Примечания

1

Эту научную жизнь я описал в ряде специальных исследований, собранных в моей книге «Медицина и науки о природе при папском дворе в XIII веке»: Paravicini Bagliani A. Medicina e scienze della natura alla corte dei papi nel Duecento. Spoleto, 1991.

2

Id. I testamenti dei cardinali del Duecento. Roma, 1980.

3

Id. Medicina. P. 281–326.

4

Brown E.A.R. Death and Human Body in the Later Middle Ages: The Legislation of Boniface VIII on the division of the Corpse // Viator. Vol. 12. 1981. P. 221–270; Id. Authority, the Family, and the Dead in Late Medieval France // French Historical Studies. Vol. 16. 1990. P. 803–832; Santi F. Il cadavere e Bonifacio VIII, tra Stefano Tempier e Avicenna. Intorno ad un saggio di Elizabeth Brown // Studi Medievali. Terza serie. Vol. 28. 1987. P. 861–878.

5

Elze R. "Sic transit gloria mundi": la morte del papa nel medioevo // Annali dell’Istituto storico italo-germanico in Trento. Vol. 3. 1977. P. 23–41. Немецкий вариант той же статьи: Id. "Sic transit gloria mundi". Zum Tode des Papstes im Mittelalter // Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters. Bd. 34. 1978. S. 1–18. Далее ссылки на итальянский текст.

6

Ibid. P. 36.

7

Канторович Э.Х. Два тела короля. Исследование по средневековой политической теологии. М., 2015 (английский оригинал – 1957 года).

8

Roma anno 1300. Roma, 1983; Herklotz I. "Sepulcra" e "monumenta" del Medioevo. Roma, 1985; Gardner J. The Tomb and the Tiara. Curial Tomb Sculpture in Rome and Avignon in the Later Middle Ages. Oxford, 1992.

9

Maccarrone M. Vicarius Christi. Storia del titolo papale. Roma, 1952; Id. Studi su Innocenzo III. Padova, 1972; Id. Romana Ecclesia Cathedra Petri. 2 vv. Roma, 1991. Ladner G.B. Die Papstbildnisse des Altertums und des Mittelalters. 3 vv. Città del Vaticano, 1941–1984; Id. Die Anfänge des Kryptoporträts // Von Angesicht zu Angesicht. Porträtstudien. Festschrift für Michael Stettler. Bern, 1983. S. 78–97; Id. Images and Ideas in the Middle Ages. Selected Studies in History and Art. 2 vv. Roma, 1983.

10

Niehans P. La sénéscence et le rajeunissement. P., 1937. Доктор Пауль Ниханс фигурирует среди медиков, которые лечили Пия XII 5 и 11 декабря 1954 г., о чем в те дни писала ватиканская газета «Osservatore Romano». 6 апреля 1955 г. он с коллегами присутствует на аудиенции, будучи накануне избранным членом Папской академии наук. 17 апреля газета напечатала его библиографию, но ни слова не сказала о методах лечения, которые сделали его знаменитым. Автор статьи ограничивается тем, что приводит слова Ниханса: «Кульминацией моей долгой жизни я считаю благодеяние Провидения – возможность помочь Его Святейшеству в его тяжелой болезни в 1954 году». 8 октября 1958 года медик проездом оказался в Риме, и его пригласили для консультации к умирающему понтифику. D’Orazi L. Pio XII. Bologna, 1984. P. 250.

11

Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher der römischen Kurie im Mittelalter. Tübingen, 1973; Dykmans M. Le cérémonial papal de la fin du Moyen Age à la Renaissance. 4 vv. Bruxelles, Rome, 1977–1985; Id. L’oeuvre de Patrizi Piccolomini ou le cérémonial papal de la première Renaissance. 2 vv. Città del Vaticano, 1980–1982.

12

В хронологическом порядке речь идет о следующих чинах: Х чин Бенедикта, каноника Св. Петра, составленный в 1140–1143 гг. (LC. Vol. II. P. 141–174); чины Альбина 1189 года (LC. Vol. II. P. 123–137) и Ченчо 1192 года (Romanus ordo de consuetudinibus et observantiis = Liber Censuum LVII–LVIII. LC. Vol. I. P. 290–311); церемониал Григория X 1272–1273 гг. (Dykmans M. Le cérémonial. Vol. I. P. 155–218); XIV чин, датируемый рубежом XIII–XIV вв. (Ibid. Vol. III); XV чин Пьера Амейля (Ibid. Vol. IV. P. 69–288); церемониал Франсуа де Конзье (Ibid. Vol. III. P. 262–335); церемониал Агостино Патрици Пикколомини 1484–1492 гг. (Id. L’œuvre). О датировках и сложной истории текстов этих чинов см.: Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 1–16 (Бенедикт, Альбин и Ченчо); 30–35 (Григорий X); 62–100 (XIV чин); 107–117 (XV чин), 120–126 (Франсуа де Конзье).

13

Die Briefe des Petrus Damiani. Brief 108 / Ed. K. Reindel. Bd. III. München, 1989. S. 188–200. Вопрос «Почему папа живет недолго», Cur papa non diutius vivat, в большинстве рукописей совпадает с названием трактата. Фраза «отчего глава Апостольского престола никогда не живет долго и в скором времени наступает его последний час?» включена в текст. О датировке см.: Lucchesi G. Per una Vita di S. Pier Damiani. Componenti cronologiche e topografiche. Vol. 2. Cesena, 1972. Nr. 189; Id. Clavis S. Petri Damiani. Faenza, 1970. P. 83. Краткий анализ: Bultot R. La doctrine du mépris du monde. Vol. IV. Le XIe siècle. Louvain-Paris, 1963. P. 71–77; Cacciamani G. De brevitate vitae pontificum Romanorum, et divina providentia // Vita monastica. Vol. 26. 1972. P. 226–242; Colosio I. Riflessioni di S. Pier Damiani sulla morte dei papi // Rivista di ascetica e mistica. Vol. 3. 1978. P. 240–245; Schmidt T. Alexander II. (1061–1073) und die römische Reformgruppe seiner Zeit. Stuttgart, 1977. S. 181–182.

14

Бурное избрание Александра II, прошедшее в Риме 1 октября 1061 г. под влиянием Гильдебранда, будущего Григория VII (1073–1085), встретило сопротивление большой группы епископов, не довольных программой реформ, задуманных папством. Синод, собравшийся в Базеле, избрал другого папу – епископа Пармы Кадало, взявшего имя Гонория II (1061–1064).

15

Die Briefe. S. 189: «Aliquando certe, si rite teneo, a me sollicite requisistis, quae michi causa videretur, cur apostolicae sedis antistes nunquam diutius vivat, sed intra breve temporis spacium diem claudat extremum, adeo ut post beatum Petrum apostolum, qui per quinque circiter annorum lustra presedit, nemo postmodum Romanorum pontificum hoc spacium praesulatus aequaverit, modernis immo temporibus vix quispiam in predictae sedis culmen evehitur, qui metam quattuor vel ut multum quinque transcendat annorum». Александр II и раньше обращался к Петру за разъяснениями по волновавшим его вопросам. См., например, пролог к «Житию св. Родульфа, епископа Губбио» (PL. T. 144. Col. 1009) и письмо I 12 (PL. T. 144. Col. 214). Schmidt T. Op. cit. S. 181). Дамиани написал Александру II целых девять писем. Еще будучи епископом Лукки, Ансельмо ди Баджо сопровождал Петра в важной поездке в Милан 1059 (ibid. S. 63). Вообще Дамиани, приор аббатства Фонте Авеллана, активно участвовал в римских делах со времен Григория V (1045–1046) и входил в узкий круг советников Льва IX (1048–1054). Стефан IX (1057–1058) сразу дал ему высокую должность кардинал-епископа Остии, тем самым поместив на вершину кардинальской иерархии.

16

Дамиани утверждает, что внимательно читал «Папскую книгу». Disceptatio Synodalis. MGH. Libelli de lite. Bd. I. S. 79: «Percurre mecum aecclesiasticae antiquitatis historias, Romanorum presulum catalogum studiose disquire». О св. Петре: Liber Pontificalis. Vol. I. P. 118 (далее: LP): «Petrus ingressus in urbe Roma, Nerone Cesare, ibique sedit cathedram episcopatus ann. XXV m. II d. III». См. также: Catalogo Liberiano // LP. Vol. I. P. 3: «Petrus ann. XXV mens. I d. VIII». Источники: DACL. Vol. 14/1. Paris, 1938. P. 844–845. Число 25 фигурирует во всех древних списках римских епископов. Klauser Th. Die Anfänge der römischen Bischofsliste // Bonner Zeitschrift für Theologie und Seelsorge. Bd. 8. 1931. S. 210–211. Наиболее правдоподобным считается тезис К. Шмидта: легенда о Симоне Маге помещает приезд Петра в Рим самое раннее на 42 год, а начало служения Лина епископские списки помещают на 67 или 68 год, поэтому возникла уверенность, что на деятельность Петра в Риме приходятся как раз 25 лет. Schmidt C. Studien zu den Pseudo-Clementinen. Leipzig, 1929. S. 359 ff. См. также Caspar E. Die älteste römische Bischofsliste. Kritische Studien zum Formproblem des eusebischen Kanons sowie zur Geschichte der ältesten Bischofslisten und ihrer Entstehung aus apostolischen Sukzessionsreihen. Berlin, 1926. S. 208.

17

Современная реконструкция хронологии LP подтверждает наблюдения Дамиани (первые восемь веков, до Адриана I, в таблицах LP. I. P. CCLX–CCLXII; период 795–1458 гг.: ibid. II. Р. LXXV–LXXVIII). Из девяноста понтификов от св. Петра Адриана I (795) лишь трое достигли 21 года: Сильвестр I (314–335), Лев I (440–461) и Адриан I (772–795). Чуть меньше четверти (23, 33 %) правили от 10 до 20 лет, три четверти (72, 22 %) – менее десяти, четырнадцать пап – меньше года, пятнадцать – год-два, шестнадцать – от трех до пяти. Период между Каролингами (Лев III, 795 г.) и предшественником Александра II Николаем II (1058–1061) дает цифры, еще лучше подтверждающие тезис Дамиани: 58 из 63 понтификатом (92 %) длились меньше 10 лет, только пять (8 %) – 11–20 лет. За три с половиной века 22 понтифика (37 %) прожили меньше года в служении. Ни один не перешел двадцатилетнюю черту. Между Сильвестром II (999–1003) и Николаем II (1058–1061) средний срок понтификата серьезно снизился. Почти половина из 17 законных с точки зрения «Папской книги» пап, правивших в 998–1061 гг., восемь (47 %) правили меньше года (антипапы списками не учитываются). Ни один понтификат не продлился больше 12 лет. Чем ближе к «сегодня», о котором пишет Дамиани, тем очевиднее проступает «краткосрочность» понтификатов. Из семи пап, возглавлявших кафедру Петра в 1045–1061 гг., только три прожили больше года, двое – больше двух лет, один – больше пяти. Иными словами, в 998–1044 гг. средний срок служения составил 77 месяцев, в следующем периоде (1045–1061 гг.) – не больше двадцати трех. Крайние точки – 24 дня (Дамас II) и пять лет, два месяца и семь дней (Лев IX).

18

Согласно «Папской книге», источнику Дамиани, св. Петр погиб в один день с св. Павлом через 38 лет после Страстей Христовых, то есть в 67 году (LP. I. 118; 119. N. 12).

19

Die Briefe. S. 189: «Quod considerantibus prodigialis, ut ita loquar, stupor oboritur, quoniam haec breviter vivendi necessitas, quantum ad nostram notitiam, in nulla alia totius orbis aecclesia reperitur».

20

Ibid. S. 190: «Sed quispiam fortassis obiciat, cur et regibus haec eadem vivendi brevitas non occurrat? Nam et Octavianus Augustus quo imperante salvator mundi de virgine nasci, et David rex, de cuius stirpe dignatus est propagari, alter quinquaginta sex, alter quadraginta annorum curriculis in regali fastigio floruerunt. Post quos et alii videlicet utriusque regni principes, etsi minuscule, non tamen ad instar Romanorum pontificum brevissima regnaverunt temporum quantitate».

21

Ibid. S. 190: «Sed in quantum mortalibus divinae dispensationis revelatur archanum, videtur nobis, quia idcirco hoc iudicii caelestis ordo disponit, ut humano generi metum mortis incutiat, et quam despicienda sit temporalis vitae gloria, in ipso gloriae principatu evidenter ostendat. Quatinus dum praecipuus hominum tam angusti temporis compendio moritur, tremefactus quisque ad praestolandi sui obitus custodiam provocetur, et arbor humani generis, dum cacumen ac verticem suum tam facile corruisse considerat, flatu concussa formidinis in suis undique ramusculis contremiscat».

22

Ibid. S. 192: «Et sicut sol, quia solus lucet, si eclipsin forte sustineat, presto necesse est, ut tenebras totus ubique mundus incurrat, sic papa cum ex hac vita recedit, ilico quia unus in mundo est, longiqua regnorum spacia mortis eius fama percurrit. Et consequens est, ut quos tam sublimis singularisque personae casus obturbat, propriae quoque vocationis exitum tremefactis visceribus expavescant».

23

Ibid. S. 190–191: «Ad quod facile respondetur, quia cum unus omni mundo papa praesideat, reges autem plurimos in orbe terrarum sua cuiusque regni meta concludat, quia quilibet imperator ad papae vestigia corruit, tanquam rex regum et princeps imperatorum cunctos in carne viventes honore ac dignitate praecellit. Unde quolibet rege defuncto aministratione eius regnum tantummodo, cui praeerat, destituitur, cum vero sedis apostolicae pontifex moritur, universus tamquam communi patre mundus orbatur. Quid enim Africa de regibus Asiae, aut quid Ethiopia de principibus sentit Hesperiae? Nam, sive moriantur, sive vivant, quia procul a se remoti sunt, utrumque indifferenter ignorant». Ibid. S. 191–192: «Porro quia terreni principes regni sui quisque, ut dictum est, limitibus includuntur, causa non est, cur per alienas mundi provincias eorum obitus diffundatur; papa vero, quia solus est omnium aecclesiarum universalis episcopus, cum luce privatur, mors eius per ampla terrarum regna diffunditur».

24

Ibid. S. 190–191: «Seculares ergo principes quia diversae mortis casibus exponuntur, cor audientium eorum exitu non terretur; papae vero vita, quia sola naturalis obitus lege concluditur, eius ex hac vita transitus sine gravi formidine non auditur».

25

Ibid. S. 192–199.

26

Ibid. S. 188: «Cur papa non diutius vivat et quod hominum usibus quaeque creatura deserviat». См. там же список рукописей.

27

Ibid. S. 199: «Quid autem sine his sit homo, perspicue diffinit scriptura, cum dicit: Stelle non sunt mundae in conspectu eius, quanto magis homo putredo et filius hominis vermis?» Ср.: Иов 25: 5. «Unde et Abraham cum ad summae collocutionis culmen attollitur, cum divinae familiaritatis gratiam peculiariter promeretur, huius humilitatis recordatione deprimitur, cum dicit: Loquar ad Dominum meum, cum sim pulvis et cinis?» Ср.: Быт 18: 27.

28

Ibid. S. 200: «Nam et apud Grecos haec tenere consuetudo perhibetur, ut cum imperator, quis in dignitate creatur, mox ut imperialibus fuerit infulis redimitus, coronae simul ac sceptri gloria decoratus, cum denique procerum vallatur obsequiis, cum excipitur modulantibus psallentium choris, quidam sibi praesto fit obvius, qui videlicet una manu vasculum plenum mortuorum ossibus ac pulveribus offerat, in alia vero stuppam lini suptiliter pexam ac pilis pensilibus molliter demolitam, cui protinus ignis adhibetur, et repente in ictu oculi flamma subito vorante consumitur, ut in altero debeat considerare, quod est, in altero valeat videre, quod habet. In cineribus siquidem se cinerem recognoscit, in stuppa iam colligit in die iudicii, quam subito mundus ardebit. Quatinus dum se simul ac sua tam vana tam floccipendenda considerat, de imperialis culminis ascenso fastigio nullatenus insolescat. Et dum possessor atque possessio subiacere communi omnium casui non ambigitur, iam quasi de singulari dignitatis apice, qui ad summa provectus est, non infletur». Об источниках см.: Treitinger O. Die oströmische Kaiser und Reichsidee nach ihrer Gestaltung im höfischen Zeremoniell. Jena, 1938. S. 148; М. Ренчлер считает, что эти сведения Дамиани предоставил некий монах из латинского монастыря Девы Марии в Константинополе, к которому тот однажды писал (письмо 130). Rentschler M. Griechische Kultur und Byzanz im Urteil westlicher Autoren des 11. Jahrhunderts // Saeculum. Bd. 31. 1980. S. 108. Briefe. S. 200. N. 30.

29

Ibid. S. 200: «Pulchrum ergo mundanae conditionis ordinem homo consideret, et dum suis usibus omnia cernit attribui, non sibi sed suo referat gratias conditori. Lenocinantem mundi gloriam sub iudicii sui calcibus deprimat, vigorem carnis aridum iam pulverem credat, diem suae vocationis tanquam speculum suis semper obtutibus anteponat, districtum ultimae discussionis iudicium contremiscat. Quatinus dum nunc creatoris sui legibus subditur, qui inter creaturas, quae terrenae sunt, videtur insignis, in caelesti quoque gloria veraciter sit sublimis».

30

Так Райан толкует пассаж, в котором встречается выражение universalis episcopus. Ryan J. J. Saint Peter Damiani and His Canonical Sources. Toronto, 1956. P. 103–105. Hofmann K. Der ‘Dictatus Papae’ Gregors VII. Paderborn, 1933. S. 34. См. также: Löwe H. Kaisertum und Abendland in ottonischer und frühsalischer Zeit // Historische Zeitschrift. Bd. 196. 1963. S. 529–562.

31

«Papa brevis vox est, sed virtus nominis huius / Perlustrat quicquid arcus uterque tenet». Versus 669–670. Grauert H. Magister Heinrich der Poet von Würzburg, und die römische Kurie. München, 1912. S. 91.

32

Briefe. S. 192: «Ubi notandum, quam velit omnipotens Deus Romani pontificis vitam hominibus in aedificatione prodesse, cuius etiam mortem decrevit saluti gentium ministrare».

33

В послании кардиналам осенью 1057 года (ibid. Bd. II. S. 57 N. 48) Дамиани утверждает, что универсализм Латерана, куда стекаются «народы со всего мира», накладывает моральные обязательства на того, кто там живет: «Porro quia ad Lateranense palatium a diversis populis de toto terrarum orbe confluitur, necesse est, ut ibi prae ceteris uspiam locis, recta semper vivendi sit forma, districta teneatur assidue sub honestis moribus disciplina».

34

Ibid. Bd. III. S. 192: «Quanto studio debet lucris animarum, dum advivit, insistere, cuius etiam mors providetur ad creatorem suum animas hominum revocare, ut dum se patrem orbis esse considerat, ab inculcanda tot filiis hereditate desidia non torpescat».

35

De Heusch L. E2crits sur la royauté sacrée. Bruxelles, 1987. Р. 232. О проблеме насильственной смерти см. также: Id. The Sacrificial Body of the King // Fragments for a History of the Human Body / Еd. M. Feher et al. Vol. III. New York, 1989. P. 387–394.

36

LP, II, 297: «Dum haec Romae agerentur, Albertus, Allatrinus episcopus, quicquid affuturum esset per oraculum vidit. Religioso cultu quedam persona ibi apparuit, quae interroganti quis domno Urbano succederet, respondit: "Rainerius. – Ut quid? inquit. Propter fidem et constantiam, ait ille, elegit eum Dominus". Et iterum: "Putasne, inquit ille, vivet?" "Vivet, ait, sedebitque". Et ostendit id scriptum: Quater quaterni ternique. Episcopus sciturus rem Romam venit. Quem ut vidit intronizatum et papam: Quod vidi, inquit, Deo gratias, video; et tu quantum vives videas. Et ait: Quater quaterni ternique. Hoc numero X et VIIII annorum tempus exprimitur; et cum tot dies, ebdomadae et menses eo superstite iam transierint, vitam eius ad totidem annos produci per Dei gratiam expectamus».

37

LP. II. P. 323: «Sed nulla potentia longa».

38

Bernardus Claraevallensis. Epistola 238 // PL. 182. Col. 430–431: «In omnibus tamen operibus tuis memento te esse hominem, et timor eius qui aufert spiritum principum semper sit ante oculos tuos. Quantorum in brevi Romanorum pontificum mortes tuis oculis aspexisti? Ipsi te praedecessores tui tuae certissimae et citissimae decessionis admoneant, et modicum tempus dominationis eorum, paucitatem dierum tuorum nunciet tibi. Jugi proinde meditatione inter huius transeuntis gloriae blandimenta memorare novissima tua, quia quibus successisti in sedem, ipsos sine dubio sequeris ad mortem». Jacqueline B. Episcopat et papauté chez saint Bernard de Clairvaux. Sainte-Marguerite-d’Elle, 1975. P. 196. Канчельери утверждает: «Размышления св. Бернарда замечательны, потому что ни один понтифик не достиг 25 лет, о чем он пишет Евгению III в "О размышлении" (lib. 3. cap. 2. sect. 5. epist. 104), где спрашивает его, сколько смертей пап он видел недавно в Риме». Последняя фраза из цитированного письма 238, но невозможно найти фразу о 25 годах, она отсутствует в трактате «О размышлении». Cancellieri F. Storia de’ solenni possessi dei sommi pontefici detti anticamente processi o processioni dopo loro coronazione dalla basilica Vaticana alla Lateranense. Roma, 1802. P. 54. N. 1.

39

Bernardus Claraevallensis. De consideratione. II, IX, 18. О contemptus mundi см.: Bultot R. Op. cit.; Sot M. Mépris du monde et résistance des corps aux XIe et XIIe siècle // Médiévales. Vol. 8. 1985. P. 6–17.

40

Johannis Saresberiensis episcopi Carnotensis Policratici sive De nugis cvrialivm et vestigiis philosophorum libri VIII. VIII. XXIII / Ed. C.I. Webb. Oxford, 1909. P. 814–815.

41

Giovanni di Salisbury. Policraticus. L’uomo di governo nel pensiero medievale. Milano, 1984. Р. 297–298. Тема тяжести папского служения нашла необычное освещение в символической интерпретации папского паллия, развитой Гильомом Дюраном. Его нагрудная часть символизирует «заботы и треволнения папы, которыми все время исполнены его сердце и грудь». Rationale divinorum officiorum. III, XVII, N. 4. Venetiis, 1568.

42

Francesco Petrarca. Le Familiari. IX, 5 / ed. V. Rossi. Firenze, 1933. P. 229. Dotti U. Un copricapo più leggero per Bonifacio VIII // Belfagor. Vol. 32. 1977. P. 459–462. Уго Дотти отсылает к «Мистерии-буфф» Дарио Фо (1969), где Бонифаций VIII на время преспокойно снимает митру («ох и тяжела же она!») и берет головной убор полегче. Нахлобучив шапку, он вослицает: «а эта ничего!».

43

Robertus de Torineio. Chronica // MGH. SS. Bd. VI. S. 531.

44

Имеется в виду топос 25 лет Петра, а не тема краткости, периодически возникавшая. Биргитта Шведская утверждает, что Христос велел ей сказать Урбану V (1362–1370): «Время твое кратко, бодрствуй и следи за тем, чтобы спаслись вверенные тебе души». Revelationes Sanctae Birgittae. Reuelaciones extrauagantes. Сap. XLIV / Еd. L. Hollmann. Uppsala, 1956. P. 160.

45

Magri D. Hierolexicon. Roma, 1677. P. 444: Д. Магри отсылает к некому «древнему обычаю, согласно которому во время коронации папы вспоминали такие слова: святой отец, ты не увидишь дней Петра». Ср.: Sarnelli P. Lettere Ecclesiastiche. Vol. VI. Venezia, 1716. P. 71–73 (Lettera XXXVI: perché si dica del Papa: Non videbit dies Petri). Медзадри оспорил существование обряда, не зафиксированного ни средневековыми, ни современными ему источниками. Mezzadri B. Dissertatio critica-historica de vigintiquinque annis Romanae Petri Cathedrae adversus utrumque Pagium. Romae, 1750; Papenbroch D. Conatus chronico-historicus ad catalogum Romanorum pontificum. AASS. Maii VIII. Col. 14. Канчельери тоже отверг «устаревшее мнение, что новому папе говорили Non videbis dies Petri, чтобы предупредить его, что ему не прожить более 25 лет, самый долгий срок, который различные мнения о его служении ему приписывали». Cancellieri F. Op. cit. P. 54.

46

Antoninus, archepiscopus Florentinus. Chronicon. Titulus XXII. Cap. VII. Lugduni, 1586. P. 486: «Benedictus autem Apostaticus relictus ab omnibus in insulam Paniscolae cum paucis se contulit, ubi manens in sua pertinacia transivit annos Petri ad cumulum suae damnationis: nec mirum, quia non in sede Petri, moriensque docuit eligendum unum».

47

Первое издание: Roma, C. Sweynheym, A. Pannartz, 1468 (= Hain-Copinger *13939). За ним последовало еще пятнадцать за 20 лет (1468–1488). Мы пользовались этим изданием: Rodorici episcopi Zamorensis… Speculum vitae humanae… intermixto de brevitate vitae pontificum Romanorum. Lib. II. Cap. 1–7. Frankfurt, 1689. S. 201–257. Рассуждение о краткости жизни папы занимает целых три главы второй книги и представляет собой отдельный трактат, если так можно интерпретировать общее название. См.: O’Malley J.W. Praise and Blame in Renaissance Rome. Rhetoric, Doctrine, and Reform in the Sacred Orators of the Papal Court, c. 1450–1521. Durham, North Carolina, 1979. P. 179.

48

Rodorici. Op. cit. P. 226: «De causis et rationibus huius brevitatis vitae in eisdem summis Pontificibus, potius, quam in aliis Monarchiis et Principatibus… Rapiuntur quidem summi praesules, et citissime post assumptionem moriuntur: adeo ut post eorum praecessorem Petrum Apostolum, qui per quinque circiter annorum lustra Ecclesiae praefuit, nullus post cum Successor hoc spatium pontificatus aequavit… Quinimo si moderna libet tempora contemplari: vix ad Romanum sedis culmen evehitur, qui paucorum metas transcendat annorum».

49

Ibid. Р. 230: «in dimidio annorum suorum ab hac luce subtractus»; 230: «sed et cum aequissimus arbiter existat, ita suis ministris et fidelibus vitam distribuit, ut nec alter ex recepto beneficio superbiat, nec alii ejus felicitati invideant»; 226: «Quae siquidem brevis vitae necessitas, cum dignitati annexa videatur, merito apud homines natura ipsa vivere cupidos, praecipue sedentes in ea cathedra omnium mortalium infeliciores, et calamitosiores reputandi sunt».

50

Ibid. Р. 250: «Inferimus brevissimas duas conclusiones. Prima est, quod Romanus Pontifex recte et pie praesidens, licet paucis annis post Papatum in mundo fuerit, longo tamen tempore vivit, cujus ratio est, quia totum tempus sui pontificatus sibi lujcratus est, fuitque sibi idem tempus vivum. Secunda conclusio est, quod si Romanus Pontifex non recte nec pie in Papatu vixerit, licet centum annis in eodem Pontificatu fuerit, tamen non diu, imo brevissimo tempore censendus est praesidere: cujus ratio est, quia residuum imo totum tempus sui pontificatus mortuum est». Р. 251: «Papa igitur, si inutiliter et reprehensibiliter in Papatu vivit, parum vivit». Р. 256: «Cum ergo Romanus Pontifex pie regit, semper in ejus meditatione mortem praestolatur, illamque exoptat, quare recte parum vivit, quia parum vitam existimat».

51

Ibid. Р. 249: «Dicimus enim, quia hac utilitate ex tali verisimili timore provenienti non eget Ecclesia»; «Plusque moeroris et plurimorum florentium juvenum praematura morte concipimus, quam ex senis unius naturali morte, maximis curis et solicitudinibus constipati».

52

Ibid. Р. 249. «Or per più grado suo, per più suo merto / Fa forza al tempo e lo ritorna indietro / Perché ei varchi d’assai gli anni di Pietro». Посвящение к трагедии «Орация» 1 сентября 1546 года. Цит. по: Besso M. Roma e il Papa nei proverbi e nei modi di dire. Roma, 1904. Р. 201.

53

О различных изданиях «О том, как продлить жизнь человека больше, чем на 120 лет», De vita hominis ultra CXX annos protrahenda, см.: Marini G. Degli archiatri pontificij. Vol. I. Roma, 1784. P. 339.

54

«Я читал у Лодовико Анастазио, что какой-то родственник Урбана VIII тихонько сказал тому, когда тот лежал на смертном одре: «ты не увидишь лет Петра», non videbis dies Petri, то есть, что тому не достичь 25 лет понтификата св. Петра; у папы же слух был отменный, и он сразу ответил: «Не верится», Non est de fide». Moroni. Vol. LXXXVI. P. 68. Storia degli Antipapi. T. 2. Napoli, 1754. P. 264. Besso M. Op. cit. P. 200.

55

Burio G. (Guillaume de Bury). Romanorum pontificum brevis notitia. Padova, 1726. P. 364: «Sint licet assumpti uvenes ad Pontificatum, Petri annos potuit nemo videre tamen».

56

Simone de Magistris. Acta martyrum ad Ostia Tiberina. Roma, 1795. Р. 418: «ut Ecclesiae prodessent diutius Petri Cathedram tenuerunt; idque divinitus renovatum conspicimus in Pio VI». Cancellieri F. Op. cit. P. 54. N. 3.

57

Moroni. LIV. Р. 112: «Septimus ille hic est factus, qui rector in orbe / componet fausto numine cuncta, Pius. / Sextus ut ante Pius Petri superavit et annos, / Sic Sexti superet Septimus ipse dies». Ср.: Besso M. Op. cit. P. 200–201.

58

Bouillet M.N. Dictionnaire universel d’histoire et de géographie. P., 1851 (8a ed.). P. 1343. Энциклопедия Robert «традиционным» числом считает 32 года. Этой информацией мы обязаны Жан-Даниэлю Мореро из Лозаннского университета.

59

Huetter L. Iscrizioni della città di Roma dal 1871 al 1920. Vol. II. Firenze, 1959. P. 295–297.

60

Besso M. P. 200–201. Ср.: Schmidt T. Op. cit. S. 183.

61

Легенда о Герберте недавно заново изучена Oldoni М. Gerberto e la sua storia // Studi Medievali. Serie 3. Vol. 18. 1977. P. 629–704; Id. A fantasia dicitur fantasma (Gerberto e la sua storia) // Ibid. Vol. 21. 1980. P. 493–622; Vol. 24. 1983. P. 167–245. См. также: Riché P. Gerbert d’Aurillac, le pape de l’an mil. P., 1987; Gerberto. Scienza, storia e mito. Bobbio, 1985.

62

Guillelmus Godellius. Chronicon // MGH. SS. Bd. XXVI. S. 195: «Huius vero nunc antistitis sepulcrum fertur tale indicium de Romani pontificis morte conferre, ut paululum, antequam ipsius instet finis, tantam de se humoris inundantiam effundat, ut in circuitu sui lutum faciat. Si vero cardinalis aliquis vel persona quelibet magna in cetu clericorum summe sedis migrare per mortem debet, super se sepulchrum tantum aque emittat, ut irrigari videatur. Hec de prefato Gerberto papa ab aliis audivi; utrum vero sint subnixa veritate, lectoris arbitrio inquirenda derelinquo».

63

«Краткий жизни своей остаток Герберт искренно освятил прилежным и суровым покаянием и скончался в добром исповедании. Он погребен в церкви блаженного Иоанна Латеранского в мраморной гробнице, что непрестанно покрывается испариной, но капли сливаются в струю лишь ради того, чтобы предречь кончину кого-нибудь из римских богачей. Говорят, когда папе предстоит переселиться из этого мира, ручеек стекает на землю, а когда кому-нибудь из знати – изливается до третьей, четвертой, даже до пятой части высоты, как бы обозначая достоинство каждого струею скудней или обильней». Вальтер Мап. Забавы придворных / Пер. Р.Л. Шмаракова. СПб., 2020. С. 143. Ср. у Альберика из Трех Источников: MGH. SS. Bd. XXIII. S. 777: «Quod autem tumba eius guttas quasi lacrimarum emittat, quando aliquis papa vel aliquis cardinalis magnus mortuus est, satis probatum est et satis vulgatum».

64

Diacono Giovanni. Liber de Ecclesia Lateranensi // Valentini R., Zucchetti G. Codice topografico della città di Roma. Vol. III. Roma, 1946. P. 348: «In eadem quoque porticu iacet Gerbertus, Remorum archiepiscopus, qui, papa effectus, Silvester est appellatus: cuius saepe sepulcrum, etiam in serenissimo aëre, cum non sit in humido loco, aquarum guttas (quod satis est hominibus admirandum) visibiliter emanat». Первая редакция «Описания» появилась вскоре после понтификата Александра II (1061–1073). Ibid. P. 318–325. См. также: Graf A. Miti, leggende e superstizioni del Medio Evo. Vol. II. Torino, 1893. P. 33–34.

65

Отказ от ватиканского некрополя стал важным новшеством: Иоанн X первым завещал похоронить его в черте города, intra muros. Но в Х веке Латеран еще не был настоящим папским некрополем. Некоторые могилы по-прежнему размещали в Ватикане и других римских базиликах: Иоанн XIII († 972) оказался в Сан Паоло фуори ле мура, Бенедикт VII († 983) – в Санта Кроче ин Джерузалемме, Дамас II († 1048) – в Сан Лоренцо фуори ле мура. Picard J.-Ch. Étude sur l’emplacement des tombes des papes du IIIe au Xe siècle // Mélanges d’archéologie et d’histoire. Vol. 81. 1969. P. 725–782; Herklotz I. "Sepulcra" P. 91–92; Borgolte M. Petrusnachfolge und Kaiserimitation. Die Grablegen der Päpste, ihre Genese und Traditionsbildung. Göttingen, 1989. S. 127–137.

66

«Папская книга» объясняет решение Пасхалия II тем, что Латеранская базилика – «настоящая резиденция папы». LP. Vol. II. P. 305: «ab ipsis patribus honorifice est deportata in basilicam Salvatoris, in sede propria, in patriarchio, dextro latere templi, in mausoleo purissimi marmoris talapsico opere sculpto». Herklotz I. Op. cit. P. 91–97. Borgolte M. Op. cit. S. 354–355; Stroll M. Symbols as Power. The Papacy following the Investiture Contest. Leiden, 1991. P. 185–187.

67

Deér J. The Dynastic Porphyry Tombs of the Norman Period in Sicily. Cambridge (Mass.), 1959. P. 146–154.

68

Ibid. P. 152. Факт запомнился современникам. Четыре автора свидетельствуют, что папу похоронили в порфирном саркофаге, служившем некогда могилой императору Адриану. Herklotz I. Op. cit. P. 97. N. 67. Кардинал Джерардо, будущий Луций II, в 1137 году пишет Иннокентию II: «Церковь избрала и венчала тебя императором (caesarem) и повелителем мира». Цит. по: Caspar E. Petrus Diaconus und die Monte Cassineser Fälschungen. Berlin, 1909. S. 258; Deér J. Op. cit. P. 148. N. 112. О хвалебных laudes имперского типа по отношению к Иннокентию II см.: LC. Vol. II. P. 173. См. также: Herklotz I. Der Campus Lateranensis im Mittelalter // Römisches Jahrbuch für Kunstgeschichte. Bd. 22. 1985. S. 13–14; Kantorowicz E.H. Laudes Regiae: A study in Liturgical Acclamations and Mediaeval Ruler Worship. Berkeley, Los Angeles, 1946. P. 129, 143; Stroll M. Op. cit. P. 183.

69

Побежденные воины, скованные и с опущенными головами идут впереди процессии победителей на конях. Эта иконография восходит к римскому императорскому церемониалу. Herklotz I. Op. cit. P. 116, 124–128.

70

Deér J. Op. cit. P. 151.

71

«Описание Латеранской базилики» называет папу «имперским епикопом, imperialis episcopus: Valentini R., Zucchetti G. Op. cit. P. 345. Канонисты XII в. Старались обосновать концепцию папы как «истинного исператора», verus imperator. См.: Stickler A.M. Imperator vicarius papae. Die Lehren der französisch-deutschen Dekretistenschule des 12. und beginnenden 13. Jahrhunderts über die Beziehungen zwischen Papst und Kaiser // Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung. Bd. 62. 1954. S. 165–212; Stroll M. Op. cit. P. 180–192. Могилы Евгения III (1145–1153) и Адриана IV (1154–1159) в базилике св. Петра тоже отсылали к имперскому символизму порфира: первая была из гранита, который мог восприниматься аналогом порфира, вторая – из нескольких сортов камня, среди которых наверняка и порфир. Надгробный камень Луция III († 25 ноября 1183 г.) в Веронском соборе – веронский красный мрамор – тоже по цвету близок порфиру. Herklotz I. Op. cit. P. 114–116. Последнюю точку зрения не поддерживает Гарднер: Gardner J. The Tomb. P. 30. Два ангела возлагают тиару на голову папы, то есть покойный изображен во время коронации небесными силами, божеством. Обращение к византийской имперской иконографии, как верно заметил Херклоц, означало «глубинное отождествление папской власти с императорской». В XIII веке традиция порфирных папских саркофагов продолжилась: Гонория III (1216–1227) похоронили в Санта Мария Маджоре в «порфировом саркофаге», concha porfyretica. Catalogus pontificum Romanorum Viterbiensis // MGH. SS. Bd. XXII. S. 352; Deér J. Op. cit. P. 152. Карл I Анжуйский для могилы Иннокентия V († 1276) велел своему римскому викарию отыскать «саркофаг из порфира или иного красивого камня», достойного латеранских гробниц. Laurent M.-H. Le bienheureux Innocent V (Pierre de Tarentaise) et son temps. Città del Vaticano, 1947. P. 418. N. 14. В 1177 году в Венеции Александр III принял покаянную проскинезу Фридриха Барбароссы, стоя на порфирном круге, который и сейчас можно видеть перед базиликой св. Марка (Deér J. Op. cit. P. 155). Согласно «Императорскому коронационному чину C», во время «осмотра», scrutinium, папа и император сидели на тронах, ставившихся на широкий круг в базилике св. Петра. Уже при Пасхалии II, в ключевой момент борьбы за инвеституру, систематическое применение порфирных четверолистников в украшении полов римских церквей четко говорило об imitatio imperii. Glass D. Papal Patronage in the Early Twelfth Century. Notes on the Iconography of Cosmatesque Pavement // Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. Vol. 32. 1969. P. 386–390.

72

Schramm P.E. Kaiser, Rom und Renovatio. Leipzig, Berlin, 1929.

73

Martinus Polonus. Chronicon pontificum et imperatorum // MGH. SS. Bd. XXII. S. 432: «Sepultusque est in ecclesia Lateranensi, et in signum misericordie consecute sepulchrum ipsius tam ex tumultu ossium, quam ex sudore presagium est morituro pape, sicut in eodem sepulchro est litteris exaratum». Известно, что легенда об испарине на могиле Сильвестра II и громе костей родилась из неправильного прочтения надписи, помещенной на ней одним из его преемников – Сергием IV (1009–1012). Первая строка заканчивалась словами, намекавшими на звук трубы в день, когда придет Господь: venturo Domino conferet ad sonitum. Valentini R., Zucchetti G. Op. cit. Vol. III. P. 348. N. 5. Эпитафия, найденнная в 1648 году, сохранилась: LP. Vol. II. P. 263. N. 4. Словосочетание venturus Dominus, «грядущий Господь», истолковали как «будущий папа», и его приход действительно должен был возвестить какой-нибудь звук. Версия Мартина прижилась. В XIII веке ее воспроизвели «Цветы времен». Flores temporum, ed. O. Holder-Egger // MGH. SS. Bd. XXIV. S. 245: «Ubi dum celebraret, ex demonum strepitu mortem timens, publice confessus est; et pedibus ac manibus amputatis, super bigam cum equo domito positus, ad Lateranensem ecclesiam est devectus. Cuius sepulchrum insudat vel strepit, quando papa mortuus est; et hoc est in signum misericordie consecute». За ними последовали в начале XIV века «Хроника первосвященников» Льва из Орвьето, доведенная до 1312 года (Graf A. Vol. II. P. 74–75), и «История римских пап» Рикобальдо Феррарского (RIS. Vol. IX. P. 172–173). В XV веке она закрепилась в новой версии «Папской книги» (LP. Vol. II. P. 263).

74

См. статью «Résidences pontificales (Moyen Âge)» в Dictionnaire de la papauté.

75

Папская канцелярия пользовалась папирусом до 1057 года: Wattenbach W. Das Schriftwesen im Mittelalter. Graz, 1958. S. 110. Папирус произрастал в Южной Италии и даже в Риме до недавнего времени.

76

LC. Vol. II. P. 149. N. 34: «Finita missa, acolitus debet tollere papirum et intingere in oleo candele et diligenter extergere et portare ad palatium ante pontificem, dicens: Jube, domne, benedicere. Pontifex benedicit, ille vero dicit: Hodie fuit stacio ad sanctam Savinam, que salutat te. Pontifex respondet: Deo gratias. Acolitus representat ei papirum; qui osculatur eum pro devotione sancte, et dat eum cubiculario. Cubicularius reponit diligenter et observat usque ad mortem pontificis. Et sic fit in omnibus stacionibus. Ad mortem facit ex eis pulvillum et ponit sub capite ejus in sepulchro».

77

Литургический материал «Одиннадцатого чина» трудно датируем, частично он восходит, возможно, даже к X веку: Schimmelpfennig B. Die Bedeutung Roms im päpstlichen Zeremoniell // Rom im hohen Mittelalter. Studien zu den Romvorstellungen und zur Rompolitik vom 10. bis zum 12. Jahrhundert. Sigmaringen, 1992. S. 58.

78

Sextus Pompeus Festus. De verborum significatu quae supersunt cum Pauli epitome / Ed. W. M. Lindsay. Leipzig, 1913. S. 473: «Struppi vocantur in pulvinaribus orum capitibus ponuntur». В «Эпитоме» Павла: «Struppi vocabantur in pulvinaribus fasciculi de verbenis facti, qui pro deorum capitibus ponebantur». Cancellieri F. De secretariis basilicae Vaticanae veteris ac novae libri II. Roma, 1786. P. 971–972: «Quae quidem fortasse cuidam in mentem revocabunt, quae tradit Festus de struppis, sive fasciculis de verbenis, qui pro Deorum capitibus in pulvinaribus ponebantur».

79

Mansi. Vol. XX. P. 749: «Omnes tam clerici quam laici, tam viri quam mulieres die illo cineres supra capita sua accipiunt» (Собор в Беневенто). Cabrol F. Cendres // Dictionnaire d’archéologie et de liturgie chrétiennes. Vol. 2/2. Paris, 1910. P. 3041–3042. Первым об этом жесте в начале Х века писал Регинон Прюмский, но он предписывался лишь кающимся: De ecclesiasticis disciplinis. I. 291 // PL. Vol. 132. Col. 245. В том же духе выражался Руперт Дойцский, De divinis officiis. IV. X // PL. Vol. 170. Col. 98. Понятно почему в первых десяти церемониальных римских чинах, ordines Romani, в связи с великопостной средой пепел не упоминается: Ordo I // PL. Vol. 78. Col. 949; Ordo X // PL. Vol. 78. Col. 1017ss.

80

LC. II. P. 149. N. 34: «Quarta feria initium Quadragesime, statio ad sanctam Savinam et collecta ad sanctam Anastasiam, ubi dominus papa cum tota curia venit, ibique indutus ipse et omnes alii ordines ascendunt ad altare. Ibi domnus pontifex dat cinerem, et primerius cum scola cantat antiphonam Exaudi nos Domine. Facta collecta, pontifex discalciatus et omnes alii cum processione pergunt ad sanctam Sabinam». Список источников папского пепельного ритуала: Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher S. 385.

81

Andrieu M. Le pontifical romain. Vol. I. Città del Vaticano, 1938. P. 209–210. N. XXVIII: «1. Feria quarta in capite ieiunii procedit pontifex Romanus ad Sanctam Anastasiam ubi fit collecta. In primis vero minor presbiterorum cardinalium benedicit cineres dicens…; 5…Interim ponit Romanus pontifex vel sacerdos cineres super capita virorum ac mulierum, dicens: Memento, homo, quia pulvis es et in pulverem reverteris». Быт 3:19. Ср.: Быт 18:27, Иов 34:15.

82

Albinus. LC. Vol. II. P. 129. N. 15; Cencio. LC. Vol. I. P. 294: «Dominus papa circa mediam tertiam equitat cum episcopis et cardinalibus ad sanctam Anastasiam, et recepta processione a clericis ipsius ecclesie intrat sacrarium et induit se cum cardinalibus et aliis ordinibus. Interim autem cinis benedicitur a juniori presbitero cardinali. Deinde dominus papa vadit cum cardinalibus et scola cantorum ad sedem post altare, et presentato ei cinere, prior episcoporum imponit ei cinerem, dicens hec verba: Memento quia pulvis es, et in pulverem reverteris. Postquam vero domnus papa imponit cinerem episcopis, cardinalibus, et aliis ordinibus. Quibus expletis, primicerius cum scola cantorum incipit antiphonam Exurge Domine, adjuva nos».

83

Van Dijk S.J.P., Walker J.H. The Ordinal of the Papal Court from Innocent III to Boniface VIII and Related Documents. Fribourg, 1975. P. 181–183: «Tunc dominus papa vadit ad dictam ecclesiam, comitate eum tota curia et dicit ibi sextam, quia antequam descendit de palatio debet dicere tertiam. Postquam imponitur ei cinis benedictus a priore episcoporum. si presentes sunt. sin autem a priore presbiterorum. Deinde dominus papa ipse imponit cineres super capita omnium dicens ita Memento homo quia pulvis. Post hec ordinatur processio. Si dominus papa vult pergere pedes. debet se induere vestimentis missalibus usque ad dalmaticam. post impositionem cineris debet se discalciari et indui se nigra casula et pergere processionaliter usque ad sanctam Mariam scole Grecorum et usque ad sanctam Sabinam ubi statio est. pedibus discalciatis». Эти предписания находятся уже в кодексе, содержащем «Бревиарий св. Клары» (= C; 1234–1238). См.: Ibid. P. XXIII–XXIV.

84

Paravicini Bagliani A. La mobilità della Curia romana nel secolo XIII. Riflessi locali // Società e istituzioni dell’Italia comunale: l’esempio di Perugia (secoli XII–XIV). Perugia, 1988. Р. 155–278.

85

Но только если кардинал-епископы присутствуют, иначе их заменяет старший кардинал-пресвитер. Это замечание связано, видимо, с частым отсутствием кардиналов, отправлявшихся с важными и длительными миссиями.

86

Van Dijk S.J.P., Walker J.H. Op. cit. P. 181: «Сuria debet et prelati violaceis seu nigris pluvialibus uti, presbiteri vero et diaconi cardinales planetis, capellani superpelliciis».

87

Ibid. P. 183: «Anno nono dominus B[onifacius] VIII recepit primo prelatos in cap[p]is ad reverentiam, postea omnibus indutis dedit cineres. Quibus datis, prior episcoporum dedit ei aquam ad manus lavandas, et lotis, prior presbiterorum tenuit librum dum dixit orationem et astetit sibi in tota missa».

88

Ibid. P. 371. Ср.: Ibid. P. 217.

89

«Et deposita mitra pape per diaconum cardinalem sibi assistentem a dextris, prior episcoporum cardinalium, si presens est, sin autem subprior episcoporum cardinalium, stando, et nihil dicendo, imponit cineres super caput pape ad modum crucis. Deinde idem prior genuflexus ponit caput suum inter genua pape, et papa eodem modo ponit cinerem super caput eius, dicens: Memento homo, etc.; postea osculatur genu dextrum pape». Dykmans M. Le cérémonial. Vol. III. P. 189. N. 33–34. Ср.: Cancellieri F. Storia de’ solenni possessi. P. 53. N. 3; Antonelli N. Epistola de ritu inspergendi Sacri Cineris super Caput Romanorum Pontificum // De Azevedo E., S.J. Vetus Missale Romanum Monasticum Lateranense. Roma, 1754. P. 332.

90

Пепел следовало получить из пальмовых листьев прошлого года. (Вербное Воскресенье на Западе называется Пальмовым, согласно евангельской традиции – прим. пер.).

91

О целовании уст в литургическом контексте и его постепенном исчезновении см. недавнее исследование: Carré Y. Le baiser sur la bouche au Moyen Âge. Rites, symboles, mentalités. XIe – XVe siècles. P., 1992. P. 221ss.

92

Собрание Биндо Фезулани не упоминает о пепле (Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 259–260. N. LI). О посыпании его на голову понтифика говорится в рукописях Vat. lat. 4726 и Riccardiana 471. Примечание находится в ватиканской рукописи.

93

«Dominus cardinalis Bononiensis dixit missam et dedit cineres pape, et inmediate papa dedit sibi cineres ante omnes cardinales. Verum quod tunc non fuit aliquis episcopus cardinalis, et predictus dominus noster papa ordinavit quod iste modus semper observari deberet, quod ille qui celebrat imponat pape cineres, anno pontificatus sui sexto, in die sancti Mathie». Dykmans M. Op. cit. Vol. IV. P. 105 N. 250. В ту Пепельную среду в Перудже не было ни одного кардинал-епископа. Мессу отслужил болонский кардинал Козимо Мильорати, кардинал-пресвитер Санта Кроче ин Джерузалемме (1389–1404), будущий Иннокентий VII (1404–1406). Целебрант и папа по очереди посыпали друг другу головы пеплом, не соблюдая традиционную иерархию. Франсуа де Конзье дважды упоминает обряд в своем дневнике, просто чтобы упомянуть о том, что Бенедикт XIII сыпал пепел (ibid. III. Р. 357; III. Р. 402). Амейль отсылает к некой «старинной рубрике», согласно которой «служащий мессу в присутствии папы», кардинал или кто-то еще, представляет персону понтифика и поэтому должен принять пепел прежде остальных кардиналов, сразу после высшего чина кардинал-епископов. Он добавляет, что это правило в особенности соблюдается в случае со священнослужителями (ibid. Vol. IV. P. 99. N. 215; N. 212).

94

Cancellieri F. Storia. Р. 239. Ср.: Rocca A. Unde Cineres super caput spargendi usus originem trahat, et quae sibi velit? // Id. Opera omnia. Vol. I. Roma, 1719. P. 217. Согласно Агостино Патрици Пикколомини (1484–1492), главный кардинал-исповедник должен был служить мессу в Пепельную среду (Dykmans M. L’oeuvreVol. II. P. 345. N. 995). Это было новшеством: «cardinalis maior penitentiarius, qui ratione officii maioris penitentiarie ex consuetudine hodierna, aliquibus annis observata, hodie rem divinam peragere consuevit – non tamen hoc legimus in aliquibus libris cerimoniarum —… omnia paramenta pontificalia accipiat».

95

«Summus Pontifex dum Sacros Cineres suscipit, non genuflectit, et Episcopus ad eum accedit deposita Mitra, et Anulo… nec solitam formulam pronunciat, sed nichil dicendo, cineres super Pontificis caput aspergit, ut inde intelligatur, Romanum Pontificem summum esse in Ecclesia Dei Sacerdotem…, utque aliis omnibus ostendat, etsi in ea dignitate positus est, qua ceterorum hominum conditionem longe excedit, nihilominus hominem esse, et fragilis, atque infirmae naturae, mortique obnoxium… propterea Summus Pontifex, ni fallor, inspersione S. Cineris, nullis autem verbis prolatis, mortalis suae conditionis monetur». Antonelli N. Epistola. Р. 338.

96

В Новое время напряжение между бренностью и почтением к функции воплотилось и в специальном пепельном ритуале кардиналов: Paridis Grassi Bononiensis olim Apostolicarum Caeremoniarum magistri ac episcopi Pisauren. De caeremoniis cardinalium et episcoporum in eorum dioecesibus libri duo. Vol. II. Venezia, 1582. Fol. 79r-80v.

97

Сир 21:10, Ис 1:31. Насчет преходящего ср.: 1 Кор 7, 31; 1 Ин 2:17. Эти места цитирует Александр из Рёса. Alexander von Roes. Op. cit. S. 188. N. 3.

98

Elze R.Op. cit. P. 40.

99

Петр Дамиани прекрасно знал римские обычаи, поэтому его детальное описание – серьезный аргумент в пользу датировки введения ритуала пакли в папский церемониал. Иначе его рассказ не имел бы смысла. В том же направлении нужно рассматривать и присутствие пакли в безансонском богослужении, реформированном Гуго I: вполне возможно, что его ввели благодаря контактам прелата с Дамиани в 1063–1064 гг., причем как раз на тему бренности и самоуничижения. Вероятно, но не факт, что ритуал вошел в папский церемониал с XI века, то есть «когда курия, судя по всему, частично взяла на вооружение византийский придворный церемониал». Elze R. Op. cit. P. 40. Шиммельпфениг тоже задается вопросом, действительно ли ритуал пакли вошел в папскую литургию «только с папами-реформаторами». Schimmelpfennig B. Die Bedeutung Roms. S. 58; Id. Die Krönung des Papstes im Mittelalter dargestellt am Beispiel der Krönung Pius’ II. (3. 9. 1458) // Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken. Bd. 54. 1974. S. 207–208. Трактат «О краткости жизни», на котором основана эта гипотеза, указывает лишь на то, что Дамиани просто хотел проинформировать о нем получателя письма. Следует учитывать древность обрядов, описанных в Чине Бенедикта, но в отношении пакли этот аргумент не работает: станционное богослужение в Санта Мария Маджоре, в котором есть и обряд с паклей, впервые описанный каноником Бенедиктом, если верить Петру Маллию, введено при Григории VII. Во всяком случае, в коронацию обряд пакли вошел лишь в XIII столетии. Свидетельство Стефана Бурбона, до сих пор не замеченное, позволит нам уточнить и хронологию, и обстоятельства этого явления.

100

«Чин каноников» (ordo canonicorum) собора св. Иоанна в Безансоне, основной свод безансонской литургии времен Гуго I, сохранился в рукописи Besançon, Bibliothèque Municipale 711, скопированной одной рукой около 1180 года с протографа, созданного до 1120 года. Церемония проходила на Рождество (fol. 204v–205r), на Святого Стефана (fol. 205v), на Пасху (fol. 216v) и на Пятидесятницу (fol. 222v). На Рождество, после «Kyrie», вместо слов «Благочестивый отче» архидьякон возглашал: «Знай, что ты прах», Scito te terram esse (fol. 205). Все содержание этого чина указывает на то, что он составлен в середине XI века и потом не менялся: De Vregille B. Le "Rituel de saint Prothade" et l’Ordo canonicorum de Saint-Jean de Besançon // Revue du Moyen Âge Latin. Vol. 5. 1949. P. 97–114; Id. Hugues de Salins, archevêque de Besançon, 1031–1066. Vol. I. Lille-Besançon, 1983. P. 471–473, vol. II. P. 1153–1156, vol. III. P. 161. Мы брагодарны о. Бернару де Врежилю за эту информацию.

101

В XIII столетии на Пятидесятницу эта церемония проходила также в Лизьё, как следует из служебника его собора. Cancellieri F. Storia. P. 53. N. 3; Moroni. LXX. P. 91. Паклей пользовались намного чаще, чем можно судить по сохранившимся сегодня источникам. Морони указывает, например, и на Лукку, правда без датировки: «Когда архиепископ возглашает «Слава в вышних Богу», посреди собора сжигают немного пакли».

102

Die Briefe. Bd. III. S. 246–258 (N. 111), особенно S. 248–249.

103

LC, II, 145 n° 16: «Mane dicit missam ad sanctam Anastasiam; qua finita descendit cum processione per viam iuxta porticum Gallatorum, ante templum Sibille et inter templum Ciceronis et templum Crinorum, et progrediens inter basilicam Jovis et circum Flamineum, deinde vadit juxta porticum Severinum, et transiens ante templum Craticule et ante insulam Militenam et drachonariorum. Et sic sinistra manu descendit ad majorem viam Arenule, transiens per theatrum Antonini et per palatium Chromatii, ubi fuit olovitreum, et sub arcu Gratiani, Theodosii et Valentiniani imperatorum, et intrans per pontem Adriani ante templum ejus et juxta obeliscum Neronis et ante memoriam Romuli, et sic per porticum ascendens in Vaticanum ad basilicam sancti Petri, ubi est stacio. Et ibi honorifice cantat missam cum omnibus ordinibus palatii, sicut decet. Et debet ibi accipere coronam in capite suo et per mediam urbem cum processione redire ad palatium et perficere festum corone. Sed propter parvitatem diei et facultatem vie facit stacionem ad sanctam Mariam majorem et vadit in secretarium». Дюшен в своем издании по непонятным причинам принял чтение facultatem вместо difficultatem, встречающемся в древнейшей рукописи (Камбре, XII в.). Петр Маллий тоже сообщает, что станционное богослужение совершается в Санта Мария Маджоре, «потому что путь недолог, а дни коротки, quoniam via brevis est, et dies parvi sunt (Descriptio basilicae Vaticanae // Valentini R., Zucchetti. Op. cit. Vol. III. P. 439–440). Бенедикт первым зафиксировал эту мессу, новшество, которое Маллий приписывает Григорию VII: «в древности, до Григория VII, Рождественская заутреня служилась в базилике Св. Петра». Это важный элемент для датировки введения церемонии с паклей в римскую литургическую практику, и он не противоречит с terminus a quo (1064), представленным трактатом Дамиани. Поскольку Бенедикт говорит о станционной мессе в Св. Петра как о реальности, возможно, он имеет в виду догригорианский церемониал. Подробности о маршруте, от Св. Анастасии до Св. Петра, через римские древности, указывает на желание возродить древнюю топографию, renovatio Romae, возникшее до пап-реформаторов (Schimmelpfennig B. Die Bedeutung Roms. S. 51). Заметим, что, настаивая на прямом контакте процессии с древностями, Бенедикт создает контраст с церемонией пакли, что вряд ли случайно. «Имперский» путь и ритуал самоуничижения словно противоречат друг другу и одновременно объясняют детальность повествования Бенедикта.

104

LC. Vol. II. P. 145 N. 17: «In introitu ecclesie cubicularii alte portant mappulam super caput pontificis. Cum autem intrat presbiterium, mansionarius ecclesie porrigit ei harundinem cum cereo accenso. Tunc pontifex accipit eam et ponit ignem in stuppa posita super capita columpnarum, ad figuram finis mundi per ignem». Ср.: ibid. N. 16–19, 47.

105

Верности ради, следует знать, что чин Бенедикта не рассказывает о коронации папы, а ритуал пакли не упоминается ни в одном коронационном чине (ordo coronationis) XII века (Альбин, Ченчо, Лондонский и Базельский кодексы).

106

Libellus de cerimoniis aule imperialis (Graphia aureae Urbis Romae). Cap. 19 / Ed. P.E. Schramm. Kaiser, Könige und Päpste. Bd. III. Stuttgart, 1968. S. 351: «In militiam ascripti ad exercitum mittantur; et monocrator precelsus ex corona liliorum coronabatur; et puluis mortuorum cum ossibus ante eum ponebatur, et stuppa ad figuram iuditii ante eum incendebatur». Шрамм утверждал, что этот ритуал, о котором впервые и единственный раз говорит «Описание золотого города Рима», заимствован у Римской церкви, ведь пакля при коронации папы сжигается по сей день. Id. Kaiser, Rom und Renovatio. S. 209. Как мы видели, такая трактовка основана на противоположном понимании развития всего ритуала. Graphia, в том, что касается «чудес города Рима», mirabilia urbis Romae, во многом схожа с произведением каноника Бенедикта. Герман Блох не согласен с предложенной Шраммом датировкой (1030). Bloch H. Der Autor der "Graphia aureae urbis Romae" // Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters. Bd. 40. 1984. S. 55–175. Упоминание саркофага Анастасия IV († 3 декабря 1154 г.) – точка отсчета.

107

Honorius Augustodunensis. Gemma Ecclesiae // PL. Vol. 172. Col. 611–612: «Porro apostolico in Pascha procedente, pharus ex stuppa super eum suspenditur, quae igne succensa super eum cadere permittitur; sed a ministris vel a terra excipitur, et per hoc ipse in cinerem redigi, et gloria ornatus eius in favillam converti admonetur». Это произведение трудно датировать точнее, чем первые десятилетия XII века. Cabrini Chiesa L. Temi liturgici in "Honorius Augustodunensis" // Ephemerides liturgicae. Vol. 99. 1985. P. 443–455. Руперт Дойцский, на которого ориентируется Гонорий, об этом обряде не упоминает (PL. Vol. 170. Col. 25–26).

108

При входе в базилику Санта Мария Маджоре папу встречали каноники. Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 374: «Canonici recipiunt cum processione, ipse dat pacem omnibus. Postea incendit stupam super capita columpnarum, que ibi stant». По рукописи Basel. Universitätsbibliothek. Ms. D. IV. 4.

109

Ср.: Ис 40:6, 1 Пет 1:24. Lotharius. De sacro altaris mysterio // PL. Vol. 217. Col. 804–805): «De igne quem manipulo stuppae pontifex apponit in choro. In quibusdam basilicis circa medium chori manipulus stuppae super columnam appenditur, cui pontifex ignem apponit, ut in conspectu populi subito comburatur. Per hoc secundum adventum commemorans, in quo Christus judicabit vivos et mortuos et saeculum per ignem. Nam ignis in conspectu ejus exardescet, et in circuitu ejus tempestas valida… Quia qui judicandus venit in primo, judicaturus veniet in secundo. Vel potius… pontifex ignem apponit in stuppam, ne forte qui gloriosus incedit in temporali gloria delectetur. Nam omnis caro fenum, et omnis gloria ejus quasi flos feni».

110

Лотарио де Сеньи. О ничтожестве человеческого состояния. Гл. XL / Пер. И.И. Аникьева // Polystoria. Зодчие, конунги, понтифики в средневековой Европе / Отв. ред. М.А. Бойцов, О.С. Воскобойников. М., 2017. С. 308. Трактат написан между 25 декабря 1194 г. и 13 апреля 1195 г.

111

Stephanus de Borbone. Tractatus de diversis materiis predicabilibus. I. VII. 7 / Ed. J. Berlioz. Turnhout, 2004. P. 301: «Notandum autem quod memoria mortis ad multa valet homini, scilicet ad XX. Ideo sententia Platonis est: Summa philosophia est assidua mortis meditatio. Primo, ad humiliationem. Unde antiqui uolentes se humiliare ponebant cinerem super capita sua in memoriam quod cinis essent. Eccl. X b: Quid superbis terra et cinis?; Gen. XVIII: Loquar ad Dominum meum cum simpuluis et cinis. Audiui quod cum Aristoteles esset propinquus morti quasi laborans in extremis, cogitans de morte, requisitus a discipulis suis quos multa alta docuerat quod doceret eos sententiam bonam quam retinerent, ait: Humiliatus intraui in hunc mundum, anxius uixi, turbatus exeo, inscius et ignarus. Hoc audiui quemdam fratrem predicasse scolaribus asserens hoc se legisse».

112

Ibid.: «De lapide Alexandri. Audiui quod cum Alexander nauigaret per quemdam fluuium paradisi, ut ueniret ad ortum eius, quidam senex de rupe apparens ei suasit ei regressum et dedit ei lapidem retiosum pulcherrimum, dicens ei quod in eius pondere cognosceret ualorem suum. Lapis ergo ille positus in statera nudus omnia ponderabat quecumque in alia lance ponebantur. Coopertus puluere nihil ponderabat, sed ei preponderabat festuca una. In hoc dabatur ei (intelligi) quod uiuus aliis omnibus preponderabat; mortus autem et copertus sepulcro, nihil. Item, homo ad modum pauonis: uisis pennis, superbit; et rotam caude, uisis pedibus, deponit; sic homo, uiso fine».

113

Ibid. P. 302: «De consuetudine imperatorum. Item, legitur in vita Iohannis Elemosinarii, patriarche Constantinopolitani, quod consuetudo imperatorum erat quod, cum essent electi, prima die coronationis sue, veniebat lathomus ferens in manu III aut IIII pecias marmoris diversorum colorum, dicens: "Iubeat imperator de quo genere marmoris velit sibi fieri monumentum", eo quod homo mortalis est et habeat mortem in memoria ut humilietur". De Iohanne Elemosinario. Idem Iohannes Elemosinarius factus patriarcha fecit fieri sibi sepulcrum imperfectum et in precipuis sollempnitatibus statuit quemdam qui diceret ei, cum esset in loco honoris sui: Domine imperfectum sepulcrum tuum, iube illud perfici, quia nescis qua hora fur veniat. 103. Item, dicitur, cum papa consecratur et in summum honorem extollitur, quod stupa comburitur in eius oculis et ei dicitur: "Sic transit gloria mundi, quasi cogita te cinerem et mortalem". Item, ad hoc facit exemplum de Achab, Reg. 21 e, f, g, qui cum audiret mortem sibi imminere quam ninabatur ei Helyas, indutus est sacco et ambulabat, demisso capite, et dicit Dominus ad Helyam: Nonne uides Achab humiliatum coram me? etc.». Этот пассаж – из Жития Иоанна Милостивого, гл. XVIII (PL. Vol. 73. Col. 354). Он присутствует и в «Золотой легенде» Иакова Ворагинского, написанной в 1260-х гг.: Иаков Ворагинский. Золотая легенда. Гл. 27. Т. I / Пер. И.И. Аникьева, И.В. Кувшинской. М., 2017. С. 187. Параграфы о константинопольском патриархе и папском ритуале с паклей без изменений повторяются в проповеди, прописывавшейся в рукописях и инкунабулах доминиканцу Мартину Поляку († 1278). На самом деле это просто резюме exempla, взятых из собрания Стефана Бурбонского (Martinus Polonus. Sermones. Exempla de morte. Cap. V. Strasbourg, 1480, 1484, 1486, 1488 = Hain 10853-56; ср.: Käppeli Th. Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi. Vol. III. Roma, 1970. P. 115 N. 2972). Это показал в своей дипломной работе наш ученик Диего Молес (1993).

114

Говоря о папе, Стефан Бурбон использует слово consecratur, а не coronatur, которым воспользовался, описывая, как византийскому императору показали осколки мрамора. Только в Церемониале Григория X (1273) папская коронация стала отдельным событием, поэтому лишь в конце XIII столетия термин coronatio заменил «посвящение», consecratio. Согласно Шиммельпфеннигу, Мартин Поляк в своей «Хронике» всегда говорит о consecratio (ок. 1270), а Барнард Ги (1281–1328) всегда использует coronatio. Schimmelpfennig B. Die Krönung. S. 215. N. 100; LP. Vol. II. P. 462, 467.

115

Нам не удалось узнать, произносились ли слова sic transit gloria mundi во время коронации Григория VII (Рождество 1075 года) при совершении обряда с паклей. Klewitz H.-W., Die Krönung des Papstes // Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung. Bd. 3. 1941. S. 97. Допущение, кажется, основано на гипотетическом существовании папского ритуала с паклей в XI веке, но о неосновательности этой гипотезы говорилось выше. Известно, что генерал Де Голль сказал sic transit, узнав об убийстве Джона Кеннеди.

116

Кор 7:31: «проходит образ мира сего». 1 Ин 2:17: «И мир проходит, и похоть его».

117

Alexander von Roes. Schriften. S. 188.

118

Dykmans M. Le cérémonial. Vol. I. P. 180. Если папа избран и коронован вне Рима, по Церемониалу Григория Х он все равно должен выслушать Te Deum в базилике Св. Петра прежде чем отправиться в Латеран.

119

Eichmann E. Weihe im Mittelalter. München, 1951. S. 56.

120

«Scitis, fratres charissimi, quod Imperator Constantinus, mundi Monarcha ex imperiali vertice coronam deposuit, et eam ex sua munificentia contulit B. Silvestro, tunc Romano Pontifici, in signum decoris regii, et dominii temporalis. Et quia istud in Urbe factum esse dignoscitur, suadet ratio, monet aequitas, et requirit honestas, quod ibi ipsa Ecclesia in nostra persona licet indigna, huiusmodi debeat diademate insigniri». Campi P.M. Dell’historia ecclesiastica di Piacenza. Vol. II. Roma, 1677. P. 346.

121

LC. Vol. II. P. 19: «Die vero Resurrectionis dominice subsequentis, missarum misteriis [in] Virginis gloriose basilica sollempniter celebratis, revertitur cum tripudio coronatus. Feria quidem secunda in Albis in predicta beati Petri basilica, divinis missarum officiis reverenter expletis, duplici diademate coronatus sub fulgoris specie in Cherubin transfiguratus aspectum, inter purpuratam venerabilium cardinalium, prelatorum et clericorum comitivam innumeram, insignibus papalibus precedentibus, equo in faleris pretiosis evectus per alme urbis miranda menia pater urbis et orbis deducitur ammirandus. Hinc cantica concrepant, inde preconia populi jubilantis exsurgunt et per vicos singulos clamosum resonat Kyrieleison; aureis argenteisque platea distinguitur tapetis pictis ex Egypto prostrata, et tinctis Indie Gallieque coloribus ordinate composita, diversorum aromatum suavitate flagrabat. Tubarum clangore turba concutitur, se certatim clamoribus mutuis exhortando. Judices et tabelliones capis fulgebant sericis, aureis vestibus legione procerum decorata; Grecorum et Hebreorum catherva non modica Christi vicario suis linguis et ritibus laudis munia persolvebant, et puerilis lingue garrulitas procacia fescennia cantabat. Sicque incredibili multitudine populi cum palmis et floribus, precedente senatore ac prefecto Urbis almifice, non equis evectis set pedibus pontificalis equi lora trahentibus, sub arcuatis platearum ordinibus micantium syderum immitantibus specimen, sexor sanctis (?) sanctissimus perducitur Lateranum». О «двойной короне», diadema duplex, см.: Ladner G.B. Der Ursprung und die mittelalterliche Entwicklung der päpstlichen Tiara // Tainia. Roland Hampe zum 70. Geburtstag am 2. Dezember 1978 dargebracht. Mainz, 1978. S. 474.

122

О «первой коронации», Erstkrönung, императоров и пап см.: Deér J. Byzanz und das abendländische Herrschertrum. Ausgewählte Aufsätze. Sigmaringen, 1977. S. 61–62.

123

LC. Vol. II. P. 33.

124

«Жизнеописание Григория IX», возможно, написанное Николо из Ананьи, племянником этого понтифика из Ананьи, датируется 1254–1265 гг. Paravicini Bagliani A. La storiografia pontificia del secolo XIII. Prospettive di ricerca // Römische historische Mitteilungen. Bd. 18. 1976. S. 52–53.

125

О пакле молчит «Поэма» (Opus metricum) кардинала Якопо Стефанески, видевшего своими глазами коронации Целестина V и Бонифация VIII. Молчит и чин, сохранившийся в рукописи из Тулузы (Bibliothèque municipale, ms. 67), в котором сведены церемониал XII века, чин Григория Х и Понтификал и которым, возможно, пользовались при римской коронации Бенедикта XI 27 октября 1303 года. Opus Metricum. Versus 345–354 /Monumenta Coelestiniana. Quellen zur Geschichte des Papstes Coelestin V.. Paderborn, 1921. S. 107. Тулузский чин: Dykmans M. Le cérémonial. Vol. II. P. 272. N. 215: «Et sic induti et ornati, precedente cruce, processionaliter vadunt ad gradus ante ecclesiam iuxta Sanctam Mariam in Turribus, et ibi in faldistorio sedente summo pontifice, prior diaconorum accipit mitram de capite ipsius et imponit ei regnum, sive coronam rotundam et acutam».

126

Чин Григория X (ibid. Vol. I. P. 212. N. 268): «Et sic venit ad portam chori, ubi in stupa lini ligata in corda pendenti ponit ignem, acolito ibi preparante faculam cum lumine». Пакля висит на веревке у входа в хор, а согласно XI чину Бенедикта ее вешали на колонну при входе в базилику. В XIV чине папа по-прежнему активен. Ibid. Vol. II. P. 399. N. 18: «Cum intrat presbiterium ecclesie mansionarius preparat eidem arundinem cum cereo accenso, quem accipit et ponit ignem in stuppa super capita columnarum que ibi stant». Источник – римский сакраментарий, дошедший в рукописи Ottob. lat. 356 из Ватикана: Brinktrine J. Consuetudines liturgicae in functionibus anni ecclesiastici papalibus observandae. München, 1935. S. 37–38.

127

Guillelmus Durandus. Rationale. IV, VI, 13: «In quibusdam basilicis circa medium chori manipulus stupe appenditur, cui pontifex transiens ignem apponit, ut in conspectu populi cito incineretur. Per hoc secundum adventum commemorans, in quo Christus vivos et mortuos et seculum per ignem iudicabit. Nam ignis in conspectu ejus semper ardebit (ср.: Лев 6:12, 24:4), et in circuitu ejus tempestas valida. Ne videlicet quis male securus existat, quoniam qui in primo blanditur, pro secundo exterret. Quia qui judicandus venit in primo, judicaturus veniet in secundo. Hoc etiam fit, ut pontifex ignem apponens, consideret, quod ipse debet in cinerem redigi, et ornatus eius in favillam converti, et quod quemadmodum stupa facile comburitur; sic etiam facile et quasi in momento presens transit mundus, et concupiscentia eius: quia secundum Iacobum Apostolum vita nostra vapor est, et ad modicum parens, ne forte, qui gloriosus incedit, in temporali gloria delectetur. Nam omnis caro fenum, et omnis gloria eius quasi flos feni».

128

Schrick G. Der Königsspiegel des Alvaro Pelayo (Speculum regum). Inauguraldissertation. Bonn, 1953. S. 133: «Unde sicut vidi, quando dominus papa processionaliter progreditur, manipulo stuppe super columpna in medio chori appenso ignis supponitur, ne forte qui gloriosus incedit in temporali gloria delectetur».

129

Torino. Archivio di Stato. Protocolli rossi 2. fol. 79–84 // Dykmans M. Le cérémonial. Vol. III. P. 462–473. Schimmelpfennig B. Papal Coronations in Avignon // Coronations. Medieval and Early Modern Monarchic Ritual / Ed. J.M. Bak. Berkeley, 1990. P. 184. Согласно Дикмансу, этот чин предназначался для коронации Мартина V в Констанце 21 декабря 1417 года.

130

Dykmans M. Le cérémonial. Vol. III. P. 464: «(13) Deinde erunt duo diaconi alii sic induti qui conducent papam, unus a dextris, aliis a sinistris, et extenso panno aureo seu paramento supra ipsum papam, existente retro ipsum uno capsello cum tobalea in collo, qui serviet sibi de mitra; (14) Isto ordine dato, papa vadit processionaliter versus altare signando continue, hinc et indi, et dum processit modicum ultra, veniet sibi obviam unus de clericis qui portabit modicum de stuppa supra unam virgulam, quam ibi comburet ter, et dicendo ter: ‘Pater sancte, sic transit gloria mundi’. Sed tenetur ab aliquibus quod melius fieret in cadestillo propter presenciam populi, ubi est locus ma(io)ris glo(rie), ut infra ponitur; (15) Et hoc facto, cum papa provenerit ultra versus altare, veniunt sibi obviam tres presbiteri cardinales iuniores quos papa recipiet ad osculum ad os et postea ad pectus, et ultimus aptabit sibi planetam cum magna reverentia. Postmodum revertentur, per ordinem eorum, cum aliis qui sic erunt in processione». Очень может быть, что этот чин предназначался для Иннокентия VI (1352) и его авиньонских преемников. Schimmelpfennig B. Papal Coronations. P. 184. За одним исключением все статьи первой части, которая нас интересует (1–15) совпадают с чином, использованным в 1316 году для коронации Иоанна XXII (1316–1334), текстом, рассчитанным на случаи папской коронации вне стен Рима, extra Urbem. Не хватает как раз фрагмента о пакле (14), предпоследнего. Об Иннокентии VI см.: Guidi P. La coronazione d’Innocenzo VI // Papsttum und Kaisertum. München, 1926. S. 571–590.

131

См. текст в предыдущей сноске. Для коронации Иоанна XXII в 1316 году в Лионе сконструировали деревянный «катафалк». Dykmans M. Le cérémonial. Vol. II. P. 299. N. 35/2: «Et sic ornatus cum omnibus veniet ad portam vel ad gradus ecclesie, et ascendet cadafalcum seu pulpitum ligneum ubi inveniet sedem suam solemniter preparatam». Похожий соорудили для коронаций 1335 и 1342 гг., проходивших в доминиканской церкви Авиньона (Ibid. Vol. II. P. 299. N. 63; Schimmelpfennig B. Papal Coronations. P. 189). О пакле эти тексты не упоминают.

132

Chronicon Adae de Usk. A.D. 1377–1404 / Ed. E.M. Thompson. London, 1876. P. 87: «In festo Sancti Martini, novus papa pro sui coronacionis solempnitate a palacio Sancti Petri ad ejus ecclesiam descendit, et ad altare Sancti Gregorii, auditoribus vestimenta sibi deferentibus, pro missa investitur. Et in capelle Sancti Gregorii ad hoc egressu capelle sue clericus unam longam cannam cum stupa in summitate gerens, qua stupa ignita per candelam, in hanc vocem clamat: "Pater sancte, sic transit gloria mundi" ac iterato in medio ita bis alciori voce: "Pater sancte, pater sanctissime!" et tercia vice, ad ingressum altaris sancti Petri, trina ita voce: "Pater sancte, pater sancte, pater sancte!" altissima voce; et statim singulis vicibus extinguitur stupa. Prout et in coronacione imperatoris, in summitate glorie sue, cum omni genere artificii eorum ministrorum cujuscunque generis et cloris lapides per latamos sibi offerri solebant, ita ei clamando: "Excellentissime princeps, de quo genere lapidum vis tibi tumbam fieri"?». О символизме бренности среди императоров Священной Римской империи см.: Schramm P.E. Sphaira, Globus, Reichsapfel. Stuttgart, 1958. S. 86.

133

Leonardi Dathi Epistolae XXXII, recensente Laurentio Mehus… accessit elegantissima Jacobi Angeli Epistola ad Emmanuelem Chrisoloram addita ejusdem vita. Firenze, 1743. P. 81: «Dum sic ad altare itur, longo in calamo parum stupae comburitur, interque comburendum qui arundinem hanc fert ad Pontificem versus: ‘Pater, exclamat, sancte sic transit gloria mundi’. Flammam inspicit Pontifex, ut qui vocem hanc hauriat. Quid exultas homo ad hujusce amplissimi, et ornatissimi triumphi decus, quod volatile, et pro divina aeternitate nec minimum momentum est? Hanc flammam cum eisdem verbis ter aeque partito repetit spatio”. О Якопо д’Анджели см.: Weiss R. Jacopo Angeli de Scarperia (c. 1360–1410–11) // Medioevo e Rinascimento. Studi in onore di Bruno Nardi. Firenze, 1955. Р. 803–827.

134

Второй источник о коронации Григория XII – хроника, написанная неким франконским клириком, возможно, Матиасом Шпенглером, около 1415 года. В ней рассказывается о смерти Иннокентия VII (6 ноября 1406 г.) и коронациях Григория XII (19 декабря 1406 г.), Александра V (7 июля 1409 г.) и Иоанна XXIII (25 мая 1410 г.). Finke H. Eine Papstchronik des XV. Jahrhunderts // Römische Quartalschrift. Bd. 4. 1890. S. 361: «Et ibi factis aliquibus oracionibus (papa Gregorio XII) transivit ad capellam S. Gregorii in eadem ecclesia et ibi steterunt aliquamdiu. Et deinde retrocessit idem dominus noster papa, et antequam veniret e converso ad altare predictum, videlicet s. Petri, tunc ter apponebatur stupa in arundinibus et accendebatur et clericus capelle dixit: ‘Sic, pater sancte, sic transit gloria mundi’, et sic in dicta capella, videlicet altaris S. Petri, idem dominus noster cantavit missam». Автор часто отсылает к чину, находящемуся в одной с хроникой рукописи: Eichstätt. Seminarbibliothek. Ms. 292. Kösters J. Studien zu Mabillons Römischen Ordines. Münster, 1905. S. 93: «Consecrandus autem extensa super eum mappa procedat signando, ut moris est, ad maius altare et, dum accedit, accenditur stuppa ante papam in cuspide baculi vel arundinis per eum de clericis vel acolitis alta voce dicendo genuflexo ante papam: ‘Pater sancte, sic transit gloria mundi’. Et papa stat audiendo et progreditur palusper et iterum eodem modo fit tribus vicibus». Ср.: Dykmans M. Le cérémonial. Vol. III. P. 143 N. 6. Нам представляется, что чин из Эйхштетта представляет собой амальгаму XIV чина (Dykmans M. Le cérémonial. Vol. II. P. 305–306. N. 7) для римской коронации (от «In primis ipse» до r. 15 «tempori congruentis») и для коронации «вне Рима», extra Urbem (ibid. Vol. II. P. 290–305). Текстологически независимый эйхштеттский чин, кажется, принял авиньонский церемониал для нужд римского. Автор исходит из того, что папа находится в базилике Св. Петра и направляется в Латеран только для вступления во владение (Kösters. Studien. S. 98).

135

Acta Concilii Pisani / Ed. L. d’Achery. Spicilegium. T. VI. P. 334: «Et illa die fuerunt multa solemnia, ut puta, de stupibus combustis dicendo: ‘Sic transit gloria mundi’».

136

К ним относятся два места в XIV чине, датируемые примерно 1400 годом (рукописи Barb. lat. 570 и Bibl. Naz. di Torino F. IV. 14; ср. Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 120, 377, 411). Как и в Эйхштеттском чине, здесь действия адаптированы под Рим: «Notandum est quod, quando electus in papam exiens capellam sancti Gregorii vadit processionaliter versus altare, signando continue hinc et inde et dum processit modicum ultra, veniet sibi obviam unus de clericis [capelle], qui portabit modicum de stupa supra harundinem aut virgam, quam sibi comburet ter. Et precedens eum cum stupa sic ardente dicet ter alta voce: "Pater sancte, sic vadit gloria mundi"» (Ibid. S. 376–377. N. 1). Как в авиньонском чине, здесь есть примечание, что «по некоторым мнениям, лучше было бы проводить этот обряд перед входом в храм, при народе, на видном месте, чтобы все могли видеть, что земная слава длится совсем недолго» (Ibid. S. 377 N. 2). В туринском кодексе Франческо Джакомо (Пьендебене) из Монтепульчано еще назван secretarius; впоследствии он стал епископом Ареццо (1413–1433), значит, этот фрагмент возник до 1413 года.

137

Ulrich von Richental. Chronik des Constanzer Concils / Ed. M. R. Buck. Tübingen, 1882. S. 126: «Und do er inhin kam, biss uff das fletz, do was ain bischof da, der hett ain grossen steken in siner hand und oben an dem steken ain büschlein werch. Das zündet man an und richt man den steken uff. Das was bald und an stett verbrunnen. Und sang mit luter stimm: ‘Pater sancte, sic transit gloria mundi’, das ist: ‘Hailger vatter, also zergaut die er der welt’! Do antwort der baupst: Deo gratias!». Ср.: Schimmelpfennig B. Die Zeremonienbücher. S. 377 N. 2.

138

Ibid. S. 258. N. 8: «Attende quod, quando sunt extra capellam, in quadam cana ponitur de stupa et dicitur in medio Vaticani: ‘Pater sancte, sic transit gloria mundi’, et secunda vice apud altare sancti Mauritii, tertia vice ad scalam sancti Petri – ante coronationem et coram populo, et ibidem facit milites post coronationem suam». Идентификация точек: ibid. S. 208. Ср.: Schimmelpfennig B. Die Krönung. S. 207–208.

139

Misciatelli P. The Piccolomini Library in the Cathedral of Siena. Siena, 1924; Schmarsow A. Raphael und Pinturicchio in Siena. Stuttgart, 1880. Le Vite di Pio II e di G. A. Campano e Bartolomeo Platina / A cura di G. C. Zimolo. Bologna, 1964. P. 105. N. 3. На коронации Иннокентия VIII (1484) обряд пакли проводил церемониймейстер Иоганн Буркард. Johannis Burckardi. Liber notarum / Ed. E. Celani. Vol. I. Città di Castello, 1906. P. 75.

140

Dykmans M. L’oeuvre. Vol. I. P. 70. N. 122: «Ante pontificem immediate minister cerimoniarum precedit cum duabus arundinibus, super alteram stuppam, super alteram vero candelam ardentem portans. Et cum pontifex capellam sancti Gregorii exierit, cerimoniarius ad eum conversus ignem stupe immittit, et genuflexus alta voce dicit: ‘Pater sancte, sic transit gloria mundi’, quod tertio facit, distincto equali spatio, antequam perveniat ad portam capelle». «Procedunt omnes per navim ipsius capelle sancti Gregorii, ubi sepulchra sunt Romanorum pontificum, et cum illam exierint, flectunt ad dextram et per portam, que est ante altare, ingrediuntur capellam et ascendunt etiam ad dextram. Antequam papa cancellos capelle intret, tres ultimi presbiteri cardinales veniunt ei obviam et osculantur eos et pectus pontificis a seniori incipientes; deinde ante diacones assistentes procedunt».

141

О времени до конца XVIII в. см.: Moroni. LXX. P. 92–93. О XX веке: Bernhart J. Der Vatikan als Thron der Welt. Leipzig, 1930. S. 349, 364.

142

Elze R. Op. cit. P. 41. Ритуал использовался в королевской коронации Сигизмунда в Нюрнберге 25 сентября 1414 года. Deutsche Reichstagsakten. Bd. VII. Göttingen, 1956. S. 215: «post cujus conclusionem dominus plebanus incendebat stupam sive linum et alte dicebat: ‘serenissime rex, sic transit gloria mundi’». Städtechroniken. Bd. III. S. 344, 363; XI. S. 515. Haimerl F.X. Das Prozessionswesen des Bistums Bamberg im Mittelalter. München, 1937. S. 97.

143

Об общем контексте см.: Eichmann E. Weihe; Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text zur Wahl, Konsekration und Krönung des Papstes im 12. Jahrhundert // Archivum Historiae Pontificiae. Bd. 6. 1968. S. 43–70; Id. Ein Fragment zur Wahl, Konsekration und Krönung des Papstes im 12. Jahrhundert // Archivum Historiae Pontificiae. Bd. 8. 1970. S. 323–331; Id. Die Zeremonienbücher. S. 381 (полный список источников по вхождению во владение Латераном); Maccarrone M. Die Cathedra Sancti Petri im Hochmittelalter // Römische Quartalschrift. Bd. 75. 1980. S. 196–197; Boureau A. La papesse Jeanne. P., 1988. P. 108ss.; Herklotz I. Der mittelalterliche Fassadenportikus der Lateranbasilika und seine Mosaike. Kunst und Propaganda am Ende des 12 Jahrhunderts // Römisches Jahrbuch für Kunstgeschichte. Bd. 25. 1989. S. 46–48.

144

LP. Vol. II. P. 296. «His aliisque laudibus sollempniter peractis, clamide coccinea induitur a patribus et thyara capiti eius imposita, comitante turba cum cantu Lateranum vectus, ante eam porticum quae est ab australi plaga ad basilicam Salvatoris quam Constantinianam dicunt adducitur; equo descendit, locaturque in sede quae ibidem est, deinde in patriarchali, ascendensque palatium, ad duas curules devenit. Hic baltheo succingitur cum septem ex eo pendentibus clavibus septemque sigillis, ex quo sciat se secundum septiformem Spiritus sancti gratiam sanctarum aecclesiarum quibus Deo auctore praeest regimini in claudendo aperiendoque tanta ratione providere debere quanta sollempnitate id quod intenditur operatur. Et locatus in utrisque, data sibi ferula in manum, per caetera palatii loca solis pontificibus Romanis destinata, iam dominus, vel sedens vel transiens, electionis modum implevit». Это тот же текст из кодексы Тортосы, что опубликован Фогелем: LP. Vol. III. P. 144.

145

LP. Vol. II. P. 297. Maccarrone M. Romana Ecclesia Cathadra Petri. Vol. II. Roma, 1991. P. 1312. N. 192.

146

LP. Vol. II. P. 328. N. 8.

147

LP. Vol. II. P. 327: «Etenim ipse cum quibusdam consentaneis suis et aliquibus de curia Lambertum Hostiensem episcopum papam acclamaverunt; deinde in symis quae ante aecclesiam beati Silvestri sitae sunt sine mora eum composuerunt». В отличие от того, что утверждает Маккарроне (Op. cit. P. 1313), жизнеописание не говорит ясно, что то были кардиналы. Нельзя сказать, что Пандольфо «постарался подчеркнуть, что это сделали кардиналы». Конечно, биограф хотел легитимизировать бурное и спорное избрание: «Unde licet maxima discordia et tumultus emerserit, tamen postea pacificatis omnibus et ad concordiam redactis in papam Honorium sublimatur». LP. Vol. III. P. 171.

148

S. Bernardi vita prima. l. II. Cap. 7 (PL. Vol. 185. Col. 268–269): «Qui vero in parte catholica erant, electum suum solemniter ordinatum collocaverunt in cathedra et per loca illa, in quibus sessiones habent ex antiqua consuetutine Romani pontifices circumduxere, et pro tempore honor debitus apostolicae adfuit dignitati». Чтобы очернить Анаклета II, кардиналы-выборщики Иннокентия II обвинили его в «неуважении к папским креслам»: «Sedes pontificum contrivit» (Codex Uldarici / Ed. Ph. Jaffé // Bibliotheca rerum Germanicarum. Bd. V. Berolini, 1869. S. 248). Глагол contero отсылает к неуважению, а не к физическому уничтожению, поэтому вряд ли стоит вслед за Маккарроне гадать, были ли они деревянными, а не мраморными, теми, что стояли у входа в церковь св. Сильвестра, которые в таком случае остались бы целы. Maccarrone M. Op. cit. P. 1314.

149

Albino. LC. Vol. II. P. 123–125. N. 3; Cencio. Ibid. Vol. I. P. 311–313 (XLVIII.77). Базельский чин издан в: Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text. S. 43–70; Лондонский: Id. Ein Fragment zur Wahl. S. 323–333. Даем текст Альбина: «Mortuo Romano pontifice et sepulto conveniunt episcopi, presbiteri, diaconi cardinales in loco celebri, et perscrutata omnium cardinalium voluntate ab aliquibus de ipsis, in quem major pars convenerit cardinalium, ipsum archidiaconus vel prior diaconorum de pluviali ammantat rubro et electo nomen imponit. Quem duo de majoribus cardinalibus addextrant usque ad sedem lapideam que dicitur Stercorata vel Stercoraria, que est ante porticum basilice Salvatoris patriarchii Lateranensis, et in ea eundem electum honorifice idem cardinales ponunt, ut vere dicatur: ‘Suscitat de pulvere egenum, et de stercore erigit pauperem, ut sedeat cum principibus et solium generale teneat’. Post aliquantulam horam stans juxta eandem sedem electus accipit de gremio camerarii tres pugillatas denariorum et proicit dicens: ‘Argentum et aurum non est mihi ad delectationem, quod autem habeo hoc tibi dabo’. Tunc accipit ipsum electum prior basilice Salvatoris patriarchii Lateranensis cum uno ex cardinalibus, vel uno ex fratribus suis. Venientibus autem juxta ipsam basilicam Salvatoris per porticum acclamatur: ‘Dompnum N. sanctus Petrus elegit’, et sic ducunt eum usque ad sacrosanctum altare ejusdem basilice. Intrantibus autem ecclesiam, ab universis subdiaconibus cum eorum priore et primicerio cum scola cantorum, qui ubi electio celebrata est adesse debent, cantatur Te Deum laudamus usque in finem dum jacet in oratione ante supradictum altare. Qua finita, a cardinalibus episcopis vel presbiteris ad sedem majorem ipsius basilice ducitur, et in ea ut dignum est, ponitur. In qua sede dum sedet electus, recipit omnes cardinales et quos sibi placuerit ad pedes et postea ad osculum pacis. Quibus peractis, ab ipsa sede judices electum ducunt, et procedit omnis illa multitudo cum electo circumdato ab omnibus cardinalibus, subdiaconibus et primiceriis cum scola per domum que dicitur Major. Ubi vero ventum fuerit ante basilicam sancti Silvestri super cujus arcum qui sustentatur duabus columpnis porfireticis est ymago Salvatoris que a quodam judeo percussa in fronte emanavit sanguinem, sicut hodie cernitur, ad quam judices electum ducunt. Idem electus sedet ad dexteram in sede porfiretica, ubi prior basilice sancti Laurentii in Palatio dat ei ferulam, que est signum regiminis et correctionis, et claves ipsius basilice et sacri Lateranensis palatii, quia specialiter Petro principi apostolorum data est potestas claudendi et aperiendi et ligandi atque solvendi, et per ipsum apostolum omnibus Romanis pontificibus; et cum ipsa ferula et clavibus accedit ad alteram sedem similem et ejusdem lapidis, et reddit eidem priori tam ferulam quam ipsas claves. In qua dum aliquantula mora pausat, cingitur ab eodem priore rubeo cingulo in quo dependet bursa purpurea in qua sunt XII sigilla pretiosorum lapidum et muscum. Qui siquidem electus illis duabus sedibus sic sedere debet ac si videatur inter duos lectulos jacere, id est, ut accumbat inter principis apostolorum Petri primatum et Pauli doctoris gentium predicationem. In cingulo notatur castitatis continentia, in punga gazofilacium quo pauperes Christi nutriantur et vidue, in XII sigillis XII apostolorum precepta signantur. Muscum includitur ad percipiendum odorem, ut ait apostolus: ‘Christi bonus odor sumus Deo’. In qua sede dum sedet electus recipit omnes officiales palatii ad pedes et postea ad osculum. Et tunc ibidem sedens recipit de manu camerarii argenteos nummos, et proicit eos super populum. Hoc facto, tertio dicendo: ‘Dispersit dedit pauperibus, justitia ejus manet in seculum seculi’, demum procedit per ipsam longam porticum sub yconas apostolorum que per mare romam venerunt nullo ductore, et intrat basilicam sancti Laurentii. In qua postquam peregerit prolixam ante proprium et speciale altare orationem, pergit ad papalem cameram, ubi cum pro sua voluntate pausaverit, pergit ad mensam».

150

Deér J. The Dynastic. P. 136–146.

151

Descriptio Lateranensis Basilicae // Valentini R., Zucchetti G. Op. cit. Vol. III. P. 338; Schimmelpfennig B. Ein bisher unbekannter Text. S. 63. Anm. 28.

152

Предлагалось интерпретировать эту ситуацию как неопределенность, согласно немецкому выражению «сидеть между двух стульев» (zwischen zwei Stühlen sitzen), но это не подходит для папской интронизации. Maccarrone M. Op. cit. P. 1318. N. 198.

153

Presbiterium – это денежное вознаграждение, которое папа лично раздавал в торжественных случаях.

154

Albino. LC. Vol. II. P. 123–124. N. 3; Cencio. LC. Vol. I. P. 311 b.

155

Ср.: Пс 112, 7–8. У Альбина stercorata vel stercoraria; у Ченчо, в Базельском и Лондонском кодексах stercorata. Последним на этом седалище сидел Пий Pio IV (1560), затем его перенесли вместе с обоими порфирными в латеранский клуатр, где мы и можем его видеть вместе с другими предметами, к нему не имеющими отношения. D’Onofrio C. La papessa Giovanna. Roma e papato tra storia e leggenda. Roma, 1979. Р. 148–149. Fig. 94–95.

156

Liber diurnus Romanorum pontificum / Ed. Th. E. von Sickel. Wien, 1889. S. 104: «Neque enim hoc mea merita, karissimi, quae nulla sunt, sed vestrae Christianitatis vota apud altissimum promeruerunt quod in me indigno desuper cernitis exultantes, ut nimirum omnipotens de terra inopem et de stercore pauperem sublimaret, prerogativam sacerdotii concederet dispensatoremque suae constitueret familiae». Ср.: Maccarrone M. La ‘cathedra’. P. 1315. N. 196.

157

Guilelmus Neubrigensis. Historia Anglicana // MGH. SS. XXVII. S. 228: «De quo dicendum est, quomodo tamquam de pulvere elevatus sit, ut sederet in medio principum et apostolice teneret solium glorie». О риторике смирения в «О размышлении» см. выше.

158

Словарь Блеза (Blaise A. Dictionnaire latin-français des auteurs chrétiens. Strasbourg, 1954. P. 775) переводит de stercore (Пс 112:7) как «навоз», «экскременты».

159

Отсылая к легенде о проверке мужского пола папы, Бартоломео Платина так определил трон в прахе: «трон этот смастерили для того, чтобы облеченный столь высокой властью помнил, что он не Бог, а человек, что он подчиняется требованиям природы и должен испражняться. Оттого-то седалище и назвали троном праха или экскрементов». Латинский текст: Gayda G. Vitae pontificum Romanorum. Roma, 1932. Р. 151–152. Ср: Boureau A. La papesse Jeanne. P. 29.

160

См.: Ibid. Р. 104.

Загрузка...