...Трэба церабіць сваю сцежку. Дзённік 1965-66 гадоў

Прыйшла ў галаву думка, што нядрэнна было б напісаць эсэ “Апрычнік на троне і “Жыціе святога Іаана” ў выкананні Сяргея Эйзенштэйна”. Другая серыя, вядома, шмат у чым цуд – але і там канечнае адценне некаторай праўды атрымалася хутчэй інстынктыўна, чым асэнсавана.

Учора таксама цэлы дзень пісаў. І распісаўся. Гэта вельмі пакутна: павараціць урэшце мазгі і душу на такі стан, падобны да натхнення. Часта гэтага нельга сабе дазваляць – з глузду з’едзеш і сэрца сарвеш. Пасля з месяц, як ачмурэлы, ходзіш. Але часам гэта рабіць трэба. Усё адно як трэба часам напіцца. Дайшоў да выйсця Хрыста з Гародні. Там пойдзе лягчэй. Напэўна.

Уначы ўсе сочым за катлом. Хто прачнецца, той і ідзе. Іначай замерзне труба, якая ідзе ў бак на гары. Выходзіш, падломіш шлак, насыпеш вугалю, а пасля стаіш ля акна, глядзіш у месячны снежны сад. Рэзкія чорныя цені на белым, іскрыць снег. Раніцаю месяц чырванее. І вось дзень. І неба ўжо зусім не зімняе: надышла вясна святла.

Сіняе-сіняе. І голыя дрэвы чырванеюць, як у Юона [45]. На вокнах марозныя сонечныя папараці. З вечара не можаш заснуць ад прадчування працы, думаеш, выдумваеш новыя хады, дэталі, слоўцы. І раніцаю яшчэ ў сне не церпіцца ўстаць.

Сёння зноў сонца і мароз. Раніцу загублю, так і быць. У лазню збегаю, вось што. Пахвашчуся венікам, каб аж галава ходырам пайшла. А там вярнуся – ды й за працу. І заўтра буду тое самае рабіць. Добра!

9 лютага. Серада

Тады ў суботу добра адхвастаўся. Пасля па моцным марозе прыехаў дадому. Бадзёрасць і сіла былі такія – гару б звараціў.

Працаваў, аднак, у той дзень нядоўга, хаця і вельмі добра. Вечарам, упершыню за гэты год, здаецца, прыйшлі вершы. Напісаў “Ўкруг месяца туманнае гало”. Як рэдка яны прыходзяць. Трэба шмат вольнага часу, лёгкі сум аб чымсьці, цвярозая галава і – далей ад жанчын, ад тых, каго не кахаеш, а – так. Такое можа ўзяць ад чалавека ўсё, і нават самую душу, усё захапіць на патрэбу сваю. Жаніцца, відаць, сапраўды, трэба або дужа рана, і тады, астыўшы, паспееш зрабіць многа, або тады, калі ўжо нікуды не варты, калі пачынаеш спісвацца. Тады можа здарыцца цуд.

У нядзелю працаваў. Пасля, зусім трошачкі, выпілі з дзядзькам, разгаманіліся, фотакарткі друкавалі. Пасля, зусім уначы, пісаў лісты.

Панядзелак і аўторак зноў шалёна працаваў. Хрыстос мой патроху ачышчаецца ад махлярства і скверны, робіцца чалавекам. Але столькі новых думак перад ім і мною, што шкада кідаць іх, запісваю, і аповесць пухне. Уласна, гэта ўжо раман у заходнім сэнсе.

Сёння таксама пісаў. Толькі пад вечар, каб хаця крыху праветрыцца, з’ездзіў у цэнтр, кінуў лісты і купіў папярос. Заўтра-паслязаўтра трэба адправіць на машынку другую порцыю. А там, яшчэ праз некалькі дзён, і канец.

Адтуль ішоў пешшу. Зайшоў на Дняпро. Марозны туман. Чалавек-кузурка цягне бязмежным ледзяным абшарам санкі з паклажай. Ішоў адтуль. Сцежкі ледзяныя, але шарон такі моцны, што на ім амаль не застаецца слядоў. Ідзеш гурбамі, і яны спяваюць пад нагамі. Вочы бачаць нібы прамыта, кроў гарачэе. А перад табой сілуэты дрэў і дамоў і марозны захад: малінава-дымны ля далягляду і расплаўленае золата – трохі вышэй.

14 лютага. Панядзелак

І дзясятага, і адзінаццатага працаваў. Даволі добра рушыў “Хрыста”. Ваюе з татарамі. Але думка, столькі сціснутая ў пракруставым ложы сцэнара, увесь час успамінае, як было задумана раней, да кіно, як было запісана ў заметках, і буяе, і расце, як хмель: прымусіць расці, як хочаш, нельга. Тады ж, адзінаццатага, пайшлі да Клятэцкіх. 11-га я ад “Хрыста” адарваўся і ўзяўся за эсэ для “Дня паэзіі”. Не скончыў у той дзень. Тэму ўзяў – роздум ля дуба Крывашапкі ў Данілегах.

Ішлі ад Д.І. (ён ехаў у Грузію) у снежную завею. І вось зноў ці адліга, ці вясна прыйшла. Плыве па вуліцах, снег сеў, зноў з’явіліся гракі.

12-га скончыў “Дуб Крывашапкі”. Чытаў яго дзядзьку. Нішто. Вечарам скончыў верш “Вуліцы”.

Учора была нядзеля. Напісаў два, па-мойму, неблагія раздзелы. Скончыў “Ежа дзеля мужчын”. Напісаў “Пятка не мае сораму” і “Саранча”.

Вечарам чытаў дэтэктыў. Дзіка спазняюся супраць плана. Сёння раніцай, у густым тумане, пайшлі з дзядзькам і Альмай на Дняпро. Прасек пешняю дзве пелькі і паставіў прылады на мянёў, яны ж калекі або балабы. Калі не ўкрадуць, то заўтра раніцай пайду пагляджу. Будзе нешта – яшчэ дзве палонкі праб’ю.

Працавалася кепска. Пайшлі з дзядзькам у горад, купілі фотапаперы, кавы і іншага. Цурчыць вада, туман, на голых дзедавых дрэвах кроплі. (Нядаўна сусед ссек вішню, якой было год семдзесят. Вядома, трэба, яна ўжо і не пладаносіла, але як убачыў – сэрца сціснула. Такая была прыгажуня.

Мала ўжо што засталося і ад дзеда. Пра прадзеда і ягонага бацьку і не кажу: на вякі будавалі – добра, калі фундаменты засталіся. Так і ад мяне год праз семдзесят.)

Туман і туман. Шумяць мокрыя дрэвы. Зноў сеў і працаваў, і зноў кепска. Не скончыў і аднаго раздзела “Віно ярасці”… Калі паспею – д’ябал ведае. Махнуў рукою ды пачаў з дзядзькам фота друкаваць.

15 лютага. Аўторак

Сёння зноў туман і дождж, і празрыстыя глыбокія лужыны. Ясна, што ніякіх мянёў, ды і ў горадзе, куды схадзіў на кароткі час, нічога добрага, толькі што пару фантастычных раманаў купіў. Дома буду чытаць. Або і ў Вільні.

Працаваў. Магчыма, і яшчэ пасяджу. Перарваўся, каб зрабіць маленькі запіс. Адарваўся на хвіліну ад паперы і ўспомніў, як у сотую гадавіну пакарання сядзеў на гары Гедыміна і глядзеў на горад, і як у снегавую завею хадзіў Мурамі, і які быў горад у дождж. Я часам так губляю розніцу паміж сваім часам і ягоным, што страшнавата.

Усё гэта неяк злілося ў адным. І ўспаміны, і ўяўленні аб тым, як яно магло быць сто год назад, і што, можа, надвор’е было такое, і сённяшні дождж (такі робіць Вільню страшэнна настраёвым горадам), і думкі аб тым, як яно будзе, калі вось хутка зноў паеду туды, і мо будзем стаяць з Адамам ля Яна ў дождж ці ў людской палаца Снядэцкіх. І вось, як тады, калі ўладкаваліся мы на суткі ў гасцініцу “Наруціс”, і як там пагана было, і мы ўцяклі, а я ўсё ж шкадаваў, бо муры былі пад намі, і ўсё здавалася, што не толькі спаймаеш настрой апошніх дзён, які я тады спаймаў, але і ўбачыш.

Гэтая сувязь з тым даўно мёртвым чалавекам (аж да магчымасці папярэдзіць), гэты агульна – наш горад, гэты дождж – гэта верш. Адчуваю, што верш. Не ведаю яшчэ як, але – верш. Пакуль – не ведаю, адкуль ісці. Няма празрэння і азарэння няма. Можа, ад таго, як сплываюць дажджы, ад няўтульнасці і трывогі вузкіх вуліц? Ці ад таго, што дождж робіць усё гэта падобным на наіўную старую гравюру ў даўно забытай тэхніцы: па сталі ці медзі? Як старыя часопісы, як тытул “Завальні”, як партрэты тагачасных людзей, што распаўсюджваліся з рук.

Недзе вакол таго, што трэба. Яшчэ прычына, каб паехаць. Горад зробіць усё за мяне. Усё прыйдзе і стане на месца пад дажджом, у вузкіх вулках, калі слата і мокры снег.

16 красавіка

Дзённік мой ужо цяпер трэба называць “рагачоўскім”. Нідзе не маю ні часу, ні ахвоты пісаць. У тое наведванне Рагачова – “Хрыста” не скончыў. 21-га вымушаны быў ехаць у Мінск, каб пасля выбірацца адтуль на Вільню. У Вільню паехаў, здаецца, 22-га, ці што, начным аўтобусам і з вялікімі прыгодамі, адстаў ад яго і дабраўся толькі пад раніцу на таксі. Адшукаў Адама ў гасцініцы, што насупраць вакзала, і некалькі дзён жылі там, а пасля перабраліся ў кватэру ягонага сябра на вуліцу Дзуку. Там і жылі. Працавалі па архівах. Глядзеў справу Грыневіча [46]. Амаль усё, як у легендзе, але ёсць цікавыя дэталі. Скончыў “Крыкнуць? Позна”. Вільнюс, як заўсёды, дваісты: захапленне перад веліччу старога і ягонай прыгажосцю і амаль фізічная туга. Ці гэта я трапляю туды ў непадыходзячыя моманты (вясна, расталы снег і слата), ці гэта вузасць старых завулкаў, імгла, ці няшчасці маіх герояў. Але нават начная гасцінічная мая туга, калі адзін у нумары і вось-вось здохнеш – страшней за ўсё. Раз я там ледзь не памёр. За акном касцёл Казіміра, і з яго – вароны: спудзіў нехта. Бр-р!

Цудоўна хораша ў гэты раз было толькі [бачыць] карціны Драздовіча ў Сергіевіча [47] (з самім старым мне заўсёды трохі сумнавата, непамысна неяк. Можа, таму, што іншыя пакаленні. Хаця ён са мною, асабліва пасля “Каласоў”, вельмі ласкавы і нават хоча партрэт пісаць, а я адбіваюся, сорамна неяк боўдзілам сядзець перад чалавекам, які працуе). А Драздовіч, самавук гэты, з дзікімі часам ідэямі, мог зрабіцца нашым Пірасманішвілі, каб увага да яго. Добра, урэшце, што Інстытут літаратуры іх цяпер збірае.

Ну і яшчэ: спускаліся з Шутовічам [48] ва ўсыпальні каралёў і (у змроку, ледзь не навобмацак) разглядалі ў адной з капліц калекцыю драўляных крыжоў. Дзіва!

Сустракаўся і з Бронюсам [49]. Былі чатырох (з Марытэ) на пастаноўцы “Скіргайлы” [50]. Бронюс мне на вуха перакладаў, але і так зразумець можна было амаль усё. І гэта было дзівосна. Асабліва сцэны з Лідскай княжной, сцэна Скіргайлы і пацалунка ў лоб і, асабліва, увесь апошні акт.

Геніяльная п’еса, вялікі дух! Ледзь не калаціла ад шкадавання за свет, у якім так блытаюцца людзі. Адам таксама быў уражаны. І пастаўлена з густам.

Ну і яшчэ адно добрае. Пазнаёміў мяне Адась з цудоўнай жанчынай В.І. Бараўскенэ [51]. І вось мы трох на машыне (муж яе нейкі дужа вялікі чын, мяркуючы па тым, што і машына, і кватэра харошая, ледзь толькі не сакратар ЦК) паехалі ў Каўнас.

Пайшлі спачатку ў музей Чурлёніса. І тут упершыню ўбачыў я ягоныя карціны на свае вочы. Аб уражанні што і казаць, хаця глядзеў ледзь не адным вокам, і галава разломвалася (дні за два да таго рабілі “інвазію з Альдэбарана” ў Гудагай і там ледзь не катастрофай скончылі дзень, шнар цераз брыво так у мяне і застанецца).

Глядзеў і дзівіўся. Гэты цыкл “Пахавання”. Ідуць, і паступова згасае чароўнае святло, і засоўваюць труну нібы ў пячное чэрава, і застаецца самотны цень у хаце. Гэтае стварэнне свету, гэтыя правадыры і каралі скамянелыя, на паклон якім (а на самай справе абыякава, міма) ідуць людзі.

Ужо не кажу пра славутыя, пра казкі, санаты, замкі, пра дзівотны “райгарад”, пра ўсё, імя чаму на чалавечай мове не падбярэш. Туды абавязкова трэба ездзіць і ездзіць. І я гэта буду рабіць. І так мы хораша з гэтай жанчынай пагаварылі, такой прасякнуўся я да яе сімпатыяй, якой шмат год ужо не адчуваў я ў жыцці. Такі харошы чалавек!

Глядзелі пасля і яшчэ адно дзіва – драўляныя аплікацыі (ды не, велічныя скульптуры з кары) Даўгвіленэ. Дзіва! Абавязкова ўстаўлю адступленне аб гэтым у “Каласы”. Там, ля “Прыгоннай шыбеніцы” і “Скону паўстанца”, зразумеў я веліч узаемнай нянавісці мужыка і шляхцюка-паўстанца яшчэ раз і з асаблівай сілай. Веліч і горыч. А горыч таму, што лепшых не зразумелі, і загінула мая радзіма. Надоўга.

Вось таму я і не канчаю, баюся, пакуль, канчаць “Каласы”. Кожны дзень нясе новае разуменне, а потым будзе шкада.

Ехалі адтуль вячэрняй Літвой, і добра мне было, і шчасна, і сумна. Бо што я стварыў падобнае?

Запрасіла яна нас да сябе ў госці, відаць, зразумеўшы настрой. Харошы дом, мілыя дзеці, сімпатычны муж, а гаспадыня ўсё ж лепей за ўсіх.

Я ў гэткіх дамах губляюся заўсёды, а тут яшчэ і з маім вокам страшным выгляд у мяне быў не з лепшых. А раз губляюся – пачынаю дражніць. Ну і пачаў. Апавяданні розныя, рызыкоўныя паралелі, былі накшталт ідыёцкага надпісу на кары дуба Крывашапкі, слоўцы.

І здарылася, увогуле, даволі нечаканае. Разварушыў людзей так, што спачатку стрыманыя былі, а пасля рагаталі так, што любата было глядзець. І адценне нейкай разгубленасці, і цікавасць, і, урэшце, старое, як свет, адчуванне чалавечага ланцуга, аб якім мы ўсе ведаем, але не заўсёды памятаем.

Былі там і яшчэ раз, перад самым ад’ездам, і, здаецца, прыдбалі сяброў. Ну і добра.

На 8 сакавіка вярнуліся ў Мінск. І пачалася звычайная нуда: узяць рукапіс, вычытаць, аднесці, у Саюз да лекара, дагавор, абмеркаванне, грошы.

Прыехаў Т. Галіеў, здавалі сцэнар. Бычкоў на яго, мусібыць, ціснуў, і сцэнарый пагублены. Я і не глядзеў дужа, што там і як. Зубаскальства.

Але яшчэ да Толькі, 18-га сакавіка, вымушаны быў з Ігарам Краўчанкам [52] і Блатуном [53] ехаць у Брэст адбіваць праект помніка Брэсту, што належыць Бембелю, ад гэтага маскоўскага выскачкі Кібальнікава. Спачатку ўсё хілілася ў яго карысць, пасля выступіў я і ўжо даў з асалодаю, з нечаканай дзеля самога сябе злосцю. А там хлопцы і пайшлі крышыць. Секлі, як капусту.

А што там, праўда. Нагрувашчанне дзікіх постацяў, якія душаць і ціснуць, напад не на ворага, а на гледача. Аляпаватасць, адсутнасць кампазіцыі, праект, да таго ж, сплагіяваны з новасібірскага, ды яшчэ і няўдала. А помнік вадзе? Дзева, што разбіла аб уцёс урну. Кацялок, з якога бяжыць вада, нямецкі (!) і памерам з цыстэрну. Жах!

Між тым у Бембеля строгасць і веліч. А прахвосты яму ножку ставяць: “Сорак сантыметраў святой зямлі зняць трэба! Там, можа, астанкі забітых!”

Ах, свалота. Астанкі перанесці і не кідаць безыменнымі пад цэглай. А помнік – над імі.

І потым, як быць з Малахавым курганам? Як з тым, што заўсёды пры спарудах зямлю зносяць?

Як, урэшце, што па гэтай святой зямлі быдла столькі год хадзіла, смецце скідалі, што дагэтуль ляжаць там бочкі з-пад саляркі, што шнары Холмскай брамы затынкавалі?

Цяпер пра святую зямлю, а тады?

Ну, добра. Вярнуліся 19-га, працаваў з Галіевым, зрабіў яшчэ адну справу, якую зарэзалі (на дакументальнай студыі прасілі напісаць новы тэкст).

27-га быў з Толем, Мілай і Адамам у мастацкім музеі, паказваў ім розныя рэчы.

А на Вялікдзень, напярэдадні, 9-га, паехаў з Рыгорам і Валяй ва Ушачы. Зноў лясы, рэкі, азёры. Хораша! Адбіваюцца ў Лепельскім возеры агні.

І там, як заўсёды, здорава. З Рыгорам адносіны наладзіліся даўно і цудоўна. Проста разумець трэба: нервы тады яго падводзілі. Харошы сябра, вясёлы.

10-га хадзілі на Ваўчэнскае возера пасля святочнага абеду. Бульбу пяклі, бражку пілі, глядзелі на захад і на вогнішча. Дзень цудоўны быў: сонечны, праз туман, нібы праз усмешку. Пеўні, жаночыя галасы, цішыня.

На другі дзень пайшлі цераз рачулку тую, Задобрыцу, у Задаброцце. І зноў шум вады, сосны з бярозамі ў небе, размовы. А вечарам песні жанчын, што гасціць да гаспадыні прыйшлі. І напаўзабытыя валачобныя.

12-га выехалі ў Мінск. Прыехаў у пустую хату, бо маці выехала ў Чалябінск: Наташа [54] прасіла пабыць у хаце, пакуль яна з Ванем на курорце.

Астатнія два дні мінулі ў беганіне, у справах. Толькі што 14-га былі ў мяне Рыгор з Васем Зуёнкам. Трохі ўзялі, вершы чыталі. Вельмі-вельмі харошы чалавек гэты Васіль. І вершы мае любіць кранальна, як, дарэчы, і я ягоныя.

І вось учора выехаў. Праводзілі Рыгор і Жэня Шабан [55], якому даў ключ ад кватэры, хай пакуль тое пажыве, хлапец ён акуратны, дый у хаце ўсё дагледзіць.

А дзень быў сонечны. А тут ужо чорная парэчка, як зялёныя хмары, кветкавыя пупышкі на грушах і на ўэльсе. А Дняпро – ледзь не да гарызонту, хаця вада з паплавоў спадае ваўсю.

Сёння адпачываў. Прачытаў прывезеныя газеты за два месяцы, выкачаў трохі ручной помпай вады з пограба, напісаў тры лісты, ды зрабіў вось гэты запіс, ды раніцай у горад на гадзінку схадзіў (канверты купіў і “Мурашак” Халіфмана) і рэчы на абодвух сталах упарадкаваў. І вось ноч.

19 красавіка. Аўторак

Уначы пасля таго дня адзін з самых страшных сноў у маім жыцці. Бадай, самы страшны пасля таго, аршанскага. Нібыта мы бяжым з Янкам Брылём ад нейкай страшнай небяспекі. Неба ўсё чорнае, нізкае, і ўрыўкі хмар нам насустрач (як тады, на Улісе). Але ўцякаем мы не таму, што небяспека для нас. Яна для ўсіх, і мы ад яе бяжым і дзеля таго, каб папярэдзіць людзей, якія сядзяць у нейкім змрочным будынку, падобным адначасова і на палац, і на замак. Там – група людзей, і сярод іх жанчына, якая мне тое, што называецца “даражэй за ўсё”. Бяжым. Бачу сябе і яго – з боку. Ведаю: уцячэм, папярэдзім, усе схаваюцца ў падпол – і, можа, выжывуць. А над гарызонтам, паступова-паступова, яшчэ чарнейшыя, чым неба, вырастаюць вяршыні хмар, падобныя на шапкі атамных грыбоў.

Дабеглі. Кідаюся туды-сюды – няма. І раптам крык, і якраз у той момант, калі пікі хмар выраслі на палову неба – усе на нас. Нехта пабег ад замка ўніз, па схіле, па партэрах, толькі не зялёных і чатырохкутных, а нібы паловы выцягнутых авалаў закругленымі часткамі ўніз, адзін на адзін, як луска. Фіялетавага колеру яны, ад водсветаў з неба.

Не ведаю, яна ці не, але ратаваць усё адно трэба. Бягу за ёю, задыхаючыся, бо вось-вось канец свету. Нябесная праява абагнала нас, загінаецца перад намі ўніз, як акіянскі вал. Я ўсё больш упэўнены, што бяжыць – яна. Наздагнаў, схапіў, цягну назад бягом, але адчуваю: нават калі падымемся на верхнюю пляцоўку замка, дзе балюстрада, – не паспею. А спуск пад зямлю – адтуль.

І вось падымаемся… І тут расселася рваным палотнішчам неба, і адтуль, пункцірамі, чорнае ў зямлю. А пасля, як чорныя сляды трасірных куль, як чорныя падучыя зоркі, і цэнтр, адкуль яны лятуць, – проста перад намі, нібы глядзіць на нас. Устае нешта такое, чаму няма імя, апакаліптычнае. І нібыта коннікі і языкі, а мы бачым чорныя сляды і ведаем, што тых слядоў, якія цягнуцца да нас, мы не ўбачым. Нешта кідае нас у змрок. Прачынаюся. Вакол – хаос. Дзівам уцалеў наш будынак, амаль знішчаны. Выносяць на руках з падзямелля яе, твар рассечаны глыбокім шнарам, але скура такая, як і на ўсім абліччы. Проста нібы ўпадзіна. Глядзіць на мяне, усміхаецца, і я ведаю, што гэта яна, але аблічча – чужое. Гэта, што адбылося, менавіта так дзейнічае на тых, хто застаўся жывы, мяняе іх. І нават не чужое аблічча, проста знаёмы твар іншага чалавека. Прачнуўся.

Працаваў увесь нядзельны дзень. Пасля прыйшоў дзед Гансоўскі, падвязвалі лозы і хадзілі ў лес за пераезд.

18-га таксама праца, грады, угнойвалі дрэвы. Учора, 19-га, скончыў скарачаць “Хрыста”. Мала скараціў, давядзецца яшчэ папрацаваць над гэтым у Мінску, з Навумам. Такая бяда. Схадзіў і адправіў рукапісы, кнігі ўзяў у бібліятэцы. Брыдкі быў, шэры дзень.

Думаў усё над сном, які ўсё паставіў на месца. Адразу, як прачнуўся тады, зразумеў, што гэта і ёсць пачатак “Чазеніі”. Доўгашуканы, той, які так доўга не даваўся ў рукі. Калі гэта напісаць, як трэба, гэта дасць настрой часу і стан душы героя, а потым досыць будзе даць пару намёкаў наконт ягонай прафесіі – і ўсё будзе, як на далоні, можна будзе разгортваць характар. І ўзрадаваўся, што не пачаў рэч раней, не сапсуў. Як добра! Запэўніўся, не трэба спяшацца пачынаць, калі не даецца. Счакай, мозг сам будзе думаць у садзе, падчас хады, на рацэ, у сне – і ўсё тады ты атрымаеш дарма.

Столькі думаў пра гэта, што і наступнай ноччу ўбачыў той самы чужы, але свой твар. Ну, гэта быў сон-глупства, бадай што толькі для мяне, як для характару, сімптаматычны.

Сёння, 20-га, устаў рана, нечувана свежы і здаровы. Сонца ў лёгкіх ценях, цеплыня, пупышкі сталі вялікія. Нясецца кумканне жаб ці то з Дняпра, ці то ад нізіннага, залітага вадою гарода непадалёк. Схадзіў у горад, пастрыгся і, заадно, пагаліўся, схадзіў у РДК наконт нарыса аб народным тэатры і сустрэў там такі бардак, што не прапясочыць іх – гэта ўжо дудкі. Па дарозе назад абдумаў ідэю “Чурлёніса”. Прыйшоў дахаты, капаў канаўкі для падкормкі вінаграду. Шмат зрабіў. Скончу вось запіс і, можа, гной насіць буду, а тое пачытаю на сонцы, калі дасць зрабіць гэта мярзотнік, тоўстая качулка, мардан Дзік, Альмін сын, бацькі ж імя – ты, Пане Божа, вясі. Больш сімпатычнай тварыны нельга знайсці на свеце. І больш надаеднай. На ўсіх чаравіках у доме заблытаў шнуркі, нарабіў марскіх вузлоў.

І яшчэ думка. Скончыць трэба таксама сном. Але светлым. Чалавек вылечыўся.

30 красавіка. Субота

Усе дні шалёна працаваў. У адзін толькі дзень быў у лесе, на рагачоўскіх “валатоўках”, дзе новыя акопы разрылі старыя курганы і выкінулі косці. Многа хадзіў, думаў.

І яшчэ адзін раз пайшоў лавіць рыбу. Ведаў, што не спаймаю: рака яшчэ не ўвайшла ў трубу. Нават не клюнула ані разу. Сядзеў на курганах у Рыжковіцы пасля, пісаў. Неба было шэра-жамчужнае ад аблокаў.

Учора скончыў “Хрыста”. Сёння паліваў гарод. Пасля Кірэйшыны прыйшлі, гаварыў з імі.

6 мая. Пятніца

Зноў некалькі дзён не запісваў. Стаміўся страшэнна. 1-га рана ўстаў, прыбраў усё з гасцінай, пайшоў на дэманстрацыю глядзець, як Сяргей трубіць у аркестры.

Мілае правінцыяльнае свята. Калоны на плошчы, сцягі, марожанае, нудная прамова. А над усім лёгкі налёт зелені. Рана пайшоў адтуль дамоў. Дапамог Галі. Госці прыйшлі. Было весела і светла на душы ад добрай суседкі, ласкавай, не зусім маладой жанчыны.

Прыйшлі яны і на другі дзень. Але сказалася стома. Больш сядзелі, гаварылі і жартавалі, чым скакалі. А 1-га падэшвы адбіў і яшчэ праводзіў цёплым месячным вечарам. Вечарам другога, праводзіўшы іх, чытаў.

3-га зноў навёў парадак у гасцінай і толькі сеў за вершы – прыйшоў Эдзік Курачкін [56]. Гаварылі аб Маскве, аб становішчы ў мастацтве, аб левых. Бял. [57] такую незайздросную ролю грае, што страціў у большасці свой аўтарытэт, і ягоных жа вучняў даводзіцца перавучваць. Сорам увогуле. Паехалі на вакзал піць піва пад салоную рыбу і паступова адыходзіць. Адам кажа ў такіх выпадках: “Каб наступіла прасвятленне, беларускі варыянт катарсісу”. Прасвятленне гэтае скончылася тым, што паехалі адтуль купіць мне фотапаперы ды напалі на сяброў ягонага брата, ды ўзялі дзве бутэлькі, ды я сваю з дома прыхапіў, ды агурочкі, ды паляндвіцу. Ну і выпівалі ў іх у садзе ды скакалі “Лявоніху” пад яблынямі.

Вечна на гэтага чорта, беларуса, супыну няма. Пасля паехалі, пасадзілі Эдзіка ў маскоўскі аўтобус, і я вярнуўся дадому.

4-га ўстаў рана, выбіў з сябе ўсё халодным душам і сеў пісаць. Напісаў пачаты напярэдадні “Як сканаю – душа застанецца”. Пісаў трохі лісты. Вечарам доўга сядзеў у садзе. Чырвоны месяц і белыя прывіды дрэў. І паўсюль туман, і жабы дзьмуць у пустыя бутэлькі, даюць, падобна Рыгору, сігнал да адпраўлення. І гэтыя начныя сады.

Пасля ўсяго, удома, напісаў “Месяц над садам”. 5-га была дзівосная раніца. Цеплыня, лёгкая смуга над квеценню дрэў, добрае зіхоткае сонца ўзыходзіць. Так бы і жыў сто тысяч год. Прывялі з Азярышча каня. Узаралі гарод. І аралі, нібы плылі пад белымі дрэвамі. Пасеялі бульбу. Зусім мала засталося. Пасля пакарміў я звера хлебам з соллю (і сена хрумстаў), ды яшчэ з дзвюх буханак зрабілі мяшанку. Напаілі пасля. І накіраваўся ён, раб божы, дамоў – задаволены.

А я схадзіў у горад, напісаў некалькі лістоў, а вечарам друкавалі з дзядзькам фотаздымкі.

А перад гэтым быў жах. Гарачыня дзённая нагнала раптам хмару з маланкамі і перунамі. Быў у хаце адзін. Вецер. І раптам нешта нізкае, карычневае: суцэльная страшная хмара пяску. Чорна стала, як уначы. Пасля пясок скончыўся, але маланкі і вецер. Да болю шкада было глядзець, як вішні хмарамі белымі хіляцца цераз платы. На шчасце, яны не паспелі яшчэ зацвісці як след, і абабіла – мала. І наша лошыцкая залатая, нявеста белая, засталася зусім нечапаная за домам. І – дождж. Кароткі, але моцны. І люстэркі вады на траве. І дыхаецца лёгка-лёгка.

Сёння дзень з ветрам. Раніцай пайшоў быў шукаць смарчкоў за Шчыбрын, на Мадорскую паваротку. Повень спадае, зарэчча ўсё ў зялёных паўколах, выступае сям-там трава, але вады яшчэ многа. Так мне і не давядзецца да ад’езду палавіць рыбы. І так над Праровам сонечна, ветрана, у пырсках, пене і зіхотках зыбу.

Нічога, вядома, не знайшоў, хутка вярнуўся, сеў і скончыў, урэшце, усе лісты. І вершы адаслаў Лучуку [58] і Вялюгіну. Вечар. Вычытаю, можа, вершы зборніка – і спаць.

9 мая. Панядзелак

Тады амаль нічога не вычытваў. Папарадчыў усё на стале, падрыхтаваўся, адклаў патрэбную на “Чазенію” колькасць паперы (і ўсё адно вылезу з яе, вядома) ды паспрабаваў пісаць “распятыя хлапчынкі”. Не скончыў, не лезе нешта нічога ў маю галаву.

Сёмага з самай раніцы нікуды не хадзіў. Дзень быў пахмуры і халодны, і таму някепска працавалася. Пачаў “Чазенію”, трохі захапіўся ўспамінамі і, вядома ж, размазаў. Але крэсліць буду ўжо ў машынапісным экзэмпляры. Працаваў цэлы дзень. Вырашыў апошнія дні нават Галі ў гародзе не дапамагаць. Тым больш што работа амаль скончана. Засталося толькі пасадзіць познія памідоры, а на іх яшчэ рана. Спаў, як забіты, тым больш што вокны заўсёды адчынены. Даводзіцца толькі ваяваць з хрушчамі. Як заляціць – хапаеш яго за шкірку і выкідаеш з кухні на двор, каб не вярнуліся. Колькі выкінеш – столькі іх і малоціць у куханнае вакно.

Учора рабілі човен, але я амаль не дапамагаў. Пісаў, закінуўшы ўсё астатняе. Амаль цэлы дзень быў галодны. Не хацелася есці самому, а яны вырашылі скончыць усю драўляную работу. І скончылі. Засталося заканапаціць, засмаліць, зрабіць “буфет”, матор паставіць і лаўкі зрабіць.

Вечарам абмывалі канец працы пад вяндліну, халаднік і тушаную цяляціну з бульбай. І такія там размовы ішлі аб старых знаёмых, хутаранах, сваяках і сябрах па кавалерскіх гулянках і паляваннях – любата. Пасля гастранамічную размову завялі. Столькі было выказана рэцэптаў – можна было б чвэрць кухарскай кнігі напісаць. І, як ні дзіўна, было гэта вельмі цікава, бо падмацоўвалася выпадкамі з жыцця, паралелямі, анекдотамі, якія здараліся з вынаходцамі або аматарамі таго ці гэтага халадніку, смажанага зайца, вэнджанай рыбы і г.д. Вечарам пісаць, вядома, не мог. Сядзеў ды галоўкі тут жа крэмзаў, як дурань.

[На гэтым дзённік абрываецца. Сюды ж укладзены аркуш паперы з накідамі дзейных асоб “Чазеніі”]

К а м е н т а р ы :

1 Зайцаў Вячаслаў Кандратавіч (1917-1992) – літаратуразнавец, перакладчык, касмолаг; у 60-я гады працаваў навуковым супрацоўнікам Інстытута літаратуры АН БССР.

2 “Ляжаць пакошаныя травы” – верш Максіма Танка.

3 Дзядзька Уладзіміра Караткевіча Грынкевіч Ігар Васільевіч (1908-1985).

4 Маецца на ўвазе рукапіс сцэнарыя мастацкага фільма “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”.

5 Клятэцкі Дзмітры Ілліч – знаёмы сям’і Грынкевічаў.

6 Грынкевіч Сяргей Ігаравіч (н.1952) – стрыечны брат Уладзіміра Караткевіча, сын дзядзькі Ігара.

7 Гансоўскія – сваякі Грынкевіч (Гансоўскай) Галіны Мікалаеўны (1923-2001), жонкі дзядзькі Ігара.

8 Стулпан Геранім (1931-1981) – латышскі паэт, сябра Уладзіміра Караткевіча, разам вучыліся на Вышэйшых літаратурных курсах у Маскве.

9 Барадулін Рыгор Іванавіч (1935-2014) – народны паэт Беларусі.

10 Кляўко Генадзь Якаўлевіч (1932-1979) – беларускі паэт.

11 Ваенныя зборы ў газеце Ціхаакіянскага флоту “Боевая вахта” разам з Р. Барадуліным і Г. Кляўко.

12 Максім Лужанін (1909-2001) – беларускі пісьменнік, аўтар выдавецкай рэцэнзіі на раман “Каласы пад сярпом тваім”.

13 Паўлёнак Барыс Уладзіміравіч (1923-2012) – старшыня Дзяржкіно БССР (1963-1970).

14 Бычкоў Уладзімір Сяргеевіч (1929-2004) – рэжысёр фільма “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”.

15 Скварцоў Сяргей Канстанцінавіч (1904-1983) – сурэжысёр фільма “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. З 1938 г. выкладаў у УДІК, у 1962-1969 гадах – мастацкі кіраўнік творчага маладзёжнага аб’яднання кінастудыі “Беларусьфільм”.

16 Муж цёткі Уладзіміра Караткевіча Яўгеніі Васільеўны Усюкевіч Уладзімір Іванавіч (1896-1974), вайсковец.

17 Стральцоў Уладзімір Васільевіч – намеснік члена Ваеннага савета Ціхаакіянскага флоту, контр-адмірал.

18 Чарнышоў Васілій Яфімавіч – першы сакратар Прыморскага крайкама КПСС.

19 Фрыд Валерый Сямёнавіч (1922-1998), Дунскі Юлій Тэадоравіч (1922-1982) – савецкія сцэнарысты, суаўтары.

20 Раманоўская Рагнеда Мікалаеўна (1928-2010) – рэдактар кінастудыі “Беларусьфільм”.

21 Забалоцкі Анатоль Дзмітрыевіч (н.1935) – аператар фільма “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”.

22 Герцовіч Якаў Бенцыянавіч (1910-1976) – беларускі крытык. 9 верасня 1965 г. надрукаваў у “Советской Белоруссии” артыкул “Лёсы чалавечыя і лёсы народныя”, у якім крытыкаваў гістарычную праўдзівасць твораў Уладзіміра Караткевіча.

23 Мальдзіс Адам Восіпавіч (н.1932) – беларускі пісьменнік і вучоны-філолаг.

24 Брыль Янка (Іван Антонавіч) (1917-2006) – народны пісьменнік Беларусі.

25 Ром Міхаіл Ільіч (1901-1971) – савецкі кінарэжысёр.

26 “Обыкновенный фашизм” (1965) – дакументальны фільм М. Рома.

27 Мацвеева Навела Мікалаеўна (н.1934) – руская паэтка, бард. Вучылася на Вышэйшых літаратурных курсах у Маскве ў адзін час з Уладзімірам Караткевічам.

28 “Памяць” (1966) – дакументальны фільм паводле сцэнарыя Уладзіміра Караткевіча.

29 Люба Грынчык – жонка Міколы Грынчыка (1923-1999), беларускага літаратуразнаўца і крытыка.

30 Марыя і Алік – жонка і сын А. Мальдзіса.

31 Бацька Марыі Карлаўны Мальдзіс.

32 Альбін – муж сястры А. Мальдзіса.

33 Кіслік Навум Зіноўевіч (1925-1998) – беларускі паэт і перакладчык.

34 Тарас Валянцін Яфімавіч (1930-2009) – беларускі паэт, перакладчык, крытык.

35 Вылчаў Георгій Дзімітраў (н.1926) – балгарскі крытык, літаратуразнавец, перакладчык, даследчык беларускай літаратуры.

36 Валянцін Кравец (н.1932) – аршанец, сябар юнацтва Уладзіміра Караткевіча.

37 Хадановіч Ігар Піліпавіч (1940-1966) – беларускі пісьменнік, загінуў ад бандыцкага нападу.

38 Радок з верша М. Някрасава.

39 Пазьняк Зянон Станіслававіч (н.1944) – беларускі мастацтвазнавец, археолаг, грамадскі дзеяч.

40 Драздовіч Язэп Нарцызавіч (1988-1954) – беларускі мастак, скульптар, этнограф, археолаг, педагог.

41 Юрэнева Т.В. – член сцэнарнай рэдкалегіі Галоўнага ўпраўлення мастацкай кінематаграфіі Дзяржкамітэта Савета Міністраў СССР па кінематаграфіі

42 Галіеў Анатоль Сяргеевіч (н. 1934) – сцэнарыст, рэжысёр. Вучыўся на Вышэйшых сцэнарных курсах у Маскве разам з Уладзімірам Караткевічам.

43 Прашковіч Мікалай Іванавіч (1932-1983) – беларускі літаратуразнавец, крытык, перакладчык.

44 “Иван Грозный” (1944) – мастацкі фільм С. Эйзенштэйна.

45 Верагодна, маецца на ўвазе карціна К. Юона “Мартовское солнце”.

46 Дакументы пра Тамаша Грыневіча пацвярджалі сямейнае паданне пра аднаго з сваякоў, расстралянага ў Рагачове як удзельніка паўстання 1863 г.

47 Пётра Сергіевіч (1900-1984) – беларускі мастак, жыў у Вільні.

48 Янка Шутовіч (1904-1973) – беларускі літаратуразнавец, выдавец, грамадскі і культурны дзеяч, жыў у Вільні.

49 Бронюс Мацкявічус (н.1929) – літоўскі паэт. Вучыўся на Вышэйшых літаратурных курсах у Маскве разам з Уладзімірам Караткевічам. Марытэ – жонка Б. Мацкявічуса.

50 Гістарычная драма Вінцаса Крэве.

51 Бараўскенэ Ванда Ёнаўна (1927-1996) – літоўскі фалькларыст.

52 Краўчанка Ігар Уладзіміравіч (н.1926) – беларускі скульптар.

53 Блатун Сямён Ціханавіч (1937-1970) – беларускі паэт.

54 Кучкоўская Наталля Сямёнаўна (1922-2003) – сястра Уладзіміра Караткевіча. Кучкоўскі Іван Мікалаевіч (1922-2001) – яе муж.

55 Шабан Яўген Пятровіч (1936-1982) – беларускі паэт, акцёр, драматург.

56 Курачкін Эдуард Сцяпанавіч (н.1938 у Рагачове) – мастак, жыве ў Маскве.

57 Бялюцін Элій Міхайлавіч (1925-2012) – расійскі мастак і тэарэтык мастацтва, удзельнік выстаўкі савецкага авангарду ў Манежы (1962).

58 Лучук Уладзімір Іванавіч (1934-1994) – украінскі паэт, перакладчык.