямскім і Жоўты бераг за Ліпнікамі ля Віліі...

...На Пагурку цяпер было па калена снегу, як і ў Ліпніках, адкуль ён прыбег.

На Пагурку недалёка ад старых голых і разгатых асін ён і пачуў, як завылі ззаду ваўкі. Нават пераярак падаў свой тоненькі галасок.

Пасля адразу ваўкі завылі і спераду, моцна, голасна, настырна. І з бакоў — з гаўканнем і гыркам. Ён здагадаўся, што абложаны...

Ваўкі, відаць, даўно сачылі за ім, ведалі ўсе яго хады, а сёння трое пайшло ў пагоню, астатнія абклалі яго на Пагурку — чакалі, што ён прыбяжыць сюды: ляглі ў засаду.

Ён абабег каля трох асін. Трэба, адбіўшыся ад прышлых, тых, што ў засадзе, рвануць з Пагурка ўніз на балота, а там, на роўным, адарвацца ад іх... Прышлых ён не баяўся...

Траіх ваўкоў, што ішлі за ім пагоняй, ён убачыў адразу ўсіх. Яны мітусіліся за крокаў дзесяць ад яго і шчэрылі белыя ад снегу і поўні зубы...

Тыя, што за асінамі, прышлыя, яшчэ не чулі яго паху, баяліся блізка падступіцца, а гэтыя, што ганялі цэлы дзень, добра пачулі ягоны пах поту і вантроб, сталі нахабныя, яны самыя небяспечныя і ад іх трэба пазбавіцца. Даць бой...

Ён яшчэ раз абабег каля трох асін. І прышлыя ваўкі раптам пасмялелі: вылазілі і вылазілі, як усё роўна адкуль з-пад снегу. Падымалі галовы, стукалі зубамі, мялі хвастамі снег. Збегліся, як з усёй зямлі...

Трое з пагоні ўжо стаялі перад самым яго носам. І поўня з-за асін свяціла якраз на іх, як удзень сонца, і ўсюды было бела і ціха...

Ён тады прыціснуўся задам да самай старой і шырокай асіны — не змогуць рвануць зубамі адтуль, падняў ад зямлі пярэднюю правую нагу і адставіў назад — падрыхтаваўся для ўдару: біў ён нагой напавал, і нагнуў чуць-чуць уніз галаву, выставіўшы ўперад рогі.

Трое ваўкоў краталіся перад ім — ваўчыца і воўк упобачкі і ззаду за імі пераярак. Тады пераярак таўхануў ззаду ваўчыцу, і яна, прыпаўшы жыватом да зямлі, тузанулася ўперад два разы — абдурвала, пасля разагнула раптоўна ногі і скочыла, лучаючы яму пад падбародак, каб учапіцца зубамі ў горла...

Адзінец у які момант апусціў яшчэ ніжэй галаву, падчапіў ваўчыцу ўсю на рогі, страсануў, пачуўшы, што яна цяжкая, і перакінуў, раздзёртую, цераз сябе. Пачуў, як на спіну яму закапала цёплая кроў і разам з ваўчыцай зляцелі ў яго з галавы рогі.

Але ён падняў угару галаву больш, чым трэба было... І не паспеў у час апусціць, каб прыкрыцца — якую долю секунды аднялі ў яго рогі, прытармазіўшы, тыя рогі, якія ратавалі яго не раз, каб якраз цяпер зляцець у яго з галавы, — і яму, падскочыўшы, у горла мёртвай хваткай учапіўся зубамі стары воўк, павіс і цягнуў галаву да зямлі. Адзінец пачуў, як у яго па шыі і па назе пацякла яго, ласіная, гарачая кроў... У вачах адразу не памутнела, ён убачыў яшчэ, як спераду да яго падскочыў пераярак і задраў угару галаву. Адзінец тыцнуў яму пярэдняй нагой пад жывот, і той адляцеў з-пад нагі далёка ўбок і чмякнуўся за пад'ялеўцавы куст у снег. Распластаўся і заціх...

Адзінец замалаціў яшчэ пярэднімі нагамі, перабіраючы імі па чырвоным пад сабой снезе... Але воўк вісеў пад шыяй і яго ні дастаць, ні зняць нагамі не было як...

Горла раптам разануў страшэннай сілы боль. Падкасіліся адразу і заднія і пярэднія ногі. Белы снег у вачах зрабіўся зялёным, наплыло аднекуль здалёку-здалёку лета, калі ад стрэлаў не падняліся з зямлі ля Віліі на Жоўтым беразе ласіха з малым цяляткам...

Ён, слабеючы, апусціўся спачатку пярэднімі нагамі на калені... Пасля раптам пачуў, што падае ўніз з высокага Жоўтага берага. Упаў і лёг ля ракі побач з ласіхай і маленькім цяляткам на зялёную летнюю траву на беразе...

Здалося яшчэ, што высака з гары, з-за чорных старасвецкіх асін яму на галаву ўпала белая-белая цяжкая поўня і прыціснула яе да зямлі...

4

Мурлахапы, увесь ад галавы да хваста абліты ласінай крывёю, пачуў, як яго адразу адштурхнулі ад лася, што ляжаў цяпер на чырвоным снезе. Лася і відаць не было: на тым месцы краталася, здавалася, адна шэра-бурая пачварына: гыркала, стагнала, сапла, адбягала, прыбягала, кідалася, кусала сама сябе. Разяўленыя раты, зубы, вушы, лапы, кіпці, хвасты — усё калыхалася, знікала і паяўлялася зноў.

Запахла кроўю, потам і ласіным калам...

Мурлахапага адштурхнуў ад лася і не падпускаў стары воўк з прышлай чортведама адкуль зграі. Мурлахапы раптам пазнаў яго, таго старога ваўка. Рыжы ўвесь, толькі цераз спіну ад шыі да хваста — добра відаць пры святле поўні — чорная шырокая паласа, як прыкрыты ён чым.

Гарбаты нос, сівыя валасы ля носа і ля вушэй, доўгія, як усё роўна зачасаны назад. Падняў левую пярэднюю лапу — яна ўся ад кіпцюроў да лапаткі была аброслая доўгай-доўгай рыжай шорсткай шчэццю. Шчэць кудлацілася, абвівала нагу, і нага была як усё роўна ў струхнелым кавалку палена. Па вачах, жоўтых, з чырвонымі крывінкамі, па нейкім далёкім-далёкім, але не забытым даўнейшым паху ён пазнаў... свайго...

Тады ў вялікі лясны пажар гарэла Каралінская пасека. Шалёны вецер гнаў агонь ад Віліі ў Ліпнікі — полымя ішло аж верх лесу. Іхняе воўчае логава было на пасецы сярод высокіх сасновых сухіх пнёў, схаванае ад воч іван-чаем і густой лясной мятліцай і пыхнула адразу, як сярнічка. Загарэліся і сухія сасновыя смаляныя пні. Ваўчыца-маці стала хапаць іх, ваўчанят, зубамі і лапамі... Двое ў іх гняздзе тады згарэла, а яго, Мурлахапага, і ягонага брата з чорнай плямай праз усю спіну выхапіла з агню ваўчыца-маці, справілася. Аднаго, пасля другога. Толькі другі абгарэў. Абгарэла пярэдняя лапа, уся... Доўга не зажывала, пасля, калі яна зацягнулася, на ёй пачалі расці шчаціністыя валасы. Раслі густа, круціліся, цягаліся па зямлі і на нагу праціўна было глядзець.

Пасля пажару яны згубіліся. І ніколі дагэтуль не сустракаліся. Але цяпер Мурлахапы яго пазнаў. Той глядзеў на яго, Мурлахапага, стоячы нос у нос, тады, падкінуўшы яго галаву ўдарам носа пад шчэлепы, учапіўся ў горла. Адразу, моцна, востра і балюча. Бо горла ў яго, Мурлахапага, было ў ласінай крыві, і сам ён быў у крыві, густой, з замёрзлымі друзалкамі.

Мурлахапы тузануўся, але дарма. Яго ціснулі клыкамі за горла намертва, не адпускаючы.

Што ж ты робіш, ты ж з аднаго гнязда, ад адной маці-ваўчыцы? Ты ж і не сышоў нікуды далёка, як нарадзіўся,так жыў і жывеш недзе тут, у Ліпніках ці Ямскім. Што ж ты рэжаш свайго, не пазнаўшы. Свайго ж...

А да лася ўсё спаўзалася і спаўзалася прышлая зграя... Мурлахапы страпянуўся і сам учарэпіўся клыкамі свайму прышламу брату збоку за шыю.

Яны, счапіўшыся, пакаціліся ў самую зграю...

Мурлахапы пачуў, як у яго гарыць агнём усё цела: спіна, жывот, ногі, але ён не адпускаў сваіх зубоў, раз'ярыўшыся яшчэ больш.

Яны качаліся нядоўга — да падыходу новай зграі. Яшчэ больш галоднай і злоснай, якая, не падступіўшыся яшчэ да лася, накінулася на іх, скрываўленах і распластаных на снезе...

...Загарэлася раптам у іх перад вачыма вялікім пажарам Каралінская пасека, і яны абое, і Мурлахапы і яго брат, задыхнуліся і згарэлі ў агні... Там, здалося, далёка ў маленстве, на пасецы, сярод іван-чаю, рабінкі і смаляных пнёў. Як усё роўна іх і не было на свеце.

5

Яму, Мурлахапенькаму, клюнула ў вока варона. Ён адплюшчыў вочы і глядзеў на яе: стаяла над ім — чорная дзюба і чорная галава, шэрыя плечкі і грудзі. Убачыў яшчэ, што кончылася ноч і пачынала днець.

Варона падумала недзе, што ён нежывы, і дзюбнула другі раз — глыбака, аж забалела яму ў галаве.

Ён тузануўся пасля доўгага непрытомнага сну і пачуў, што ажыў, жыве, толькі прымёрз голымі кішкамі да снегу.

Варона адскочыла, каркнуўшы нема з перапуду, і тады зашумела ўсё наўкола. Са снегу з граем узляталі вароны, што былі заслалі, здалося, увесь Пагурак — сядзелі адна ля адной. Палахлівыя падымаліся з зямлі і, галяшачы, кружыліся над старымі асінамі, смялейшыя пераляталі з месца на самім Пагурку, то агаляючы, то хаваючы з воч чырвоны ад крыві снег.

Гарэла на ўсходзе чырванню раніца; сонца яшчэ не было відаць, толькі воблакі ад яго высака ў небе, цяжкія, чорныя, былі падпалены густа чырвоным скрываўленым агнём. Усходам сонца яшчэ горш пёк мароз. Нізка над зямлёй за камлямі старых асін вісела зблеклая поўня, але яшчэ белая і насцярожаная ад начы. Недзе ў ціхай раніцы далёка загудзелі машыны.

Праз якую хвіліну з-за калючага яловага лесу паказалася сонца. Узышло гарбатае, прыплюснутае, як паявілася на свет маладое ласяня. Засвяціла на высокія асіны, якія абляпілі вароны. Вароны ад сонца парабіліся чырвоныя, як агонь.

Заіскрыўся іней на елках, на чорных вольхах, на двух недалёкіх, абсыпаных снегам стагах на балоце.

І над усім гэтым насілася з крыкам чорнае вараннё.

Мурлахапенькі тузануўся яшчэ раз, каб устаць, але пад жыватом затрашчаў цененька лядок і пачырванеў снег — пайшла кроў. Нагнуўшы галаву, ён пачаў лізаць рану на жываце.

Зверху пасыпаўся іней — дробненькімі сняжынкамі. І снег на зямлі, і іней на дрэвах, і густы туман угары, і лёгенькія хмаркі, што плылі хуценька, як уцякаючы адсюль — усё было белае-белае і падсвечанае чырвоным сонцам. Вароны пачалі трывожна мітусіцца, несціхана галяшачы апускаліся да зямлі; махаючы крыллем, хапалі са снегу ў дзюбы чырвоныя, акрываўленыя друзалкі і падымаліся ў лёт.

Калі ён, Мурлахапенькі, сабраўшы сілы, адарваўся ад зямлі і зірнуў з-за куста на Пагурак пад старыя асіны, убачыў чырвоную ад крыві паласу снегу і чырвоныя, раскіданыя ўсюды косці... Па касцях скакалі вароны, і ў самым куце ля асін краталіся худыя-худыя ваўкі. Трое. Яго ад іх аж страсанула...

Пад'ялеўцавы куст, за якім ён, Мурлахапенькі, цяпер ляжаў, куды яго адкінуў нагой лось, парваўшы яму жывот і выпусціўшы кішкі, быў на самым краі Пагурка — на спадзіне. Унізе быў лог, рака і вольная дарога ў Ямскае.

Ён падумаў, што адужэе і зможа яшчэ падацца туды.

Кульнуўшыся цераз сябе, ён скаціўся з Пагурка па шэрані ўніз на лог, дзе стаялі два прысыпаныя белым снегам стагі.

З гары, з Пагурка, ад трох старых высокіх асін, аблепленых вараннём, у яго бок ужо глядзелі разяўленыя воўчыя морды, прыхопленыя ранішнім белым інеем. На іх ад сонца ляжала чырвонае сяйво.

1999