Уладар Пярсьцёнкаў: Дзьве вежы

1. Утаймаваньне Сьмеяголя

Ну, спадару, патрапілі мы, няма чаго сказаць, – сумны Сэм Гэйхад згорбіўся, стоячы побач з Фрода й узіраючыся ў нудотны змрок.

Сканчаўся ўжо трэці дзень, як пакінулі сяброў. Аднак пачуцьцё часу амаль страцілі, бясконца караскаючыся, блукаючы сярод голых схілаў і камянёў Эмін Мюйлу. Часьцяком вярталіся па сваіх сьлядох, бо не маглі знайсьці шлях наперад. Раз-пораз вынаходзілі, што, апісаўшы кола, патрапілі на месца, дзе ўжо былі колькі гадзінаў таму. Але ўсё ж паступова прасоўваліся на ўсход, трымаючыся як мага бліжэй да вонкавага краю дзівоснай купы каменных грудаў, ламаных ды блытаных, – такім было гэтае ўзгор'е. I ўвесь час вонкавы край апынаўся адхонам, гладкім і непралазным, навіслым над роўнядзямі ўнізе. За ягонымі пакрышанымі ўзножжамі разьвіналіся вусьцішныя гнілыя багны, дзе ня рухалася анічога й нават птушкі не мільгалі.

Хобіты зараз стаялі на краі высокага адхону, голага й бляклага, з узножжам, схаваным у тумане. А за сьпінамі ўздымаліся ламаныя абрысы нагор'я, за вяршыні якога чапляліся аблокі. З усходу дзьмуў пранізьлівы вецер. На бясформавую зямлю наперадзе апускалася ноч, і хворая зеляніна багнаў рабілася цёмна-бурай. Далёка праваруч Андуйн, што зырка пабліскваў удзень, калі сонца вызірала ў прарэхі аблокаў, схаваўся ў цень. Але ж хобіты кіравалі погляд не за раку, не на Гондар, дзе былі сябры й край людзей. Яны ўглядаліся на поўдзень і ўсход, дзе на краі надыходнай ночы яшчэ відаць быў чорны абрыс у нябёсах – нібы далёкія хмары нерухомага дыму. Раз-пораз маленечкі чырвоны праменьчык біў угору, нараджаючыся на краі паміж зямлёю й нябёсамі.

– Вось трасца! – прабурчэў Сэм. – На ўсенькай зямлі ёсьць адно знанае месца, якое зусім ня хочацца пабачыць зблізёку, і ў гэна сама месца мы валачэмся! I ня можам патрапіць аніякім чынам! Мы ўвогуле ня так ішлі, падаецца мне. Ніяк ня спусьцімся, а калі б здалелі, дык і знайшлі б, што ўся гэная зялёная роўнядзь, безумоўна, агіднейшая дрыгва. Ф-фу! Чуеце, як патыхае?

Ён прынюхаўся да ветру.

– Так, чую, – згадзіўся Фрода, але ж не варухнуўся, і вочы ягоныя па-ранейшаму неадрыўна пазіралі на чорны абрыс і бліснулы праменьчык.

– Мордар, – прамармытаў ён ледзь чутна. – Калі ўжо я мушу йсьці туды, дык хутчэй дабрацца б і скончыць усё гэта!

Ён уздрыгнуў. Вецер дзьмуў ільдзяны, аднак нёс цяжкі смурод гнілаты.

– Ну, – Фрода нарэшце адвярнуўся ад агеньчыка, – усю ноч нам тут нельга бавіцца – у тупіку мы ці не. Мусім знайсьці прыхаванае месца дый пераначаваць, а раніцою мо адшукаем шлях.

– Альбо наступнай раніцою, альбо пазанаступнай, – прамармытаў Сэм, – альбо зусім аніякай. Не туды мы пайшлі.

– Я вось што мяркую, – вымавіў Фрода, – кон мой – ісьці туды, да Ценю. Таму я веру, што шлях знойдзецца. Да ліха ён ці да дабра – вось у чым пытаньне. Уся нашая надзея – у хуткасьці. Усялякае маруджаньне ворагу на карысьць. I вось я тут, затрыманы. Ці мо воля Цёмнай вежы кіруе намі? Усе мае вырашэньні абярнуліся ліхам. Я мусіў пакінуць Зьвяз ужо даўно дый прабрацца ўніз па рацэ, па ўсходнім беразе, і абысьці Эмін Мюйл, і рушыць па цьвёрдай і пляскатай роўнядзі Вялікай Бітвы да Брамы Мордару. А зараз мы з табою шляху назад ня знойдзем, дый оркі шнараць па ўсходнім беразе. Кожны дзень, які мы змарнавалі, – гэта страчаны каштоўны шанец. Я стаміўся, Сэме. Я ня ведаю, што рабіць. Колькі ежы засталося ў нас?

– Толькі гэныя, як вы іх клічаце, лембасы, спадару Фрода. Ладны прыпасец, так скажу. Яны лепшыя за нічога, нашмат лепшыя. Адылі я й уявіць ня мог, калі ўпершыню на зуб іх клаў, што яны прыядуцца й захочацца чаго іншага. А вось зараз ужо хачу. Лусту звычайнага хлеба, куфаль – не, хай паўкуфля – піўка, вось тое пайшло б на здароўе. Я свае прылады для гатоўкі ад ракі валаку, і навошта? Па-першае, вогнішча няма з чаго раскласьці, па-другое, гатаваць – што? Нават і травы няма!

Адвярнуліся ад краю й спусьціліся ў камяністую лагчавіну. Заходнае сонца патанула ў аблоках, і ноч хутка агарнула навакольле. Хобіты ўладкаваліся ў вынятцы пад вялізнай вострай, вызубранай і патрэсканай скалою. Было зімна. Прачыналіся, неспакойна варушыліся. Аднак скала, прынамсі, захіляла ад усходняга ветру.

– Ці бачылі вы іх зноў, спадару Фрода? – спытаў Сэм, калі раніцою, скалелыя й адубянелыя, хобіты сьнедалі ссохлымі лембасамі ў шэрым халодным сьвятле новай раніцы.

– Не, – адказаў Фрода, – я ўжо дзьве ночы анічога ня бачыў і ня чуў.

– I я таксама. Гы-ы! Ад вачэй гэных у мяне дрыжыкі. Можа, мы ўсё-ткі зьбілі яго зь сьледу. Ну й смурода склізкая, пачварань! Я яму "глыкс" ягоны ў глотку ўваб'ю, калі толькі пашанцуе рукі да яго прыкласьці.

– Спадзяюся, табе аніколі не давядзецца. Ня ведаю, як ён раней высочваў нас, але ж тут, напэўна, згубіў, як ты й кажаш. У гэтым ссохлым зьмярцьвелым краі наўрад ці мы пакінулі шмат сьлядоў, і паху таксама, які ні быў бы ён там нюхач.

– Хоць бы так і было! Хоць бы мы ад яго назаўжды пазбавіліся!

– I я хачу гэтага, – пагадзіўся Фрода, – але цяпер галоўны мой клопат – ня ён. Хутчэй бы нам прыбрацца прэч з гэтых пагоркаў! Я іх ненавіджу! На тым адхоне я быццам голы, і паміж мною й Ценем анічога, апрача мёртвых роўнядзяў. А зь Ценю пазірае Вока! Хадзем! Нам трэба абавязкова спусьціцца сёньня.

Але ж і гэты дзень набліжаўся на канца, і надвячорак зьмяніўся прыцемкамі, а хобіты ўсё караскаліся паўз хрыбет, не знаходзячы шляху ўніз.

Час ад часу ў цішыні гэтай запустэчанай краіны ўяўлялася, быццам за сьпінай чуваць слабыя гукі: падае камень ці нават пляскаюць голыя ступакі па камянёх. Аднак калі хобіты прыпыняліся, прыслухоўваючыся, чулі толькі посьвіст ветру над скаламі, але й тое нагадвала шыпячы выдых пачвары з вострымі, прагнымі зубамі.

Увесь гэты дзень, запоўнены карасканьнем, паступова збочвалі на поўнач, уздоўж краю Эмін Мюйлу. Цяпер ля ўсходняга адхону цягнуліся шырокія патрэсканыя тэрасы шчарбатага, выветранага каменю, прарэзаныя часам стромымі расколінамі, падобнымі да равоў, што спускаліся да глыбокіх вызубрынаў у сьцяне-адхоне на ўсходнім краі. Каб адшукаць шлях праз гэтыя цясьніны, што рабіліся ўсё часьцейшымі й глыбейшымі, Фрода з Сэмам павярнулі налева, далей ад краю, і спачатку не заўважылі, што ўжо колькі вёрстаў павольна й паступова спускаюцца: край адхону паціху зьніжаўся.

Нарэшце спыніліся зноў. Хрыбет рэзка збочваў на поўнач і наперадзе быў расьсечаны глыбокім логам. З дальняга яго боку паўставала высачэзная сьцяна, мноства сажняў гладкай скалы без аніякай зачэпкі, быццам камень расьсеклі гіганцкім лязом. Наперадзе траплялі ў тупік – трэба было збочваць альбо на захад, альбо на ўсход. Шлях на захад абяцаў новыя марныя намаганьні й страту часу, бо вёў ізноў прэч ад краю ўсярэдзіну ўзгор'я. А ўсходні кірунак выводзіў да адхону, да краю.

– Анічога не застаецца, як караскацца ўніз па ўрвішчы, – вырашыў Фрода. – Давай, Сэме, зірнем, што ж там!

– Адхон там, вось што, – прамармытаў Сэм.

Яр быў даўжэйшы й глыбейшы, чым падалося зьверху. Прайшоўшы троху ўніз, знайшлі нават колькі каржакаватых, прыгнечаных дрэваў – першых за апошнія дні. Бальшыня – карлікавыя, зьнявечаныя бярозы, але там і тут тырчэлі й елкі. Многія станчэлі, ссохлі – забітыя жорсткімі ўсходнімі вятрамі. Напэўна, калісьці ў цяплейшыя часы ў цясьніне рос ладны гай, але цяпер ён цягнуўся ўсяго на паўсотні крокаў, хоць старыя гнілыя пні тырчэлі амаль на самым краі, ля адхону. Дно цясьніны, што ішло ўздоўж глыбокага разлому ва ўзгор'і, было загрувашчанае каменным ламаччам і строма спускалася. Калі нарэшце сягнулі краю, Фрода нахіліўся й глянуў вонкі.

– Зірні! – паклікаў ён. – Мы, напэўна, добра спусьціліся, ці скала тут паменшылася. Тут значна ніжэй і шлях уніз выглядае лягчэйшым.

Сэм стаў побач, апусьціўся на калені й неахвотна глянуў. Тады кінуў позірк на высачэзную скалу леваруч.

– Лягчэй! – прабурчэў раздражнёна. – Вядома, уніз заўжды лягчэй, чым угару. Скочыць уніз здольныя й тыя, хто ня можа лётаць.

– Добры скок, аднак, – заўважыў Фрода. I дадаў, прыкінуўшы вышыню. – Недзе сажняў сямнаццаць, я скажу. Наўрад болей.

– Мне дык болей чым дастаткова. Г-гы! Як жа я ненавіджу глядзець уніз з вышыні! Але глядзець усё лепей, чым караскацца.

– Так ці інакш, – зазначыў Фрода, – мяркую, мы тут маглі б зьлезьці. Варта паспрабаваць. Бачыш – і скала тут зусім не такая, як колькі вёрстаў таму. Уся ў шчарбінах ды расколінах.

Вонкавы адхон і насамрэч ня быў цалкам стромы. Падаваўся вялізным бастыёнам ці насыпам, чый падмурак парушыўся, пакрывіўшы й разбурыўшы будовіну над ім, адчыніўшы ў ёй доўгія шчыліны й касыя пахіленыя пласты, якія месцамі былі шырынёй з добрую лесьвіцу.

– Калі ўжо мы вырашыліся, дык лепей спрабаваць адразу ж. Нешта цямнее рана. Думаю, набліжаецца навальніца.

Засмужаны абрыс усходніх гор закрыла глыбейшая чарната, якая ўжо цягнулася на захад доўгімі рукамі хмараў. Узьняўся вецер, данёс далёкі грукат грымотаў. Фрода ўцягнуў паветра, зірнуў з сумневам у нябёсы. Зашпіліў папругай звонку плашч і моцна зацягнуў, ускінуў свой лёгкі пляцак за сьпіну й крочыў да краю. Сказаў:

– Я паспрабую.

– Файна, – маркотна пагадзіўся Сэм. – Толькі я першы палезу.

– Ты? Ты перамяніў думку наконт карасканьня ўніз, чаму?

– Аніякіх думак я не мяняў. Тут адна рацыя: няхай той, хто хутчэй можа сарвацца, лезе першы. Не хачу зваліцца вам на галаву ды скінуць. Які сэнс гінуць абодвум праз адну няўклюдасьць?

I не пасьпеў Фрода спыніць яго, як ён сеў, зьвесіўшы ногі за край, дый перакуліўся на жывот, спрабуючы адшукаць нагамі апору. Наўрад ці ён у цьвярозым розуме за ўсё жыцьцё ўчыняў што адважнейшае – і дурнейшае.

– Не, не, Сэме, ты што, стары вар'ят! – выгукнуў Фрода. – Ты ж сябе заб'еш, ты ж ня бачыш, куды крочыць і на што абаперціся! Назад, назад зараз жа!

Ухапіў Сэма пад пахі дый вывалак назад.

– Пачакай троху й набярыся цярплівасьці! – папрасіў Фрода.

Тады лёг на край і вызірнуў. Вакол хутка шарэла, хоць сонца яшчэ не зайшло.

– Мяркую, здолеем, – заўважыў нарэшце. – Я, ва ўсялякім выпадку. Дый ты, калі спакойна й асьцярожна палезеш увасьлед за мною.

– Як вы можаце быць такім упэўненым? – падзівіўся Сэм. – Чаму? У змроку не відаць дна гэтаму схілу! Што калі напаткаеце месца, дзе няма як ухапіцца рукамі ці абаперціся нагамі?

– Напэўна ж, ускараскаюся назад.

– Лёгка сказаць. А вось зрабіць... Лепей пачакайма раніцы й лепшага сьвятла.

– Не, не. Калі толькі можна, я рушу, – вымавіў Фрода зь нечаканай дзівоснай зацятасьцю. – Мы марнуем гадзіну за гадзінай, хвіліну за хвілінай. Я палезу. I ня лезь сьледам, пакуль я не вярнуся альбо не паклічу цябе!

Ухапіўшыся за каменны край адхону, ён паціху апусьціўся ды, выпрастаўшы рукі амаль цалкам, знайшоў нагамі апору.

– На адзін крок уніз меней, – абвесьціў ён. – І тут палічка на схіле пашыраецца праваруч. Тут можна стаяць не чапляючыся рукамі. Я зараз... – і тут ён змоўк на паўслове.

Чорная навальніца з усходу моцна, хутка й нястрымна пакацілася на захад, цемра паглынула нябёсы. Бы расколатая скала, суха храснуў проста над галовамі гром. Асьляпляльная маланка абрынулася на ўзгор'е. Задзьмуў, завыў шалёны віхурысты вятрыска, і зь ім, мяшаючыся зь ягоным выцьцём, прынёсься пранізьлівы, жахлівы лямант. Хобіты чулі такі калісьці ў Багнючынах, уцякаючы з Хобіцку, і нават у шырскіх лясох ад яго ільдзянела кроў. А тут, пасярод пустэчы, ён захлынуў жудой нашмат мацнейшай, працяў сэрца халоднымі лёзамі адчаю й вусьцішы, перахапіў дыханьне. Сэм паваліўся ніцма. Фрода міжволі адпусьціў рукі, закрыўшы імі галаву й вушы. Тады пахіснуўся, пасьлізнуўся ды, загаласіўшы, паехаў уніз.

Сэм, пачуўшы, падпоўз да краю.

– Спадару, спадару! – паклікаў ён. – Спадарыку!

Адказу не пачуў. Сэм зразумеў, што ўвесь дрыжыць, аднак, сабраўшыся зь сіламі, удыхнуў і загукаў зноў: "Спадару!" Вецер, падавалася, запіхваў словы назад у глотку, але ж калі першая віхура пранеслася, выючы, па цясьніне й далей у горы, Сэм расчуў слабы водгук:

– Усё файна, Сэме! Я тут. Толькі анічога ня бачу.

Фрода адгукнуўся ціха. Насамрэч ён быў недалёка. Ён сасьлізнуў, а ня ўпаў, бразнуўшыся моцна пяткамі аб шырэйшую палічку ўсяго на некалькі локцяў ніжэй. На шчасьце, там скала была не такая стромая, дый вецер прыціснуў хобіта да сьцяны, так што ён не перакуліўся. Там ён абапёрся лепей, прыціснуўшы твар да каменю, адчуваючы, як грукоча сэрца. Ці цемра вакол зрабілася зусім апраметная, ці вочы ягоныя страцілі зрок – усё наўкол было чорным. Фрода падумаў: "А мо я асьлеп?" Уздыхнуў глыбока й пачуў з чарноцьця наверсе Сэмаў голас.

– Вяртайцеся! Вяртайцеся!

– Я не магу, – адказаў Фрода. – Я ня бачу анічога. Не знайду аніякай зачэпкі, бо ня бачу. Я пакуль не магу варухнуцца.

– Што мне рабіць, пане Фрода? Што мне рабіць? – гукаў Сэм, небясьпечна й далёка высоўваючыся за край адхону й дзівячыся, чаму ягоны гаспадар ня бачыць. Змрачнавата было, так, але ж ня цалкам цёмна. Ён добра вылучаў Фрода пад сабою, самотную шэрую постаць, распластаную па скале. Але ж да яго было анічым не дацягнуцца.

Ізноў ляснулі грымоты, і лінула зьліва – суцэльнае покрыва ільдзянай вады ўпярэмешку з градам забарабаніла па скале.

– Я лезу да вас, – выклікнуў Сэм, хоць не ўяўляў, чым можа дапамагчы, зьлезшы.

– Не, не, пачакай! – загаласіў Фрода гучней. – Я неўзабаве ачуняю. Мне ўжо лепш! Пачакай! Ты тут анічога ня зробіш безь вяроўкі!

– Вяроўка! – і Сэм замармытаў сабе пад нос, ашалела ад радасьці дый палёгкі. – Мяне трэба павешаць на гэнай самай вяроўцы, каб боўтаўся ў навуку астатнім тоўстагаловым. Разявака ты разявісты, вось ты хто, Сэме Гэйхадзе, – так мне часьцяком Дзед казаў, сама ягоныя словы. Вяроўка!

– Не стракачы як сарока! – Фрода дастаткова ачуняў, каб тое мармытаньне адначасова й сьмяшыла, і раздражняла. – Хопіць згадваць свайго Дзеда! Ці ты спрабуеш давесьці мне, што ў цябе ў кішэні вяроўка? Калі так, даставай яе хутчэй!

– Так, спадару Фрода, яна проста ў маёй кішэні! Сотні вёрстаў цягнуў яе з сабою й зусім на яе забыўся!

– Тады хутчэй за справу, працягні мне яе!

Сэм пасьпешліва скінуў хатуль, раскрыў дый укапаўся ў яго. Сапраўды, на самым дне адшукалася вязка шаўкавіста-шэрай лорыйнскай вяроўкі. Сэм апусьціў яе канец Фрода. I цемра нібыта зьнялася з вачэй ці раптоўна вярнуўся зрок. Бо ўжо вылучалася шэрая рыса вяроўкі, як яна спускаецца, гайдаючыся, і нібыта зьзяе слабым срэбным сьвятлом. Зараз было на чым спыніць погляд у цемры, і галава ня так кружылася. Нахіліўшыся наперад, Фрода абвязаўся вакол паса й учапіўся за вяроўку абедзьвюма рукамі.

Сэм адступіў на крок, упёрся нагамі ў пень локці за тры ад краю. Напалову выцягнуты Сэмам, напалову ўскараскаўшыся самастойна, Фрода пераваліўся за край дый расьцягнуўся на зямлі.

Грымоты грукаталі й бурчэлі недзе далёка, і залева яшчэ лупцавала што моцы. Хобіты адпаўзьлі крыху ўгару па цясьніне. Аднак сховішча там было кепскае. Па схілах пабеглі струменьчыкі вады й хутка зьліліся ў сапраўдную паводку, якая плёскала, і пырскала пенаю, і біла з краю адхону, бы зь сьцёкавай трубы з даху.

– Мяне там альбо затапіла б, альбо ўпрост змыла ўніз, – жахнуўся Фрода. – Як пашанцавала, што ў цябе гэтая вяроўка!

– Болей пашанцавала б, каб я раней яе ўзгадаў. Можа, вы памятаеце, як эльфы, яшчэ тады, калі мы толькі пачыналі на чоўнах, клалі нам з сабою вяроўкі. Мне яна даспадобы прыйшлася, ну я й кінуў у хатуль вязачку. Падаецца, шмат гадоў таму. Хальдыр ці хто іншы з таго народу казаў: "Шмат калі спатрэбіцца можа". Вось і прыдалася!

– Шкада, што я не прыхапіў, – заўважыў Фрода, – але ж я пакідаў нашую кампанію надта пасьпешліва ды цалкам зьбянтэжаны. Калі б толькі яе хапіла, мо выкарысталі б, каб спусьціцца. Якой даўжыні твая вяроўка?

Сэм перабраў яе, уважліва вымяраючы рукамі.

– Сямнаццаць сажняў ці каля таго, – адказаў нарэшце.

– Хто падумаў бы!

– Але, насамрэч. Дзівосны народ, эльфы гэныя. Выглядае танклявай, але ж дужая, а навобмацак мякчэйшая за масьліца. Наматваецца добра, вязка зусім маленькая, і лёгкая да таго ж. Незвычайны народ, маё слова!

– Сямнаццаць сажняў, – паўтарыў Фрода задумліва. – Напэўна, дастаткова. Калі навальніца пройдзе да цемры, я паспрабую зноў.

– Дождж ужо амаль скончыўся, але ж вам ня варта зноў рызыкаваць у змроку, спадару Фрода. Дый я шчэ не забыўся на той віскат зь цемры, калі забыліся вы. Гучала рыхтык Чорны Вершнік, толькі паветраны. Мо яны ўжо й лётаць навучыліся? Па-мойму, дык лепей залегчы да раніцы ў гэтай шчыліне.

– Мне нешта зусім ня хочацца аніводнага залішняга імгненьня заставацца тут, на краі, калі вочы з краіны Змроку бесьперашкодна цікуюць па-над багнамі.

Падняўся й зноў крочыў да дна цясьніны. Вызірнуў. На ўсходзе зноў сьвятлела. Краі навальніцы, падраныя й мокрыя, плынелі прэч, і шаленства буры ўжо пранеслася над Эмін Мюйлам, дзе чорная дума Саўрона затрымалася болей як зазвычай. А зараз абрынулася на даліну Андуйну грымотамі й маланкамі, і злавесны цень лёг на Мінас Тырыт прывідам вайны. Пасьля, ня здолеўшы ўскараскацца ў горы, навала спусьцілася, пакацілася павольна над Гондарам і закрайнамі Рохану, і далёка на захадзе вершнікі на роўнядзі ўбачылі, як яе чорныя вежы рушаць за сонцам. Але ж тут, над пустэчай і смуродлівымі багнамі, зноў адкрыўся цьмяны блакіт узьвячорку, і на ім высьвецілася ўжо колькі бледных зорачак, бы маленькіх дзірачак у навесе над маладзіком.

– Файна зноў бачыць сусьвет, – вымавіў Фрода, глыбока дыхаючы. – Ведаеш, я ўжо палічыў, што зусім асьлеп. Ад маланкі ці чаго горшага. Я анічога, зусім анічога ня бачыў, пакуль шэрая эльфская вяровачка не спусьцілася. Яна, падаецца, неяк бліскае.

– Так, нібы срэбра ў цемры, – пацьвердзіў Сэм. – Раней не прыкмячаў, але ж я ўжо й ня памятаў яе выгляду – адзіны раз усяго зірнуў, калі клаў у заплечнік. Адылі калі вы ўжо гэтак рашуча настроіліся, спадару Фрода, дык якім жа чынам скарыстаецеся ёю? Сямнаццаць сажняў – якраз колькі вы намералі вышыні адхону тут, і ня болей.

– Прывяжы-тка яе памацней да таго вунь пня, – загадаў Фрода, падумаўшы. – А тады хай будзе па-твойму. Лезь першы. Я цябе спушчу, а ногі й рукі табе спатрэбяцца толькі каб ад сьцяны адштурхоўвацца. Хоць калі ты затрымаесься на якой палічцы, упёршыся нагамі, каб даць мне перадыху, буду ўдзячны. Калі спусьцісься, я сьледам. Я ўжо цалкам нармалёва пачуваюся.

– Ну, добра, – змрочна пагадзіўся Сэм. – Калі ўжо мусім рабіць тое, дык зробім хутчэй!

Узяў вяроўку й прыладзіў да пня, бліжэйшага да адхону, а другі канец абвязаў вакол свайго поясу. Неахвотна павярнуўся дый палез за край другі раз.

Атрымалася й напалову ня так страшна, як прадчуваў. Вяроўка дадавала ўпэўненасьці, хоць хобіт неаднойчы заплюшчваў вочы, пазіраючы ўніз. У адным месцы ўвогуле не было, на што абаперціся, – сьцяна нават і навісала крыху. Сэм сасьлізнуў і забоўтаўся на срэбнай вяровачцы. Увесь час Фрода спускаў яго асьцярожна й павольна, і нарэшце Сэм сягнуў нізу. Фрода баяўся галоўным чынам таго, што вяроўкі ня хопіць і Сэм застанецца недзе высока, аднак у Фродавых руках заставалася яшчэ шмат, калі Сэм паклікаў зьнізу:

– Я спусьціўся!

Фрода яго ня бачыў: шэры эльфаў плашч цалкам губляўся ў паўзмроку.

Фрода ж, каб спусьціцца, спатрэбілася значна болей часу. Завязаў вяроўку вакол поясу дый скараціў так, каб падхоплівала яго, калі сарвецца. Ён ня давяраў танюткай шэрай вяроўчыне цалкам, і ўсё-ткі два разы давялося пакласьціся на яе – дзе паверхня каменю была цалкам гладкая й нават моцныя ды ўчэплівыя хобіцкія пальцы не маглі ўхапіцца, а палічкі знаходзіліся надта далёка. Нарэшце спусьціўся.

– Файна! – выгукнуў радасна. – Атрымалася! Мы ўцяклі з Эмін Мюйлу! Што ж далей, цікава? Можа, неўзабаве будзем уздыхаць, згадваючы добры цьвёрды камень пад нагамі?

Сэм не адказаў, пазіраючы ўгору, на скалу.

– Разявака! – прамармытаў ён. – Халера ясная! Мая найцудоўнейшая вяровачка! Яна там прывязаная да пня, а мы тут, унізе. Найлепшую лесьвіцу сьлімаку Глыксу пакінулі, аёй! Толькі засталося шыльду прывешаць з надпісам: "Злазіць тут! Мы пайшлі туды". А я ўсе сьцяміць ня мог, што ў нас ня так!

– Калі ты прыдумаеш спосаб, як нам абодвум скарыстацца вяроўкай ды прыхапіць яе з сабою ўніз, тады сьмела называй мяне разявістым ёлупнем ці яшчэ якім імем з тых, якімі радаваў цябе Дзед. Ускараскайся й адвяжы, а тады сам спускайся як заўгодна, калі жадаеш!

Сэм пачухаў патыліцу.

– Не, вядома, анічога тут не прыдумаеш, прашу прабачэньня. Аднак пакідаць яе так я не хачу, сапраўды.

Ён пагладзіў канец вяроўкі, зьлёгку патрос.

– Цяжка разьвітвацца зь любым, што прынёс з эльфавага краю. Магчыма, сама Галадрыель рабіла яе. Галадрыель, – прамармытаў ён, сумна хітаючы галавою. Тады зірнуў угару й пацягнуў за вяроўку ў астатні раз, быццам разьвітваючыся.

На неверагоднае зьдзіўленьне абодвух хобітаў, яна адвязалася! Сэм ажно бразнуўся на зямлю, і доўгія шэрыя петлі сасьлізнулі ціхенька прамютка на яго. Фрода засьмяяўся.

– Ну, і хто прывязваў вяроўку? – пакпіў ён. – Добра, што хоць патрывала, пакуль злазілі. Падумаць толькі – я ўсю сваю вагу давяраў твайму вузлу!

Сэм не сьмяяўся.

– Можа, я не такі спрытны ў карасканьні, спадару Фрода, – пакрыўдзіўся ён, – але ж пра вяроўкі й вузлы сёе-тое кемлю. Гэта ў нас сямейнае, як гаворыцца. Мой дзядуля дый за ім дзядзька Эндзі – гэна Дзедаў старэйшы брат – трымалі лінавую майстэрню ў Вузкапольлі колькі гадоў. I я на той пень завязаў пятлю ня горш за добрага шырскага вузлавяза, а мо й ня толькі шырскага.

– Тады, мабыць, вяроўка перарвалася, перацерлася аб каменьне, напэўна.

– Клянуся, не! – пакрыўдзіўся Сэм яшчэ болей і нахіліўся, аглядаючы канец вяроўкі. – Тут ніводнае валакенца не парушанае!

– Значыць, баюся, гэта менавіта вузел.

Сэм задумліва паматляў галавою, але нічога не адказаў. Прапусьціў вяроўку паміж пальцамі, узіраючыся.

– Вы лічыце, што пажадаеце, – вымавіў нарэшце, – а па-мойму, яна сама па сабе адвязалася, калі я яе паклікаў.

Тады скруціў яе дый паклаў асьцярожна, быццам каштоўнасьць, у заплечнік.

– Галоўнае, адвязалася, – сказаў Фрода. – Але зараз нам трэба думаць, што рабіць далей. Ноч на носе. Якія ж цудоўныя зоры й месяц!

– Ад іх радасьней на сэрцы, праўда? – Сэм падняў голаў. – Нешта ў іх эльфскае. I месяц паўнее. З гэнымі аблокамі ночы дзьве яго ня бачылі. А цяпер ён нам і пасьвеціць!

– Так, – пагадзіўся Фрода, – але ж да поўнага яму яшчэ колькі дзён. Я ня думаю, што нам варта прабірацца па багнах пры падпоўніку.

Як толькі спусьцілася ноч, рушылі зноў, да новай часткі падарожжа. Прайшоўшы троху, Сэм павярнуўся й паглядзеў назад – туды, адкуль прыйшлі. Рыгво цясьніны падавалася чорнай зарубінай на шэрым твары адхону.

– Добра, што мы забралі вяроўку, – зазначыў ён. – Няхай пагадае, латруга пралазы, куды мы падзеліся. Няхай паспрабуе свае ліпучыя лапы на гэных паліцах!

Хобіты накіраваліся прэч ад узножжа скалаў, прабіраючыся сярод нагрувашчаньня валуноў ды вялізных аскепкаў, мокрых і сьлізкіх ад нядаўняй залевы. Мясьціны яшчэ крута зьніжаліся, і неўзабаве хобіты ўтыкнуліся ў вялізную шчыліну, якая нібыта раскрылася ўпрост перад носам. Не шырокая, але ўсё-ткі досыць вялікая, каб не рызыкаваць скокам у паўзмроку. Падавалася, зь яе глыбіні чуваць глухое булькаценьне вады. Леваруч шчыліна выгіналася на поўнач, назад да гор, і перагароджвала шлях у тым напрамку – ва ўсялякім выпадку, пакуль было цёмна.

– Лепей паспрабуем крыху вярнуцца на поўдзень уздоўж краю скалаў, – прапанаваў Сэм. – Можа, якую яміну знойдзем альбо пячорку ці накшталт таго.

– Напэўна, – пагадзіўся Фрода. – Я стаміўся й наўрад ці здолею караскацца сярод камянёў доўга – хоць мне й неахвота затрымлівацца. Хацеў бы я, каб наперадзе пазначылася ясная сьцежка. Тады я тэпаў бы й тэпаў, покуль ногі не падкасіліся б.

Ісьці ўздоўж шчарбатых ды разьбітых узножжаў Эмін Мюйлу апынулася нудотна й цяжка. Сэм не знайшоў аніякай прыдатнай яміны ці пячоркі, каб схавацца на ноч, толькі голыя камяніскі дый адхон над імі, які зараз вышэў ды страмеў. Нарэшце, вытамленыя ўшчэнт, сябры папросту апусьціліся пад бокам вялізнага валуна непадалёк ад узножжа сьцяны. Там і сядзелі, скурчыўшыся, побач, сярод ночы й халодных камянёў, і намагаліся адагнаць сон, які напаўзаў неадольна. Маладзік узьняўся высока й зырка зазіхацеў. Ягонае няпэўнае белае сьвятло заліло паверхню камянёў і гладкі твар адхону, ператварыўшы пагрозьліва навіслую цемру ў халодную блёкла-шэрую прастору, заплямленую чорнымі ценямі.

– Файна! – вымавіў Фрода, устаў ды шчыльней загарнуўся ў плашч. – Ты, Сэме, вазьмі маю коўдру й пасьпі крыху. А я пахаджу туды-сюды, павартую.

Раптам замер і, нахіліўшыся, ухапіў Сэма за руку.

– Што там? – прашаптаў. – Зірні вунь туды, на адхон!

Сэм глянуў дый удыхнуў рэзка праз зубы.

– Ссс! Вядома, што гэта. Глыкс! Вось гадзіна атрутная! Падумаць толькі, я плянаваў зблытаць яго нашым спускам! Гляньце на яго! Нібыта павук, які прычапіўся да скалы!

Уніз па адхоне, амаль вертыкальным і ў сьвятле месяца зусім, на погляд, гладкім, рухаўся, растапырыўшыся, маленькі чорны пачварань. Магчыма, яго мяккія, учэпістыя пальцы знаходзілі шчылінкі й расколінкі, якія хобіт аніколі не заўважыў бы й ня выкарыстаў. Але ж падавалася, што ён упрост спаўзае, прыляпляючыся ліпкімі падэшвамі й далонькамі, нібы нейкая перарослая інсэкта. Глыкс спускаўся галавой уніз, быццам вынюхваючы шлях. Раз-пораз павольна прыпадымаў галаву, паварочваў яе ледзь ня прама назад на доўгай худой шыі, і хобіты заўважалі пробліск двух маленькіх, блядных, міргатлівых агеньчыкаў – вачэй, якія момант пазіралі на месяц дый зноў адварочваліся, прыкрываліся павекамі.

– Думаеце, ён можа нас бачыць? – спытаў Сэм.

– Ня ведаю, – адказаў Фрода спакойна, – але ж мяркую, што не. Нават, вачам сяброў цяжка нас заўважыць, калі мы ў эльфскіх плашчох. Цябе я ня бачу ў цені нават за некалькі крокаў. А я чуў, што ён ня любіць ані сонца, ані месяца.

– Тады чаму ён спускаецца менавіта тут?

– Цішай, Сэме, калі ласка! Можа, ён унюхае нас. I чуе ён, мяркую, ня горш ад эльфаў. Напэўна, ён пачуў нешта. Мо нашыя галасы. Мы нядаўна галасілі ўволю й яшчэ колькі хвілінаў таму размаўлялі ўголас.

– Ну, ён мяне дастаў, – абурыўся Сэм. – До, зашмат я яго ўжо бачыў. Я ахвотна зь ім перамоўлюся слоўкам-другім, калі пашанцуе прыціснуць дзе. Ня думаю, што цяпер мы ад яго адчэпімся.

Глыбей насунуўшы шэры каптур, Сэм падкраўся да скалы.

– Асьцярожней! – прашаптаў Фрода, падыходзячы ззаду. – Не спалохай яго! Ён нашмат больш небясьпечны, чым выглядае!

Чорная паўзучая пачварка ўжо пралезла тры чвэрткі шляху данізу, заставалася з паўста ступнёў. Скурчыўшыся ў цені вялізнага валуну, замершы, хобіты сачылі за ёй. Глыкс, падавалася, напаткаў цяжкі кавалак шляху ці ўстрывожыўся чымсьці. Чуваць было, як ён сапіць, раз-пораз даносіўся хрыпаты прысьвіст подыху, які гучаў, бы лаянка. Глыкс прыўзьняў галаву – і пачулася, нібыта сплюнуў. Тады рушыў зноў. Зараз ужо ясна разьбіралі ягоны хрыпаты зь сьвістам шэпт:

– Ахх, ссс! Асьсьцярожнейсс, мая кашштоўнасьсьць. Пасьсьпяшышш, горшш затрымаесьсься! Нельга рыззыкавацьць сссваёй шшыяй, нельга, мая кашштоўнасьсьць, так? Не, кашштоўнасьсьць, не. Глыксс!

Ён падняў галаву, зірнуў на маладзік, міргнуў ды хутка заплюшчыў вочы.

– Ненавідзім! – прашыпеў ён. – Гідкае, гідкае ссрабрасьсьценькае сьсьвятлішшка, ссс, шшпіёніць за кашштоўнасьсьцю, за намі, ссс, шшкодзіць нашшым вачаммс!

Глыкс спускаўся, і шыпеньне ягонае ўсё набліжалася.

– Дзе жжж яна, дзе жж мая кашштоўнасьсьць? Яна нашшая, яна нашшая, мы яе жадаем! Зззлодзеі, ззлодзеі, маленькія, гідкія злодзеі! Дзесс яны з маёю каштоўнасьсьцю? Праклённс на іххх! Мы ненавідзім іххх!

– Не падобна, каб ён ведаў пра нас, – прашаптаў Сэм. – Што такое ягоная "каштоўнасьць"? Ён мае на ўвазе...

– Ціха! – выдыхнуў Фрода. – Ён надта блізка й можа пачуць шэпт.

Сапраўды, Глыкс раптам прыпыніўся, і ягоная вялікая галава на кастлявай шыі захісталася з боку ў бок, быццам ён прыслухоўваўся. Блядныя вочы былі паўпрыкрытыя павекамі. Сэм ледзь стрымліваўся, ажно пальцы ягоныя ўздрыгвалі. З шаленствам і агідаю пазіраў на мярзотнага пачварня, што зноў пачаў рух, усё шапочучы й шыпячы сам сабе.

Нарэшце яму засталося ня болей за тузін ступнёў ад зямлі. I тут, проста над галовамі хобітаў, Глыкс спыніўся. Далей пачынаўся зусім непраходны адхон, што хіліўся пад сьцяну. Нават Глыкс на ім ня мог адшукаць аніякай зачэпкі. Паспрабаваў вывернуцца, каб лезьці нагамі ўніз, але не ўтрымаўся й зь віскатам зваліўся ўніз. Падаючы, скурчыў ногі й абвіўся рукамі – рыхтык павук, які сарваўся зь ніткі павуціньня.

Сэм умомант выскачыў з сховішча й за пару скокаў пераадолеў адлегласьць ад валуна да сьцяны. Не пасьпеў Глыкс выпрастацца, як Сэм ужо стаяў над ім. I адразу вынайшаў, што нават і аглушаны падзеньнем, засьпеты зьнянацку Глыкс – зусім не падарунак. Не пасьпеў Сэм за яго ўхапіцца, як сьлізкія ногі й рукі абвіліся вакол хобіта, прыціскаючы рукі да бакоў, здушваючы зь мяккай, але неадольнаю сілаю, рыхтык кольцы вяроўкі або гужу, што павольна зацягваецца. Ліпкія пальцы шнарылі, намацваючы глотку, а вострыя зубы ўпіліся ў плячо. Усё, што Сэм мог зрабіць, – тыцнуць круглай цьвёрдай галавою ў пысу. Глыкс зашыпеў ды сплюнуў, але ж ахвяры ня выпусьціў.

Блага давялося б Сэму, каб ён быў адзін. Але падбег Фрода ды выцягнуў Джала з похваў. Левай рукою ўхапіў Глыкса за рэдкія сальныя валасы, закінуў яму галаву, прымусіўшы выгнуць доўгую шыю й вырачыцца бледнымі вачыма ў нябёсы.

– Адпусьці яго, Глыкс! – загадаў Фрода. – Гэта Джала. Ты яго ўжо бачыў калісьці. Адпусьці, а тое адчуеш, як яно джаліць! Я перарэжу табе глотку!

Глыкс адразу абмяк і зваліўся на зямлю, як мокрая ануча. А Сэм ускочыў, паціраючы плячо. У вачох ягоных ажно дымілася шаленства, але ж куды там помсьціць... Ягоны няшчасны, пераможаны вораг поўзае па зямлі, енчучы.

– Зьлітуйцесься! Уратуй насс, нашая кашштоўнасьсьць! Яны ж ня будуць рабіцьць нам балюча, не, маленькія прыгожанькія хоббітсы, так? Мы ж анікому анічога не рабілі, а яны сскочылі на насс, такс, сскочылі, як котка на беднае мышшанятка, таксс, мая кашштоўнасьсьць, таксс! А мы такія сссамотненькія, глыксс! Мы былі б такія файненькія зь імі, такія пашшанотненькія, калі б яны з намі па-добраму, ці не, глыксс, глыксс!

– Ну, што рабіць з пачварай? – спытаў Сэм. – Зьвязаць, каб болей ня цёгаўся за намі, ня шнарыў, вось вам маё слова.

– Але ж мы памрэм, памрэмсс, – заенчыў Глыксс. – Жорссткія маленькія хоббітссы! Зьзьвязаць ды пакінуць насс на халодных цьвярдыхх камянёхх, таксс, глыксс, глыксс!

I глотка ягоная задрыжэла ад хліпаньняў.

– Не, – вымавіў Фрода. – Калі забіваць яго, дык забіваць адразу. Але ж нам нельга. Ён не ўчыніў нам аніякай шкоды. Ён няшчасны небарака!

– Сапраўды? – Сэм пацёр плячо. – Ці ж ён ня меў намеру? Клянуся, ён яго яшчэ мае! Прыдушыць уночы, і ўсё.

– Магчыма, – пагадзіўся Фрода. – Але ж намеры й дзеі – розныя рэчы.

Змоўк на пэўны час, разважаючы. Глыкс ляжаў спакойна й ня енчыў. Сэм стаяў нам ім, пазіраючы абурана.

Фрода падавалася, нібы чуе далёкія, але ж выразныя галасы зь мінуўшчыны:

– Як шкада, што Більба не пырнуў Джалам нягодніка, калі была магчымасьць!

– Шкада, кажаш? Менавіта шкадаваньне й спыніла ягоную руку. Шкадаваньне й міласэрнасьць. Ён ня стаў забіваць, таму што мог абысьціся без забойства...

– Аніякага шкадаваньня да Глыкса я не адчуваю... Ён ня варты жыцьця!

– Ня варты жыцьця? Магчыма, так. Сапраўды, шмат з тых, хто цяпер жыве, жыцьця ня вартыя. А колькі з тых, каго пазбавілі жыцьця, былі вартыя жыць? Можаш ты вярнуць ім жыцьцё? Калі не – не сьпяшайся прысуджаць да сьмерці. Бо нават і наймудрэйшым ня дадзена прадбачыць, як усё ўрэшце паверне.

– Файна, – адказаў ён сваім думкам уголас і апусьціў корд. – Але ж я баюся. Бачыш, я не крануў пачвару й не крану. Бо я ўбачыў яго – і мне яго шкада.

Сэм глядзеў на гаспадара, які, падавалася, размаўляў зь некім нябачным. Глыкс падняў галаву.

– Таксс, мы няшчассныя, кашштоўнасьсьць, таксс, – заенчыў ён. – Літасьсьці! Хобіттсы насс не заб'юць, не заб'юць, добрыя хобітссы!

– Не, не заб'ем, – пагадзіўся Фрода. – Але ж і адпусьціць мы цябе не адпусьцім. Глыкс, ты паўнюткі падману ды здрады. Табе давядзецца йсьці разам з намі, каб мы маглі даглядаць за табою. I дапамагаць нам, калі здолееш. За дабро – дабром, як кажуць.

– Таксс, таксс, сссапраўды, – Глыкс сеў. – Добрыя хобіттсы! Мы пойдзем зь імі. Знойдзем іх спакойныя сьсьцежкі ў цемры, знойдзем, таксс! I куды жяны кіруюцца ў гэтыхх халодных цьвярдыхх мясьсьцінахх, га, ну куды?

Ён зірнуў на хобітаў, і слабы водбліск хітрыны й прагі прамільгнуў у ягоных бледных міргатлівых вачох.

Сэм скрывіўся й прыцмокнуў. Аднак адчуў, што й настрой, і задумкі ў гаспадара нейкія такія, што лепей не спрачацца. Аджа ўсё адно зьдзівіўся адказу Фрода.

Бо той зірнуў наўпрост у Глыксавы вочы. I Глыкс уздрыгнуў, скурчыўся й адвярнуўся.

– Ты гэта ведаеш, Сьмеяголь, ты здагадаўся, – вымавіў Фрода спакойна й сувора. – Вядома, мы йдзем у Мордар. I ты ведаеш шлях туды.

– Вохх! Ссс! – зашыпеў Глыкс, прыкрываючы вушы рукамі, бы шчырасьць ды агучаньне жудаснага найменьня рабілі яму балюча. – Мы здагадаліся, мы здагадаліся. Мы не ххацелі, каб яны йшшлі, таксс? Не, не ххацелі, не, не, файненькія хобітссы, не! Там попел, прысак і пыл, ссмага, і ямы, ямы, ямы, і оркі, тысьсячы оркаў. Файненькім ххобітссам нельга туды, у мессца гэнае, нельга!

– Дык ты быў там? – настойваў Фрода. – I цябе цягне туды зноў?

– Таксс, таксс. Не!! – узьвіснуў Глыкс. – Аднойчы, выпадкова, такс, мая кашштоўнасьсьць, выпадкова! Выпадкова! Але мы ня пойдзем назад, не, не!

Тады раптоўна ягоны голас і тон зьмяніліся, ён усхліпнуў і вымавіў, нібы некаму па-за хобітамі, адсутнаму:

– Адпусьціце мяне, глыксс! Мне балюча. Вох, мае бедныя ручкі! Я, мы, не жадаем назад, не. Я не магу знайсьсьці яго, не. Я сстаміўсься. Я, мы, я не магу знайсьці яго, нідзе яго няма, таксс, глыксс, нідзе. Яны заўжды ссочаць, заўжды. Гномы, людзі й эльфы, жудассныя эльфы з палымянымі вачыма. Я не магу знайсьсьці яго, вохх!

Ён ускочыў ды, сьціснуўшы доўгую даланю ў кастлявы кулак, пагразіў усходу.

– Мы ня будзем шукаць яго! – выгукнуў ён. – Не для цябе!

Тады зноў паваліўся.

– Глыксс, глыксс, – заенчыў, утыкнуўшы твар у зямлю. – Не глядзі на нас! Ідзь прэч! Ідзь спаць!

– Ён ня сыдзе прэч і ня пойдзе спаць на тваё слова, Сьмеяголь, – сказаў Фрода. – Але калі ты насамрэч хочаш пазбавіцца ад яго, то мусіш дапамагчы мне. Гэта значыць – знайсьці для нас дарогу да яго. Але табе ня трэба прайсьці яе ўсю. Толькі да брамы ягонай краіны.

Глыкс сеў зноў ды глянуў на яго з-пад павекаў.

– Ён там, таксс! – хіхікнуў ён. – Ён заўжды там. Оркі цябе правядуць, таксс. На ўсход ад ракі лёгка іх адшукаць. Не прымушай Сьсьмеяголя. Бедны, бедны Сьсьмеяголь! Ён даўно, даўно ссышшоў прэч. Яны забралі яго каштоўнасьсьць, і ён далёка, далёка.

– Магчыма, мы зноў адшукаем яго, калі ты пойдзеш з намі, – прапанаваў Фрода.

– Не, не, аніколі! Ён згубіў ссваю кашштоўнасьсьць!

– Уставай! – загадаў Фрода.

Глыкс ускочыў і прыціснуўся да адхону.

– Слухай мяне! Ці здольны ты адшукаць лягчэйшы шлях удзень ці ўночы? Мы стаміліся, але калі ты абярэш ноч, мы пойдзем зараз жа.

– Вялікае сьсьвятло шкодзьдзіць нашшым вочачкам, таксс, – праенчыў Глыкс. – Не пад Белай Пысай, не! Яна хутка ссхаваецца за пагоркамі, таксс! Адпачніце сспачатку, файныя хобітссы!

– Тады сядай і не варушыся! – загадаў Фрода.

Хобіты паселі пааберуч ад Глыкса, прыхіліліся сьпінамі да сьцяны, выцягнулі ногі. Дамаўляцца патрэбы не было – і так ведалі, што заснуць нельга ані на хвіліну. Павольна закаціўся месяц. Цені папаўзьлі па гарах, і за імі прыйшла цемрадзь. У нябёсах густа высыпалі, прамяніста зазіхацелі зоры. Аніхто не варушыўся. Глыкс сядзеў, падабраўшы ногі, прысунуўшы каленкі да падбародзьдзя, распластаўшы пляскатыя ступакі й далоні на зямлі, змружыўшы павекі. Аднак падаваўся напружаным – ды разважаў альбо прыслухоўваўся.

Фрода з Сэмам пераглянуліся ў паразуменьні. Тады расслабіліся, адкінулі назад галовы, заплюшчылі вочы ці зрабілі выгляд. Хутка дыханьне іхняе зрабілася ціхім і мерным. Глыксавы далонькі ўздрыгнулі. Ён ледзь прыкметна павярнуў галаву ўлева, управа. Расплюшчыў крышачку адно вока, тады другое. Хобіты не варухнуліся.

Зьнянацку Глыкс з ашаламляльнай спрытнасьцю скочыў проста зь зямлі, як конік альбо жаба, і рвануў у цемру. Менавіта гэтага Фрода з Сэмам і чакалі. Глыкс не зрабіў і двух крокаў, як Сэм ужо нагнаў яго. Фрода схапіў пачварня за ногі ззаду й паваліў.

– Так, твая вяроўка зноў спатрэбіцца, Сэме, – сказаў Фрода.

– I куды ж ты накіраваўся па халоднай цьвярдой зямлі, спадарыку Глыксе? – прабурчэў Сэм, выцягваючы вяроўку. – Мы цікавімсься, вох, мы цікавімсься. Напэўна, пашукаць сябрукоў-оркаў. Ах ты гідкі здрадны пачварань! Гэтай вяроўкаю – ды вакол тваёй шыі. I зацягнуць памацней!

Глыкс ляжаў спакойна й не спрабаваў болей аніякіх хітрыкаў. Толькі перыўся на Сэма зь нянавісьцю.

– Нам трэба яго неяк трымаць, – прамовіў Фрода. – Трэба, каб ён мог ісьці, таму няма сэнсу зьвязваць яму ногі ці рукі, бо ён, рухаючыся, карыстаецца імі таксама. Прывяжы за лытку, а другі канец трымай.

І ўстаў над Глыксам, пакуль Сэм прывязваў. Вынік зьдзівіў абодвух. Глыкс залямантаваў – тоненька, бы нешта драла яго знутры. Жудасны, непераносны гук. Ён курчыўся, спрабуючы дацягнуцца ротам да глізны й перакусіць вяроўку. I няспынна галасіў.

Нарэшце Фрода пераканаўся, што Глыксу насамрэч балюча – аднак не ад вузла. Той быў зацягнуты зусім ня моцна. Хутчэй, наадварот. Сэм быў дабрэйшы за свае словы.

– Што з табой? – спытаў Фрода. – Калі ты хочаш уцячы, дык мы мусім цябе прывязаць. Але ж мы ня хочам шкодзіць табе.

– Яна шшкодзіць, шшкодзіць! – прашыпеў Глыкс. – Яна марозіць, кусае! Яе эльфы зьвілі, клятыя эльфы! Жорсткія хобітссы! Восьсь таму мы хацелі ўцячы, таксс, мая кашштоўнасьць! Мы ж здагадалісься: жорсткія, жорссткія хобітссы! Яны былі ў эльфаў, злых эльфаў з палымянымі вачыма. Здыміце! Яна шшкодзіць!

– Не, я не здыму яе зь цябе, – вымавіў Фрода. – Не здыму пакуль, – тут ён прыпыніўся, задумаўшыся, – не здыму, пакуль ты не паклянесься мне такой клятваю, якой я змог бы паверыць.

– Мы паклянемся рабіць, што ён ххоча, такс, таксс, – Глыкс усё курчыўся й хапаўся за лытку. – Яна шшкодзіць!

– Клянесься? – спытаў Фрода.

– Сьмеяголь паклянецца, – Глыксаў голас нечакана набыў яснасьць, вочы шырока раскрыліся й паглядзелі на Фрода зь дзіўнаю прагаю. – Сьмеяголь паклянецца на каштоўнасьці!

Фрода выпрастаўся, і Сэма зноў напалохалі ягоныя словы й суворы голас.

– На каштоўнасьці? I ты адважысься? Падумай! Адзін – уладарыць над імі, адзін – адшукаць іх. Ты насамрэч адважысься замкнуць сваю клятву ёю, Сьмеяголь? Так, гэтая клятва ўтрымае цябе. Але ж каштоўнасьць яшчэ больш здрадная за цябе. Яна сказіць словы клятвы ў тваім розуме, яна падмане! Сьцеражыся!

– На каштоўнасьці, на каштоўнасьці! – паўтараў Глыкс, скурчыўшыся, прыкрыўшыся рукамі.

– I ў чым ты паклянесься?

– Быць добранькім, добранькім, – сказаў Глыкс.

А тады падпоўз да Фродавых ног і закешкаўся на зямлі перад ім, на пузе, хрыпата прышэптваючы. Ды ўздрыгваючы, нібы словы страсалі самыя ягоныя косткі жахам.

– Сьмеяголь паклянецца аніколі, аніколі не дазволіць яму завалодаць каштоўнасьсьцю! Ніколі! Сьмеяголь выратуе яе. Але ён мусіць паклясца на самой каштоўнасьці!

– Не, не на ёй самой, – Фрода глядзеў на Глыкса з строгім жалем. – Усё, чаго ты жадаеш зараз, – гэта пабачыць яе, дакрануцца да яе. Прагнеш, хоць ведаеш: гэта пазбавіць цябе розуму, укіне ў шаленства. Ты не паклянесься на ёй. Кляніся ёю, калі хочаш клясца. Бо ты ведаеш, дзе яна. Так, Сьмеяголь, ты ведаеш. Яна перад табою.

На момант Сэму падалося, што ягоны гаспадар вырас, а Глыкс сьціснуўся, зьменшыўся. Быццам высокі шэры цень, магутны ўладар, схаваўшы веліч у шэрым воблаку, пазіраў на віскатлівае шчаня ля сваіх ног. Аднак абодва не былі цалкам чужыя адзін другому, бо разумелі адзін аднога. Глыкс прыўзьняўся й ухапіўся за крысо Фродавай вопраткі, поўзаючы ля ягоных каленяў.

– Хопіць! Хопіць! – загадаў Фрода. – Кляніся!

– Мы клянемся, так, клянемся! – выенчыў Глыкс. – Я буду служыць гаспадару каштоўнасьсьці! Добры гаспадар, добры Сьмеяголь, глыкс, глыксс!

I раптам зноў заплакаў і пацягнуўся зубамі да лыткі.

– Адвяжы вяроўку, Сэм! – загадаў Фрода.

Неахвотна Сэм падпарадкаваўся. Глыкс адразу ўскочыў і затанчыў навокал, як пабітае шчаня, чый гаспадар нарэшце зьлітаваўся й пагладзіў ласкава. Адгэтуль зь ім адбылася перамена, якая пратрывала колькі часу. У размове ягонай стала меней шыпеньня й енкаў, і зьвяртаўся ён да спадарожнікаў ад сябе, а не ад імя сваёй "каштоўнасьці", і зь ёю гутарыў значна меней. Ён усё яшчэ курчыўся й уздрыгваў, калі хобіты апыналіся блізка ці рухаліся рэзка, і пазьбягаў дотыку да іхніх эльфскіх плашчоў, але ўсялякім чынам намагаўся дагадзіць новым гаспадарам, і пазіраць на тое было сьмешна й агідна. Ён хіхікаў ці падскокваў, калі хто-небудзь жартаваў ці калі Фрода па-добраму зьвяртаўся да яго, і плакаў, калі Фрода выгаворваў яму. Сэм жа зусім не хацеў анічога яму казаць – ані добрага, ані благога. Ня верыў ён Глыксу ані на крышачку. Новы Глыкс, Сьмеяголь, быў не даспадобы яму яшчэ болей, чымся Глыкс колішні, калі тое ўвогуле магчыма.

– Ну, Глыкс, ці як там цябе зараз клікаць, ужо час! – сказаў ён. – Месяц зайшоў, і ноч мінае. Лепей хадзем.

– Так, так! – пагадзіўся Глыкс, радасна падскокваючы. – Хадзем, хадзем! Толькі адна сьцежка паміж паўднёвым і паўночным краямі дрыгвы, толькі адна! Я знайшоў яе, я! Оркі па ёй ня ходзяць. Оркі яе ня ведаюць. Оркі ня ходзяць праз багны, оркі абыходзяць за вёрсты й вёрсты. Якое шчасьце, што вы сюды пайшлі! Якое шчасьце, што знайшлі Сьмеяголя, таксс! Ідзьце за Сьмеяголем!

Ён адышоў на колькі крокаў і глянуў назад запрашальна, быццам сабака, які кліча гаспадароў пашпацыраваць.

– Пачакай-тка, Глыкс! – выклікнуў Сэм. – Не адбягай далёка! Я за табой пайду, і калі што – вяроўка заўжды напагатове!

– Не, не! – адгукнуўся Глыкс. – Сьмеяголь абяцаў!

Глыбокай ноччу пад халоднымі яснымі зорамі яны пачалі свой шлях. Глыкс пэўны час вёў іх на поўнач уздоўж хрыбта – тым шляхам, якім яны й прыйшлі. Тады ўзяў направа ад стромага хрыбта Эмін Мюйлу, уніз па камяністых, няроўных, загрувашчаных схілах ды расьсечаных ярамі пагорках і балоцістых панізьзях. Рушылі ў цемры хутка й нячутна. А над усімі мілямі велізарнай пустэчы ад хрыбта да Брамы Мордару павісла чорная цішыня.

2. Пераход праз багны

Глыкс рушыў хутка – выцягнуўшы шыю, вытыркнуўшы галаву наперад, часьцяком карыстаючыся й рукамі. Фрода з Сэмам ледзь пасьпявалі за ім. Аднак ён, падавалася, пакінуў усе думкі пра ўцёкі і, калі хобіты адставалі, цярпліва чакаў. Празь нейкі час прывёў іх назад, да краю вузкай цясьніны, якую сустракалі раней, але цяпер ужо значна далей ад гор.

– Вось тутс! – выгукнуў Глыкс. – Вось тут шлях унізз, такс. Зараз мы пойдзем па ім – туды!

Ён паказаў на паўднёвы ўсход, на багны. Іхні смурод ужо казытаў наздрыны, цяжкі й мярзотны, нягледзячы на начную прахалоду.

Глыкс замітусіўся туды-сюды ўздоўж краю. Нарэшце паклікаў:

– Тут! Мы здолеем спусьціцца тут! Сьмеяголь тут ужо спускаўся. Я тут прайшоў, так, хаваючыся ад оркаў!

Ён рушыў першы, і за ім хобіты скараскаліся ў змрок. Атрымалася няцяжка, бо шчыліна мела ўсяго пятнаццаць ступнёў глыбіні ды ня болей за тузін у шырыню. На дне яе бегла вада – расколіна была насамрэч ручвом аднаго з шматлікіх струменьчыкаў, што высочваліся з пагор'я, каб уліцца ў застойлыя лужыны багнаў. Глыкс збочыў направа, кіруючы прыблізна на поўдзень, і заплёскаў ступакамі па плыткім струменьчыку. Відавочна, адчуваньне вады яго надта ўзрадавала, ён пасьмейваўся сабе пад нос, а часам і муркатаў нешта накшталт песенькі.

– Га, га! I чаго ж нам хочацца? – скасіўся на хобітаў. – Мы ім скажамс, скажамс, – пракаркатаў ён. – Ён здагадаўся, Торбінс здагадаўся даўным-даўна.

Вочы ягоныя бліснулі, і Сэм, заўважыўшы гэты пробліск у цемры, ажно здрыгануўся.

Словы гэтыя толькі абцяжарылі й без таго нялёгкі Сэмаў клопат, сумныя разважаньні, якія пачаліся з таго моманту, калі зразумеў: ягоны спадар хоча ўзяць Глыкса ў правадыры. Турботы тыя былі пра ежу. Сэм меркаваў: спадар пэўна пра ежу не падумаў. А вось Глыкс, безумоўна, на сілкаваньне не забываўся аніколі. Цікава, як Глыкс падтрымліваў сябе ў самотных і даўжэзных вандроўках?

"Ня надта добра жывіўся, факт, – думаў Сэм. – Згаладнелым выглядае, і ня крыху. I, напэўна, наўрад ці пагрэбуе хобітам, калі рыбкі не патрапіцца. Асабліва калі знойдзе заснулага хобіта. Трэба, каб не знайшоў. Сэма Гэйхада ён дакладна ня знойдзе".

Клыпалі ўздоўж бясконцай выгінастай расколіны надта доўга – ці так падалося стомленым нагам Фрода й Сэма. Шчыліна павярнула на ўсход і паступова ўсё шырэла й плытчэла. Нарэшце нябёсы над галавою пашарэлі першым сьвятлом раніцы. Глыкс не выказваў аніякіх прыкметаў стомы, аднак зараз зірнуў угару й прыпыніўся.

– Дзень набліжаецца, – папярэдзіў шэптам, нібыта дзень – пачвара, якая можа падслухаць гаворку й драпежна кінуцца на яго. – Сьмеяголь застанецца тут. Я застануся тут, і Жоўтая Пыса мяне не пабачыць.

– Мы з задавальненьнем паглядзелі б на сонца, – уздыхнуў Фрода, – але ж застанемся тут. Мы надта натаміліся, каб ісьці далей без адпачынку.

– Разумней вам было б ня радавацца Жоўтай Пысе, – параіў Глыкс. – Яна ж вас выдасьць, пакажа вас. Цудоўненькія, добранькія хобітсы застануцца зь Сьмеяголем, так? Оркі й іншыя гідкія здані паблізу, такс. Яны бачаць далёка. Заставайцеся, хавайцеся з мною!

Тады ўсе паселі адпачыць ля ўзножжа скалістай сьцяны расколіны. Тут яна была ўжо не вышэйшая ад чалавечага росту, а ўздоўж яе месцамі цягнуліся шырокія пляскатыя палічкі сухога каменю – струмень бег у паглыбленьні пад другою сьцяною. На адной такой палічцы Фрода з Сэмам і прыселі, абапершыся сьпінамі аб камяні. Глыкс жа плёскаўся й шкробся ў рачулцы.

– Трэ крыху пасьнедаць, – прапанаваў Фрода. – Ты галодны, Сьмеяголь? Дзяліцца нам амаль няма чым, але ж мы дамо табе што ёсьць.

Пры слове "галодны" ў Глыксавых блядных вачох успыхнула зялёнае полымя, і яны вырачыліся нават болей за звычайнае зь ягонага хваравітага схуднелага твару. На момант ён нават вярнуўся да былой манеры прамаўляць.

– Мы ззгаладнелыя, таксс, мы ххочамсс, надта хочамсс! Чаго яны ядуць, га? Рыбкусс, ссакавітую рыбкусс, таксс?

I доўгі ягоны язык высунуўся паміж вострымі жоўтымі ікламі, аблізваючы бясколерныя вусны.

– Не, рыбы ў нас няма, – адказаў Фрода. – У нас толькі вось што ёсьць, – ён падняў блінец лембасу, – ды шчэ вада, калі вада тут прыдатная для пітва.

– Таксс, таксс, вада зздатнаясс! Піце яе, піце, пакуль здольныясс. Але ж шшто ж гэта ў іх, мая кашштоўнасьсьць? Гэта мажжліва ссхрамкаць? Яно ссмачнаесс?

Фрода адламіў кавалак блінца й працягнуў Глыксу на лісьце мэларну, бы на сподку. Глыкс нюхнуў ліст, і выраз ягонага твару зьмяніўся: імгненна агіда адбілася на ім і пробліск былой хітрасьці.

– А-а, Сьмеяголь чуе, чуе! Лісты з краіны эльфаў, гы! Яны сьмярдзяць. Сьмеяголь караскаўся на гэныя дрэвы й пасьля ня мог адчысьціць іхні смурод з маіх ручачак, маіх прыгожанькіх ручачак!

Кінуўшы ліст, адшчыкнуў кавалачак ад краю лембасу, пажаваў. І адразу ж сплюнуў, і затросься ад кашлю.

– Вохх! Гы-ых! – выгукнуў, пырскаючы сьлінаю. – Вы хацелі задушыць небараку Сьмеяголя! Гэта попел і пыл, ён ня можа есьці попел і пыл! Ён згаладнее, зусім згаладнее. Але Сьмеяголь сьцерпіць, так, сьцерпіць. Добрыя хобітсы! Сьмеяголь абяцаў. Сьмеяголь будзе гінуць з голаду. Ён ня можа есьці хобіцкую ежу. Ён згіне з голаду. Небарака Сьмеяголь!

– Прабач, – вымавіў Фрода. – У нас болей нічога няма. Мяркую, калі б ты прымусіў сябе зьесьці, нашая ежа была б карысная для цябе. Адылі пакуль што ты не жадаеш нават паспрабаваць. Мо потым усё ж здолееш.

Хобіты дажавалі лембасы ў цішыні. Сэму падумалася, што смак у іх нашмат лепшы, чым цягам апошніх дзён: ад Глыксавых манераў асалода смаку адчулася зноў. Аднак есьці было ня надта ёмка. Бо Глыкс кожную дробку праводзіў вачыма, рыхтык сабака ля абедзеннага стала гаспадара. Напэўна, толькі калі скончылі есьці й пачалі рыхтавацца да адпачынку, ён пераканаўся, што аніякіх ласункаў, якімі не хацелі дзяліцца, хобіты не прыхавалі. Тады адсунуўся прэч і прысеў за некалькі крокаў, скуголячы.

– Спадару, паслухайце! – прашаптаў Сэм, нават і ня надта ціха, бо яго зусім не клапаціла, пачуе Глыкс ці не. – Нам трэ паспаць, але ж не абодвум адначасова, пакуль гэты галодны нягоднік паблізу, абяцаў ён там што ці не абяцаў. Сьмеяголь ён ці Глыкс, мяркую, звычак сваіх умомант ён ня зьменіць. Вы сьпіце, спадару Фрода, а я павартую дый пабуджу вас, калі ўжо вочы ня здолею трымаць расплюшчанымі. Так і будзем па чарзе, як і раней, пакуль ён побач.

– Можа, твая рацыя, Сэме, – згадзіўся Фрода ўголас. – Ён, бясспрэчна, зьмяніўся, але як менавіта й наколькі глыбокая тая зьмена, я яшчэ ня вызначыў. Хоць, калі сур'ёзна, мяркую, баяцца няма патрэбы – пакуль што, ва ўсялякім разе. Аднак трымай варту, калі жадаеш. Дай мне паспаць дзьве гадзіны, ня болей, і тады абудзі.

Такім стомленым быў Фрода, што галава ягоная адразу зьвесілася на грудзі, і ён заснуў, ледзь пасьпеўшы дагаварыць. Глыкс, падавалася, зусім не баяўся болей. Скурчыўся й прыспаў сабе, не зьвяртаючы ўвагі на навакольле. Раз-пораз дыханьне ягонае зь ціхім шыпеньнем вырывалася з-за сьціснутых іклаў, але ж ляжаў Глыкс нібы камень. Праз колькі часу, баючыся, што сам ня вытрымае, слухаючы два сонныя подыхі, Сэм устаў ды ціхенька патыкаў Глыкса. Далоні таго расьціснуліся й уздрыгнулі, але болей Глыкс аніяк не варухнуўся. Сэм нахіліўся й прашаптаў "рыбка" амаль Глыксу ў вуха, але той не адрэагаваў, нават і подых не зьмяніўся.

– Мо й насамрэч сьпіць, – прамармытаў Сэм, пачухаўшы патыліцу. – Калі б я быў такі, як Глыкс, ён у мяне аніколі ўжо не прачнуўся б.

Ён не бязь цяжкасьці адагнаў думкі пра корд ці вяроўку, якія прымроіліся раптам, пайшоў назад і сеў побач з гаспадаром.

Калі прачнуўся, нябёсы над галавою былі цёмныя. Не сьвятлей, а нават цямней, чым падчас сілкаваньня. Сэм ускочыў. Не ў апошнюю чаргу ад уласнага пачуцьця голаду й бадзёрасьці зразумеў: прадрыхнуў увесь дзень, гадзінаў дзевяць сама менш. Фрода яшчэ моцна спаў, лежачы побач, выцягнуўшыся на баку. Да Сэмавай галавы адразу скочыла мноства мянушак ды прыказак з багатай бацькавай скарбніцы, адпаведных выпадку. Аднак падумалася таксама: Фрода меў рацыю – баяцца пакуль што няма чаго. Бо засталіся жывыя, аніхто іх не папрыдушваў.

– Ну, бедны небарака, – вымавіў амаль з спачуваньнем. – Куды ж ён, няшчасны, падзеўся?

– Недалёка, недалёка! – адгукнулася над галавою.

Сэм зірнуўугару й пабачыў цень вялікай Глыксавай галавы й вушэй на фоне вечаровых нябёсаў.

– Гэй, што ты задумаў? – Сэмава падазронасьць вярнулася адразу, як ён пабачыў Глыксаву постаць.

– Сьмеяголь галодны, – паведаміў Глыкс. – Неўзабаве вернецца.

– Зараз жа вярніся. Зараз жа! – выкрыкнуў Сэм. – Гэй, назад!

Аднак Глыкс зьнік. Фрода прачнуўся ад Сэмавага галашэньня й сеў, паціраючы вочы.

– Вітаньні! – вымавіў спрасонак. – Здарылася што? Колькі часу?

– Ня ведаю. Мабыць, надвячорак. I ён зьнік. Сказаў: галодны.

– Не хвалюйся, – суцешыў Фрода. – Тут ужо анічога ня зробіш. Але ён вернецца, пабачыш. Абяцанка яшчэ колькі часу пратрывае. Да таго ж ён не пакіне сваю каштоўнасьць, аніколі.

Фрода гэтаксама ня надта сур'ёзна ўспрыняў вестку пра тое, што яны абодва моцна праспалі дзевяць гадзінаў побач зь вельмі-вельмі галодным і свабодным Глыксам.

– Не давай сабе мянушак, – параіў ён. – Ты быў стомлены, ды, урэшце, усё сталася добра: мы абодва файна адпачылі. А перад намі ж цяжкі шлях, найгоршы з усіх.

– Я пра ежу хвалююся, – сказаў Сэм. – Колькі нам часу спатрэбіцца на нашую справу? А калі зробім, што далей? Гэты хлябец падарожны на нагах трымае найцудоўнейшым чынам, хоць у страўніку ўсё адно вецер сьвішча, як кажуць. Аніякай зьнявагі тым, хто рабіў іх, найфайнейшы выраб, вядома, але мне ён не зусім па нутрыне. Ну ды ладна, але ж справа ў тым, што хлябцоў гэных з кожным днём менее. Паводле майго разьліку, тут тыдні на тры ці каля таго, і тое калі пасы падцягнуць ды зубам цыкаць, так бы мовіць. Мы дагэтуль крыху вальнавата зь імі абыходзіліся, так вось.

– Ня ведаю, колькі часу нам спатрэбіцца каб... каб скончыць гэтую справу. Мы жудасна заблукалі на пагор'і. Мой дарагі Сэмвайз Гэйхад, найлепшы мой сябра, Сэме, даражэнькі мой, сябра зь сяброў, мне падаецца, ня варта пакуль думаць, што здарыцца пасьля. Зрабіць справу, як ты сказаў, – ці шмат у нас надзеі на гэта? А калі зробім – хто ведае, што атрымаецца? Калі Адзіны Пярсьцёнак патрапіць у полымя, а мы будзем побач? Падумай,

Сэме: ці ж спатрэбіцца нам тады хлеб увогуле? Мяркую, не. Калі мы здолеем задаволіць нашыя ногі, каб прынесьлі нас да гары Выраку, і тое добра. А зараз я адчуваю: тое, магчыма, і болей, чым нам пад сілу.

Сэм маўкліва хіснуў галавою. Узяў руку гаспадара й нахіліўся над ёю. Не крануў яе вуснамі, але на яе ўпалі ягоныя сьлёзы. Тады Сэм адвярнуўся, выцер твар рукавом, падняўся дый патэпаў прэч, намагаючыся насьвістваць ды паўтараючы паміж спробамі:

– Дзе ж тая халера падзелася?

Насамрэч няшмат часу мінула, як Глыкс вярнуўся. А вярнуўся ён так ціха, што заўважылі яго, толькі калі ён устаў наўпрост перад хобітамі. Ягоныя пальцы й твар былі запэцканыя чорным глеем. Ён яшчэ жаваў, пырскаў сьлінаю й аблізваўся. Што менавіта ён жаваў, хобіты й уявіць не захацелі.

"Чарвякоў, ці жукоў, ці нешта сьлізкае з нораў, – падумаў Сэм. – Фу, бруд! Ну, няздара, гаротны небарака!"

Глыкс нічога не сказаў, пакуль не напіўся й не памыўся ў струмені. Тады падышоў, аблізваючы вусны.

– Зараз лепей, – паведаміў ён. – Ці адпачылі мы? Ці гатовыя йсьці? Добрыя хобіты, яны так цудоўна спалі. Ужо давяраеце Сьмеяголю? Файна, вельмі файна.

Наступная частка вандроўкі была вельмі падобная да папярэдняй. Рушылі па расколіне, сьцены яе рабіліся ўсё ніжэйшымі, а сама яна – болей спадзістай. На дне траплялася болей глебы і меней камянёў. Неўзабаве краі вышчарбіны сталі не вышэйшымі за звычайны рачны бераг, і рачулка пачала пятляць. Ноч сканчалася, але зоры й месяц зацягнула аблокамі, і пра раніцу вандроўнікі здагадаліся толькі праз шэрае няпэўнае сьвятло, якое распаўзлося па нябёсах.

Золкаю сьвітальнаю гадзінаю сягнулі сканчэньня ручва, чые берагі ўжо сталі ўпрост імшыстымі купінамі. Нарэшце струмень саскочыў з апошняй шчарбатай каменнай прыступкі й зьнік у бурым балотцы. Вакол шамацеў і туркатаў сухі трысьнёг, хоць ветру не адчувалася.

Пааберуч і наперадзе ляжалі багны й дрыгва, цягнуліся пад цёмнымі нябёсамі на поўдзень і на ўсход. Над змрочнымі, смуроднымі азярышчамі клубіліся туманы. Паветра вісела нерухомае, і ад смуроду было цяжка дыхаць. Далёка, амаль на поўдні, чорнай сьцяною аблокаў высіліся горныя сьцены Мордару, нібы плынеючы над пагрозьлівым морам смугі.

Хобіты цяпер апынуліся цалкам у Глыксавай уладзе. Яны ня ведалі й не маглі здагадацца, што перасякаюць толькі паўночны край балатоў, увесь абшар якіх прасьціраўся на поўдзень. Што калі б яны крыху вярнуліся па сваіх жа сьлядох і павярнулі на ўсход, то патрапілі б на цьвёрдыя, хуткія шляхі голай роўнядзі Дагорлад – поля старажытнай бітвы перад Брамаю Мордару. Аднак наўрад ці была якая надзея прайсьці тымі шляхамі, бо на той камяністай пустэчы не было сховішча й яе часьцяком міналі оркі й іншыя ваяры Ворага. Нават і лорыйнскія плашчы не дапамаглі б укрыцца.

– Куды ж мы накіруемся зараз, Сьмеяголе? – спытаў Фрода. – Мы абавязкова мусім перасякаць гэтую смуродную дрыгву?

– Не, зусім не, – адказаў той. – Не, калі хобіты жадаюць па-сапраўднаму хутка сягнуць чорных гор ды пабачыць яго. Крыху назад, крыху абысьці, – ягоная схуднелая рука махнула на паўночны ўсход, – і патрапіце на халодныя, цьвярдыя дарожкі проста да самых брамаў ягонай краіны. Процьма ягонага народцу там чакае гасьцей і надта парадуецца, калі даставіць іх да яго. Такс, таксс! Ягонае Вока ўвесь час туды й пазірае. Там яно й злавіла Сьмеяголя, даўно, вельмі даўно. – Глыкс здрыгануўся. – Але Сьмеяголь з тых часоў навучыўся карыстацца вачыма, таксс, карыстацца вачыма й носам. Я ведаю іншыя шляхі. Цяжэйшыя, не такія хуткія, але ж лепшыя, калі не жадаеце, каб ён пабачыў. Хадзіце за Сьмеяголем! Ён правядзе вас праз багны, праз туманы, добрыя густыя туманы. Ідзіце асьцярожна за Сьмеяголем і, можа, пройдзеце доўгі-доўгі шлях да таго, як ён зловіць і вас, таксс, мажліва, таксс.

Ужо распачаўся дзень. Распалілася сумная, бязьветраная раніца, і балотавы смурод павіс цяжкімі, шчыльнымі аблокамі. Аніводны сонечны прамень не працяў нізкае покрыва хмараў, і Глыкс чамусьці захацеў прайсьці яшчэ колькі. Таму пасьля кароткага адпачынку рушылі зноў і неўзабаве цалкам згубіліся ў маўклівым засмужаным сусьвеце, адрэзаныя ад усяго, ня бачачы ані пагор'я, якое пакінулі, ані гор, да якіх імкнуліся. Крочылі павольна, ланцужком: Глыкс, Сэм і за імі Фрода.

Той быў стомлены болей за ўсіх і, хоць перасоўваліся зусім ня хутка, часта адставаў. Хобіты неўзабаве высьветлілі, што бачная ад гор роўная аднастайная багна – насамрэч бясконцы лябірынт азёрцаў, хлюпкай дрыгвы й пакручастых, часам ледзь бачных пратокаў. Сярод іх спраўны пагляд і асьцярожная нага маглі знайсьці апору й праход. Глыкс, безумоўна, валодаў і такім паглядам, і такой нагой. Галава ягоная на доўгай шыі ўвесь час матлялася з боку ў бок. Ён прынюхваўся й няспынна мармытаў пад нос. Час ад часу падымаў руку, загадваючы хобітам спыніцца, а сам паціху прасоўваўся наперад, скурчыўшыся, правяраючы глебу перад сабою пальцамі рук ці ног або ўпрост прыслухоўваючыся, прыклаўшы адно вуха да зямлі.

Нудотная была вандроўка й стамляльная. Халодная, воглая зіма яшчэ валодала гэтым забытым краем. Адзінай яркай плямай у відарысе зьзяла зялёная цьвіль на цёмнай бруднай паверхні калюжынаў і азёркаў. Мёртвая трава й гнілыя чараты тырчэлі скрозь туманы дранымі прывідамі даўно прамінулага лета.

Цягам дня крыху пасьвятлела, туманы прыўзьняліся, патанчэлі й зрабіліся больш празрыстымі. Далёка ў вышыні, па-над гнілізною й выпарэньнямі зямлі, кацілася залатое сонейка ў прыгожым каралеўстве над паверхняю аблокаў, але ўнізе, пад імі, рысаваўся адно толькі бледны ягоны прывід, пазбаўлены цеплыні й фарбаў. Але нават ад такога слабога нагадваньня пра сонца Глыкс крывіўся й уздрыгваў. Нарэшце спыніўся, і вандроўнікі адпачылі, сьціснуўшыся, нібыта маленькія зьвяркі, якія хаваюцца ад паляўнічых, ля краю густых зарасьцяў вялікага рудога чароцішча. Цішыня вісела паўнюткая, толькі рыпелі зьлёгку, калыхаючыся, кранаючы адна адну, пустыя безнасенныя верхавіны чароцінаў дый паламаныя ліставіны паскрыготвалі на няўлоўным ветрыку, якога хобіты нават не адчувалі.

– Ані птушкі, – вымавіў Сэм сумна.

– Не, няма птушакс, – пацьвердзіў Глыкс. – Цудоўных птушакс! – ён аблізнуўся. – Няма птушакс. Зьмеюкі, чарвякі, усялякае кузурства ў лужынах. Мноства пачварак, гідкіхх, гідкіх пачварак. А птушаксс няма, – ён сумна ўздыхнуў.

Сэм зірнуў на яго з агідаю.

Гэтак сканаў трэці дзень іхняй вандроўкі з Глыксам. Яшчэ да таго, як у шчасьлівейшых мясьцінах зьвечарэла, падарожнікі рушылі зноўку, брылі й брылі, прыпыняючыся ўсяго на некалькі хвілінаў. I тое не для адпачынку, а праз тое, што Глыкс, хоць і ішоў асьцярожна, сам часьцяком ня мог адшукаць праходу. Бо знаходзіліся ўжо ў самым сэрцы Мерцьвяковых багнаў і было цёмна.

Хобіты крочылі павольна, нахіляючыся, трымаючыся блізка адзін да аднога, уважліва паўтараючы ўсе Глыксавы рухі. Багны трапляліся больш вільготныя, неабсяжныя прасторы займала зусім гразкая застойлая дрыгва, і ўсё цяжэй адшуквалася месца, дзе нага не правальвалася б у булькотлівы глей. Добра, што вандроўнікі ня мелі цяжару паклады й самі былі лёгкія, а тое наўрад ці здолелі б прайсьці.

Цемра ж спусьцілася апраметная: нават самое паветра падавалася чорным і зь цяжкасьцю лілося ў ноздры. Калі зьявіліся агеньчыкі, Сэм пацёр вочы – падумаў, што паціху вар'яцее. Першы заўважыў краем левага вока – прывід бляклага зьзяньня, які адразу ж згас. Але неўзабаве запаліліся й новыя. Некаторыя – рыхтык цьмяны зіхоткі дым, іншыя – бы туманнае полымя, што бліскае над нябачнымі сьвечачкамі, а тут і там уздымаліся прасьціны прывіднага сьвятла, разгорнутыя нябачнымі рукамі. Аднак аніводны з Сэмавых спадарожнікаў ня вымавіў ані слова.

Нарэшце Сэм ня вытрываў.

– Што гэта, Глыкс? – спытаў шэптам. – Ну, агеньчыкі гэныя? Яны паўсюль вакол. Ці мы ў пастцы, абкружаныя?

Глыкс зірнуў угару. Перад ім разьвіналася прастора цёмнай вады, і ён поўзаў па зямлі, шукаючы шлях, мацаючы тут і там.

– Так, яны паўсюль навокал, – прашаптаў ён. – Падманныя агеньчыкі. Сьвечачкі мерцьвякоў, такс, такс. Не зьвяртай на іх увагі! Не глядзі на іх! Ня йдзі да іх! Дзе гаспадар?

Сэм азірнуўся й пабачыў, што Фрода зноў адстаў, нават зьнік з погляду. Сэм сунуўся назад, у цемру, не наважваючыся рушыць далёка ці паклікаць гучней, чым шэптам. Зьнянацку натыкнуўся на Фрода, які стаяў задумліва, пазіраючы на блядныя агеньчыкі. Ягоныя рукі бязвольна зьвісалі па бакох. Зь іх капалі вада й глей.

– Хадзем, спадару Фрода! – пагукаў Сэм. – Не глядзіце на іх! Глыкс казаў: нельга глядзець! Лепей пасьпяшаймася за ім дый уберамося з гэнага клятага месца як мага хутчэй!

– Добра, – пагадзіўся Фрода, быццам абуджаючыся. – Я йду. Рушым!

Сьпяшаючыся, Сэм зачапіўся нагою за нейкі стары корань ці купіну й паваліўся цяжка, выставіўшы рукі. Тыя глыбока ўвайшлі ў ліпкі глей, так што твар хобітаў амаль сутыкнуўся з паверхняю цёмнай лужыны. Пачулася слабое шыпеньне, пайшоў ванітны смурод, агеньчыкі задрыжэлі, заскакалі, закружлялі навокал. На момант вада перад вачыма зрабілася нібы вакном зь цьмяным шклом, і Сэм у яго зазірнуў. А тады, выдраўшы рукі з багны, ускочыў ды залямантаваў у жаху:

– Там мёртвыя, мёртвыя твары ў вадзе! Мёртвыя твары!

Глыкс засьмяяўся.

– Ну дык Мерцьвяковыя багны, гэткае ж іхняе мяно, таксс! – хіхікнуў ён. – Не глядзі, калі сьвечачкі запаленыя, не глядзі.

– Хто яны? Што яны? – Сэм здрыгануўся, паварочваючыся да Фрода, які стаяў адразу за ім.

– Ня ведаю, – адказаў Фрода летуценным голасам. – Я таксама бачыў іх. Яны ляжаць па ўсіх азярцах, белатварыя, глыбока-глыбока пад цьмянаю вадою. Я бачыў іх: жорсткія абліччы, суворыя, шляхетныя й сумныя. Мноства твараў ганарлівых і сьветлых, і трава ўплялася ў срэбныя валасы. Але ж усё нежывое, усё гнілое, усё нячыстае. Усе зьзяюць ліхім сьвятлом, – Фрода прыкрыў вочы даланёю. – Я ня ведаю, хто яны, але, падалося, там людзі, і эльфы, і оркі побач.

– Такс, такс, – пацьвердзіў Глыкс. – Усе памерлыя, усе струпехлыя. Эльфы, і людзі, і оркі. Мерцьвяковыя багны. Шмат часу таму была вялікая бітва, такс казалі Сьмеяголю, калі ён быў малады. Калі я быў малады – яшчэ да маёй каштоўнасьці. Найвялікшая зь бітваў. Высокія людзі з даўгімі мечамі, жудасныя эльфы й оркі лямантавалі. Яны біліся днямі й месяцамі перад Чорнай Брамай. А багны растуць, растуць, паглынулі магілкі, дрыгва заўжды паўзе, расьце.

– Але ж гэнае адбылося болей за эпоху таму! – усклікнуў Сэм. – Памерлых тут насамрэч ня можа быць! Ці гэта якое чараўніцтва краю Ценю?

– Хто ведае? Сьмеяголь ня ведае, – адказаў Глыкс. – Да іх не дацягнесься, іх не кранеш. Мы спрабавалі калісьсьці, такс, мая кашштоўнасьсьць. Толькі абрысы, толькі бачыць, а не крануць. Не, мая кашштоўнасьсьць! Усе памерлыя.

Сэм глянуў на яго змрочна й здрыгануўся зноў, уявіўшы, навошта Сьмеяголь дабіраўся да іх.

– Ну, я болей іх бачыць не жадаю. Аніколі! Ці ня час нам падняцца й рушыць далей?

– Такс, такс, – згадзіўся Сьмеяголь. – Але павольна, вельмі павольна. Вельмі асьцярожненька! Альбо хобіты загразнуць ды далучацца да мерцьвякоў, дый сабе па маленечкай сьвечачцы запаляць. Ідзьце за Сьмеяголем! Не глядзіце на агеньчыкі!

Ён адпоўз направа, шукаючы абыход вакол возера. Хобіты пасьпяшаліся за ім, часта дапамагаючы сабе рукамі, як і ён. Сэм падумаў: "Калі гэткае працягнецца яшчэ колькі часу, будзе нас радком тры кашштоўныя цудоўныя глыксы".

Нарэшце сягнулі канца чорнага возера й перасеклі ягоны край – то паўзком, то скокам з адной здраднай і ненадзейнай купіны на іншую. Часьцяком зрываліся, крочылі ў ваду ці падалі ў яе, выставіўшы рукі, гнюсную, бы з гнілога адстоішча, пакуль з ног да галавы не пакрыліся мярзотным глеем і не засьмярдзелі адзін аднаму невыносна.

Ноч сканчалася, калі зноў выбраліся на цьвёрдую глебу. Глыкс шыпеў ды прышэптваў сабе пад нос, але ж быў відавочна задаволены: нейкім таемным чынам, дзівоснай сумесьсю пачуцьцяў, паху, незвычайнай памяцьцю на начныя абрысы рэчаў ён згадаў і дакладна вызначыў, куды зараз патрапілі, і быў упэўнены ў далейшым шляху.

– Зараз рушым! – абвесьціў ён. – Добрыя хобітсы! Адважныя хобітсы! Вельмі, вельмі стомленыя, вядома, дык і мы таксама, мая кашштоўнасьсьць, мы ўсе. Аднак мы мусім зьвесьці гаспадара ад хітрых агеньчыкаў, таксс, мусьсім.

З тымі словамі патэпаў зноўку, амаль рысцою патрухаў па доўгім праходзе паміж высокімі чарацінамі, і хобіты паклыпалі за ім з усім магчымым спрытам. Але неўзабаве прыпыніўся зьнянацку дый уцягнуў паветра падазрона, шыпячы, быццам нешта яго занепакоіла ці ён зноў зь нечага раззлаваўся.

– Што такое? – прабурчэў Сэм, не зразумеўшы, да чаго прынюхваецца Глыкс. – Навошта прынюхвацца? Смурод тут мяне амаль з ног валіць, нават калі й ноздры затыкнуць. Ад цябе смурод, і ад спадара. Усё гэнае месца – суцэльны смурод!

– Такс, такс, і ад Сэма смурод! – адказаў Глыкс. – Небарака Глыкс чуе й церпіць. Дапамагае добраму пану. Але ж тое няйстотна. Паветра рухаецца, надвор'е мяняецца. Сьмеяголь адчувае, Сьмеяголь прадчувае нядобрае.

Ён сунуўся зноў, але трывога ягоная ўсё расла, і ўсё часьцей ён заміраў, цалкам выпростваючыся, паварочваючыся, выцягваючы шыю на поўдзень і на ўсход. Пэўны час хобіты ня чулі й не адчувалі, што турбуе яго. Тады раптоўна ўсе ўтрох спыніліся, здранцьвеўшы, прыслухоўваючыся. Фрода з Сэмам падалося, што чуюць здалёку танюткі, пранізьлівы, жорсткі й жаласьлівы лямант. Яны ўздрыгнулі. І ў той самы момант адчулі рух паветра, надта халоднага. Стаялі, намагаючыся ўчуць, – і здалёк наляцеў шум, рыхтык вецер. Туманныя агеньчыкі задрыжэлі, выцьвілі й зьніклі.

Глыкс ня рухаўся. Стаяў, дрыжэў, мармытаў пад нос, пакуль вецер навалаю не наляцеў на іх, зь сьвістам ды выцьцём пранёсься над багнамі. Ноч разьясьнілася дастаткова, каб падарожнікі маглі напалову пабачыць, напалову дамаляваць у розуме вычварныя пасмы туману, што віліся й курчыліся, перакатваючыся міма вандроўнікаў, мкнучы прэч. А ўгары разыходзіліся, развальваліся на часткі аблокі – і тады высока на поўдні паказаўся скрозь кучы плыннага хмарнага сьмецьця месяц.

На момант ён узрадаваў хобіцкія сэрцы, але ж Глыкс скурчыўся, праклінаючы шэптам Белую Пысу. А тады Фрода з Сэмам, пазіраючы на нябёсы, глыбока ўдыхаючы сьвежае паветра, пабачылі яго: маленькае воблачка, што хутка струменіла ад клятых гор, чорны цень, выпушчаны з Мордару, велізарную, злавесную крылатую постаць. Яна перасекла твар месяца й зь сьмяротным енкам панеслася на захад, перагнаўшы вецер у ліхім лёце.

Хобіты пападалі ніцма, курчачыся й трапечучы на халоднай зямлі. А цень вусьцішы павярнуў над імі, вярнуўся, зараз летучы нізка, проста над падарожнікамі, разганяючы дрыгвяны смурод жудаснымі крыламі. I зьнік, адляцеў назад, у Мордар, з хуткасьцю Саўронавага шаленства, і тады завыў вецер, зрабіўшы Мерцьвяковыя багны голымі й бляклымі. Голую пустэчу да самых пагрозьлівых гор заліло зыркае месяцовае сьвятло.

Фрода з Сэмам падняліся, паціраючы вочы, – нібы малыя, абуджаныя ад начных жахаў, убачылі навокал звычайную нястрашную ноч. А Глыкс ляжаў, бы аглушаны. Яго раскатурхалі не бязь цяжкасьцяў, і некаторы час ён нават не паказваў твару, стаяў на каленях, утыкнуўшыся локцямі ў глебу й прыкрыўшы галаву вялікімі пляскатымі далоньмі.

– Прывіды! – енчыў ён. – Прывіды на крылах! Каштоўнасьць – іх гаспадар. Яны бачаць усё, усё! Анічога не схаваецца ад іх! Праклён на Белую Пысу! Яны ўсё распавядуць яму, усё! Ён бачыць, ён ведае! Вох, глыксс, глыксс, глыкссс!

I ён ня ўстаў, і не варухнуўся, пакуль месяц не схаваўся на захадзе, не зайшоў за Тол Брандыр.

З таго часу Сэму падалося, што ў Глыксе ізноўку адбыліся зьмены. Той паддобрываўся нават болей за ранейшае, але Сэма зьдзіўлялі ягоныя дзіўнаватыя позіркі, асабліва ў бок Фрода. I ўсё часьцей Глыкс вяртаўся да старой манеры размаўляць. Сэму й яшчэ дадалося клопату: Фрода, падавалася, стаміўся да поўнага зьнясіленьня. Сябра анічога не казаў. Увогуле амаль не размаўляў, але ж ішоў так, нібыта цягнуў вялікую пакладу, вага якой усё павялічвалася, і крочыў усё павольней, ледзь перасоўваючы ногі, так што часьцяком Сэму даводзілася прасіць Глыкса, каб затрымаўся й пачакаў гаспадара.

Насамрэч, з кожным крокам да Мордару Фрода адчуваў, што пярсьцёнак на ланцугу вакол шыі цяжэе. Цяпер ён выдаваў на сапраўдную пакладу, якая хіліла шыю да зямлі. Але ж нашмат болей яго турбавала Вока – так ён назваў гэтае сваё пачуцьцё. Ня толькі цяжар пярсьцёнка прымушаў яго прыкрывацца й нахіляцца ідучы. Гэта было Вока: расло жудаснае адчуваньне варожай волі, якая зь неверагоднай сілаю працінае цені й аблокі, зямлю й целы й прагне пабачыць, адкрыць. Прыціснуць, зьнерухоміць страшным позіркам – бездапаможнага, безабароннага. Такімі танюткімі, такімі зыбкімі й хліпкімі зрабіліся сьцены, якія яшчэ адгароджвалі ад яго. Фрода дакладна ведаў крыніцу гэтай волі й моцы – так і з заплюшчанымі вачыма зыркім днём можна адчуць, у якім баку сонца. Цяпер Фрода глядзеў проста на яго, і ягоная сьпякота сьціскала Фродаў розум.

Глыкс, напэўна, адчуваў нешта накшталт таго. Але што адбывалася ў ягоным зьнявечаным сэрцы паміж ціскам Вока, прагай блізкага пярсьцёнка й прыніжальным абяцаньнем, зробленым напалову ад страху перад халоднай стальлю ляза, – хобіты здагадацца не маглі. Фрода пра тое й ня думаў. А Сэма турбаваў найперш стан сябра, і ён амаль не зьвяртаў увагі на цьмяныя прадчуваньні. Зараз ён крочыў за сьпінаю Фрода, уважліва назіраючы за кожным ягоным рухам, падтрымліваючы, калі той спатыкаўся, і намагаючыся падбадзёрыць няўклюдымі словамі.

Калі нарэшце надышоў дзень, хобіты падзівіліся, наколькі наблізіліся горы. Паветра стала халаднейшым і ясьнейшым, і хоць далёкія злавесныя сьцены Мордару болей не былі пагрозьлівай хмарай на даляглядзе, яны чорнымі вежамі грувасьціліся за пустэчай. Багны сканчаліся, пераходзілі ў ссохлыя тарфянікі й шырокія роўнядзі ссохлага, патрэсканага глею. Мясьціны наперадзе падымаліся доўгімі некрутымі схіламі, голымі й пустымі, да запустэчаньня ля Саўронавай брамы.

Пакуль цягнуўся шэры дзень, вандроўнікі туліліся пад чорным валуном, нібы чарвякі, курчачыся, баючыся, што крылатая вусьціш зноў залунае над галовамі, угледзіць, вышукае іх жорсткімі вачыма. Суцэльным жахам была гэтая вандроўка, і аніводнага сьветлага моманту ня ўзгадвалася ў ёй. А мкнулі ж у жах яшчэ горшы. Яшчэ дзьве ночы прабіраліся бязь сьцежак і дарог па пустэчы. Падавалася, самое паветра зрабілася жорсткім, напоўнілася горкім смуродам, ад якога перахоплівала дых і перасыхала ў роце.

Нарэшце на пятую раніцу ад пачатку вандроўкі з Глыксам спыніліся зноў. Наперадзе, змрочныя ў ранішнім сьвятле, утыкаліся ў дах з хмараў і дыму неабсяжныя горы. Ля іх узножжаў кучамі грувасьціліся вялізарныя скалы й няроўныя, крывыя, ламаныя пагоркі. Да найбліжэйшага заставалася ўсяго з тузін вёрстаў. Фрода азірнуўся ў жаху. Хоць страшнымі былі Мерцьвяковыя багны й ссохлыя землі за імі, аднак значна больш вусьцішнай і агіднай паўставала краіна, якую новы дзень павольна вымалёўваў перад ягонымі вачыма. Нават у дрыгву мёртвых твараў мог прыйсьці нейкі прывідны водгук вясны й сьвежай зеляніны, але сюды аніколі ўжо не завітаюць ані вясна, ані лета. Тут не жыло анічога, нават цьвіль, якая харчуецца памерлым ды гнілым. Ямы запаўняў попел ды сьлізкі глей, бялява-шэры, быццам горы вырыгалі бруд сваіх вантробаў перад сабою. Грувасьціліся кучы пакрышанага, паколатага каменю, бясконцымі шэрагамі стаялі купіны апаленай, атручанай зямлі – як нечы зьдзек з могілак. Нават і дзённае сьвятло, падавалася, неахвотна адкрывала такое вачам.

Хобіты сягнулі пустэчы ля Брамы Мордару – помніку жорсткай, чорнай працы ягоных рабоў, які трывацьме, калі скасуюцца ўсе іхнія мэты й намеры, – помніку апаганенай, забітай назаўсёды, зьмярцьвелай зямлі. Хіба толькі Вялікае мора калі-небудзь прыйдзе сюды, змые, схавае пад хвалямі й у памяці.

– Мяне ванітуе, – вымавіў Сэм.

Фрода маўчаў.

Колькі часу стаялі ля ўскрайку, нібы засынаючы ў прадчуваньні жуды, якая трымае сябе ад глыбейшага сну, хоць і ведаючы – раніца дасяжная толькі празь цень. Пасьвятлела. Яміны й атрутныя кучы нарысаваліся з жахлівай выразнасьцю. Сонца ўзьнялося высока, плынеючы сярод аблокаў і доўгіх языкоў дыму, але нават ягонае сьвятло падавалася брудным. Хобітаў яно ня радавала, бо было для іх варожым, адкрывала іхнюю бездапаможнасьць – маленькіх пісклявых зданяў, што бадзяюцца па сьметніку Чорнага Ўладара.

Надта стомленыя для таго, каб ісьці далей, падарожнікі шукалі месца для адпачынку. Колькі часу моўчкі праседзелі ў цені вялікай кучы шляку, але адтуль высочваўся горкі, удушлівы дым, ад якога перахоплівала дыханьне. Глыкс ня вытрымаў першы. Мармычучы лаянкі й адхаркваючыся, узьняўся ды, не зірнуўшы на хобітаў, не сказаўшы ані слова, папоўз на кукішках прэч. Фрода з Сэмам папаўзьлі за ім, пакуль не далезьлі да шырокай, амаль круглай яміны з высокім заходнім краем. Халодная яна была й агідная, з бруднай лужынай алеістага, шматкаляровага глею на дне. У гэтай мярзотнай дзірцы яны й схаваліся, спадзеючыся там укрыцца ад позірку Вока.

Дзень цягнуўся нудотна. Катавала смага, але выпілі зь біклажак усяго па некалькі кропляў. Апошні раз папаўнялі ваду ў цясьніне перад балатамі. Зараз яна згадвалася як месца надзіва прыгожае й спакойнае. Варту трымалі на чарзе. Спачатку з-за вялікай стомы аніводны ня мог заснуць. Аднак калі сонца пакацілася ўніз, караскаючыся за вялікую нетаропкую хмару, Сэм задрамаў. Фрода ж чуваў. Ляжаў на сьпіне на схіле яміны, але тое не палягчала адчуваньня цяжару. Паглядаў у пярэстыя ад дыму нябёсы й трызьніў дзівосных прывідаў, цьмяныя абрысы вершнікаў, твары з мінулага. Ужо й не заўважаў, колькі прайшло часу, трываючы між сном й яваю, пакуль забыцьцё не адолела яго.

Сэм прачнуўся зьнянацку й пабачыў – вечарэе. Яму падалося: Фрода кліча. Але той ня мог клікаць, бо спаў і ўва сьне сасьлізнуў амаль на дно яміны. Глыкс сядзеў побач. На момант Сэм падумаў: ён будзіць Фрода. Тады пабачыў: не, ня так. Глыкс размаўляў сам з сабою. Сьмеяголь у ім спрачаўся зь нечым іншым, што вымаўляла словы тым самым голасам, але рабіла яго пісклявым і шыпячым. I, адпаведна галасам, вочы ягоныя зьзялі то блядным, то зялёным сьвятлом.

– Сьмеяголь абяцаў, – казаў першы голас.

– Таксс, таксс, мая кашштоўнасьсьць, – згаджаўся другі, – мы абяцалісс, абяцалісс выратаваць нашшую кашштоўнасьць, ня даць яму завалодаць ёю – аніколісс! Але яна йдзе проста да яго, бліжэй з кожным крокамсс! Цікава, шшто хобітсс зробіць зь ёю, нам цікавасс, таксс?

– Я ня ведаю. Што ж я магу зрабіць? Яна ў гаспадара. Сьмеяголь паабяцаў дапамагчы гаспадару.

– Таксс, таксс, дапамагчы гасспадару – гасспадару кашштоўнасьсьці! Але ж калі мы зробімся яе гасспадарамі, мы здолеем дапамагчы ссабе ссамім, таксс, і сстрымаць абяцанак.

– Дык Сьмеяголь жа абяцаў паводзіць сябе файна, вельмі слушна. Бо ж хобітс добры! Ён зьняў жорсткую вяроўку з нагі Сьмеяголя. Ён па-добраму размаўляў з мною.

– Файна, файна, таксс? Дык будзьма ж файнымісс, бы рыбачка файнымісс, ссалодкі мой, аджа да ссаміхх ссябе!

– Але ж абяцаньне трымае сама каштоўнасьць! – запярэчыў голас Сьмеяголя.

– Тады возьмем яесс, – сьцьвердзіў рашуча другі голас, – і ссамі будзем трымаць! Тады сстанем гаспадарысс, глыксс! Тады другі хобіттсс, гідкі, недаверлівы хобітсс, будзе поўзаць перад намісс, таксс, глыксс!

– А як жа добры хобітс?

– Не, не – калі гэта насс не задаволіць! Аднак ён жа Торбінсс, мая кашштоўнасьсьць, Торбінсс. Торбінсс скраў яе. Знайшшоў яе й не ссказаў анічогасс, анічогасс! Ненавіссныя Торбінссы!

– Не, ня гэты Торбінс!

– Усьсе Торбінсссы! Усьсе, ххто трымае кашштоўнасьсьць! Мы мусьсім забраць яе!

– Але ж ён убачыць, ён даведаецца. Ён забярэ яе ад нас!

– Ён ужо бачыць. Ужо ведае. Ён чуў, як мы давалі дурныя абяцанкісс, – ссупраць ягонага загадусс, таксс. Мы мусьсім забраць яе. Прывіды шшукаюць. Мусім забраць.

– Не для яго!

– Не, ссалодкі мой. Бачышш, мая кашштоўнасьсьць, – калі мы завалодаем ёю, тады здолеем уцячы, нават ад яго, таксс? Мажжліва, вырасьсьцем магутныя, магутней за прывідаў. Уладар Сьсьмеяголь? Глыксс Найвялікшшы! Глыксс з Глыкссаў! Будзем есьсьці рыбку тройчы на дні, сьсьвежую рыбку наўпрост з мора. Найкашштоўнейшшы Глыксс! Мусьсім забраць яе! Мы ххочам яе, ххочам, ххочамсс!

– Але ж іх два. Яны абудзяцца хутка й заб'юць нас! – праенчыў Сьмеяголь, нібы апошнім намаганьнем. – Ня зараз. Яшчэ не!

– Мы хочам яесс! Аднак, – і тут настала доўгая паўза, быццам Глыкс задумаўся, абуджаючы нешта новае з свайго розуму. – Яшчэ не, таксс? Верагодна, таксс. Яна можа дапамагчы намсс. Яна можа, таксс!

– Не, не. Толькі не туды! – завішчэў Сьмеяголь.

– Таксс! Мы ххочам яе! Мы ххочамсс!

I кожны раз, калі прамаўляў іншы, пісклявы голас, доўгая Глыксава рука павольна цягнулася да Фрода, і кожны раз рыўком адсоўвалася, здрыгануўшыся, калі прамаўляў Сьмеяголь. Урэшце абедзьве рукі з дрыжачымі, скіпцюранымі пальцамі палезьлі да Фродавай шыі.

Сэм колькі часу ляжаў нерухома, захоплены жудаснаю спрэчкаю, але ж назіраючы за кожным рухам Глыкса з-пад прыкрытых павекаў. Простаму Сэмаваму розуму раней звычайны Глыксаў голад, жаданьне зжэрці хобітаў, падаваўся галоўнай пагрозай. Зараз зразумеў: зусім ня так. Глыкс адчуваў жудасны поцяг пярсьцёнка. "Ён" – гэта Чорны Ўладар, без сумневаў, але ж Сэм дзівіўся: хто такая "яна"? Напэўна, нехта з кола вусьцішных знаёмцаў, якімі малы паскуднік абзавёўся падчас бадзяньняў. Неўзабаве стала не да разважаньняў, таму што рэчы зайшлі надта далёка й ужо рабіліся небясьпечнымі. Хоць ногі й рукі хобіта нібы зацяклі сьвінцом, ён, напружыўшыся, прымусіў сябе сесьці. Дый здагадаўся трымаць асьцярожнасьць і не выказваць, што падслухаў спрэчку. Выдыхнуў гучна, пазяхнуў, ледзь ня вывіхнуўшы сківіцу. I тады спытаў сонна:

– Колькі часу цяпер?

Глыкс выдзьмуў доўгае шыпеньне скрозь зубы. Прыўзьняўся на момант, напружаны, пагрозьлівы, а тады абмяк, упаў на кукішкі й папоўз да краю яміны.

– Добрыя хобітссы! Добры Ссэме! – заскуголіў ён. – Ссанлівыя ссонькі, таксс! Пакінулі добрага Сьсьмеяголя вартаваць. Але ж вечарэе, змрок ужо блізка. Часс ісьсьці!

"Сама час, – падумаў Сэм. – І час нашага разьвітаньня таксама".

Але тут жа прамільгнула думка: мо Глыкс бяздоглядны больш небясьпечны, чым Глыкс, які рушыць побач, перад вачыма.

"Трасца на яго! – прамармытаў Сэм. – Каб ён косткай задавіўся!"

Пакульгаў па яміне да гаспадара й абудзіў яго.

Дзівосна, але Фрода пачуваўся ўзбадзёраным. Марыў у сьне. Змрочны цень мінуў, і сярод краю хваробы й няшчасьця яго наведаў добры сон. Ад яго анічога не засталося ў памяці, аднак з-за яго Фрода адчуваў задаволенасьць, і на сэрцы палягчэла. Цяжар нібыта зьменшыўся. А Глыкс павітаў хобіта з шчанячай радасьцю. Ён хіхікаў ды мармытаў няспынна, храбусьцеў доўгімі пальцамі й поўзаў ля Фродавых каленяў. Фрода ўсьміхнуўся яму.

– Хадзем! – вымавіў ён. – Ты вёў нас дакладна й умела. Неўзабаве канец тваёй службы. Давядзі нас да брамы. Далей я не прашу цябе йсьці. Давядзі нас да брамы, а там ідзі куды пажадаеш, толькі не да нашых ворагаў.

– Да брамы, таксс? – правішчэў Глыкс, падаючыся напалоханым ды зьдзіўленым. – Да брамы, кажа гасспадар! Таксс, кажа ён. А добры Сьмеяголь робіць, як пан кажа, таксс! Але ж калі мы наблізімсься, мо пан пабачыць лепей, пабачыць тадысс! Яна ліхая, яна зусьсім нядобрая, тая брамасс! Не, несс!

– Досыць, – буркнуў Сэм. – Хадзем.

У змроку вандроўнікі выбраліся зь ямы й павольна пакрочылі па мёртвай зямлі. Далёка не прайшлі, калі іх зноў дагнаў жах – той самы, які адчулі, калі крылаты цень пранесься над багнамі. Тады пападалі на смуродную зямлю, хаваючыся, але ў нудотным змроку над галавою не пабачылі анічога. Неўзабаве пагроза мінула, пранеслася высока, можа сьпяшаючыся па якой патрэбе Барад-дуру. Хутка Глыкс устаў дый ізноў папоўз наперад, мырмычучы й уздрыгваючы.

Недзе праз гадзіну пасьля поўначы жах напаткаў іх трэці раз. Аднак зараз падаваўся больш аддаленым, бы зь вялізнай вышыні, дзе над аблокамі імчаў на захад крылаты вястун Мордару. Глыкс, аднак, упрост здранцьвеў ад страху й пераканаўся, што іх заўважылі, што на іх ужо палююць.

– Тры разы! – праенчыў ён. – Тры разы – гэта ўжо дакладна. Яны чуюць, што мы тут, яны чуюць кашштоўнасьсьць. Кашштоўнасьць – іхні гаспадар. Мы ня можам ісьці далей да брамы. Гэта бесскарыссна, бескарыссна!

Просьбы й добрыя словы не дапамаглі. Толькі калі Фрода загадаў раззлавана дый паклаў руку на цаўё меча, тады Глыкс узьняўся. I зарычаў пры тым, што пабіты сабака.

Так і клыпалі да канца ночы, стаміліся ўшчэнт і да пачатку другога дня брылі, пахіліўшы галовы, ня бачачы й ня чуючы анічога, апрача сьвісту ветру ў вушах.

3. Чорная Брама зачыненая

Яшчэ да ранку падарожжа сягнула мэты. Шлях у Мордар, дрыгва й балаты засталіся за сьпінамі. Перад вандроўнікамі, чорныя пад бляклымі нябёсамі, узьняліся пагрозьлівыя галовы магутных гор.

Захад Мордару прыкрываўся змрочным хрыбтом Эфэл Дуату, гарамі Ценю, а поўнач – раскрышанымі крывымі пікамі ды рванымі хрыбтамі Эрэд Літуі, шэрымі, бы попел. Былі яны часткамі адной вялізнай сьцяны, што адгароджвала журботныя роўнядзі Літладу й Гаргарату ды горка-салёнае возера Нурнен пасярод іх, а злучаючыся, выкідвала на поўнач доўгія адгор'і, паміж якімі ляжала глыбокая даліна. Называлася яна Кірыт Гаргар, перавал Прывідаў, – уваход у краіну Ворага. Высачэзныя скалы грувасьціліся па абодвух яе баках, а ля рыгва, прасунутыя на поўнач, узвышаліся дзьве вялізныя чорныя голыя стромы. На іх стаялі іклы Мордару – пара высокіх моцных вежаў. У даўно прамінулыя дні пабудавалі іх людзі Гондару: у часіну сваёй магутнасьці й вялікага гонару, пасьля зрынаньня Саўрона й ягоных уцёкаў, каб ня здолеў ён вярнуцца да былога валадарства. Але ж моц Гондару марнела, варта згубіла пільнасьць, і шмат гадоў вежы стаялі пустыя, пакінутыя. Тады Саўрон вярнуўся. Вежы, што ўжо развальваліся ад занядбаньня, былі адрамантаваныя, напоўненыя зброяй, населеныя заўжды пільнымі гарнізонамі. Суворыя вежы пазіралі на поўнач, на захад, на ўсход чорнымі праваламі вартавых вокнаў, і з кожнага вакна заўжды цікавалі нядрэмныя вочы.

У рыгве цясьніны ад гары да гары Ўладар Мордару ўзьвёў мур. У ім зеўрала адзіная жалезная брама, над ёю па сьцяне няспынна крочылі вартаўнікі. А горы паабапал былі сьпярэшчаныя скляпеньнямі й дзіркамі. Там хавалася войска оркаў, гатовых на загад, бы чорныя мурашкі, кінуцца вонкі на вайну. Аніхто ня мог прабрацца паміж Ікламі Мордару, не адчуўшы, як кусаюць яны, – хіба толькі на заклік самога Саўрона альбо ведаючы таемныя словы, што адчынялі Маранан, Чорную Браму ягонай зямлі.

Хобіты ў адчаі пазіралі на вежы й муры. Нават з далечыні яны бачылі ў цьмяным сьвятле рухі чорных вартавых на сьцяне й вартаўнікоў перад брамай. Сябры выглядвалі з-за краю камяністай лагчавіны пад доўгім ценем паўночных адгор'яў Эфэл Дуату. Напрамкі, крумкачовым лётам, было ня болей за пару гоняў ад іхняга сховішча да вяршыні найбліжэйшай вежы. Лёгкі дымок віўся там, быццам тлелі нетры гары.

Надышоў дзень, і руда-жоўтае сонца зірнула на зьнежывелыя храбціны Эрэд Літуі. Раптам завылі медныя рогі, загулі з вартавых вежаў, адгукнуліся з далёкіх схаваных умацаваньняў і замчышчаў, і здаля, з глыбокай даліны, адбіліся моцныя, злавесныя, магутныя рогі й барабаны Барад-дуру. Яшчэ адзін жудасны дзень вусьцішы й зьнясільвальнай працы прыйшоў у Мордар. Начную варту паклікалі назад да яе скляпеньняў і пячораў, і дзённая варта, ліхавокая, лютая, шыхтавала да сваіх пастоў. На муры цьмяна бліскала сталь.

– Ну, дабраліся, – вымавіў Сэм. – Вось яна, брама, і падаецца мне, што далей нам – аніяк. Дзед мой тут ляпнуў бы слоўка-другое, калі б толькі мяне пабачыў. Часьцяком паўтараў: да благога дайду, калі не пасьцерагуся, і вось бач ты! Цяперачка, вядома, наўрад ці я калі шчэ старога пабачу. Ня буркне ён мне: "Казаў я табе, Сэме!" I да таго добра дадаў бы. I дадаваў бы, пакуль дыханьня хапіла б, каб толькі я пабачыў яго зноў. Адылі для таго давялося б вымыцца як сьлед, бо ён мяне не пазнаў бы... Мяркую, зараз і сэнсу няма пытацца, куды нам далей? Далей няма куды – вядома, калі не папрасіць оркаў правесьці.

– Не, не! – занепакоіўся Глыкс. – Бескарысссна. Далей нам нельга. Сьмеяголь менавіта так і казаў. Казаў: сягнем брамы, а там пабачым. Воссь і бачым, таксс. Бачым, мая кашштоўнасьсьць! Сьмеяголь ведаў, што хобітсы тут ня пройдуць. Таксс, Сьмеяголь ведаў.

– Тады якой халеры ты нас сюды прывёў? – бухнуў Сэм у раздражненьні, не падумаўшы.

– Бо пан зззагадаў. Пан каззаў: прывядзі насс да брамы. Добры Сьмеяголь прывёў. Пан ссказаў так, мудры пан.

– Так, я сказаў, – пацьвердзіў Фрода.

На ягоным твары быў адчай, але й рашучасьць. Фрода, хоць увесь у брудзе, схуднелы й абдрапаны, зьнясілены стомай, болей не хаваўся, і вочы ягоныя зьзялі ясна й пранізьліва.

– Я сказаў так, бо хачу патрапіць у Мордар і ня ведаю іншага шляху. Таму я пайду гэтым. I не прашу анікога ісьці з мною.

– Не, добры гаспадар, не! – залямантаваў Глыкс у адчаі, хапаючы Фрода за ногі, за вопратку. – Ня йдзіце гэтым шляхам! Бескарысна! Не аддавайцьце кашштоўнасьсьць яму! Ён усіх насс жжарэ, жжарэ ўвесьсь сьсьвет! Трымайце яе, добры пан, стаўцесься добра да Сьмеяголя! Не дазваляйце яму ссхапіць яе! Ці вяртайцесься, вяртайцесься да добрых мессцаў, дый вярніце яе маленькаму Сьмеяголю. Таксс, таксс, ссспадару, вярніце, га? Сьмеяголь захавае яе, Сьмеяголь абароніць яе, зробіць шшмат, шшмат добрага, ассабліва хобітссам. Няхай хобітссы ідуць дахаты. Ня йдзіце да брамы!

– Мне загадана йсьці ў Мордар, і я пайду туды, – вымавіў Фрода. – Калі існуе толькі адзіны шлях туды, я рушу па ім. Чаму наканавана здарыцца на тым шляху – тое й здарыцца.

Сэм не сказаў анічога. Позірку на Фродаў твар было дастаткова. Словы тут нічога не зьмянілі б. Урэшце, ён ад самага пачатку гэтай авантуры аніякай надзеі ня меў, аднак і адчаю не паддаваўся, жыў як жывецца й радаваўся, пакуль мог. А зараз сягнулі канцоўкі – горкай і жудаснай. Але ж ён не пакідаў спадара ўвесь шлях, дзеля таго й дабраўся дасюль, каб быць поруч, і ўжо не пакіне яго. Гаспадар ня пойдзе ў Мордар адзін. Сэм пойдзе разам. Адно добра: хоць ад Глыкса пазбавяцца.

Глыкс, аднак, зусім не хацеў, каб ад яго пазбаўляліся. Ён упаў наўколенцы ля Фродавых ног, ламаючы рукі й выючы.

– Толькі не туды, гаспадару, толькі не туды! Ёсьсьць іншы шшлях, таксс, іншшы! Зусім не такі, змрачнейшшы, цяжэйшшы, непрыкметны, сакрэтнейшшы! Сьмеяголь ведае яго. Дазвольце Сьмеяголю паказаць яго вам!

– Іншы шлях? – спытаў Фрода з сумневам, гледзячы на Глыкса пранізьліва й запытальна.

– Такс! Насамрэч, таксс! Быў іншшы шшляхх. Сьмеяголь знайшшоў яго. Пойдзем зірнем – мо ён яшшчэ ісснуе!

– Ты раней не казаў пра яго.

– Не. Бо гасспадар не пытаўся. Гаспадар ня кажа, шшто хоча рабіць. Ня кажа небараку Сьмеяголю. Загадаў яму прывесьсьці да брамы, а тады хацеў разьвітацца зь Сьмеяголем, таксс. Сьмеяголь зараз мог бегчы прэч ды радавацца. А восьсь спадар кажа: я пайду тут у Мордар. Сьмеяголь надта напалохаўсься, надта. Ён ня хоча страціць такога добрага пана. I ён жа абяцаў, пан прымусіў яго абяцаць, ахоўваць кашштоўнасьсьць. Але пан прынясьсе яе прама яму, проста ў ягоную чорную руку, калі пойдзе гэтым шляхам. Таму Сьмеяголь мусьсіць выратаваць іх абодвух і ўзгадвае на іншы шлях. Быў калісьці іншы шлях, даўным-даўна, Сьмеяголь яго ведае. Дапаможа добраму пану. Сьмеяголь вельмі добры, заўжды дапамагае.

Сэм нахмурыўся. Калі б позірк насамрэч сьвідраваў, дык, напэўна, працяў бы Глыкса наскрозь. Сэма перапаўнялі сумнеў і падозраньні. Вонкава Глыкс падаваўся найшчыра заклапочаным тым, каб дапамагчы Фрода. Але ж Сэм, памятаючы падслуханую спрэчку, ня надта верыў, што даўно патаптаны, загнаны ўглыб Сьмеяголь перамог у ёй. Сэм палічыў, што Сьмеяголь і Глыкс (ці Сьлімак і Сьмярдзяк – як ён называў у думках палавінкі гэтай пачварнай натуры) часова памірыліся й склалі зьвяз. Бо аніводны не хацеў, каб пярсьцёнак патрапіў да Ворага, не хацеў, каб Фрода захапілі ці каб ён сыходзіў прэч. А хацелі, каб Фрода як мага болей заставаўся побач – да таго, ва ўсялякім разе, пакуль Сьмярдзяк яшчэ мае шанец накласьці лапы на сваю "кашштоўнасьсьць". Ці існуе насамрэч іншы шлях у Мордар, Сэм сумняваўся.

"I добра ж, што аніякая палова пачвары ня ведае, што спадар насамрэч плянуе, – меркаваў ён. – Калі б даведаўся, што пан Фрода жадае скончыць з ягонай каштоўнасьцю раз і назаўсёды, то бяда не забавілася б, сумневу няма. Гэтак ці йнакш, Сьмярдзяк атрымаў нейкі загад ад Ворага, і так ім напалоханы, што хутчэй выдасьць нас, чым выдасьць нам пра гэны загад. А асабліва ён не дазволіць ягонай каштоўнасьці расплавіцца. Напэўна, так яно й будзе. Спадзяюся, гаспадар здагадаецца пра тое ды ўсё асьцярожна абмяркуе. Ён жа мудры, але ж у яго сэрца мяккае – вось у чым рэч. Аніякі Гэйхад не здагадаецца, што прыйдзе яму да галавы".

Фрода не адразу адказаў Глыксу. А пакуль сумневы мкнулі праз кемлівы, але нясьпешны Сэмаў розум, ён паглядаў на змрочныя скалы Кірыт Гаргар. Яміна, у якой хаваліся, была выкапаная ў схіле невысокага пагорку над дном доўгай, падобнай да канавы даліны, што цягнулася пад скаламі. Пасярод даліны тырчэла чорная скала – падмурак заходняй вартавой вежы. У ранішнім сьвятле ўжо выразна рысаваліся бальшакі, якія сыходзіліся да Брамы Мордару, пыльныя й утаптаныя. Адзін віўся на поўнач, другі зьнікаў на ўсходзе ў туманах, што чапляліся за падэшвы Эрэд Літуі, а трэці бег проста пад хобітамі. Крута агінаючы падмуркі вежы, гэтая дарога хавалася ў вузкай лагчавіне й праходзіла зусім побач зь ямінаю. А праваруч, на захадзе, паварочвала, абягаючы падэшву гор, і тады сьпяшала на поўдзень і хавалася ў глыбокім цені заходніх схілаў Эфэл Дуату. Далёка па-за межамі зроку бальшак цягнуўся па вузкай палосцы зямлі паміж гарамі й Вялікай ракою.

Як зразумеў Фрода, роўнядзь перад брамаю запоўненая ваярамі. Падавалася, велізарныя войскі рушаць да брамы, хоць разгледзець іх было цяжкавата з-за смуродных туманоў і дыму з пустэчаў-багнаў за сьпінамі. Але ж там і тут бліскаў шалом ці канчар дзіды, і па роўнай глебе побач з гасьцінцамі скакала мноства харугваў вершнікаў. Фрода згадаў, што пабачылася яму з Аман Эн колькі дзён таму, хоць цяпер падавалася – доўгіх гадоў. А тады зразумеў, што надзея, якая на адно шалёнае, неверагоднае імгненьне варухнулася ў ягоным сэрцы, дарэмная. Рогі завылі насустрач ваярам ня ў закліку да бойкі, а вітальна. Не, ня людзі Гондару сабраліся, узьняліся, нібы помсьлівыя прывіды з даўніх магілаў, каб напасьці на Чорнага Ўладара. Але ж тое людзі іншых плямёнаў, з шырокіх прастораў Усходу зьбіраліся на заклік свайго найвялікшага гаспадара. Войскі, якія ўночы стаялі лягерам перад брамаю, раніцою рушылі, каб дадаць моцы Мордару. Зьнянацку цалкам зразумеўшы небясьпеку свайго становішча – адкрытага варожым вачам пад зыркім сьвятлом дня й гэткага блізкага да жудаснай пагрозы, – Фрода хутка насунуў пацёрты шэры каптур на галаву й зьлез долу, у яміну. Тады павярнуўся да Глыкса.

– Сьмеяголь, – вымавіў ён, – я даверуся табе яшчэ раз. Падаецца, я павінен так рабіць, і мой лёс – атрымліваць дапамогу ад цябе, ад каго я меней за ўсё чакаў дапамогі. А твой лёс – дапамагаць мне, таму, каго ты столькі часу перасьледаваў зь ліхою мэтай. Дагэтуль ты спраўдзіў мой давер, трымаючы абяцаньне, і таму варты падзякі. Ты сапраўды спраўдзіў давер, – дадаў, скасіўшыся на Сэма, – бо двойчы мы былі ў тваёй уладзе й ты не пашкодзіў нам. I не спрабаваў адабраць у мяне тое, чаго калісьці шукаў. Магчыма, трэці раз ты выявіш сябе яшчэ лепшым чынам! Аднак я папярэджваю цябе, Сьмеяголь, – ты ў небясьпецы!

– Такс, таксс, гаспадар! – згадзіўся Сьмеяголь. – У жахлівай небясьпецы! Нават і костачкі Сьмеяголевы дрыжаць, калі ён згадвае гэткія жудасьці, але ён не бяжыць, ён мусіць дапамагаць добраму пану.

– Я меў на ўвазе ня тую небясьпеку, якая пагражае ўсім нам аднолькава, – вымавіў Фрода. – Я меў на ўвазе небясьпеку табе адному. Ты пакляўся на тым, што называеш каштоўнасьцю. Не забывайся! Яна прымусіць цябе стрымаць абяцаньне, але ж будзе шукаць, каб сказіць сэнс словаў і зьнішчыць цябе праз тое. Гэты сэнс ужо пакрывіўся ў тваім розуме. Хвіліну таму ты з дурасьці сам адкрыўся мне. Ты сказаў: "Вярніце яе Сьмеяголю". Не кажы так зноў! Не дазваляй гэтай думцы завалодаць табою! Ты аніколі не атрымаеш яе. Але ж прага атрымаць здрадзіць табе й загубіць цябе. Ты аніколі не атрымаеш яе. Калі ў мяне ня будзе іншага выйсьця, я насуну каштоўнасьць, а яна цалкам увязьніла цябе безьліч гадоў таму. I калі я, маючы яе на руцэ, загадаю табе, ты выканаеш загад, нават калі я скажу, каб ты скочыў з скалы ці кінуўся ў полымя. А загад мой будзе менавіта такі. Так што сьцеражыся, Сьмеяголь!

Сэм паглядаў на гаспадара з ухвалай, але ж і зь зьдзіўленьнем, бо чуў такія ноткі ў голасе, бачыў такі выраз на твары, якіх не заўважаў аніколі раней. Заўсёды лічыў, што добры спадар Фрода мяккаваты характарам і праз тую дабрыню нават відавочнага ня бачыць. Зь іншага боку, цьвёрда трымаўся меркаваньня, што пан ягоны – наймудрэйшая асоба ў сьвеце (хіба за выключэньнем старога Більба й Гэндальфа), і не зьвяртаў увагі, што адно супярэчыць другому. Глыкс, які ведаў Фрода нашмат меней, напэўна, таксама зрабіў такую памылку, зблытаўшы дабрыню зь някемлівасьцю. Так ці інакш, Фродава прамова агаломшыла й жахнула яго. Ён дрыжэў, прыціснуўшыся пузам да зямлі, дый енчыў толькі:

– Добры пан, добры пан.

Фрода цярпліва счакаў троху, а тады вымавіў ня так сувора:

– Ну, Глыкс, ці Сьмеяголь, або як ты сябе хочаш зваць, распавядзі мне пра іншы шлях і пакажы мне, калі здолееш, якая надзея ў ім, пераканай мяне, што варта адмовіцца ад відавочнага шляху. Хутчэй, бо я сьпяшаюся.

Але ж Глыкса цалкам узрушыла й зьбіла з панталыку Фродава пагроза. Аніякага яснага расповеду нельга было выцягнуць зь яго, бо ён толькі мармытаў ды енчыў і ўвесь час кідаўся на зямлю й маліў абодвух хобітаў зьлітавацца зь "няшчаснага маленькага Сьмеяголя". Аднак зь цягам часу крыху паспакайнеў, і Фрода высьветліў, кропля за кропляй, што, калі рушыш па бальшаку ўздоўж узножжаў Эфэл Дуату, сягнеш кольца змрочных дрэваў. А там направа вядзе шлях да Азгіліяту й мосту праз Андуйн, проста ж шлях цягнецца на поўдзень.

– Ідзе, ідзе, ідзе... – казаў Глыкс. – Мы аніколі той дарогай не хадзілі, але ж кажуць, што доўжыцца яна сотні міляў, пакуль не сягае Вялікай вады, якая заўжды неспакойная. Там мноства рыбы й вялізныя птушкі ядуць рыбу, цудоўныя птушкі, але мы аніколі туды не хадзілі, шкада, не было ў насс мажлівасьсьці! А далей, кажуць, яшчэ болей земляў, але Жоўтая Пыса там надта гарачая, і аблокаў амаль няма, і людзі там лютыя ды цемнатварыя. Мы не жадаем бачыць тую зямлю!

– Не, – пацьвердзіў Фрода. – Але ж не адхіляйся ад свайго шляху. Што наконт трэцяга бальшаку?

– Такс, таксс, ёсьсьць трэці гасьсьцінец. Налева ён ідзе. I адразу ўздымаецца, віецца й вядзе да высокіх ценяў. А калі заварочвае за скалу, тады й бачышш, раптам бачышш над сабою й ххочацца ссхавацца!

– Бачыш? Што бачыш?

– Сстарую, надта сстарую крэпасьсьць, надта вусьцішшную цяпер. Калі я быў малы, зусьсім малы, мы чулі звычайна расповеды з поўдня, даўно, даўно. Таксс, мы звыкліся слухаць мносства старых гісторый, седзячы на беразе Вялікай ракі, пад вербамі, калі рака была маладзейшшая такссама, глыксс, глыксс!

Глыкс заплакаў ды замармытаў. Хобіты цярпліва чакалі.

– Рассповеды з поўдня, – нарэшце працягнуў Глыкс, – пра высокіх людзей з бліскучымі вачыма, пра іхнія дамы, нібы каменныя горы, пра срэбную карону іхніх каралёў і Белае Дрэва. Цудоўныя рассповеды. Будавалі яны высачэразныя вежы, і адна зь іх была срэбна-белая, і быў у ёй камень, што месяц, а вакол – вялізманыя белыя муры. Таксс, мносства паданьняў пра вежу Месяца.

– Тое, напэўна, Мінас Ітыль, як яго пабудаваў Ісільдар, сын Элендыля, – заўважыў Фрода. – Гэта Ісільдар адсек палец Ворага.

– Таксс. Ён мае толькі чатыры на Чорнай Руцэ, але ж яму доссыць, – здрыгануўся Глыкс. – І ён ненавідзеў горад Ісільдара.

– Ён усё ненавідзіць, – вымавіў Фрода. – Але ж што нам вежа Месяца?

– Таксс, пане, воссь шшто было й шшто ёсьць цяперака: высокая вежа, белыя дамы, мур, але цяпер ня добрыя, не прыгожанькія. Ён доўга ўжжо валодае ёю, доўга. Мессца вусьсьцішшы там цяпер. Вандроўнікі палохаюцца, пабачыўшшы вежу, паўзуць прэч, прэч ад яе ценю. Але пану давядзецца ісьсьцьці тым шшляхам. Бо там горы ніжэйшшыя й сстары бальшак падымаецца ў іх, падымаецца, пакуль не сьсягне змрочнага перавалу, і тады коціцца долу, долу, зноў – да Гаргарату, – Глыксаў голас ператварыўся ў шэпт, і ён змоўк, уздрыгнуўшы.

– Але якая нам з таго карысьць? – спытаў Сэм. – Напэўна ж Вораг ведае ўсё пра ўласныя горы, і той шлях ахоўваецца ня горш за гэты? Вежа ж тая не пустая, так?

– О не, не пусстая! – прашаптаў Глыкс. – Падаецца, шшто пустая, а насамрэч не, не! Жудасныя, ссстрашшныя пачвары жывуць там. Оркі, заўжды оркі, але й горшыя, нашмат горшыя іссстоты жывуць там. Шлях ідзе пад сьценамі, праходзіць побач з брамаю. Анічога ня можа рушыць па шляху непрыкметна для тых пачвараў. Заўважаць, бо яны – Маўклівыя Назіральнікі.

– Дык ты нам раіш, – абурыўся Сэм, – прашпацыраваць даўжэзныя дарогі на поўдзень, каб апынуцца ў гэткай самай трасцы, калі ня горшай, – і гэта пры ўмове, што мы яшчэ дабярэмся датуль.

– Не, ня таксс, – прашыпеў Глыкс. – Хобітсы мусьсяць пабачыць, зразумець. Ён не чакае нападу адтуль. Ягонае Вока шшнырыць паўсюль, але ж па некаторых мессцахх болей. Ён ня можа згледзець адначассова ўсьсё, пакуль ня можа. Бачце, ён ужо захапіў усю краіну на захад ад гор Ценю да ракі, а цяпер ужо трымае й масты. Ён мяркуе, што анішто не праб'ецца да вежы Месяца бязь бітвы на мастах і бяз мноства чоўнаў, якія схаваць цяжка й пра якія ён даведаецца.

– Падаецца, ты шмат ведаеш пра тое, што ён мяркуе й робіць, – заўважыў Сэм. – Ці ты зь ім размаўляў апошнім часам? Ці з оркамі шлындаўся?

– Нядобры хобіт, някемлівы, – Глыкс кінуў на Сэма раззлаваны позірк дый павярнуўся да Фрода. – Сьмеяголь размаўляў з оркамі, вядома ж, таксс, да таго, як напаткаў пана, і яшшчэ з мносствам, бо вандраваў далёка й доўга. Тое, шшто ён зараз кажа, шшмат хто казаў. Цяпер на Поўначы вялікая небясьсьпека яму й нам. Ён аднойчы выйдзе з Чорнай Брамы, неўзабаве ўжо. Толькі туды можа падысьсьці вялікае войска. Але ж там, на захадзе, ён не баіцца анічога, і там – Маўклівыя Назіральнікі.

– Ну дык і што? – не здаваўся Сэм. – I мы вось так упрост падыдзем, пагрукаем у брамы й спытаем, ці не памыліліся мы зь сьцежкаю ў Мордар? Ці яны занадта маўклівыя, каб адказаць? Бязглузьдзіца. З такім посьпехам паспрабуем тут, і ногі зьбіваць не спатрэбіцца.

– Не жартуй таксссс, – прашыпеў Глыкс. – Ня сьсьмешшна, Не, зусім ня сьсьмешшна. Бязглузьдзіца ўвогуле совацца ў Мордар. Але калі гасспадар кажа: "я мушшу ісьці" ці "я пайду", тады яму варта абраць які шшляхх. Але ж ён ня мусьсіць ісьсьці ў той жудасны горад, не! Вось дзе Сьмеяголь дапаможа, добры Сьмеяголь, хоць аніххто ня кажа яму навошшта. Сьмеяголь зноў дапаможа. Ён вынайшшаў. Ён ведае.

– Што ты знайшоў? – спытаў Фрода.

Глыкс апусьціўся на кукішкі, і голас ягоны зноў ператварыўся ў шэпт.

– Маленечкую сьсьцежку высока ў горы, а там лесьвіцу, вузкую лесьсьвіцу, таксс, надта вузкую, надта доўгую. Шмат ссссходаў. А тады – тунэль, змрочны тунэль, нарэсьсьце вузкая цясьніна – і сьцежка высока над галоўным перавалам. Тым шшляхам Сьмеяголь уцёк зь цемры. Але тое было шшмат, шшмат гадоў таму. Сьсьцежка магла зьнікнуць, але, можа, і не, мо й не.

– Мне гэнае зусім не даспадобы, – гнуў сваё Сэм. – Неяк ужо занадта лёгка атрымліваецца. Калі сьцежка й ёсьць, дык яе, вядома, таксама ахоўваюць. Ці яе не ахоўваюць, Глыкс?

Сказаўшы, заўважыў – ці падалося, што заўважыў, – узбліск зялёнага полымя ў Глыксавых вачох. Той прамармытаў нешта, але ж не адказаў.

– Ці ахоўваецца перавал? – спытаў Фрода строга. – Ці насамрэч ты ўцёк зь цемры, Сьмеяголь? Ці не дазволілі табе сысьці, даўшы загад? Так палічыў Арагорн, які ўпаляваў цябе на Мерцьвяковых багнах колькі гадоў таму.

– Гэта ххлусьсьня! – прашыпеў Глыкс, і ліхое полымя ўспыхнула ў ягоных вачох пры гуках Арагорнавага імя. – Ён ссххлусьсіў пра мяне, ссхлусьсіў! Я ўцёк, ссам па ссабе. Ссссапраўды, мне казалі шшукаць кашштоўнасьсьць, і я шшукаў, вядома ж, шшукаў! Але ж не для Чорнага, не. Кашштоўнасьсьць была нашшая, была мая, восьсь. Я ўцёк, уцёк!

Фрода адчуваў дзівосную ўпэўненасьць у тым, што тут Глыкс і насамрэч недалёка ад праўды ці ад таго, што лічыў праўдай. Што неяк адшукаў шлях з Мордару й паверыў, што гэта ён сам, сваім спрытам выбраўся. Перш за ўсё хобіт заўважыў, што Глыкс казаў "я" ў тых рэдкіх абставінах, калі апошнія рэшткі старадаўняй шчырасьці й праўдзівасьці ўсплывалі ў ягонай натуры. Але ж нават калі даверыцца знакам Глыксавай шчырасьці, ня трэба забывацца на ліхую мудрасьць Ворага. "Уцёкі" маглі дазволіць ці нават асобна сплянаваць у Цёмнай вежы й добра пра іх ведаць. У любым выпадку, Глыкс, відавочна, шмат чаго не дагаворваў.

– Я зноўку спытаю цябе, – паўтарыў Фрода, – ці ахоўваецца той шлях?

Але ж імя Арагорна раззлавала Глыкса. Выглядаў ён як хлус, якога ў рэдкі момант шчырасьці западозрылі ў мане. Ён не адказаў.

– Ці ахоўваецца ён? – перапытаў Фрода.

– Таксс, таксс, мажліва! У тую краіну няма бясьсьпечных сьсьцежак! – прабурчэў Глыкс пакрыўджана. – Няма такіхх шшляхоў! Але ж пан няхай спрабуе яго ці йдзе даххаты! Няма іншшых шшляххоў!

Болей анічога хобіты ад Глыкса не дамагліся. Назоў таго шляху й перавалу ён ня ведаў ці не захацеў распавядаць.

А клікалі тую мясьціну Кірыт Унгал – імя з вусьцішных чутак. Можа, Арагорн згадаў бы яго дый патлумачыў ягоны сэнс, Гэндальф папярэдзіў бы хобітаў. Але ж Арагорн быў далёка, а Гэндальф стаяў пасярод руінаў Ізенградку й перамаўляў з Саруманам, затрыманы ягонай здрадай. Але ж нават калі ён абвяшчаў прысуд Саруману й палантыр з грукатам уразаўся ў прыступкі Ортанку, чараўнік не пераставаў думаць пра Фрода й Сэмвайза, розум ягоны праз доўгія мілі шукаў іх у надзеі й спачуваньні.

Можа, Фрода адчуваў тое, сам таго не ўсьведамляючы, як на Аман Эн, хоць і лічыў Гэндальфа загінулым, назаўсёды зьніклым у цені Морыі, далёка адсюль. Фрода доўга маўкліва сядзеў на зямлі, нахіліўшы галаву, намагаючыся ўзгадаць усё тое, што Гэндальф калісьці распавядаў яму. Але ж парады для свайго выбару не знайшоў. Надта рана страцілі яны Гэндальфава ачольства й раду, калі зямля Ценю была яшчэ так далёка. Як уступіць у яе, Гэндальф так і не сказаў. Мо й сам ня ведаў. Ён аднойчы пракраўся ў цьвярдыню ворага на поўначы, у Дул Гулдур. Але ж у Мордары, ля Вогненнай гары й Барад-дуру, пасьля таго, як Чорны Уладар узьняўся ў моцы зноў, – ці пабываў ён там? Напэўна, не. А цяпер маленькаму паўросьліку з Шыру, простаму хобіту зь ціхай вёскі трэ было знайсьці шлях туды, куды не маглі ці не адважваліся рушыць нават найвялікшыя й наймагутнейшыя. Ліхі выпаў яму кон. Але ж ён сам пагадзіўся ўзгрувасьціць яго на сябе ва ўласным пакоі леташняю вясною, цяпер такой далёкай, як частка гісторыі пра юнацтва сусьвету, пра пракаветную мінуўшчыну, калі яшчэ квітнелі Залатое й Срэбнае Дрэвы. Ліхі выбар ляжаў перад ім. I што абраць? А калі ўсе шляхі вядуць да вусьцішы й пагібелі, які сэнс выбіраць?

Дзень цягнуўся павольна. Глыбокая цішыня вісела над невялічкай лагчавінай, дзе вандроўнікі хаваліся так блізка ад межаў краіны жаху. Цішыня гэтая нават адчувалася, нібыта тоўстая завеса, што адгарадзіла іх ад сусьвету. Над імі разьвінуўся купал бляклых нябёсаў, заплямлены палосамі дыму, ён падаваўся надта далёкім, недасяжным, быццам бачаны з дна глыбокага калодзежу, запоўненага цяжкім пагрозьлівым паветрам.

Нават арол, праляцеўшы пад сонцам, не заўважыў бы тут хобітаў, нерухомых, маўклівых, зьнясіленых цяжарам лёсу, укрытых тонкімі шэрымі плашчамі. Мо ўгледзеўся б на момант у Глыкса – маленечкую постаць на зямлі. І палічыў бы яго, верагодна, станчэлым трупікам чалавечага дзіцяці, памерлага з голаду, у лахманах, якія яшчэ чапляліся за цела, з доўгімі рукамі й нагамі, зьбялелымі, што косткі, і амаль гэткай таўшчыні – ані лапіку мяса.

Фрода сядзеў, пахіліўшы галаву на калені, а Сэм адкінуўся на сьпіну, заклаўшы рукі за галаву, і тарашчыўся з-пад каптура ў пустыя нябёсы. Ужо даўно пустыя. А тады раптам Сэм прыкмеціў нешта цёмнае, падобнае да птушкі, што ўплыло ў поле ягонага зроку, сьлізнула прэч, зьнікла, а тады ўплыло ізноў – відавочна, лётаючы коламі. Праплылі яшчэ два, і чацьвёртае за імі. На погляд яны падаваліся малюсенечкімі, але ж Сэм аднекуль ведаў, што насамрэч яны вялізарныя, зь неабсяжным размахам крылаў, і лунаюць на вялікай вышыні. Тады прыкрыў вочы й нахіліўся наперад, скурчыўшыся. Яго агарнуў той самы папераджальны жах, які находзіў у прысутнасьці Чорных Вершнікаў, бездапаможная вусьціш, што прыляцела разам зь лямантам па ветры й ценем пад месяцам, хоць зараз ня ціснула гэтак, ня нудзіла. Пагроза была далей, але ж заставалася пагрозаю. Фрода таксама адчуў яе. Яна парушыла яго задумлівасьць. Ён варухнуўся й уздрыгнуў, аднак угару ня глянуў. А Глыкс скурчыўся й сьціснуўся, бы павук, загнаны ў кут. Крылатыя цені павярнулі й хутка пачалі спускацца, вяртаючыся ў Мордар.

Сэм глыбока ўдыхнуў.

– Вершнікі зноў над намі, высока ў паветры, – вымавіў хрыпатым шэптам. – Я бачыў іх. Мяркуеце, яны здольныя бачыць нас? Яны былі надта высока. А калі яны – Чорныя Вершнікі, тыя самыя, што й раней, яны ж ня здольныя пабачыць шмат у дзённым сьвятле, так?

– Напэўна, так, – адказаў Фрода. – Але ж іхнія пачвары бачаць. А гэтыя крылатыя стварэньні, на якіх яны зараз верхам, напэўна, маюць зрок вастрэйшы, чым у любой іншай пачвары. Яны падобныя да вялізных сьцярвятнікаў. Яны вышукваюць нешта. Баюся, Вораг насьцярожаны.

Пачуцьцё жаху мінула, ал е ж завеса цішыні распалася. Колькі часу былі адрэзаныя ад сьвету, бы на нябачнай высьпе, і вось зноў ляжалі непрыкрытыя перад варожым, небясьпечным краем. Але Фрода анічога не казаў Глыксу й выбару яшчэ не зрабіў. Ягоныя вочы былі заплюшчаныя, быццам ён мроіў ці зазіраў ва ўласнае сэрца, ва ўспаміны. Нарэшце паварушыўся, падняўся, падалося, вось зараз загаворыць, абвесьціць вырашэньне.

– Слухайце! – раптам прамовіў ён. – Што гэта?

Новая жуда набліжалася да іх. Зараўлі сьпевы й грубыя выгукі. Спачатку падаваліся далёкімі, але ж набліжаліся. Рушылі проста да падарожнікаў, да якіх адразу скочыла думка: іх заўважылі Чорныя Крылы й ужо выслалі ваяроў, каб захапіць. Аніякая хуткасьць не падавалася завялікай для гэтых паслугачоў Саўрона. Вандроўнікі скурчыліся, прыслухоўваючыся. Галасы ды бразгат зброі й збруяў чуліся надта блізка. Фрода з Сэмам расшпілілі завязкі на похвах мечаў. Бо ўцякаць не было куды.

Глыкс павольна падняўся і, рыхтык жук, падпоўз да краю яміны. Надта асьцярожна, цалю за цаляй, прыўзьняўся, пакуль ня вызірнуў вонкі паміж двума аскепкамі камянёў. I застыў так бязгучна на пэўны час. Паступова галасы зноўку заціхлі. I зьніклі ў далечыні. Далёка на сьценах Маранану загуў рог. Тады Глыкс спакойна адсунуўся й сасьлізнуў долу.

– Усё болей людзей ідзе ў Мордар, – вымавіў ціхенька. – Цемнатварыя. Не, раней мы ня бачылі такіх людзей, Сьмеяголь ня бачыў. Лютыя. Чарнавокія, з доўгімі чорнымі валасамі, з залатымі кольцамі-завушніцамі, таксс, шшмат цудоўнага золатасс. А ў некаторых шчокі пафарбаваныя чырвоным, і плашчы чырвоныя, і сьцягі, і канчары дзідаў. I тарчы ў іх круглыя, жоўтыя й чорныя, зь вялізнымі шыпамі. Нядобрыя людзі, з выгляду жорссткія й злоссныя людзі. Амаль гэткія дрэнныя, як оркі, але ж нашмат большыя. Сьмеяголь мяркуе: яны прыйшлі з Поўдня за сутокай Вялікай ракі, бо тэпалі па тым шляху. Яны прайшлі ў Чорную Браму, і яшчэ шмат пойдзе за імі. Заўжды ўсё болей людзей ідзе ў Мордар. Аднойчы ўсе людзі там будуць.

– А ці былі там аліфаўнты? – Сэм забыўся на страх у жаданьні зьвестак пра дзівосныя землі й нязнаных істотаў.

– Не, аніякіх аліфаўнтаў. А што такое аліфаўнты? – спытаў Глыкс.

Сэм падняўся, заклаў рукі за сьпіну (як заўжды рабіў, калі займаўся "вершагаворкаю") дый пачаў:

– Гэта, – дадаў Сэм, скончыўшы вершаваньне, – песенька, якая ў нас, у Шыры, ёсьцека. Можа, лухцень, а мо й не. У нас жа свае казкі й навіны з Поўдня, ведаеш. У даўнія дні хобіты час ад часу выпраўляліся вандраваць. Ня шмат хто вярнуўся з тых валацужніцтваў, і ня ўсім вандроўным байкам давалі веры. Нават і кажуць: "прыгорскія навіны" – пра нешта, ня вартае даверу. А пра нашае ўласнае кажуць: "пэўнае, бо шырскае". Але ж я чуў расповеды пра даўгалыгіх з сонечных земляў. Асмуглямі іх клічуць у нашых казках, і гаворыцца, што ў бойку яны едуць на аліфаўнтах і б'юцца зь іх. Асмуглі будуюць на аліфаўнтах хаты й вежы, а зьвяры кідаюцца камянямі й дрэвамі адзін у аднога. Таму, калі ты казаў: "Людзі з Поўдня, усе ў чырвані й золаце", – я й спытаў: "Ці былі зь імі аліфаўнты?" Бо калі былі б, я абавязкова зірнуў бы – рызыкова тое ці не. Але ж цяпер, падаецца, я аніколі ня ўбачу аліфаўнта. Мо такой пачвары й увогуле не існуе.

Ён уздыхнуў.

– Не, няма аліфаўнтаў, – паўтарыў Глыкс. – Сьмеяголь ня чуў пра іх. Ён ня хоча іх бачыць. Ён ня хоча, каб яны ісснавалі. Сьмеяголь хоча выбрацца адсьсюль дый ссхавацца недзе ў бясьсьпечнейшшым мессцы. Сьмеяголь хоча, каб пан ссышоў адсьсюль. Добры пан, ці ня пойдзе ён зь Сьмеяголем?

Фрода ўзьняўся. Сярод усіх сваіх ваганьняў ён засьмяяўся, пачуўшы Сэмаў дзіцячы вершык пра аліфаўнта, і сьмех пазбавіў яго сумневу.

– Хацеў бы я, каб мы мелі тысячу аліфаўнтаў, дый наперадзе – белага, а на ім – правадыр Гэндальф, – сказаў ён. – Тады мы й і праламалі б праход у гэтую ліхую зямлю. Але ж іх у нас няма, а ёсьць толькі нашыя стомленыя ногі. Ну, Сьмеяголь, трэці шлях, магчыма, апынецца найлепшым. Я пайду з табою.

– Добры пан, мудры гасспадар, файны гасспадар! – выгукнуў Глыкс задаволена, пляскаючы па Фродавых каленях. – Добры пан! Тады адпачніце, файныя хобітссы, адпачніце ў цені камянёў, пад ссамымі камянючыкамі! Ляжыце сспакойна, пакуль не схаваецца Жоўтая Пысса. Тады пойдзьдзем хутка, хуценька. Цішшшэй і хутчэй за цені мы рушшым!

4. Пра зёлкі й паранага трусіка

Апошнія колькі гадзінаў да змроку адпачывалі, перасоўваючыся, каб заставацца па-за сонцам, пакуль нарэшце цень заходняга краю яміны ня выцягнуўся й не запоўніў прастору цемраю. Тады крыху пад'елі й выпілі па глыточку. Глыкс ня еў анічога, але ваду прыняў з радасьцю.

– Неўзабаве болей будзе, – паведаміў, аблізваючыся. – Добрая вада, з струменяў, якія бягуць да Вялікай ракі, добрая вада там, куды мы крочым. Сьмеяголь там і ежы здабудзе, магчыма. Бо ён жа надта галодненькі, таксс, глыксс!

Ён паклаў пляскатыя далоні на ўпалае бруха, і вочы ягоныя зазьзялі блядна-зялёным полымем.

Вечаровы змрок паглыбеў, калі нарэшце выправіліся, перапоўзшы заходні край яміны й растварыўшыся, нібы прывіды, сярод рытвінаў ды ўзгоркаў ля краю бальшаку. Падпоўнік (тры ночы да поўні) не падняўся над гарамі да самай поўначы, і на пачатку ночы вісела паўнюткая цемра. На вартавой вежы Мордару сьвяціўся адзіны чырвоны агеньчык, апроч таго ані знаку не было відаць або чуваць ад бяссоннай варты Маранану.

Шмат вёрстаў чырвонае вока, падавалася, сьвідравала ім сьпіны, калі яны спатыкаліся па камяністай няроўнай пустэчы. Па бальшаку крочыць не адважваліся, трымаліся леваруч ад яго, не адыходзячы далёка, калі тое атрымлівалася ў цемры. Калі ўжо наблізілася раніца й усе надта стаміліся, бо адзіны раз усяго прыпыніліся адпачыць, чырвонае вока паціху зьменшала, пакуль ня зьнікла ўвогуле за змрочным паўночным адгор'ем, бо бальшак павярнуў за яго й цяпер кіраваў на поўдзень.

Зь дзівосна адноўленай надзеяй у сэрцах зноў крыху адпачылі. Зусім нядоўга, бо хобіты не пасьпявалі за Глыксам. Паводле ягоных падлікаў, ад Маранану да перакрыжаваньня над Азгіліятам было васямнаццаць міляў, і ён спадзяваўся адолець тую адлегласьць за чатыры пераходы. Так што хобіты неўзабаве рушылі зноўку, пакуль сьвітанак не запаліўся павольна ў неабсяжнай шэрай пустэчы нябёсаў. Вандроўнікі пакінулі за сьпінамі амаль пяць міляў, і хобіты ня здолелі б зрабіць ані кроку болей, нават калі б і жадалі.

Раніца адкрыла ім зямлю значна меней апаганеную й запустэчаную. Горы яшчэ высіліся злавесна леваруч, але ж наперадзе дарога, відавочна, збочвала ад чорных караніскаў гор на захад. Ніжэй схілы хуталіся ў магутныя змрочныя дрэвы, нібы ў хмары, а вышэй, сярод нагрувашчаных камяніскаў, усё парасло кустоўем: верасам, ракітнікам, кізілам дый іншымі, якім і назваў хобіты ня ведалі. Там і тут тырчэлі купкі высачэзных соснаў. Настрой хобіцкі крыху прыўзьняўся, насуперак стоме, бо й паветра плыло сьвежае, духмянае, і мясьціны нагадвалі верхавіны Паўночнага падзелу далёка-далёка адсюль. Падавалася, добра адкласьці вусьціш, аддаліцца ад краіны жаху й крочыць па зямлі, якая нядаўна патрапіла пад вока Чорнага Ўладара й яшчэ не спустэчылася цалкам. Але пра небясьпеку не забываліся, бо Чорная Брама заставалася блізка, хоць яе й хавалі адгор'і. Вандроўнікі адшукалі сабе схованку, дзе маглі ўратавацца ад варожых позіркаў, пакуль сьветла.

Дзень прамінуў неспакойна. Ляжалі ў густых зарасьцях верасу й адлічвалі нясьпешныя гадзіны, падчас якіх амаль нічога не мянялася. Бо знаходзіліся яшчэ пад ценем Эфэл Дуату, дый сонца засмужылася. Фрода час ад часу правальваўся ў сон, глыбокі й спакойны, ці давяраючы Глыксу, ці надта стаміўшыся, каб клапаціцца, Сэм жа заснуць не наважваўся, хіба драмаў троху насьцярожана, нават калі Глыкс відочна спаў бяз задніх ног, сапучы й уздрыгваючы ад нечага ў сваіх таемных марах. Мабыць, болей за падазронасьць Сэма пазбаўляў сну голад. Хобіт затужыў па добрай хатняй ежы, па нечым "гарачанькім з гаршэчку".

Як толькі навакольле ператварылася ў бясформавую шэрасьць у прыцемках блізкай ночы, рушылі зноў. Глыкс дазволіў крыху прайсьці па шляху. Хоць небясьпека там была большая, але ж тэпалі хутчэй. Напружвалі слых, намагаючыся пачуць пошчак капытоў альбо ног наперадзе ці ззаду. Аднак ноч мінула, і не пачулі ані вершніка, ані пешага.

Бальшак зрабілі шмат гадоў таму. Недзе вёрстаў трыццаць ад Маранану адрамантавалі, але ж далей час і зарасьці адольвалі дарогу. Майстэрства людзей мінуўшчыны яшчэ пазнавалася, бо ішоў гасьцінец надзіва проста й роўна, там і тут праразаў схілы пагоркаў ці вёў над ручаінамі па шырокім аркавым мосьце, надзвычай дужа змураваным. Усё ж паступова зьніклі ўсе сьляды працы былых каменячосаў. Толькі раз-пораз высоўваліся з кустоў аскепкі калёнаў ці стары брук прарастаў паміж травой і мохам. Дрэвы й папараць зь верасам цясьнілі дарогу й нават выбіраліся на ейную паверхню, навісалі над ёй. А бальшак сышоў у вазковую сьцягу паміж глухімі вёскамі. Але ж ня віўся й не пятляў – вёў па-ранейшаму проста й найхутчэйшым чынам.

Так крочылі ў паўночнае памежжа зямлі, якую людзі калісьці назвалі Ітыльён, – прыгожую краіну сьветлых лясоў і жвавых бурлівых струменяў на горных схілах. Ноч папрыгажэла пад зорамі й прамяністым падпоўнікам, і хобітам падалося: паветра зрабілася духмянейшым. З фырканьня й мармытаньня Глыкса адзначылі, што той таксама заўважыў водар, хоць і ня надта яму ўзрадаваўся. Зь першым сьвятлом спыніліся ля месца, дзе шлях ішоў праз доўгі схіл, глыбока ўразаючыся ў яго. Пасярэдзіне, там, дзе дарога перасякала камяністы грэбень адгор'я, праходзіў вузкі калідор з стромымі сьценамі.

Вандроўнікі ўскараскаліся на заходнюю сьцяну калідору й зірнулі навокал. Раніца распалілася ў нябёсах і паказала, што горы значна аддаліліся: адыходзяць павольнаю дугою на ўсход і амаль губляюцца ў далечыні. А на захад цягнуцца, павольна зьніжаючыся, доўгія схілы й растачаюцца недзе ў зыбкай смузе панізьзяў. Паўсюль навокал купкаваліся ляскі іглістых дрэваў: елак, хвояў, кедраў, кіпарысаў дый іншых, невядомых у Шыры, а паміж ляскамі ляжалі шырокія паляны. Паўсюль буйна расьло безьліч зёлак з салодкім водарам ды кустоў. Доўгая вандроўка ад Долага Яру прывяла хобітаў далёка на поўдзень ад роднай зямлі, але ж толькі зараз, у мясьцінах, закрытых ад подыхаў халадоў, адчулі яны сапраўдныя перамены. Тут панавала вясна. Каліўцы праціналі імхі й лішайнікі, галіны лістоўніцаў апраналіся ў зяленіва, зіхацелі маленькія красачкі сярод травы, сьпявалі птушкі. Ітыльён, забраны, недагледжаны сад Гондару, яшчэ захаваў былую міласьць і жывое буйнае хараство.

На поўдні й на захадзе Ітыльён падыходзіў да цёплай даліны ніжняга Андуйну, з усходу яго загароджваў Эфэл Дуат, не азмрачаючы, аднак, сваім ценем. З поўначы краіну засланяў Эмін Мюйл. Ітыльён адкрываўся на поўдзень для цёплага ветру й вільготнага подыху далёкага мора. Мноства магутных дрэваў расло ў Ітыльёне. Пасаджаныя ў далёкай мінуўшчыне, цяпер яны старэлі сярод бязладнага гушчару буйных сваіх нашчадкаў; непраходна й шчыльна разрасьліся тамарыск і духмяная тарпантына, алівы й лаўры. Ялавец, і мірт, і чабор гуртаваліся кустамі ці гнуткімі пругкімі сьцяблінамі ахутвалі камяні, хаваючы іх нібы пад дываном. Шалвеі мноства відаў квітнелі блакітнымі, чырвонымі ці зырка-зялёнымі краскамі, там і тут сьвежа зелянелі маяран, пятрушка й мноства іншых зёлак, ані выглядам, ані пахам не падобныя ні да чаго вядомага садаводу Сэму. Гроты й скалы ўжо аздобіліся парасткамі ядранцу ды кісьліцы. Сярод зарасьцяў ляшчыны прачнуліся ветранкі й курасьлепкі, нарцызы й мноства лілеяў ківалі паўраскрытымі бутонамі ў траве, зялёнай ды высокай сярод азёрцаў, дзе імклівыя ручаіны прыпыняліся, разьліваючыся ў прахалодных каменных келіхах па дарозе да Андуйну.

Вандроўнікі павярнуліся сьпінамі да гасьцінцу й крочылі ўніз. Прабіраліся сярод кустоў ды траваў, тонучы ў салодкіх пахах. Глыкс кашляў і перхаў нібы рыгаючы, а хобіты глыбока ўдыхалі. Сэм засьмяяўся нечакана – не ад якога жарту, а папросту ад радасьці жыцьця. Пайшлі ўздоўж струменю, які хутка бег уніз і неўзабаве прывёў іх да маленькага чыстага азярца ў неглыбокай лагчавіне. Ляжала азярцо ў зруйнаваным старажытным каменным вадатоку, ягоны вычасаны край амаль цалкам схавалі імхі ды калючы шыпшыньнік. Тут шэрагамі стаялі зграбныя касачы, лісты лотаці гайдаліся на цёмных, дробных аксамітавых хвальках. Было азярцо глыбокае й сьвежае, вада выцякала зь яго, перавальваючы праз каменны край на заходнім баку.

Тут вандроўнікі памыліся й напіліся ўдосыць з ручаіны, што ўлівалася ў ставок. Тады прыняліся шукаць сховішча, бо Ітыльён хоць і падаваўся сьветлым і прыгожым, усё ж быў цяпер зямлёю Ворага. Прайшлі па шляху няшмат, а ўжо пабачылі й шнары былых войнаў, і новыя, зробленыя оркамі й іншымі гідкімі паслугачамі Чорнага Ўладара: незакапаныя ямы зь сьмецьцем ды смуродлівым брудам, дрэвы, паваленыя без патрэбы й пакінутыя трупехнуць, зь ліхімі рунамі ці злымі пазнакамі Вока, груба вычасанымі на кары.

Сэм пралез троху ніжэй за дальні край азярца, кранаючы незнаёмыя дрэвы й расьліны й прынюхваючыся да іх, забыўшыся пра Мордар і небясьпекі, – і адразу натыкнуўся на згадку заўжды прысутнай пагрозы. Раптоўна крочыў на выпаленую пляму вогнішча, пасярод якой грувасьцілася куча абпаленых, паламаных костак ды чарапоў. Жвавыя каліўцы церняў ды паўзучага нарыўніку ўжо прыкрылі гэтае жудаснае месца разьні й жэрства, але ж яно не было даўнім. Сэм хутка вярнуўся, але ж анічога пра знаходку не распавёў. Лепей, каб тыя косткі засталіся ў спакоі, каб Глыкс ня лапаў ды ня мацаў іх, шукаючы ежу.

– Трэ адшукаць месца, каб залегчы на дзень, – сказаў Сэм. – I не ніжэй, чым тут. Па мне, дык трэба вышэй шукаць.

Крыху вышэй ад азярца знайшлі цёмна-буры хмыз леташняй папараці. За ім караскалася на стромым схіле шчыльная купа цёмналістых лаўраў, а наверсе пагорак каранавалі старыя моцныя кедры. За папарацьцю й вырашылі адпачыць ды правесьці дзень, які ўжо абяцаў зыркасьць і цеплыню. Добры дзень, каб шпацыраваць па гаёх ды палянах Ітыльёну. Аднак хоць оркі й хаваюцца ад сонечнага сьвятла, існуе надта шмат спратаў, дзе яны могуць адлёжвацца ў засадзе. Дый акрамя оркавых стае ліхіх вачэй, бо ў Саўрона шмат паслужнікаў. У любым выпадку, Глыкс пад Жоўтай Пысай рухацца не адважваўся. Неўзабаве яна вызірне з-за змрочных храбтоў Эфэл Дуату й Глыкс самлее ды скурчыцца, захінаючыся ад сьвятла й сьпякоты.

Яшчэ калі ішлі, Сэм самым сур'ёзным чынам меркаваў пра ежу. Адчай непраходнай Чорнай Брамы прамінуў, і зараз Сэм зусім ня траціў, як ягоны гаспадар, надзеі на харчаваньне пасьля таго, як вандроўка сягне мэты. Дый ва ўсялякім выпадку яму падавалася мудрэйшым захоўваць эльфаў хлеб на горшыя часы. З таго часу, як падлічыў, што прыпасаў засталося ледзь-ледзь на тры тыдні, прайшло ўжо шэсьць дзён.

"Нам моцна пашанцуе, калі сягнем Полымя за гэткі час! – меркаваў ён. – А, магчыма ж, і назад захочам вярнуцца. Цалкам верагодна!"

Да таго ж пасьля доўгага начнога пераходу, пасьля мыцьця й піцьця ўдосыць ён пачуўся нават галаднейшым за звычайнае. Вячэру ці хоць бы падвячорак які з агменю старой кухні ў Прыторбінскай слабадзе – вось чаго ён насамрэч прагнуў. Тут да ягонай галавы прыйшла ідэя, і ён павярнуўся да Глыкса. Той якраз хацеў высьлізнуць некуды на сваіх Глыксавых справах і ўжо краўся на чацьвярэньках праз папараць.

– Гэй, Глыксе! – паклікаў Сэм. – Ты куды? Паляваць? Ну, бачыш, стары пралаза, табе нашая ежа не даспадобы, дый я не адмовіўся б ад якой зьмены. Тваё ж новае жыцьцёвае выслоўе: "Заўжды дапамагаць". Мо й дапаможаш знайсьці чаго ядомага галоднаму хобіту?

– Мажліва, таксс, – адказаў Глыкс. – Сьмеяголь заўжды дапамагае, калі папросяць. Асабліва, калі папросьсяць добрас, таксс.

– Слушна! – пацьвердзіў Сэм. – Дык я прашу. А калі тое недастаткова добра, дык і ўпрошваю, таксс.

Глыкс зьнік. Фрода, зьеўшы крыху лембасу, забраўся ў гушчар папараці й заснуў. Сэм глянуў на яго. Сьвятло раніцы яшчэ толькі падбіралася да ценяў пад дрэвамі, але ж надта ясна вырысоўваліся й спадароў твар, і рукі. Фрода ляжаў на сьпіне, паклаўшы далоні на зямлю ўздоўж цела, і Сэм нечакана ўзгадаў, што гэтаксама ляжаў Фрода ў сядзібе Эльранда, прынесены зь сьмяротнаю ранаю. Тады, пільнуючы ля ложка, Сэм прыкмеціў: нібы слабое сьвятло зьзяе знутры хобіта. Зараз жа сьвятло лілося яшчэ зырчэй і ясьней. Фродаў твар поўніўся спакоем, усялякія пазнакі страху й клопату пакінулі яго, але ж ён падаваўся старым, старым і прыгожым, быццам нясьпешны разец гадоў адкрыў мноства рысаў, схаваных да таго, хоць твар і застаўся той самы, што быў заўсёды. Сэм Гэйхад уявіў сабе гэта ня так. Ён патрос галавою, бо адчаяўся знайсьці патрэбныя словы, і прашаптаў: "Люблю я яго. Вось такі ён, і неяк яно вонкі выходзіць, гэтак во. А я ўсё адно люблю яго, з тым ці без таго".

Глыкс вярнуўся ціхенька й вызірнуў з-за Сэмавага пляча. Убачыўшы Фрода, заплюшчыў вочы й бязгучна папоўз прэч. Праз момант Сэм падышоў да Глыкса. Той штосьці жаваў і нешта мармытаў пад нос. Побач на зямлі ляжалі два маленькія трусікі, на якіх Глыкс ужо кідаў прагныя позіркі.

– Сьмеяголь заўжды дапамагае, – пахваліўся Глыкс. – Прынёсс трусьсікаў, ффайныхх трусьсікаў. Але гасспадар сьсьпіць. Мо й Ссэм засьсьне? Ня ххоча трусьсікаў зараз? Сьсьмеяголь сстараецца дапамагаць, але ж ён ня можа злавіць еміну за ххвілінусс.

Сэм, аднак, быў зусім ня супраць трусікаў зараз жа й так і абвесьціў. Асабліва ён быў ня супраць добра згатаванага трусіка. Усе хобіты здольныя гатаваць. Гэтаму майстэрству яны навучаюцца яшчэ да абэцэды (да якой шмат хто й не даходзіць), а Сэм быў добрым кухарам нават на хобіцкі разьлік і, калі толькі надараўся шанец, добра гатаваў і падчас вандроўкі. З гэткай надзеяй ён нёс колькі кухарскіх прыладаў у хатулі: скрыначку з крэсівам, дзьве неглыбокія каструлькі, адну ў другой, а ў меншай – драўляную лыжку, кароткі двузубы відэлец ды колькі пожагаў, а на дне заплечніка ў пляскатай драўлянай скрынцы хаваўся найвялікшы (і такі паменшалы) скарб – соль. Але ж патрабаваўся агонь і яшчэ сёе-тое. Сэм паразважаў крыху, вымаючы нож, чысьцячы й вострачы аб камень, дый прыняўся скубці трусікаў. Не, соннага Фрода ён самотным не пакіне ані на хвіліну.

– Гэй, Глыксе, – вымавіў ён. – У мяне шчэ ёсьць для цябе праца. Схадзі напоўні гэтыя рондалі вадою й прынясі сюды.

– Сьсьмеяголь прынясьсе ваду, таксс, – адгукнуўся той. – А навошшта хобіттсу ўсься тая вада? Ён напіўсься, ён памыўсься!

– Ну, не твая справа. Калі не здагадаўся, дык неўзабаве дазнаесься. I чым хутчэй прынясеш ваду, тым хутчэй дазнаесься. I каструлі мае не пашкодзь, а то я цябе ў фарш пакрышу.

Калі Глыкс сышоў, Сэм зірнуў на Фрода яшчэ раз. Той па-ранейшаму спакойна спаў але зараз Сэма ўразіла больш за ўсё схуднеласьць твару й рук.

– Нейкі ён занадта тонкі й гонкі, – прамармытаў Сэм. – Няправільна для хобіта. Калі згатую зайкоў, дык і пабуджу яго.

Сэм сабраў кучу найсушэйшай папараці, папоўзаў па схіле, адшукаў сукоў ды ламачча. Упалая галіна кедру дала яму вялікі прыпас паліва. Тады выразаў дзярніну ля ўзножжа схілу, проста за зарасьцямі папараці, зрабіў неглыбокую яміну й склаў туды дровы. Спрытна ўправіўся з крэсівам і неўзабаве разьдзьмуў невялікі агеньчык, які амаль не дыміў, але струменіў духмяны водар. Сэм якраз схіліўся над вогнішчам, прыкрываючы яго й падкладваючы таўсьцейшыя паленцы, калі вярнуўся Глыкс, асьцярожна несучы каструлі й буркочучы пад нос.

Паставіў каструлі долу й раптам заўважыў, што робіць Сэм. Узьвіснуў шыпліва і, падалося, адначасова напалохаўся й раззлаваўся.

– Вохх! Шшш – не! – выгукнуў ён. – Не! Дурны хобітс, дурны, дурны, таксс! Яны мусьсяць не рабіць такога, таксс!

– Чаго такога? – зьдзівіўся Сэм.

– Рабіць гідкія чырвоныя языкісс, – вышыпеў Глыкс. – Полымясс, полымясс! Небясьсьсьпечна, таксс! Яно абпальвае, яно забівае! Яно ворагаў прывядзе, таксс, прывядзе!

– Не, думаю, не прывядзе, – адказаў Сэм. – I ня бачу, чаму яно мусіць прывесьці. Хіба ты што мокрае сунеш туды й наробіш дыму. Але ж калі прывядзе – што рабіць? Рызыкну, анічога болей не застаецца. Бо трэба ж зайкоў прапарыць.

– Прапарыць трусікаў? – заенчыў Глыкс у адчаі. – Сапсаваць цудоўнае мясца, якое няшчасны, галодны Глыкс здабыў, захаваў для цябе? Навошта? Навошта, дурны хобітс? Яны маладзенькія, яны мякенькія, файненькія. Ешш іхх, ешш!

Ён працягнуў руку да найбліжэйшага трусіка, ужо абскубанага й пакладзенага побач з вогнішчам.

– Ну, ну, – засьцярог Сэм. – Кожны па-свойму есьць. Наш хлеб табе ў глотку ня лезе, а ў маю сыры заяц не папрэцца. Калі ўжо мне трусоў аддаў, бач ты, дык я маю права й гатаваць іх, калі схачу. А я хачу. I ня трэба гэтак зерыцца на мяне. Ідзі дый злаві яшчэ што й жары як сам умееш – дзе-нідзе падалей ад маіх вачэй. Тады й полымя ня ўбачыш, і я цябе ня ўбачу, і абодва будзем шчасьлівейшыя. Я ўжо прыгледжу, каб вогнішча не дыміла, калі тое цябе супакоіць.

Глыкс адсунуўся, буркочучы, дый адпоўз у папараць. А Сэм заняўся каструлямі. Сказаў сабе: "Што хобіту патрэбна для трусікаў, дык гэта якіх зёлак ды каранёў, а асабліва бульбачкі – ужо ня кажучы пра хлеб. Зёлак, падаецца, маглі б і знайсьці тут".

– Глыксе! – пагукаў ён напаўголасу. – Трэці раз за ўсё сплочвае, як гаворыцца. Мне трэба якіх зёлак.

Глыксава галава вытыркнулася з папараці, але ж прага дапамагчы зусім не сьвяцілася на твары.

– Зьбяры-тка колькі лаўровых лістоў, крыху чабору, шалвею, пакуль вада не закіпела, – папрасіў Сэм.

– Не! – адрэзаў Глыкс. – Сьмеяголь незадаволены. Сьмеяголю не даспадобы смуродныя лісты. Ён ня есьсьць зёлак ці караньчукоў, не, кашштоўнасьсьць, толькі калі памірае з голаду ці калі надта ххворы, няшшчассны Сьсьмеяголь!

– Сьмеяголь патрапіць у кіпень, сапраўдны злы кіпень, калі ня зробіць, што просяць, – гыркнуў Сэм. – Сэм ягоную галаву ў кіпень засуне, таксс, кашштоўнасьсьць! А яшчэ я прымусіў бы яго пашукаць морквы й рэпы, і бульбачак таксама, калі б для іх быў адпаведны час. Закладаюся: тут досыць усялякага дабра расьце дзічком. А я што заўгодна аддаў бы за паўтузіна бульбачак.

– Сьмеяголь ня пойдзьдзьдзе, не, о, кашштоўнасьсьць, ня ў гэты раззз! – прашыпеў Глыкс. – Ён запалохханы, ён надта стаміўсьсься, а хобітсс нядобры, зусьсім нядобры. Сьсьмеяголь ня будзе шшукаць караньчукі, і цыбульбу, і сморкву, і бульбуччо. Шшто такое бульбуччо, га, кашштоўнасьць, шшто такое?

– Бульба, вось што такое, – патлумачыў Сэм. – Дзеду майму найвялікшая асалода, і надта добрая запраўка пустому страўніку. Але ж цяпер ты іх ня знойдзеш, так што й не шукай. Лепей будзь добранькім Сьмеяголем ды прынясі мне зёлак, і я нашмат лепей пра цябе падумаю. I болей за тое: калі прынясеш сьвежых лісточкаў і ўвогуле будзеш добра сябе паводзіць, дык я табе як-небудзь згатую бульбачкі. Насамрэч, смажаная рыба з бульбаю ад С. Гэйхада. Нябось не ўтрымаесься тады.

– Не, несс, утрымаемсься мы, таксс. Псссаваць рыбу, абпальваць рыбу, не-ссс! Дай мне рыбу зараззз, забірай сссваё бульбуччо!

– Вох, ты безнадзейны, – уздыхнуў Сэм. – Ідзі лепей пасьпі.

Урэшце ён сам адшукаў жаданае, хоць і не адыходзіў далёка, каб не выпускаць з вачэй соннага Фрода. Знайшоўшы, колькі часу сядзеў і разважаў ды даглядаў вогнішча, пакуль вада не закіпела. Дзень сьвятлеў і паветра сагрэлася, з травы й лістоў зьнікла раса. Неўзабаве парэзанае на кавалачкі трусінае мяса парылася ў каструльках побач з пучкамі зёлак. У чаканьні Сэм ледзь не заснуў. Бо варыў трусяціну амаль гадзіну, торкаючы яе раз-пораз відэльцам і каштуючы ўзвар.

Як палічыў страву гатовай, зьняў каструлі з полымя й падпоўз да Фрода. Калі стаў над Фрода, той напалову расплюшчыў вочы й прачнуўся, вынырнуў з сну – добрай, няўспомнай мары пра спакой.

– Вітаю, Сэме, – усьміхнуўся ён. – Табе не адпачываецца? Нешта ня так? Колькі часу зараз?

– Пару гадзінаў пасьля сьвітанку, – адказаў Сэм, – і недзе палова на дзявятую паводле шырскага гадзіньніка, так мяркую. Усё ў парадку. Але ж які такі парадак: ані юшкі нармалёвай, ані цыбулі, ані бульбінкі. Я вам крыху мясца згатаваў, пане Фрода, і супу да таго ж. Добра падсілкуе, насамрэч. Вы ўпрост з свайго куфля сёрбайце ці з каструлі, калі пастыне трошку. Бо я ж місаў ня ўзяў, і прыладаў аніякіх болей няма, так.

– Табе трэ было адпачыць, – пазяхнуў Фрода й пацягнуўся. – I вогнішча раскладваць у гэтых мясьцінах надта небясьпечна. Але ж я галодны. Хм, а што гэта я чую адсюль? Што гэта ты зварыў?

– Падарунак ад Сьмеяголя – парачка маладзенькіх трусікаў. Хоць, мяркую, Глыкс шкадуе, што аддаў іх мне. Да іх, на жаль, зусім анічога – хіба што зёлак крыху.

Сэм і ягоны спадар паселі сярод папараці й засёрбалі проста з каструляў, адною лыжкаю й адным відэльцам на двох. Дазволілі сабе яшчэ і па палове лембасу. Сьняданак падаўся сапраўднай бяседаю.

– Гэй, Глыксе! – паклікаў Сэм ціхенька й прысьвіснуў. – Давай сюды! Ёсьць час зьмяніць густы. Калі хочаш пакаштаваць паранага трусіка, дык у нас яшчэ засталося!

Адказу не было.

– Ну, напэўна, палез харчавацца па-свойму. Тады дакончым, што засталося, – вырашыў Сэм.

– А пасьля табе трэба паспаць, – дадаў Фрода.

– Вы толькі не зваліцеся, пакуль я носам дзёўбаю, пане Фрода. Нешта няма ў мяне пэўнасьці аніякай у Глыксе. Сьмердзяку ў ім – я маю на ўвазе благую частку ў гэнай пачвары – усё яшчэ досыць, і робіцца ўсё болей. Мяркую, аднак, мяне ён першым паспрабуе засіліць. Цяпер у вочы ня хоча зірнуць і ўвогуле зусім ён не задаволены Сэмам, вох, мая каштоўнасьсьць, зусім не задаволены.

Даелі, і Сэм выправіўся да струменю, каб вымыць посуд. Калі вымыў, то выпрастаўся, зірнуў назад, на схіл, і пабачыў: сонца паднялося з смугі, ці якогась туману, ці змрочнага ценю, што заўжды вісеў на ўсходзе, і працяла залатымі промнямі зарасьці, асьвятліўшы паляну й дрэвы вакол яе. А тады прыкмеціў танюткую вітуніцу блакітна-шэрага дыму, надта заўважную ў сонечным сьвятле, якая падымалася ад схілу дакладна над зарасьцямі папараці. З жахам Сэм зразумеў, што гэта дым ад ягонага маленькага вогнішча, якое не прыгасіў.

– Не, трасца якая! Аніколі не падумаў бы, што гэтак яно выявіцца! – мармытаў сабе пад нос, сьпяшаючыся назад.

Раптоўна прыпыніўся, прыслухоўваючыся. Ці насамрэч пачуў сьвіст, ці падалося? Ці гэна птушка якая дзівосная? Калі гэта сьвіст, дык ня з Фродавага боку. А вось ізноў – і зь іншага месца! Сэм памчаў угару што ног.

I вынайшаў, што маленькая галіна, дагарэўшы да самага канца, запаліла папараць побач з вогнішчам, а тая, пыхнуўшы, перакінула агонь на старую траву. Сэм хуценька затаптаў рэшткі вогнішча, раскідаў вугольле й паклаў дзернавіну на ямку. Тады падпоўз да Фрода.

– Ці чулі вы сьвіст і сьвіст у адказ? – спытаў ён. – Колькі хвілінаў таму. Спадзяюся, гэна толькі птушка, але ж гучыць неадпаведна. Хутчэй, нехта прыпадабняўся да птушкі, так мяркую. Баюся, вогнішча маё задыміла, такая рэч. Калі цяпер з таго бяда выйдзе, аніколі сабе не дарую. Мо й шанцу мне ня будзе – дараваць альбо не.

– Ш-ш! – прашаптаў Фрода. – Падаецца, галасы.

Хобіты хутка сабралі заплечнікі й насунулі на сябе, гатовыя ўцякаць, ды запаўзьлі глыбей у гушчар папараці. Там замерлі, прыслухоўваючыся.

Галасы гучалі ўжо выразна. Ціхія, прыглушаныя, але не здалёку, і набліжаліся. Раптам нехта загаварыў зусім побач:

– Тут! Вось адкуль ішоў дым! Яно недзе побач. У папараці, безумоўна. Мы яго як труса ў пастку загонім. Тады й высьветлім, што за пачвара.

– Так, і што ёй вядома таксама, – дадаў другі голас.

I адразу чатыры чалавекі пайшлі праз папараць з розных бакоў. Паколькі ані ўцякаць, ані хавацца сэнсу не было, Сэм і Фрода ўскочылі, стаўшы сьпіна да сьпіны й выцягнуўшы корды.

Калі яны зьдзівіліся з таго, што пабачылі, дык паляўнічыя на іх зьдзівіліся нашмат болей. Чатыры высокія чалавекі стаялі побач. Два трымалі ў руках дзіды з шырокімі зыркімі лёзамі. Два мелі вялізныя, амаль у чалавечы рост, лукі й вялізныя ж сагайдакі, поўныя доўгіх зеленапёрых стрэлаў. Ва ўсіх на пасах віселі мечы, усе былі апранутыя ў бурае й зялёнае розных адценьняў, каб лепей прабірацца нябачнымі праз зарасьці Ітыльёну. Зялёныя пальчаткі прыкрывалі іхнія рукі, а твары хаваліся за зялёнымі каптурамі й маскамі, так што адтуль толькі бліскалі вочы, надта пранізьлівыя. Фрода адразу падумаў пра Бараміра, бо гэтыя людзі надта нагадвалі яго рысамі твараў і постацямі дый манераю гаворкі.

– Мы знайшлі ня тое, што шукалі, – вымавіў адзін. – Але што ж мы знайшлі?

– Гэта ня оркі, – другі адпусьціў цаўё меча, за якое быў схапіўся, убачыўшы бляск Джала ў Фродавай руцэ.

– Эльфы? – засумняваўся трэці.

– Не, ня эльфы, – адгукнуўся чацьверты, самы высокі, які падаваўся правадыром астатніх. – Эльфы нашымі днямі болей не зьяўляюцца ў Ітыльёне. Да таго ж эльфы надта прыгожыя з выгляду, як кажуць.

– Гэна значыць, мы ня надта прыглянуліся, я так разумею, – пакпіў Сэм. – Дзякуй вам вялікі. А калі вы ўжо скончылі нас абмяркоўваць, мо скажаце, хто вы такія й чаму не даяце двум стомленым падарожнікам адпачыць.

Высокі чалавек нядобра засьмяяўся.

– Я – Фарамір, гетман Гондару, – давёў ён. – А ў гэтай зямлі не бывае простых падарожнікаў – толькі тыя, што служаць альбо Белай вежы, альбо Цёмнай.

– Мы ані тыя, ані другія, – запярэчыў Фрода. – І мы менавіта падарожнікі, што ні казаў бы гетман Фарамір.

– Тады не марудзьце й абвесьціце нам мэты свайго падарожжа й свае імёны, – загадаў Фарамір. – Бо ў нас наперадзе праца, і зараз ня той час і ня тое месца, каб размаўляць загадкамі й марнасловіць. Хутчэй! Дзе ваш трэці?

– Трэці?

– Так, сьлізкі малюк, які шнарыў па азярцы троху ніжэй адсюль. Ня надта нам спадабаўся ягоны выгляд. Напэўна, ён зь нейкай выведніцкай пароды оркаў ці пачвара накшталт іх. Ён высьлізнуў ад нас нейкімі хітрыкамі.

– Я ня ведаю, дзе ён, – адказаў Фрода. – Ён толькі выпадковы спадарожнік нашае вандроўкі, я не адказваю за яго. Калі напаткаеце яго, зьлітуйцеся. Прывядзіце да нас альбо скажыце яму, дзе мы. Ён няшчасная бяздольная істота, але ж я клапаціўся пра яго колькі часу. Што ж тычыцца нас, мы хобіты з Шыру, які далёка на поўнач і на захад адсюль, за мноствам рэк і гор. Я – Фрода, сын Дрога, а з мною Сэмвайз, сын Хамфаста, годны хобіт, які паслугоўвае мне. Мы прайшлі доўгі шлях з Долага Яру, ці зь Імладрысу, як некаторыя называюць гэты край.

Тут Фарамір варухнуўся й відавочна насьцярожыўся.

– Сем спадарожнікаў было з намі. Аднаго мы страцілі ў Морыі, іншых пакінулі на Парт Галене над Рэрасам: двох з майго племені, а таксама гнома, эльфа й двох людзей. Людзі тыя былі Арагорн і Барамір, які казаў, што прыйшоў зь Мінас Тырыту, з гораду на поўдні.

– Барамір! – выгукнулі разам чацьвёра людзей.

– Барамір, сын уладара Дэнэтара? – перапытаў Фарамір, і на ягоным твары зьявіўся дзіўны суворы выраз. – Вы вандравалі зь ім? Гэта насамрэч навіны, калі гэта праўда. Ведайце, маленькія незнаёмцы, што Барамір, сын Дэнэтара, быў найвышэйшым вартавым Белай вежы, нашым вярхоўным ваяводам. Моцна не стае нам яго. Хто вы такія й якое дачыненьне да яго маеце? Распавядайце хутчэй, бо сонца ўжо высока!

– Ці ведаеце вы загадку, якую Барамір прынёс у Долы Яр? – спытаў у адказ Фрода.

– Тыя словы насамрэч вядомыя, – вымавіў уражаны Фарамір. – Гэта прыкмета тваёй праўдзівасьці, раз ты ведаеш іх.

– Арагорн, чыё імя я ўжо назваў, – носьбіт Зламанага Клінка, – дадаў Фрода. – А мы паўросьлікі, пра якіх гаворыцца ў загадцы.

– Гэта я бачу, – Фарамір задумаўся. – Ці бачу, што так яно можа падавацца. А што такое тады "Кон, Ісільдару вінны"?

– Гэта пакуль схаванае ад разуменьня, – зазначыў Фрода. – Безумоўна, з часам высьветліцца й тое.

– Нам трэба вызнаць болей, – вырашыў Фарамір, – а таксама даведацца, што прывяло вас так далёка на ўсход, пад самы цень, – ён паказаў на ўсход, не назваўшы імя гаспадара ценю. – Але ж ня зараз. Нас чакае справа. Вы ў небясьпецы й не прайшлі б далёка па гэтым шляху сёньня. Яшчэ да полудня тут будзе ладная бойка. А тады для нас – альбо пагібель, альбо хуткія ўцёкі да Андуйну. Для вашага спакою й майго я пакіну з вамі двух вартаўнікоў. Мудрыя не давяраюць выпадковым стрэчам на дарозе гэтых земляў. Калі вярнуся, я перамоўлю з вамі болей.

– Да сустрэчы, спадар, – Фрода нізка пакланіўся. – Што ні думалі б вы, я – сябра ўсіх, хто змагаецца з Ворагам. Мы пайшлі б з вамі на бітву, калі б была надзея, што хобіты здолеюць дапамагчы вам, такім моцным і дужым людзям, і калі б мой кон дазволіў тое. Хай асьветліць сонца перамогі вашыя мечы!

– Паўросьлікі – ветлы народ, кім бы яшчэ яны ні былі, – адказаў Фарамір. – Да пабачэньня!

Хобіты паселі зноў, але ўжо не казалі адзін другому анічога пра свае думкі й сумневы. Бо побач, пад самым пярэстым ценем цемналістых лаўраў, сядзелі два ахоўнікі. Яны раз-пораз здымалі маскі, каб прахаладзіцца, бо рабілася ўсё сьпякотней, і Фрода пабачыў, што на выгляд яны нязлыя: сьветласкурыя, цёмнавалосыя, шэравокія, з тварамі сумнымі й ганарлівымі. Яны размаўлялі адзін з адным спачатку на Агульнай мове, але ж вымаўляючы яе на старажытны лад, а тады па-собску. На вялікае зьдзіўленьне, Фрода пазнаў эльфаву мову ці нешта надта да яе падобнае й зразумеў, што яны мусяць быць дунаданамі Поўдня, нашчадкамі гаспадароў Захаду.

Праз колькі часу сам адважыўся загаварыць зь імі. Але тыя адказвалі неахвотна й асьцярожна. Назваліся Маблунгам і Дамрадам, ваярамі Гондару, сьледапытамі Ітыльёну, бо паходзілі ад тых, хто калісьці жытлаваў тут перад мордарскім захопам. З такіх людзей уладар Дэнэтар набіраў асаблівае войска, прызначанае, каб таемна перапраўляцца праз Андуйн (дзе й як – яны не казалі) і не даваць спакою оркам ды іншым ворагам, якія шнарылі паміж Эфэл Дуатам і Вялікай ракою.

– Адсюль амаль шэсьць міляў да ўсходняга берагу Андуйну, – паведаміў Маблунг. – Мы рэдка адыходзім гэтак далёка. Але ж маем асаблівы загад у гэтай выправе: падпільнаваць людзей з Хараду, праклён на іхнія галовы!

– А, клятыя паўднёўцы! – дадаў Дамрад. – Кажуць, наш Гондар у даўніну меў зносіны з каралеўствамі Хараду на далёкім поўдні, але ж сяброўства не наладжвалася аніколі. Тады межы нашыя праходзілі далёка на поўдні, за сутокамі Андуйну, і Ўмбар, найбліжэйшае зь іхніх каралеўстваў, прызнаваў нашую ўладу. Але ж тое было так даўно. Шмат чалавечых вякоў таму. А цяпер мы вызналі, што Вораг прыйшоў да іх і яны перадаліся яму ці ўпрост вярнуліся да яго, бо заўжды былі гатовыя выконваць ягоную волю, як і шмат хто на ўсходзе. I я не сумняюся, што дні Гондару ўжо адлічаныя, і адмераныя, і няшмат іх засталося. I муры Мінас Тырыту ня вытрымаюць, бо вялікімі зрабіліся ягоныя моц й ліха.

– Нягледзячы на тое, мы не чакаем склаўшы рукі й не дазваляем яму рабіць што заўгодна, – сказаў Маблунг. – Гэтыя клятыя паўднёўцы шпацыруюць па нашых старажытных шляхох, каб папоўніць арду Цёмнай вежы. Так, па тых самых шляхох, якія вырабіла майстэрства Гондару. I шпацыруюць усё бесклапотней, як мы вызналі. Бо мяркуюць, што моц іхняга новага пана так павялічылася, што адзін толькі цень ягоных гор можа абараніць іх. Ну, дык мы тут, каб іх крыху правучыць. Атрымалі зьвесткі колькі дзён таму, што іхняе вялікае войска рушыла на поўнач. Паводле нашых падлікаў, адна зь ягоных дружынаў якраз мусіць прайсьці да полудня там, дзе шлях вядзе праз калідор, прасечаны ў схіле. Прайсьці мусіць, але ж ня пройдзе! Ня пройдзе, пакуль Фарамір – наш гетман. Ён цяпер вядзе нас ва ўсе небясьпечныя выправы. Ці ягонае жыцьцё зачараванае, ці лёс захоўвае яго дзеля чагосьці, але ж заўжды яму шанцуе.

Размова сьцішылася, зьмянілася напружаным маўклівым чаканьнем. Усё падавалася нерухомым, затоена-назіральным. Сэм, што сядзеў побач з краем папарацевага гушчару, вызірнуў вонкі. Пільнымі хобіцкімі вачыма прыкмеціў, што вакол яшчэ мноства людзей. Яны ціха краліся ўверх па схілах, паасобку альбо доўгімі ланцужкамі, трымаючыся заўсёды ў цені дрэваў і кустоў, ці нават падпаўзалі, ледзь прыкметныя ў бура-зялёных вопратках сярод зарасьцяў. Усе – у каптурах і масках, у пальчатках, узброеныя, як Фарамір з паплечнікамі. Неўзабаве яны прайшлі й зьніклі. Сонца падымалася, пакуль ня вызірнула з поўдня. Цені сьціснуліся.

"Цікава, дзе агура Глыкс? – падумаў Сэм, адпаўзаючы назад, У гушчар. – Якраз яму файны шанец альбо орку на лязо патрапіць, альбо пад Жоўтаю Пысаю падсмажыцца. Ды, напэўна ж, ён пра сябе добра паклапоціцца".

Лёг побач з Фрода й задрамаў.

Прачнуўся, думаючы, што чуе выцьцё рагоў. Сеў, азіраючыся. Сонца ўжо амаль сягнула прытню. Ахоўнікі маўкліва й чакальна стаялі ў цені дрэваў. Зьнянацку рогі завылі гучней: беспамылкова, проста зьверху, ад вяршыні схілу. Сэму падалося: чуе дзікі лямант і выгукі, але ж слаба, быццам зь якой далёкай пячоры. I разам выбухнуў гвалт бойкі, зусім побач, над іхнім сховішчам. Выразна далятала скрыгатаньне, звон сталі аб сталь, ляскат меча аб жалезны шалом, глухое буханьне ляза па тарчы. Людзі крычалі шалёна й лямантавалі, і адзін ясны моцны голас гукаў: "Гондар! Гондар!"

– Рыхтык сотня кавалёў куе разам, – падзяліўся Сэм з Фрода. – I бліжэй, чым хацелася б.

Але гармідар бойкі яшчэ набліжаўся.

– Яны йдуць сюды! – выгукнуў Дамрад. – Зірніце, колькі паўднёвікаў вырвалася з пасткі й уцякае ад дарогі. Вунь яны! За імі нашыя на чале з гетманам!

Сэм, прагны да навінаў, узьняўся й далучыўся да ахоўнікаў. Нават ускараскаўся крыху на таўсьцейшы з лаўраў. На момант пабачыў, як смуглявыя людзі ў чырвоным імчаць крыху далей па схіле, а за імі скачуць апранутыя ў зялёнае ваяры й сякуць ворагаў на бягу. Ад стрэлаў пацямнела паветра. I тут зьнянацку проста цераз край схілу, за якім хаваліся, зваліўся чалавек. Ледзь не на галовы, праламаўшыся праз купку маладых дрэўцаў. I застаўся ляжаць ніцма ў папараці за некалькі ступнёў ад Сэма. Зь ягонай шыі, з-пад залатога каўняра, вытыркалася зеленапёрая страла. Пунсовы плашч быў разадраны, браня з бронзавай лускі – пакамячаная й пасечаная, пасмы чорных валасоў пераплеценых золатам, узмоклі ад крыві. Смуглявая рука яшчэ сьціскала цаўё зламанага меча.

Гэтак Сэм упершыню назіраў, як людзі б'юцца зь людзьмі, і відовішча яму зусім не спадабалася. Быў рады, што ня бачыць твар забітага. Ён падумаў: а як жа яго звалі, адкуль ён зьявіўся, ці быў насамрэч ліхі сэрцам, ці які падман альбо пагрозы выгналі яго з хаты й прывялі сюды, а мо ён хацеў застацца дома ў міры – суцэльны выбух думак, якія ўмомант пранесьліся скрозь Сэмаў розум. Аднак адразу й зьніклі, бо не пасьпеў Маблунг крочыць да мёртвага цела, як пачуўся новы гук – аглушальны гармідар енкаў і выгукаў. Сярод іх Сэм адрозьніў працяглае выцьцё, быццам нейкі вялізманы дудар дзьме ў дуду, а тады – моцны тупат і грукат, нібы таранамі калацілі ў глебу.

– Сьцеражыся! Сьцеражыся! – загукаў Дамрад таварышу. – Хай валары адвядуць яго ад нас! Мумак! Мумак!

На подзіў і жах, і на незвычайнае задавальненьне, Сэм пабачыў, як гіганцкая туша выламалася з купы дрэваў ды памчала ўніз па схіле. Вялізны, бы хата, не, нашмат большы за хату, Сэму зьвер падаўся шэрай гарою, якая раптам рушыла зь месца. Можа, страх і зьдзіўленьне павялічылі пачвару ў хобіцкіх вачох, але харадзкія мумакі насамрэч былі веліканскімі зьвярамі, цяпер падобных да іх ужо не сустрэць у Міжзем'і, а далёкія іхнія нашчадкі, якія дажылі да пазьнейшых дзён, – толькі слабая згадка колішніх велічы й моцы. Мумак імчаў проста на назіральнікаў і адвярнуў прэч у самы апошні момант, прабегшы ўсяго за некалькі сажняў, і зямля трэслася пад ягонымі нагамі, стваламі дрэваў, і доўгі хобат узьняўся волатавай зьмяюкай, гатовай напасьці, а маленькія чырвоныя вочкі ажно палалі. Вялізныя, падобныя да рогаў іклы тырчэлі ўгару, і зь іх, акаваных золатам, пырскала кроў. Ягоная папона з пунсовай і залатой тканіны матлялася лахманамі. На сьпіне яшчэ хісталіся рэшткі будовіны, падобнай на сапраўдную замкавую вежу, раструшчанай, калі зьвер ламіўся праз дрэвы, а высока на шыі пачвары яшчэ адчайна чаплялася маленечкая постаць – цела ваяра-асілка, волата сярод паўднёўцаў.

Магутны зьвер стаптаў у сьляпым шаленстве зарасьці ля азярца ды патупаў прэч. Стрэлы бясшкодна сьлізгалі па таўшчэзнай скуры ягоных бакоў ці адскоквалі. I гондарцы, і паўднёўцы беглі перад ім, уцякалі, але шмат каго ён нагнаў і ўтаптаў у глебу. Неўзабаве зьнік з вачэй, усё трубячы й тупаючы. Што далей зрабілася зь ім, Сэм так і ня вызнаў: ці ўцёк ён, каб вольна бадзяжыць далёка ад дому й памерці сваёй сьмерцю або патрапіць у якую глыбокую яміну, нібы ў пастку, ці панёсься ў вар'яцтве, каб зваліцца ў Вялікую раку ды патануць.

Сэм глыбока ўздыхнуў.

– Вось гэта й быў аліфаўнт! – вымавіў ён. – Значыць, ёсьць у сусьвеце аліфаўнты, і я пабачыў аднога. Ну й дзіва! Аніхто ўдома мне не паверыць, гэта дакладна. Ну, раз усё скончылася, я крыху сасну.

– Сьпі, пакуль можаш, – пагадзіўся Маблунг. – Але ж калі гетман не паранены цяжка, ён вернецца сюды, а тады давядзецца хутка рушыць. За намі будзе пагоня, як толькі зьвесткі пра бітву сягнуць Ворага, а гэтага доўга чакаць не давядзецца.

– Ну, дык ідзіце спакойна, куды вам належыць! – адказаў на тое Сэм. – Навошта мяне будзіць? Я ўсю ноч тэпаў.

– Ня думаю, што гетман Фарамір дазволіць табе застацца тут, спадар Сэмвайз, – засьмяяўся Маблунг. – Ну, пабачым.

5. Вакно на Захад

Сэму падалося – паспаў усяго колькі хвілінаў, а ўжо паварочвала на вячор. Вярнуўся гетман Фарамір і прывёў з сабою ўсіх ацалелых у нядаўняй бітве – болей за дзьве сотні ваяроў. Зараз усе яны сабраліся, паселі паўколам на схіле, пасярод якога ўладкаваўся на зямлі Фарамір, Фрода стаяў перад ім. Выглядала гэта надзвычай падобна да суду над захопленым злачынцам.

Сэм выпаўз з папараці. Аніхто не зьвяртаў на яго ўвагі, і ён разьмесьціўся за шэрагамі людзей, дзе мог добра ўсё чуць і бачыць. I рабіў тое ўважліва, у кожную хвіліну гатовы кінуцца гаспадару на дапамогу. Сэм бачыў Фараміраў твар, ужо не схаваны маскаю, суворы й загадны, за ягонымі запрашальнымі, пранізьлівымі вачыма відаць быў востры розум. Таксама ў ягоным пільным позірку на Фрода чытаўся сумнеў.

Неўзабаве Сэм высьветліў, што гетмана не задаволілі некалькі месцаў у Фродавым расповедзе: якую менавіта ролю адыгрываў Фрода, калі вандроўнікі рушылі з Долага Яру, чаму ён пакінуў Бараміра й куды кіруецца цяпер. У прыватнасьці, ён часта вяртаўся да Ісільдаравага Кону. Відавочна, ён бачыў, што Фрода ўтойвае нешта вельмі каштоўнае.

– Менавіта падчас зьяўленьня паўросьліка Кон Ісільдара абудзіцца, як сьведчаць словы прароцтва, – настойваў ён. – Калі ты – той самы паўросьлік, безумоўна, ты прынёс тую рэч, чым яна ні была б, на Раду, дзе Барамір яе пабачыў. Ці абвяргаеш ты гэта?

Фрода не адказаў анічога.

– Файна! – сьцьвердзіў Фарамір. – Тады я хачу даведацца ад цябе болей пра гэтую рэч, бо ўсё, што тычыцца Бараміра, тычыцца й мяне. Старыя паданьні кажуць, што Ісільдара забіла страла орка. Але ж стрэлаў тых безьліч, і, пабачыўшы стралу, Барамір Гондарскі наўрад ці прыняў бы яе за пазнаку неадольнага лёсу. Ці ты захоўваеш гэтую рэч? Ты казаў – яна схаваная, ці не таму, што ты сам абраў хаваць яе?

– Не, я сам не абіраў анічога, – адказаў Фрода. – Яна належыць ня мне. Яна не належыць аніякаму сьмяротнаму, вялікаму альбо меншаму, хоць калі й абвяшчаць каму на яе правы, дык гэта Арагорну, сын Араторна, пра каго я ўжо казаў, які быў нашым правадыром ад Морыі да Рэрасу.

– Чаму ж ён, а не Барамір, князь гораду, заснаванага сынамі Элендыля?

– Таму што Арагорн – па бацькоўскай лініі наўпросты нашчадак самога Ісільдара, сына Элендыля. I меч, які ён нясе, – меч самога Элендыля.

Шэпт зьдзіўленьня пабег па шэрагах ваяроў. Некаторыя выгукнулі ўголас:

– Меч Элендыля! Меч Элендыля прыйдзе ў Мінас Тырыт! Файныя навіны!

Але ж твар Фараміра не варухнуўся.

– Магчыма, – вымавіў Фарамір. – Але ж гэткія вялікія словы спатрабуюць цьвёрдага абгрунтаваньня. Бессумнеўныя доказы мусіць даць той Арагорн, калі ён насамрэч зьявіцца ў Мінас Тырыце. Ані ён, ані хто іншы з вашай кампаніі не сягнуў гораду, дзе я быў яшчэ шэсьць дзён таму.

– Барамір прызнаўАрагорнава права, – тлумачыў Фрода. – Насамрэч, калі б Барамір быў тут, ён лепей за мяне адказаў бы на вашыя пытаньні. Ён быў ля Рэрасу ўжо шмат дзён таму й кіраваўся адразу ў ваш горад. Мяркую, калі вы вернецеся, то знойдзеце адказы там. Мая роля ў вандроўцы была вядомая яму, як і іншым маім спадарожнікам, бо прызначаная мне самім Эльрандам перад усёю Радай. Каб адыграць гэтую ролю, я й зьявіўся сюды, але ж не ў маёй волі распавядаць пра яе анікому, апрача маіх спадарожнікаў. Тыя, хто, зь іхніх словаў, змагаюцца з Ворагам, лепей не перашкаджалі б маёй мэце.

Фродаў голас гучаў ганарліва, як ні пачуваўся б насамрэч Фрода, і Сэму тое спадабалася. Але ж Фараміру, відавочна, не прыйшлося даспадобы.

– Што ж, – вымавіў ён, – ты прапануеш мне займацца маімі справамі, вяртацца дахаты, а цябе адпусьціць. Барамір усё распавядзе, калі зьявіцца. Дык скажы, калі ж ён прыбудзе? Скажы, ці быў ты сябрам Бараміра?

Перад Фродавымі вачыма на момант зь незвычайнай жывасьцю паўстала тое, як Барамір кінуўся на яго, і хобіт не адказаў адразу. Фараміраў позірк спахмурнеў.

– Барамір мужны й адважны сябра нашай кампаніі, – вымавіў Фрода нарэшце. – Так, што тычыцца мяне, я лічыў яго сваім сябрам.

– Тады цябе, напэўна, засмуціла б вестка пра тое, што Барамір загінуў? – Фарамір нявесела ўсьміхнуўся.

– Надта засмуціла б, – пацьвердзіў Фрода, а тады, заўважыўшы Фараміраў твар, перапытаў зьдзіўлена й разгублена: – Загінуў? Спадар мае на ўвазе, што ведае: ён загінуў? Ці ўпрост гуляе словамі, спрабуючы заблытаць мяне, зьбіць з панталыку маною?

– Я нават і орка ня стану заблытваць маною, – адказаў на тое Фарамір.

– Як жа тады ён загінуў і як ваша даведаўся пра тое? Спадар казаў, што аніводны з маіх спадарожнікаў не сягнуў гораду да таго, як вы яго пакінулі?

– Я спадзяваўся, што спадарожнік і сябра Бараміра распавядзе мне пра ягоную сьмерць.

– Але ж падчас нашага разьвітаньня ён быў жывы й цэлы. I, па-мойму, ён мусіць быць жывы й цяпер, хоць, вядома, у гэтым сусьвеце шмат небясьпек.

– Насамрэч, шмат, – пацьвердзіў Фарамір. – I здрада – не апошняя сярод іх.

Сэм усё болей траціў цярплівасьць і злаваўся, слухаючы гэткую гаворку. Апошніх словаў не стрываў і, выскачыўшы на самую сярэдзіну, дзёрзка крочыў да свайго гаспадара.

– Вы, спадару Фрода, прабачце, але ж гэна ўжо занадта, – выпаліў Сэм. – Якое права ён мае так з вамі! I пасьля ўсяго, што вы выцерпелі, і мо нават болей, дзеля гэнага самага чалавека й усіх даўгарослых ягоных суродзічаў! Ну дык паслухайце, вашмосьць гетмане! – і Сэм стаў проста перад Фарамірам, упёршы рукі ў бокі, з такім выразам на твары, быццам прабіраў маладзёна, які залез у сад і цяпер у адказ на роспыты вёрз, як гаворыцца, грушы на вярбе.

Некаторыя людзі загаманілі раздражнёна, але таксама на тварах зьявіліся ўсьмешкі: надта ўжо дзівосна выглядаў гетман, які спакойна сядзеў на зямлі сам-насам і твар да твару з раззлаваным маладым хобітам, ажно ўстапыраным ад злосьці.

– Вы гляньце! – казаў Сэм. – Вашмосьць да чаго вядзе, га? Кажыце ўжо ўсё, не чакаючы, пакуль сюды зьбягуцца мордарскія оркі! Калі лічыце, што мой гаспадар забіў гэнага вашага Бараміра, а тады ўцёк, дык і кажыце папросту, і справе канец. А тады ўжо нам паведаміце, што рабіцьмеце з гэнага. Аджа шкада, што тыя, хто, зь іхніх словаў, змагаецца з Ворагам, не дае таго рабіць іншым, перашкаджае выканаць сваю справу. Вораг быў бы надта задаволены, пабачыўшы вас цяпер. Напэўна, палічыў бы, што знайшоў новага сябра, так вось!

– Супакойся! – вымавіў Фарамір, але ж бяз злосьці. – Ня лезь прамаўляць наперад свайго гаспадара, чый розум большы за твой. I ня трэба мяне вучыць пра тое, што мне пагражае. Нягледзячы на пагрозу, я аддаю час таму, каб судзіць справядліва цяжкую й цьмяную справу. Калі б я быў такі самы пасьпешлівы, як ты, я, пэўна, ужо даўно забіў бы цябе. Бо я маю загад забіваць усіх, хто бадзяецца па гэтай зямлі без дазволу гаспадара Гондару. Але ж я не забіваю ані чалавека, ані пачвару без патрэбы, і нават пры патрэбе тое мне не даспадобы. I я не марную словаў. Так што суцяшайся гэтым. Сядзь побач з гаспадаром дый маўчы!

Сэм плюхнуўся на зямлю, пачырванеўшы. А Фарамір зноў павярнуўся да Фрода.

– Ты спытаў, адкуль я ведаю пра сьмерць Дэнэтаравага сына? У сьмяротных навінаў шмат крылаў. Кажуць, ноч прыносіць весткі крэўным. Барамір – мой брат, – цень смутку лёг на ягоны твар. – Ці памятаеш ты нешта асаблівае, што меў уладар Барамір у сваім рыштунку?

Фрода падумаў крыху, баючыся, што перад ім якая пастка, і цікавячыся, куды ўрэшце выведзе размова. Бо ледзь здолеў выратаваць пярсьцёнак з Бараміравай прагі й пыхі, і як уратавацца зараз, сярод гэткай колькасьці моцных і ваяўнічых людзей, ня ведаў, хоць і адчуваў сэрцам, што Фарамір, такі падобны на брата выглядам, ня так заваблены сабою й ганарлівасьцю, больш суворы й мудры.

– Я памятаю, што ў Бараміра быў незвычайны рог, – вымавіў Фрода нарэшце.

– Твая згадка слушная, як і мае быць у таго, хто насамрэч бачыў яго, – прызнаў Фарамір. – Тады, можа, ты ўявіш яго сабе: вялікі рог дзікага бугая з Усходу, акаваны срэбрам, з надпісам старажытнымі літарамі. Гэты рог перадаваўся старэйшаму сыну ў нашым родзе цягам мноства пакаленьняў. I, кажуць, калі ён пакліча на дапамогу зь любога месца ў старажытных межах Гондару, гук ягоны абавязкова пачуюць здольныя дапамагчы. Пяць дзён як я выправіўся на гэтую справу. А адзінаццаць дзён таму, недзе ў гэткую самую гадзіну, я пачуў покліч таго рога – з поўначы, але слаба, нібы ўзгадка пра гук варухнулася ў памяці. Прадвесьцем ліха падалося тое мне й майму бацьку, бо аніякіх зьвестак пра Бараміра мы ня мелі зь ягонага сыходу, і аніхто з памежнай варты ня бачыў, каб ён пераходзіў мяжу. А на трэцюю ноч пасьля таго з мною здарылася дзіўнейшае.

Я сядзеў уночы ля Андуйну, цёмна-шэрага пад бляклым маладзіком, назіраючы за няспыннаю плыньню й слухаючы шапаценьне трысьнягу. Мы заўжды пільнуем берагі побач з Азгіліятам, частку якога цяпер захапілі ворагі й робяць адтуль набегі на нашую зямлю. Але тою ноччу, падавалася, усё, увесь сьвет, спала пад покрывам цемры. I тады я пабачыў – ці мне падалося? – човен на водах, шэра-срэбны, маленькі, дзівоснага выгляду, з высокім носам. Анікога не было, каб веславаць ці кіраваць ім.

Жах агарнуў мяне, бо човен срабрыста зьзяў. Але ж я падняўся, і крочыў да берагу, і пайшоў па вадзе, мяне вабіла. Тады й човен павярнуў да мяне, і запаволіўся, і падплыў так блізка, што я мог крануць яго рукою, але не адважыўся пакласьці руку на яго. Човен сядзеў глыбока ў вадзе, быццам цяжка нагружаны, і мне падалося, калі ён праплываў побач, што ён амаль да краёў поўны чыстай вадою, якая й сьвяцілася срэбрам. Агорнуты ёю, у чоўне спаў ваяр.

На каленях ягоных ляжаў паламаны меч. На целе ягоным зеўрала шмат ранаў. Я пазнаў Бараміра, майго брата, – памерлага. Я пазнаў ягоны рыштунак, ягоны меч, ягоны твар, такі дарагі мне. Толькі аднаго я ня ўбачыў – ягонага рога. I аднаго не пазнаў – файнага пасу, нібы сплеценага з залатога лісьця. "Барамір! – загукаў я. – Дзе ж твой рог? Куды сыходзіш ты, о Барамір?!" Але ж ён зьнік. Човен павярнуў на плыні й рушыў, пабліскваючы, у ноч. Тое было падобна на сон і не было сном, бо ж за ім не прыйшло абуджэньне. Але я не сумняюся цяпер, што ён загінуў, і рака вынесла яго ў спрадвечнае мора.

– Як шкада! – вымавіў Фрода. – Бо гэта насамрэч Барамір, якім я бачыў і ведаў яго. Залаты пояс дала яму ў Латлорыйне панна Галадрыель. Яна й апранула нас у тое, што ты бачыш, – шэрую эльфаву вопратку. I фібула мая таксама зробленая там.

Ён крануў срэбна-залаты ліст, які зашпільваў ягоны плашч вакол шыі. Фарамір прыгледзеўся да яго ўважліва.

– Якое хараство! Так, гэта праца тых самых майстроў, – пацьвердзіў ён. – Дык, значыць, вы праходзілі праз зямлю Лорыйну? Лаўрэліндарэнан яна звалася ў даўніну, але ўжо даўно жыцьцё яе й справы неспасьцігальныя людзям, – дадаў, пазіраючы на Фрода з новым зьдзіўленьнем. – Зараз шмат дзівоснага ў табе я разумею лепей. Ці не распавядзеш ты мне болей? Бо горка думаць, што Барамір загінуў, амаль ужо ўбачыўшы ганак роднай сядзібы.

– Мне няшмат чаго ёсьць сказаць, апрача таго, што ўжо прамовіў. Хоць вашэцеў расповед поўніць маё сэрца тугою. Напэўна, спадару прымроіўся толькі прывід, цень ліхога кону, які, магчыма, ня прыйдзе. А мо тое было якое падманнае ліха Ворага. Бо я бачыў твары сьветлых ваяроў даўніны ў азёрах Мерцьвяковых багнаў, і тое падалося мне прывідам варожага ліха.

– Не, не такое – пабачанае мною. Бо ягонае ліха поўніць сэрца агідай і жахам, а я адчуў горыч і жаль.

– Але ж як такое магло адбыцца насамрэч? – спытаў Фрода. – Аніякі човен не пераадолее камяністыя пагоркі ад Тол Брандыру, а Барамір хацеў вярнуцца дадому, перайшоўшы Энтую, праз палі Рохану. А ўвогуле, як можа які заўгодна карабель ці човен прайсьці скрозь пену вялікіх вадаспадаў і не патануць пад імі, асабліва ж да краёў наліты вадою?

– Ня ведаю. А адкуль той човен?

– З Лорыйну. У трох такіх мы веславалі ўніз па Андуйне да вадаспадаў. Чоўны таксама былі эльфавы.

– Ты прайшоў праз Затоеную зямлю, але ж сілы яе, падаецца, так і не зразумеў. Калі чалавеку давялося сустрэцца з Гаспадарыняй Чараў, якая жыве ў Залатым лесе, дык яму варта чакаць усялякага дзіва. Бо кажуць: небясьпечна для сьмяротных пакідаць сьвет, які жыве пад звычайным сонцам і часам, і няшмат тых, хто наведваў гэты лес у даўніну й вярнуўся такім, якім быў раней... О брат мой! – выгукнуў Фарамір у журбоце. – Што сказала табе яна, панна, над якою няма сьмерці? Што пабачыла ў табе? Што абудзіла ў тваім сэрцы? Чаму ты зайшоў у Лаўрэліндарэнан, чаму не вярнуўся па сваёй дарозе, не прымчаў раніцою дадому на роханскім кані?

Тады, павярнуўшыся зноў да Фрода, сказаў ужо спакайней:

– Мяркую, на гэтыя пытаньні ты мог бы адказаць мне, Фрода, сын Дрога. Аднак, напэўна, ня тут і ня зараз. Але ж каб ты не палічыў маё бачаньне пустою мараю, скажу табе: Бараміраў рог вярнуўся насамрэч, ня ў мроі. Ён вярнуўся, але расколаты надвая, быццам ударам сякеры альбо меча. Аскепкі адшукаліся ня разам. Адзін – сярод трысьнягу на поўнач ад рыгва Энтуі, дзе заўжды трымае варту Гондар. Другі круціўся па андуйнскім віры, і яго знайшоў той, у каго была справа на вадзе. Дзівосныя супадзеньні. Але ж кажуць: сьляды забойства заўсёды выкрыюцца. I зараз рог старэйшага сына ляжыць на каленях Дэнэтара, які чакае навінаў у сваім палацы. I ты ня здольны распавесьці анічога пра тое, як быў расколаты рог?

– Не, я анічога пра тое ня ведаю, – адказаў Фрода. – Але ж дзень, у які ваша чуў ягоны покліч, калі няма памылкі з падлікамі, – гэта той самы дзень, калі я й мой слуга пакінулі астатніх. I вось ваш расповед поўніць мяне тугою й жахам. Бо калі Барамір напаткаў бяду й быў забіты, то, баюся, загінулі й астатнія мае спадарожнікі. А яны былі маімі суродзічамі й сябрамі... Чаму ж спадару не адсунуць прэч свае сумневы й не дазволіць мне ісьці? Я стомлены, сэрца маё поўнае жалобы й жуды. Але ж мне трэба зьдзейсьніць нешта ці паспрабаваць зьдзейсьніць перад тым, як мяне таксама заб'юць. I калі толькі два паўросьлікі засталіся з усёй нашай суполкі, тым болей нам неабходна сьпяшацца.

– Вяртайцеся дахаты, вашамосьць Фарамір, адважны гетман Гондару, абараніце свой горад, пакуль здольныя, і дазвольце мне рушыць туды, куды вядзе мяне лёс!

– Няшмат для мяне радасьці ў нашай размове, – нахмурыўся Фарамір. – Аднак цябе яна напалохала болей за разумнае. Калі толькі сам народ Лорыйну не знайшоў яго, хто яшчэ мог пакласьці Бараміра ў човен, бы ў пахавальню? Ня оркі, мяркую, і ня іншыя паслугачы таго, каго не называюць. Напэўна, хтосьці з твайго таварыства жывы... Што ні адбылося на нашых паўночных межах, у табе, Фрода, я ня маю болей сумневу. Калі нашыя цяжкія дні далі мне якое майстэрства судзіць пра людзей паводле іхніх словаў і ўчынкаў, дык паспрабую й з паўросьлікамі! Хоць, – і тут ён усьміхнуўся, – нешта дзівоснае адчуваецца ў табе, Фрода. Мо штось эльфавае? За словамі нашай гаворкі хаваецца болей, чым мне падумалася спачатку. Я вазьму цябе з сабою ў Мінас Тырыт, каб там ты паўстаў перад Дэнэтарам. Бо маім жыцьцём адказны я за абраныя кірункі, карысныя майму гораду. Таму я ня вырашу пасьпешліва. Скажу толькі, што адсюль нам трэба рушыць як мага хутчэй.

Ён ускочыў на ногі й аддаў колькі загадаў. I адразу людзі, што пасабраліся навокал, маленькімі суполкамі пачалі адыходзіць у розным напрамках, хутка зьнікаючы сярод ценяў дрэваў і скалаў. Неўзабаве засталіся толькі Маблунг з Дамрадам.

– Зараз вы, Фрода й Сэмвайз, пойдзеце з мною й маімі ахоўнікамі, – загадаў Фарамір. – Калі вы кіраваліся ўздоўж шляху на поўдзень, дык тое цягам колькіх дзён будзе немажліва. Назіраньне за дарогай узмацніцца пасьля нашага нападу. Ды ў любым выпадку, вы не прайшлі б сёньня далёка, бо стомленыя. I мы таксама. Цяпер мы рушым да нашага таемнага сховішча, недзе дзесяць вёрстаў адсюль. Оркі й варожыя віжы яшчэ пра яго ня вызналі, а калі й вызналі б, абараняць яго можна нават супраць вялікага войска. Там мы адпачнем, і вы з намі. А раніцою я вырашу, што будзе найлепшым для мяне й для вас.

Анічога не заставалася, апрача як падпарадкавацца гэтай загаднай парадзе. Дый яна падавалася наймудрэйшай, бо пасьля гондарскай вылазкі вандроўка па Ітыльёне насамрэч стала нашмат больш небясьпечнай.

Адразу й выправіліся: Маблунг з Дамрадам крыху наперадзе, тады Фарамір з Фрода й Сэмам ззаду. Абышоўшы з дальняга боку азярцо, дзе хобіты мыліся, перайшлі рачулку, ускараскаліся па доўгім схіле й крочылі ў зялёны цень на пагорках, што вялі на захад. Пакуль рушылі з найбольшай хуткасьцю, на якую хобіты былі здольныя, размаўлялі напаўголасу.

– Я перарваў нашую гамонку, – паведаміў Фарамір, – ня толькі таму, што не дазваляў час, як нагадаў мне спадар Сэмвайз, але яшчэ й праз тое, што гаворка наблізілася да рэчаў, якія лепей не абмяркоўваць адкрыта перад мноствам людзей. Таму я пытаў болей пра майго брата, а не пра Кон Ісільдара. I ты ня быў цалкам шчыры з мною, Фрода.

– Я ня схлусіў і распавёў усю праўду, якую мог, – адказаў Фрода.

– Я не вінавачу цябе, – вымавіў Фарамір. – Ты ў цяжкай сытуацыі кемліва й мудра веў размову. Але ж я зразумеў болей, чым казалі твае словы. У вас не было сяброўства з Барамірам або разьвіталіся вы не па-сяброўску. Табе й спадару Сэмвайзу таксама, мяркую, ёсьць у чым паскардзіцца на Бараміра. Я любіў майго брата й ахвярую многім дзеля таго, каб адпомсьціць за ягоную сьмерць, аднак я добра яго ведаю. Праблема, напэўна, у Коне Ісільдара – вераемна, гэтая рэч паўстала між вамі й сталася крыніцаю разладу. Мне ясна: гэта нейкі чароўны й магутны скарб, а рэчы падобнай натуры, калі верыць старажытным паданьням, ня надта спрыяюць згодзе паміж сябрамі. Ці ня блізка я да праўды?

– Блізка, – пацьвердзіў Фрода, – але ня ў самую праўду. Разладу не было сярод нас, толькі сумнеў: куды кіравацца ад Эмін Мюйлу. Так альбо інакш, скажу: старажытныя паданьні вучаць і пра небясьпеку пасьпешлівых словаў пра чароўныя й магутныя скарбы.

– А-а, як я й думаў: клопаты былі толькі з Барамірам. Ён хацеў прынесьці гэтую рэч у Мінас Тырыт. Шкада, што ліхі лёс запячатаў вусны табе, хто бачыў яго апошнім, і не дае мне вызнаць тое, чаго так прагну: чым жыў ён, што было ў ягонай галаве й сэрцы ў апошнія гадзіны жыцьця? Памыляўся ён ці не – я пэўны ў адным: памёр ён добра, дасягнуўшы нечага сьветлага. Бо ягоны твар быў нават прыгажэйшы, чым у жыцьці.

Я надта жорстка ціснуў на цябе, Фрода, каб выведаць пра Кон Ісільдара. Прабач мне! Тое было нямудра ў гэткай часіне й месцы. Бо мы толькі вярнуліся з жорсткай бойкі й іншыя справы займалі мой розум. Але ж размаўляючы з табою, я наблізіўся да праўды й таму вырашыў абысьці яе. Ведай, што сярод тых, хто кіруе горадам, захавалася шмат старажытных ведаў, недаступных астатнім. Мой род – не з нашчадкаў Элендыля, хоць у нашых жылах цячэ кроў Нумэнору. Наш радавод узыходзіць да Мардыля, намесьніка, які кіраваў замест караля, калі той выпраўляўся на вайну. Кароль Эярнур стаўся апошнім у галіне Анарыёну. Дзяцей ён ня меў і з вайны не вярнуўся. З таго часу горадам кіравалі намесьнікі, хоць тое й здарылася шмат людзкіх жыцьцяў таму.

Памятаю, калі Барамір быў яшчэ хлапчуком і мы вывучалі разам расповед пра нашых прабацькоў і гісторыю гораду, майго брата заўжды злавала тое, што наш бацька не кароль. "Колькі сотняў гадоў патрэбна, каб зрабіць намесьніка каралём, калі кароль не вярнуўся?" – пытаўся ён. "Напэўна, драбніца ў краёх, дзе каралёўская кроў ніжэйшая, – адказваў мой бацька. – А для Гондару мала й дзесяці тысячаў". Небарака Барамір! Ці кажа гэта табе што пра яго?

– Так, – пагадзіўся Фрода. – Але ён заўжды ставіўся да Арагорна з павагаю.

– Не сумняюся. Калі, як ты кажаш, ён прызнаў Арагорнава права, дык з радасьцю стаў бы пад ягоную руку. Але час для іспыту не надышоў. Яны не сягнулі Мінас Тырыту й ня сталі супернікамі ў ваярскіх дзеях. Зрэшты, я адхіляюся ад напрамку гутаркі. Род Дэнэтара здаўна захоўваў старажытныя веды, і ў нашых скарбніцах зьберагаецца шмат кніг, скруткаў ссохлага пэргамэну, каменных скрыжаляў, запісаў на лістах золата й срэбра на разнастайных мовах. Некаторыя аніхто цяпер ня здольны прачытаць, іншыя хіба зрэдку хто бачыць. Я магу расчытаць сёе-тое, бо мяне вучылі. Менавіта па гэтыя запісы зьяўляўся да нас Сівы Вандроўнік. Упершыню я пабачыў яго ў маленстве, і з таго часу ён наведваў нас двойчы ці тройчы.

– Сівы Вандроўнік? – перапытаў Фрода. – А як ягонае ймя?

– Мы клікалі яго на эльфскі манер – Мітрандыр, і ён задавальняўся гэтым. Казаў: "У розных краёх у мяне шмат імёнаў. Мітрандыр у эльфаў, Таркун у гномаў, Алорын у час майго юнацтва на Захадзе, які забыты цяпер. На поўдні – Інканус, на поўначы – Гэндальф, а на ўсход я не хаджу".

– Гэндальф! – гукнуў Фрода. – Я так і думаў, што гэта ён. Гэндальф Сівы, найдаражэйшы зь сяброў і дарадцаў, правадыр нашай суполкі. Ён загінуў у Морыі.

– Мітрандыр загінуў? – выклікнуў Фарамір. – Ліхі лёс перасьледуе вашае сяброўства. Цяжка паверыць, што асоба гэткай мудрасьці й моцы – бо мы сьведкі найнезвычайнейшых ягоных зьдзяйсьненьняў – можа загінуць, і сьвет наш пазбавіўся гэткай веды. Ці ўпэўнены ты? Можа, ён упрост пакінуў вас ды выправіўся па сваіх справах?

– На жаль, не! – уздыхнуў Фрода. – Я бачыў, як прорва паглынула яго.

– За тваімі словамі – гісторыя вялікіх подзьвігаў, жуды й смутку, – заўважыў Фарамір. – Мо ты распавядзеш мне надвячоркам. Мітрандыр, як цяпер падаецца, быў ня толькі кніжнікам, але чыньнікам і рухальнай сілай мноства вялікіх падзеяў нашага часу. Калі б ён надарыўся побач тады й патлумачыў складанае прароцтва нашых сноў, верагодна, не спатрэбілася б нікуды ехаць. Вядома, магло здарыцца й адваротнае, калі Бараміру наканавана было рушыць у гібельную вандроўку. Мітрандыр ніколі не адкрываў нам ані будучыні, ані сваіх мэтаў. Нейкім невядомым мне чынам ён атрымаў ад Дэнэтара дазвол зірнуць на таемныя скарбы нашай кніжніцы, і я даведаўся крыху ад яго, калі ён пагаджаўся распавядаць мне й навучаць (хоць тое здаралася рэдка). Бо ён заўжды шукаў зьвестак і распытваў нас пра Вялікую бітву на Дагорладзе, на самым ранку Гондарскай гісторыі, калі той, чыё імя хай не назавецца, быў зрынуты. А болей за ўсё цікавілі яго паданьні пра Ісільдара, якіх, на жаль, мы ведалі нашмат меней, і ніхто ня ведаў дакладна, які лёс яго напаткаў.

Фараміраў голас сьцішыўся да шэпту.

– Але вось што я вызнаў ці здагадаўся й трымаў у сэрцы таямніцаю з тых часоў: Ісільдар зьняў нешта з рукі Неназывальнага. А пасьля выправіўся прэч з Гондару, каб назаўжды зьнікнуць з вачэй сьмяротнага люду. Тут, я мяркую, і адказ на Мітрандыравы роспыты. Але ж я лічыў гэта толькі заняткам шукальнікаў старажытных ведаў. Нават калі мы абмяркоўвалі словы прароцтва, я не зьвязаў тое "нешта" з Конам Ісільдара. Бо, адпаведна адзінай легендзе, вядомай нам, Ісільдар патрапіў у засаду й быў забіты орцкай стралою, а Мітрандыр аніколі не распавядаў нам болей.

Што такое ёсьць на самай справе гэтая рэч – пакуль па-за маімі здагадкамі. Мо скарб вялікай пагрозы й сілы. Можа, нейкая лютая зброя Чорнага Ўладара. Калі скарб гэты дае моц у бітве, то Барамір – як я яго ведаю, чалавек ганарлівы й бясстрашны, а часта й неразважна дзёрзкі, заўжды заклапочаны перамогаю Мінас Тырыту (і ўласнай славаю), – Барамір мог пажадаць скарб, паддацца спакусе. Як шкада, што выправіўся па разгадку прароцтва менавіта ён! Старэйшынам і бацьку належала абраць мяне, але ж ён дамогся права ехаць як старэйшы й дужэйшы (і сапраўды так!), і спыніць яго ня здолелі.

Але ж ня бойся болей! Я ня ўзяў бы гэты скарб, нават калі б ён валяўся на дарозе. Нават калі б Мінас Тырыт руйнаваўся б і я адзіны мог выратаваць яго, выкарыстаўшы зброю Чорнага Ўладара дзеля нашай перамогі й маёй славы. Не, Фрода, сын Дрога, такой славы й перамогі я не жадаю.

– Сьветлая Рада таксама не жадала, – дадаў Фрода. – I я нават болей. Я не хацеў мець аніякіх справаў з гэтым.

– Бо сам я, – працягнуў Фарамір, – хачу бачыць, як расквітнее зноў Белае Дрэва ля палацу каралёў, як вернецца Срэбная карона й мір у Мінас Тырыт. Не, у Мінас Анор, як у даўніну, высокі, поўны сьвятла й радасьці, нібы зіхоткая хараством каралеўна сярод каралеўнаў, а не гаспадыня рабоў, няхай і добрая, рабоў, якія самі хочуць застацца рабамі. Вайною мы ратуем сябе ад зьнішчальніка, што прагне паглынуць й пажэрці ўсё, але я не люблю мечаў і стрэлаў за іх вастрыню й згубнасьць і не шаную ваяра паводле ягонай славы забойцы. Я люблю толькі тое, што яны абараняюць, горад людзей Нумэнору. I хачу, каб яго любілі за памяць дзён, старадаўнасьць, і прыгажосьць, і за цяперашнюю мудрасьць. Я не хачу, каб яго баяліся, але каб ставіліся да яго з глыбокай павагаю й пашанаю, як шануюць людзі годнасьць найстарэйшага й наймудрэйшага сярод іх.

Таму не палохайся мяне! Я не прашу цябе распавядаць мне болей. Я не прашу нават пацьвердзіць, ці блізкая мая здагадка да праўды. Але ж калі ты даверысься мне, то, магчыма, я дапамагу табе парадаю ў тваёй справе, якой яна ні была б, а можа, і ня толькі парадаю.

Фрода не адказаў. Хоць амаль паддаўся спакусе, бо так прагнуў дапамогі й добрай рады, так хацеў падзяліцца з гэтым суворым юнаком, чые словы падаваліся мудрымі й шчырымі, усім, што ляжала на сэрцы й у розуме. Аднак нешта стрымала яго. Страх перапаўняў яго, страх і далеч: калі ён з Сэмам, як падалося, засталіся адзінымі з усяго Зьвязу Пярсьцёнка, дык толькі на Фрода й ляжыць цяпер адказнасьць за таемнасьць. А лепей незаслужаны недавер, чым пасьпешлівая балбатня. Спомін Бараміра, жудаснай зьмены, народжанай прагай пярсьцёнка, жыва паўставаў перад Фродавымі вачыма, калі пазіраў на Фараміра – такога адрознага брата, але ж такога, такога падобнага.

Колькі часу бязгучна рушылі ў цішыні – шэра-зялёныя цені пад старымі дрэвамі. Над галовамі сьпявалі птушкі й сонца блішчэла на гладкім даху, на паверхні цёмнага лісьця заўжды зялёных лясоў Ітыльёну.

Сэм у размове ня ўдзельнічаў, хоць прыслухоўваўся й адначасна вострым хобіцкім слыхам адзначаў усе нягучныя галасы ляснога гоману навокал. Прыкмеціў, што за ўсю гаворку аніводнага разу Глыкса не згадалі. Тое задаволіла, хоць і адчуваў: наўрад ён больш аніколі не пачуе гэтай мянушкі. Таксама меркаваў: хоць іх крочыць усяго пяцёра, шмат людзей зусім непадалёк. Ня толькі Маблунг і Дамрад мільгацелі ў ценях наперадзе, але мноства людзей спрытна й таемна рушылі пааберуч да нейкага прызначанага месца.

А аднойчы, павярнуўшыся нечакана, – быццам нейкі сьверб на скуры падказаў, што ззаду назіраюць, – заўважыў, як нешта маленькае й чорнае сьлізнула за камель дрэва. Тады раскрыў рот, каб абвесьціць пра гэта, дый закрыў. Сказаў сабе: "Ну, я ж ня ўпэўнены, бачыў я насамрэч ці не, і нашто нагадваць ім пра старога мярзотніка, калі яны вырашылі забыцца на яго? Каб я толькі здолеў на яго забыцца!"

Рушылі, пакуль лес не парадзеў, схілы зрабіліся страмейшымі. Тады збочылі направа й неўзабаве сягнулі маленькай рачулкі, што цякла па вузкай цясьніне, той самай рачулкі, што далёка наверсе высочвалася з каменнага азярка, а цяпер ператварылася ў жвавы струмень, які скакаў па камянёх у глыбокім ручве, зацененым навіслымі падубамі й самшытам. Унізе, на захадзе, у смужным сьвятле раньняга сутоньня разьвіналіся панізьзі й шырокія паплавы, а ўдалечы паблісквала ў сонечных промнях шырокая стужка Андуйну.

– Тут, на жаль, я мушу абысьціся з вамі няветліва, – сказаў Фарамір. – Спадзяюся, вы даруеце таму, хто ветлівасьць паставіў вышэй за свае загады забіць ці асьляпіць. Але аніхто, нават чалавек Рохану, які змагаецца побач з намі, ня мае права бачыць сьцежку, па якой мы крочым зараз. Я павінен завязаць вам вочы.

– Як пажадаеце, – азваўся Фрода. – Нават эльфы Лорыйну робяць гэтак, і межы цудоўнага Лорыйну мы перайшлі з завязанымі вачыма. Гном Гімлі паставіўся да таго ня надта добра, а хобіты – спакойна.

– Я прывяду вас не ў такое цудоўнае месца. Радуе, што вы ахвотна пагаджаецеся й мне ня трэба скарыстоўваць сілу.

Фарамір нягучна паклікаў, і Маблунг з Дамрадам выйшлі з-пад дрэваў і вярнуліся да яго.

– Завяжыце нашым гасьцям вочы, – загадаў ён. – Надзейна, але зручна, каб ім не было непрыемна. Рук ня зьвязвайце. Яны абяцаюць не падглядваць. Я даверыўся б ім, каб яны ішлі з заплюшчанымі вачыма, але ж калі спатыкнесься, міжволі можаш падняць павекі. Вядзіце іх так, каб яны не спатыкаліся.

Ахоўнікі завязалі зялёнымі шалікамі хобітам вочы й нацягнулі каптуры плашчоў амаль да ротаў, тады ўзялі па хобіце за руку й хутка павялі. I апошнюю вярсту Фрода з Сэмам прайшлі ў цемры, мяркуючы, куды іх вядуць і як. Спачатку сьцежка рэзка спускалася, а тады зрабілася такая вузкая, што давялося ісьці ланцугом, кранаючы плячыма каменныя сьцены пааберуч. Ахоўнікі кіравалі хобітамі, паклаўшы рукі ім на плечы. Раз-пораз трапляліся цяжкія месцы, і тады сяброў падымалі, праносілі колькі й ставілі на зямлю зноў. Шум імклівай вады заўжды быў праваруч і ўсё гучнеў. Нарэшце спыніліся. Маблунг з Дамрадам хутка павярнулі хобітаў некалькі разоў, і сябры страцілі ўсялякае адчуваньне напрамку. Потым ускараскаліся троху наверх. Пахаладнела, і гук струменю сьцішыўся. А тады падарожнікаў паднялі й панесьлі ўніз па доўгай лесьвіцы з мноствам прыступак. Завярнулі за кут. Раптам зноў зацьвірчэла вада, зараз надта гучна, з плёскатам і глёкатам. Падавалася, яна бяжыць паўсюль вакол. Тады адчулі нібыта драбнюткі дожджык на шчаках і руках. Нарэшце Фрода й Сэма зноў паставілі на ногі. З момант стаялі сьляпыя, крыху напалоханыя, ня ведаючы, куды іх прынесьлі, а вакол ніхто не казаў ані слова.

Тады ззаду пачулі голас Фараміра:

– Дазвольце ім бачыць!

Шалікі зьнялі з вачэй, каптуры адсунулі – і хобіты заміргалі, а потым вохнулі з подзіву. Бо стаялі на падлозе з шлігтаванага каменю, на ганку груба вычасанай каменнай брамы, якая зеўрала цемраю ззаду, а наперадзе вісела танюткая завеса вады, так блізка, што Фрода мог крануць яе выцягнутаю рукою. Вакно пазірала на захад. Касыя промні натомленага сонца падалі на завесу, і іхняе чырвонае сьвятло разьбівалася на мноства шматкаляровых пырскаў і праменьчыкаў штоймгненна зьменлівых колераў. Быццам хобіты стаялі перад вакном нейкай эльфавай вежы, завешаным пераплеценым золатам і срэбрам, лаламі, сапфірамі й амэтыстамі, што палалі зыркім халодным полымем.

– У добры час патрапілі вы сюды, якраз каб атрымаць узнагароду за цярплівасьць, – абвесьціў Фарамір. – Бо гэта – Вакно Захаду, Хэнет Анун, найпрыгажэйшы з усіх вадаспадаў Ітыльёну, зямлі мноства ручаінаў. Няшмат чужынцаў бачыла яго. На жаль, за брамаю няма каралеўскай залі, якая зраўналася б зь ім у харастве. Ну, хадзіце й пабачце самі!

Падчас яго прамовы сонца закацілася цалкам, і полымя згасла ў імклівай вадзе. Хобіты павярнулі й прайшлі пад нізкаю пагрозьліваю аркаю. I апынуліся ў вялікай груба вычасанай пячоры зь няроўнай нахіленай стольлю. Некалькі паходняў асьвятлялі прастору, кідаючы няпэўнае сьвятло на міргатлівыя сьцены. Тут ужо сабралася мноства людзей. Астатнія яшчэ падыходзілі, па два ці па тры, праз вузкія цёмныя дзьверы збоку. Калі вочы прызвычаіліся да паўзмроку, хобіты пабачылі, што пячора большая, чымся падалася спачатку, і што ў ёй – вялікі запас зброі й прыпасаў.

– Вось наш куток, – абвесьціў Фарамір. – Ня тое каб надта ўтульны, але ж тут вы праведзяце ноч спакойна. Тут суха й ёсьць ежа, хоць і няма вогнішча. Калісьці вада працякала праз гэтую пячору й выцякала праз браму, але майстры даўніны зьмянілі ручво ракі, і цяпер яна рушыць вадаспадам двайной вышыні з скалаў высока над намі. I ўсе дарогі да гэтага гроту замураваныя, каб ані вада, ані што іншае сюды не патрапіла. Усе, акрамя адной. Зараз сюды толькі два шляхі – па сьцежцы, па якой вас правялі, завязаўшы вочы, і праз Вакно Захаду й адхон за ім над глыбокім возерам, паўнюткім вострых каменных іклаў. Зараз адпачніце крыху, пакуль згатуюць вячэру.

Хобітаў адвялі ў кут да нізкага ложка, каб прылеглі, калі пажадаюць. А тым часам людзі завіхаліся хутка й захоўваючы відавочны парадак. Наладзілі распоркі, на іх паклалі лёгкія стальніцы, расставілі посуд – большай часткаю просты, неаздоблены, але змайстраваны дабротна й файна: круглыя талеркі, міскі й вялікія місы зь непаліванай бурай гліны альбо точаныя з самшыту, гладкія й чыстыя. Там і тут трапляўся куфаль альбо міса зь сьлігтоўнай бронзы, а перад месцам гетмана пасярэдзіне стала, які стаяў глыбей за іншыя ў пячоры, паставілі келіх з гладкага срэбра.

Фарамір жа гаманіў з сваімі людзьмі, распытваючы кожнага, хто ўваходзіў. Некаторыя затрымаліся ў пагоні за ворагамі, іншыя, пакінутыя як выведнікі ля шляху, вярталіся апошнімі. З паўднёвікаў ня ўцёк аніхто, апрача вялізнага мумака. Што зь ім здарылася, ніхто сказаць ня мог. Аніякіх перасоўваньняў варожых войскаў не заўважылі. Нават і орцкіх віжоў не прыкмецілі.

– Анбарн, нічога ня бачыў, ня чуў? – спытаў Фарамір апошняга.

– Не, вашая княская мосьць, – адказаў той. – Ані орка, ва ўсялякім выпадку. А бачыў – ці мне падалося – нешта крыху дзіўнаватае. Ужо змрок гусьцеў, а тады рэчы бачацца большымі, чым насамрэч. Мажліва, я заўважыў усяго толькі вавёрку, – тут Сэм наставіў вушы. – Калі так, то яна надта чорная й бясхвостая. Рушыла, што цень па зямлі, кінулася за камель, калі я крочыў бліжэй, дый ускараскалася ўгару з вавёрчыным спрытам. Вашамосьць загадвалі нам не забіваць дзікіх зьвяроў марна, а гэта я палічыў зьверам і ня траціў стралу. Бо й цёмна зрабілася для добрага стрэлу, і пачвара схавалася сярод гушчару лісьця ў імгненьне вока. Я ўсё ж памарудзіў троху там, бо зьдзівіўся. А калі павярнуўся сыходзіць, пачуў, нібы зьвер зашыпеў на мяне з вышыні. Вялікая вавёрка, напэўна. Мо пад ценем Неназывальнага якія пачвары зь Ліхалесься прыблукалі й да нашых лясоў. Кажуць, там ёсьць чорныя вавёркі.

– Верагодна, – пагадзіўся Фарамір. – Калі насамрэч так, гэта благі знак. Нам зусім не патрэбныя ўцекачы зь Ліхалесься ў Ітыльёне.

I зірнуў хутка й скоса на хобітаў, але Сэм нічога не адказаў. Колькі часу Фрода з Сэмам ляжалі на ложку й глядзелі на полымя паходняў і на людзей, якія клапатліва рухаліся й размаўлялі напаўголасу. Тады Фрода зьнянацку заснуў.

А Сэм змагаўся з дрымотай, спрачаючыся сам з сабою.

"Можа, ён і файны чалавек, – меркаваў ён, пазяхаючы, – а мо не. Бывае ж, як гаворыцца, рэчы файныя, ды справы лайныя. Анягож, тыдзень праспаў бы, во добра было б. I што я, нават калі й спаць ня буду, супраць гэных усіх вялізазных даўгалыгіх? Зусім анічога, Сэме Гэйхадзе, але ж трэба ўсё адно чуваць".

I ён неяк чуваў. Сьвятло зусім пакінула пячорную браму, і шарая водная завеса перад ёю зьнікла ў глыбокіх ценях. А вада ўсё журбатала й плёскала, аніколі не зьмяняючы свайго сьпеву, раніцою, увечары ці ўночы, люляла, шапатала ў вушы, навявала сон. Сэм пляснуў сябе па лобе.

Запалілі болей паходняў. Адкаркавалі бочачку віна й вялізныя скрыні з прыпасамі. Прыцягнулі вады з вадаспаду. Некаторыя абмывалі рукі ў ночвах. Фараміру прынесьлі шырокую медную місу й белы ручнік, і ён умыўся.

– Абудзіце нашых гасьцей, – загадаў ён. – Дайце ім вады. Надышоў час вячэры.

Фрода сеў, пацягнуўся й пазяхнуў. Сэм, ня звыклы, каб яму прыслужвалі, зь зьдзіўленьнем зірнуў на высокага чалавека, які нахіліўся, трымаючы місу з вадою перад ім.

– Пане, пастаўце яе на падлогу, калі ласка! – папрасіў Сэм. – Для вас лягчэй і для мяне.

Тады, на забаву й подзіў людзей, сунуў галаву ў халодную ваду й апаласнуў шыю й вушы.

– Ці гэта звычай вашай зямлі – мыць галаву перад вячэраю? – спытаў чалавек, які паслужваў хобітам.

– Не, звычайна мы мыемся перад першым сьняданкам, – адказаў Сэм. – Але ж калі сну крыху не хапіла, дык халодная вада на шыю – што дожджык на зьвялую салату. Ну вось! Цяпер я не засну жуючы.

Тады хобітаў правялі да стала й пасадзілі побач з Фарамірам на бочачках, накрытых шкурамі, дастаткова высокіх, каб хобітам сядзелася ўтульна. Перад вячэрай Фарамір і ўсе ягоныя людзі паўсталі, і павярнуліся тварамі на захад, і замерлі на момант у цішыні. Фарамір знакам запрасіў Фрода з Сэмам, каб яны зрабілі гэтак сама.

– Так мы заўжды робім, – паведаміў, калі селі зноўку. – Пазіраем на былы Нумэнор, і на спрадвечны край эльфаў за ім, і на тое, што за ім, што было й будзе заўжды. Ці ў вас няма гэткага звычаю падчас яды?

– Не, – Фрода пачуваўся невукам з глухой вёскі, – аднак калі мы ў гасьцях, мы кланяемся гаспадару, а пасьля ежы дзякуем яму стоячы.

– Гэтак робім і мы, – зазначыў Фарамір.

Пасьля доўгай вандроўкі ў глухмені, бадзяньняў і начэй над нябёсамі вячэра падалася хобітам шыкоўнаю бяседаю: празрыстае залацістае віно, такое прахалоднае й пахкае, хлеб і масла, саланіна, сухая садовіна, добры чырвоны сыр – і да ўсяго есьці чыстымі рукамі, з нармалёвых талерак чыстымі відэльцамі й нажамі! Абодва хобіты не адмаўляліся ні ад чаго, што ім прапаноўвалі, ні ад другой, ні ад трэцяй дабаўкі. Віно сагрэла іхнія стомленыя рукі й ногі, узьвесяліла сэрцы, гэтак файна не пачуваліся яны з самага адплыцьця з Лорыйну.

Калі паелі, Фарамір завёў іх у дальні канец пячоры, у пакой, часткова схаваны завесаю. Туды прынесьлі крэсла й два зэдлікі. У нішы на сьцяне гарэла гліняная лямпа.

– Магчыма, вам неўзабаве захочацца спаць, асабліва добраму Сэмвайзу, які перад вячэраю ані на хвіліну ня змружыў вачэй, ці каб высьпеліць апэтыт, ці ад страху перада мною – ня ведаю. Але ж шкодна для здароўя спаць адразу пасьля ежы, да якой доўга галадалі. Пагутарма крыху. Цягам вашай вандроўкі з Долага Яру вы, безумоўна, напаткалі шмат незвычайнага. Таксама й вам будзе цікава даведацца пра нас і пра зямлю, на якой вы знаходзіцеся. Распавядзіце мне пра майго брата Бараміра, пра старога Мітрандыра, пра сьветлы народ Лорыйну.

Фрода болей не пачуваўся сонным і загаварыў з ахвотаю. Хоць віно й ежа ўзьвесялілі й расслабілі яго, асьцярожнасьці ён ня страціў. А Сэм ажно зьзяў з задавальненьня, мармытаў нешта сабе пад нос ды напяваў, і калі Фрода распавядаў, спачатку толькі слухаў, зрэдку выгукваючы на знак згоды.

Фрода распавёў пра многае, аднак заўжды вёў гаворку далёка ад мэтаў вандроўкі й ад пярсьцёнка, падкрэсьліваючы пры тым Бараміраву адвагу й рашучасьць ва ўсіх прыгодах: і з ваўкамі перад перавалам, і ў сьнягох Карадрасу, і ў тунэлях Морыі, дзе загінуў Гэндальф. Болей за ўсё крануў Фараміра расповед пра бой на мосьце.

– Як жа раззлавала Бараміра неабходнасьць уцякаць ад оркаў, – зазначыў Фарамір, – альбо нават ад лютай пачвары, ад таго балрага, хоць Барамір і адступаў апошнім.

– Ён быў апошнім, але ж Арагорну давялося весьці нас. Ён адзіны ведаў дарогу пасьля таго, як з намі ня стала Гэндальфа. Калі б ня клопат пра меншых, пра нас, мяркую, ані ён, ані Барамір не адступілі б.

– Можа, і лепей было б Бараміру загінуў там, побач зь Мітрандырам, і не напаткаць кон, які чакаў яго над вадаспадамі Рэрасу.

– Можа, – пагадзіўся Фрода й паспрабаваў перамяніць кірунак гаворкі. – Вашамосьць, калі ласка, распавядзіце пра тутэйшыя падзеі. Бо я хачу болей ведаць пра Мінас Ітыль і Азгіліят, пра дужы Мінас Тырыт. Ці ёсьць у вас надзея на перамогу ў гэтай бясконцай вайне?

– Якая надзея? Ужо даўно няма ў нас аніякай надзеі. Калі да нас насамрэч вернецца меч Элендыля, магчыма, яна адродзіцца. Аднак, па-мойму, гэта толькі адцягне наш апошні дзень, хіба толькі нечакана зьявіцца дапамога аднекуль яшчэ, ад эльфаў ці людзей. Бо моц Ворага расьце, а мы слабнем. Мы – людзі слабасьці, людзі восені, за якою ўжо ня прыйдзе вясна. Калісьці людзі Нумэнору расьсяліліся па ўсёй прасторы берагоў і прыморскіх краінаў захаду Міжзем'я. I ў большасьці загубілі самі сябе ліхам і ўласным глупствам. Многіх прывабіла цемра й чорнае чарадзейскае майстэрства, некаторыя цалкам аддаліся раскошы й ляноце, а іншыя біліся адзін з адным і ў слабасьці былі адужаныя дзікунамі.

Анідзе не гаворыцца, каб людзі Гондару займаліся чорнымі штукарствамі альбо каб Неназывальны хоць калі-небудзь шанаваўся там. Старая мудрасьць і хараство, прынесеныя з Захаду, доўга трывалі ў каралеўстве сыноў Элендыля Сьветлага й трываюць яшчэ дасюль. Але й Гондар сам прывёў сябе да распаду, сасьлізгваў паступова ў старэчую немач і лічыў, што Вораг заснуў назаўсёды – той жа быў толькі выгнаны, але ня зьнішчаны.

Сьмерць зрабілася відочнейшая за жыцьцё, бо нумэнорцы, як і ў колішнім краі, страчаным праз тое самае, прагнулі бясконцага нязьменнага жыцьця. Каралі будавалі прытулкі памерлых, шыкоўнейшыя за палацы жывых, і адлічваць старыя імёны на скрутках радаводаў ім было прыемней, чым называць імёны сыноў. У ветхіх залях сядзелі старыя ўладары й разважалі пра геральдыку, зморшчаныя ведуны ў таемных пакоях зьмешвалі магутныя трункі й на высокіх халодных вежах распытвалі зоры пра лёс. А апошні кароль Анарыёнавага роду не пакінуў нашчадка.

Каралеўскія намесьнікі былі мудрэйшыя, ім болей шанцавала. Мудрэйшыя, бо бралі ў войска дужы народ узьбярэжжаў і трывалых горцаў Эрэд Німрайсу. I склалі зьвяз з ганарлівым народам Поўначы, людзьмі лютай адвагі, якія часьцяком раней нападалі на Гондар, але ж былі нашымі суродзічамі ў адрозьненьне ад дзікіх усходнікаў ці жорсткіх харадрымаў.

Так здарылася ў дні дванаццатага намесьніка Кірыёна (а мой бацька двунадзесяць чацьверты), што яны выехалі нам на дапамогу й у бітве на вялікім полі Келебранты вынішчылі ворагаў, якія захапілі нашыя паўночныя землі. Рахірымамі мы назвалі іх, гаспадарамі коней, і аддалі ім роўнядзі Каленардону, што з таго часу завецца Рохан, бо тыя землі амаль не былі заселеныя. Вось так яны зрабіліся нашымі надзейнымі сябрамі, заўжды вернымі памочнікамі ў часіну бедаў, ахоўнікамі паўночных межаў і Брамы Рохану.

Яны вывучылі што здолелі з нашых ведаў, і іхнія правадыры размаўляюць па-наску, але ж большай часткаю трымаюцца бацькоўскага ладу, захоўваюць свае старыя паданьні й паміж сабою гутараць на роднай паўночнай гаворцы. Нам яны даспадобы: высокія воі, гожыя жанчыны, роўныя ў адвазе, золатавалосыя, сьветлавокія, дужыя. Яны нагадваюць нам маладосьць чалавецтва, людзей Даўніх дзён. Насамрэч, нашыя дасканальцы ў ведах кажуць, што з даўніны яны найбліжэйшыя да нас суродзічы, бо паходзяць з тых самых Трох Родаў людзей, як і нумэнорцы на пачатку існаваньня. Магчыма, яны вядуць радавод не ад Хадара Золатавалосага, сябра эльфаў, але ад тых ягоных сыноў і іхняга народу, які ня сплыў за мора на Захад, адмовіўшыся ад закліку.

Мы ў нашых ведах падзяляем суродзічаў адпаведна іх уласьцівасьцям. Вышнія людзі – гэта людзі Захаду, якімі былі нумэнорцы. А ёсьць і людзі сярэдзіны, народы сутоньня, рахірымы й іхнія суродзічы, што шчэ жывуць на поўначы. Ёсьць і людзі дзікія, народы цемры.

Хоць рахірымы й наблізіліся да нас, зрабіліся ў нечым падобнымі, майстравітымі ў рамёствах ды мастацтвах, але цяпер і мы прыпадобніліся да іх і ўжо ня маем права называцца вышнімі. Мы – таксама сярэднія, людзі сутоньня, якія шчэ памятаюць былое. Бо мы ўжо, як і рахірымы, палюбілі вайну й адвагу ў ёй, бітвы цешаць нас, мы імкнемся да пашаны за перамогі й мужнасьць. I хоць вой у нас яшчэ мусіць ведаць і ўмець штось апроч навукі зброі й забойства, ваярства мы шануем болей за любы іншы занятак. Такая ўжо патрэба нашых дзён. Так і брат мой, Барамір, за ваярскае майстэрства й моц лічыўся найлепшым з гондарцаў. I насамрэч ён быў найлепшы. Бо за доўгія гады не нарадзілася ў Мінас Тырыце сына, такога трывалага ў цяжкасьцях, рашучага й адважнага ў бітвах, хто мацней і гучней трубіў бы ў Вялікі рог.

Фарамір уздыхнуў і колькі часу маўчаў.

– Вашмосьць, вы ў сваіх расповедах нешта зусім ня кажаце пра эльфаў, – раптам набраўся рашучасьці Сэм.

Ён заўважыў, што Фарамір згадваў эльфаў паважліва, а ягоная ветлівасьць дый ежа зь пітвом супакоілі Сэмаву падазронасьць і абудзілі павагу да гондарскага гетмана.

– Насамрэч ня згадваю, спадар Сэмвайз, – адказаў Фарамір, – бо я неабазнаны ў іх. Тут ты кранаеш яшчэ адно, у чым мы зьмяніліся, апусьціўшыся ад нумэнорцаў да жыхароў Міжзем'я. Як ты, магчыма, ведаеш, меўшы ў правадырах Мітрандыра й у сумоўцах Эльранда, народ Эдайн, бацькі нумэнорцаў, змагаліся поруч з эльфамі ў першых войнах і былі ўзнагароджаныя каралеўствам пасярод мора, паблізу ад краю эльфаў. А ў Міжзем'і за гады цемры людзі адчужыліся ад эльфаў – і ліхім майстэрствам Ворага, і павольнымі зьменамі часу, калі кожны народ ішоў сваім асобным шляхам. Людзі цяпер баяцца эльфаў і не давяраюць ім, амаль нічога пра іх ужо ня ведаючы. I мы ў Гондары робімся як іншыя, як людзі Рохану; нават ворагі Чорнага Ўладара баяцца эльфаў і называюць Залаты лес месцам жаху.

Аднак ёсьць сярод нас і тыя, хто рады сустрэцца з эльфамі, калі выдаецца такая мажлівасьць, раз-пораз хто-кольвек адважваецца таемна выбрацца да Лорыйну. Вяртаецца ж рэдка. Я не з такіх. Бо лічу, што сьмяротнаму цяпер небясьпечна з сваёй волі шукаць Старэйшы народ. Але я зайздрошчу табе, бо ты размаўляў зь Белай Паннай.

– Эх, панна Лорыйну, гаспадарыня Галадрыель! – выгукнуў Сэм. – Вашмосьці варта было б пабачыць яе, насамрэч, пане гетмане. Я – усяго толькі хобіт, здатны адно да садоўніцтва, бо за садам даглядаю на радзіме, так вось, вашмосьць, і паэта зь мяне аніякі, няскладна ў мяне выходзіць, хіба што рыфмулькі сьмешныя калі-кольвек, ну, вашмосьць разумее, не сапраўдная паэзія. Таму наўрад ці я здолею распавесьці. Тут нават ня вершы, тут сьпяваць трэба. Швэндала б сюды – я маю на ўвеце Арагорна – ці старога спадара Більба. А я хацеў скласьці пра яе песьню! Такое хараство, вашмосьць, ну, наймілосьнейшае! Часінаю – бы вялізнае дрэва ў квецені, а часінкай – нібы маленечкая бялюткая красачка, тоненькая такая. Цьвярдзейшая ад адаманту, мякчэйшая за сьвятло месячыка. Цяплейшая ад сонечка й халаднейшая за зорны лёд. Ганарлівая й далёкая, быццам засьнежаная вяршыня, і вясёлая, што простая дзяўчынка з рамонкамі ў валасах увесну... Аёй, усё ж гэна глупства, усё яно ня так і ня тое.

– Тады сапраўды яе хараство незвычайнае, – заўважыў Фарамір, – і незвычайна небясьпечнае.

– Ня ведаю, што тут небясьпечнага, – азваўся Сэм. – Па мне, дык прышлыя самі нясуць сваю небясьпеку ў Лорыйн і знаходзяць яе толькі таму, што самі й прыцягнулі. Мо вашмосьць і праўдзіва назвалі яе небясьпечнай, бо яна надзвычай моцная ў сабе. Так, сустрэўшыся зь ёю, можна раструшчыцца на кавалкі, нібы карабель аб скалу, ці патануць, як хобіт у рацэ. Ды ані скала, ані рака ў тым не вінаватыя. Вось і Бара...

Тут Сэм запнуўся й пачырванеў.

– І што? Ты хацеў сказаць "вось і Барамір"? – перапытаў Фарамір. – I што ён? Таксама прынёс сваю небясьпеку з сабою?

– Так, вашмосьць, прашу прабачэньня, брат вашмосьці такі файны чалавек, калі ўжо казаць, але ж вашмосьць увесь час ідзе ўсё па гарачэйшым сьледзе, як гаворыцца. Я ж прыглядаўся да яго й прыслухоўваўся ўсю дарогу ад Долага Яру да Лорыйну, – бо я пра свайго спадара клапаціўся, разумееце, і аніякай шкоды нікому, – дык вось, па-мойму, у Лорыйне ён сам здагадаўся пра тое, пра што я раней падазраваў, ён зразумеў, чаго хоча. Бо зь першага імгненьня, як пабачыў, ён прагнуў яго! Прагнуў пярсьцёнка Ворага!

– Сэме! – жахнуўся Фрода.

Ён сядзеў паглыбіўшыся ў думкі й абудзіўся ад іх надта раптоўна – і позна.

– Ой, трасца на мяне, – вохнуў Сэм, у імгненьне зьбялеўшы, а тады зноў заліўшыся чырваньню. – Вось ізноў з мною! Казаў жа мне мой стары: "Калі зяпу шырока разявіш, дык лепей нагою заткні, каб дурасьць ня вылезла". Праўду казаў! Вох, пошасьць!.. Ды, вашаць, пабачце ж, га, ласкавы пане гетмане, – ён павярнуўся да Фараміра, сабраўшы ўсю сваю мужнасьць і рашучасьць, – не рабеце анічога майму спадару толькі праз тое, што ягоны слуга – дурань. Вашаць так файна гаварыў увесь час і залюляў маю асьцярожнасьць, вось, пра эльфаў ды накшталт таго. А кажуць, што гжэчнасьць – яна з словаў ідзе ды ў справах жыве. Вось жа, вашмосьць пане гетмане, і шанец выказаць сваю гжэчнасьць.

– Так яно й падаецца, – вымавіў Фарамір павольна й надта ціха, зь дзіўнаю ўсьмешкаю на твары. – Дык вось адказ на ўсе загадкі! Той самы пярсьцёнак, які лічылі зьніклым з гэтага сьвету! Барамір намагаўся адняць яго сілаю? А вы ўцяклі й беглі ўвесь час – да мяне! I вось тут, у застароньні, вы перад мною: два паўросьлікі й Пярсьцёнак Улады, а за мною войска. Ці ня файны паварот лёсу? Насамрэч шанец Фараміру, гетману Гондару, выказаць сваю гжэчнасьць!

Ён паўстаў, незвычайна высокі, суворы, і ягоныя шэрыя вочы заблішчэлі.

Фрода з Сэмам ускочылі з зэдлікаў і прыціснуліся сьпінамі да сьцяны, мацаючы трымальны кордаў. Усё замерла. Людзі ў пячоры змоўклі й зірнулі на іх, цікавячыся. Але Фарамір зноў сеў на крэсла й засьмяяўся ціхенька, а тады зрабіўся па-ранейшаму строгі.

– Бедны Барамір! Такі страшны іспыт! – сказаў ён. – Колькі ж тугі прынесьлі вы мне, дзівосныя вандроўнікі з далёкай краіны, што несяце кон чалавекаў. Горш вы судзіце людзей, чым я – паўросьлікаў. Мы, людзі Гондару, – людзі праўды. Мы рэдка выхваляемся, а тады робім, пра што выхваляліся, альбо гінем у спробе зрабіць. Я сказаў: "Я ня ўзяў бы гэты скарб, нават калі б ён валяўся на дарозе". Нават калі б я прагнуў яго й нягледзячы на тое, што я ня ведаў дакладна, што гэта за скарб, прамаўляючы, – усё ж я паставіўся б да сваіх словаў як да клятвы й лічыў бы сябе зьвязаным ёю.

Аднак я не такі. Маёй мудрасьці хапае, каб зразумець: ёсьць небясьпекі, ад якіх лепей уцякаць. Не трывожцеся! I ты таксама супакойся, Сэмвайз. Калі табе падаецца, што ты памыліўся, дык лёс наканаваў табе тое. Бо сэрца тваё мудрае й вернае й бачыць лепей за твае вочы. Хоць тое можа зьдзівіць, але няма небясьпекі ў тым, што вы адкрыліся мне. Мо тое нават і дапаможа спадару, якога ты гэтак любіш. Калі ў маёй моцы, гэта абернецца вам на карысьць. Супакойся. Аднак аніколі болей не называй гэтую рэч уголас. Аднога разу досыць.

Хобіты вярнуліся да сваіх зэдлікаў і вельмі ціха селі. Людзі заняліся зноў пітвом і гаворкаю, уцяміўшы, што іх гетман пажартаваў з маленькіх гасьцей альбо накшталт таго й усё цяпер нармалёва.

– Вось цяпер, Фрода, мы нарэшце разумеем адзін аднога, – давёў Фарамір. – Калі ты прыняў гэтую рэч не з сваёй волі, не жадаючы таго, паводле чыёйсьці просьбы, мая найвялікшая табе пашана – і спачуваньне. Мне дзіўна: ты трымаеш яго й не карыстаесься ім. Сапраўды, вы новыя для мяне істоты, і ваш сусьвет новы й дзівосны для мяне. Ці ўвесь ваш народ такі? Зямля вашая мусіць быць краем спакою й асалоды, і садоўнікі там, відаць, у вялікай пашане.

– Ня ўсё там добра, – заўважыў Фрода, – але добрых садоўнікаў сапраўды шануюць.

– Але й у вас, напэўна, стамляюцца ад працы, нават і ў вашых садох, бо гэткі лад пад сонцам нашага сусьвету. А вы далёка ад вашай краіны, падарожжа зьнясіліла вас. Я ня буду натамляць вас болей. Сьпіце так бесклапотна, як можаце. Ня бойцеся. Я не хачу ані бачыць гэтую рэч, ані кранаць яе, ані ведаць болей за тое, што ўжо ведаю – і што болей чым дастаткова для мяне. Я не хачу, каб небясьпека паўстала перад мною ды ў іспыце я апынуўся слабейшым за Фрода, сына Дрога. Зараз адпачывайце, толькі скажыце мне спачатку, калі будзе на тое вашая воля, куды вы кіруецеся й што зьбіраецеся рабіць. Бо я павінен назіраць, і чакаць, і разьмяркоўваць рэчы. А час ідзе. Раніцою мы ўсе мусім хутка рушыць па шляхох, прызначаных нам.

Ачуняўшы троху ад перажытага жаху, Фрода адчуў, што дрыжыць. Неверагодная стома навалілася на яго хмараю. Ухіляцца й працівіцца не было моцы.

– Я шукаю шлях у Мордар, – вымавіў ён ціха. – Я йду да Гаргарату. Я мушу адшукаць Вогненную гару й кінуць мой цяжар у Пашчу Лёсу. Гэндальф казаў мне зрабіць так. Я ня ведаю, ці здолею дабрацца туды.

Фарамір пазіраў на яго ў немым паважлівым подзіве. А тады падхапіў, бо Фрода раптам пахіснуўся, і асьцярожна падняў, аднёс на ложак, паклаў там і прыкрыў цёплымі коўдрамі. Хобіт адразу глыбока заснуў.

Побач стаяў яшчэ адзін ложак, для слугі. Сэм памарудзіў крыху, а тады нізка-нізка пакланіўся.

– Дабранач, вашмосьць, ласкавы пане гетмане. Вашаць скарыстаў шанец.

– Насамрэч? – спытаў Фарамір.

– Так, вашмосьць, вы выказалі сваю гжэчнасьць. Найгжэчнейшую.

– Ты дзёрзкі для слугі, спадар Сэмвайз, – усьміхнуўся на тое Фарамір. – Але скажу: пашана ад таго, хто сам стакроць варты пашаны, важыць болей за ўсе ўзнагароды. А мяне няма за што шанаваць. Бо я ня меў ані прагі, ані думкі зрабіць іначай, чым зрабіў.

– Яшчэ вось што, вашмосьць, – дадаў Сэм. – Вы казалі, што нешта эльфава ёсьць у маім гаспадары, і тое слушна й дакладна. Але я вось што скажу: у вашці таксама нешта ёсьць, што нагадвае мне, ну, Гэндальфа нагадвае, чараўнікоў.

– Магчыма, – пагадзіўся Фарамір, – мо табе пабачылася далёкае рэха Нумэнору. Дабранач!

6. Забароннае возера

Фрода прачнуўся й убачыў Фараміра, які нахіліўся над ім. На момант колішні страх авалодаў ім, і хобіт, прыўзьняўшыся, адсунуўся прэч.

– Баяцца няма чаго, – сказаў Фарамір.

– Няўжо раніца? – пазяхнуў у адказ Фрода.

– Яшчэ не, але ноч старэе й месяц заходзіць. Ці ня выйдзеш ты зірнуць на яе? Таксама мне патрэбная твая парада. Прабач, што перабіў твой сон. Ці пойдзеш ты?

– Пайду, – Фрода ўстаў, дрыжучы крыху пасьля цеплыні коўдраў ды шкураў.

Пячора, не абагрэтая вогнішчам, падавалася сьцюдзёнай. У цішыні гучна аддаваўся шум вады. Хобіт накінуў плашч ды рушыў за Фарамірам.

Сэм, абуджаны зьнянацку нейкім пачуцьцём насьцярогі, пабачыў ложак гаспадара пустым і імгненна ўскочыў. Тады заўважыў дзьве цьмяныя постаці, Фродаву й чалавечую, цёмныя абрысы на фоне брамы, ужо залітай бледным белым сьвятлом. I пасьпяшаўся за імі паміж шэрагамі людзей, што спалі на матрацах уздоўж сьцяны. Праходзячы пад аркаю, пабачыў раптам: завеса вадаспаду зрабілася ашаламляльна дзівосным спляценьнем шоўку, пэрлаў і срэбных нітак – бы плавіліся ільдзінкі месяцовага сьвятла. Замілоўвацца часу не ставала, і, адвярнуўшыся, хобіт крочыў за гаспадаром вузкім праходам у сьцяне пячоры.

Прайшлі паўз змрочны калідор, тады ўверх па мностве прыступак і сягнулі маленькай пляцоўкі, вычасанай у скале й цяпер асьветленай бляклымі нябёсамі праз доўгую глыбокую сьвідравіну. Ад пляцоўкі вялі дзьве лесьвіцы: адна падымалася, падаецца, на высокі бераг струменю, другая вяла налева. Рушылі па ёй. А яна вілася вітуніцай, нібы пабудаваная ў вежы.

Нарэшце выбраліся зь пячорнай цемры й агледзеліся навокал. Стаялі на пляскатай паверхні скалы, нічым не агароджанай. Праваруч, з усходу, каціўся ўніз струмень, скакаў з адной тэрасы-прыступкі на другую, а там падаў строма ў вузкую жалонку, пырскаючы пенаю, віхрыўся, праносіўся амаль пад нагамі й абрынаўся ў прорву, якая адкрывалася леваруч. Ля абрыву маўкліва стаяў чалавек, пазіраючы ўніз.

Фрода павярнуўся, каб разгледзець пругкае цела струменю, што вырываўся на волю з жалонкі й выгінаўся, падаючы ўніз. Наўкола было спакойна й золка – набліжаўся сьвітанак. Далёка на захадзе заходзіла поўня, круглая й бялюткая. Бляклыя туманы паблісквалі ў вялікай даліне ўнізе, рыхтык шырокі заліў срэбнай смугі, пад якою каціў халодныя начныя воды Андуйн. Змрочны мур паўставаў за імі, і празь яго зьзялі там і тут халодныя, вострыя, далёкія, белыя, што іклы прывідаў, пікі Эрэд Німрайсу, Белых гор Гондару, каранаваныя вечнымі сьнягамі.

Аглядаючы сьвет з высокай скалы, Фрода здрыгануўся ад думкі: дзе ж у неабсяжным начным абшары сьпяць альбо крочаць сябры – ці ляжаць памерлыя, спавітыя туманом? Нашто прывялі яго сюды, вырваўшы з салодкага забыцьця сну?

Сэму не цярпелася атрымаць адказ на гэтае пытаньне, і ён ня вытрымаў, прабурчэў ціхенька гаспадару пад вуха:

– Краявід незвычайны, так, спадару Фрода, але ж марозіць да самага сэрца, ня кажучы ўжо пра косткі. Што тут такое?

Фарамір расчуў і адказаў:

– Тут поўня садзіцца над Гондарам. Сьветлая Ітыль, пакідаючы Міжзем'е, лашчыць белыя валасы Міндалуйну. Тое вартае дрыжыкаў. Але ж я не па гэтае прывёў вас сюды, хоць ты, Сэме, і ня быў пакліканы, а сплочваеш за сваю падазронасьць. Ну, нічога. Глыток віна тое выправіць. А зараз зірніце-тка!

Ён крочыў да маўклівага вартавога на краі абрыву, Фрода за ім. Сэм быў крыху затрымаўся, бо й так пачуваўся даволі нязграбна на мокрым каменьні. Фарамір з Фрода зірнулі долу. Далёка ўнізе воды абрыналіся ў белапенны вір, а за ім кружлялі па доўгім авальным возеры й выцякалі зь яго праз вузкую шчыліну, пырскаючы й клёкчучы, мкнулі да раўнейшых і спакайнейшых месцаў. Сьвятло поўні яшчэ сягала ўзножжа вадаспаду, блішчэла на пырсках вады. I раптам Фрода заўважыў маленькую чорную постаць на найбліжэйшым беразе. Ледзь заўважыў, а яна нырнула й зьнікла за пенаю віру, расьсекшы цьмяную ваду, бы страла альбо камень з вострымі краямі.

– І што цяпер ты пазнаеш у ім, Анбарн? – павярнуўся Фарамір да вартавога. – Вавёрку? Ці зімародка? Ці ёсьць чорныя зімародкі ў начных водах Ліхалесься?

– Чым яно ні было б, гэта ня птушка, – адказаў Анбарн. – У яго чатыры лапы, і нырае яно, як чалавек, і нядрэнна ж дае нырцу, скажу. Чаго яно хоча? Шукае шлях за вадаспад да нашага сховішча? Падаецца, пра нас усё ж выведалі. У мяне ёсьць лук, і я паставіў іншых стралкоў амаль упоравень з мною на двух берагах. Мы чакаем толькі вашага загаду страляць, пане гетмане.

– Нам страляць? – Фарамір павярнуўся да Фрода.

Фрода завагаўся на момант. Тады сказаў:

– Не, ня трэба! Калі ласка, не!

Калі б Сэм адважыўся, дык выгукнуў бы "Так!" раней за гаспадара й гучней. Бачыць ня бачыў, але з словаў адразу здагадаўся, пра каго вядзецца.

– Дык ты ведаеш, што гэта за пачвара? – спытаў гетман. – Зараз ты яго бачыш і патлумачыш мне, навошта яго шкадаваць. Ва ўсіх нашых размовах ты ні слова не сказаў пра свайго прыблуднага спадарожніка, і я ня згадваў пра яго, чакаючы, пакуль яго зловяць ды прывядуць да мяне. Я паслаў найспрытнейшых паляўнічых, а ён абвёў іх усіх і аніхто зь іх так яго й не пабачыў, апрача Анбарна ўчора ў сутоньні. Але цяпер ён вінаваты ў большым, чым лоўля трусікаў на пагор'ях. Ён адважыўся прыйсьці да Хэнет Анун, і плата за тое – жыцьцё. Я дзіўлюся з пачварня: такі цёмны, пранырлівы – і зьявіўся гарэзаваць пад самае нашае вакно. Ці ён думае, што мы сьпім, не выстаўляючы варты? Чаму ён так робіць?

– Мяркую, на тое ёсьць два адказы, – заўважыў Фрода. – Па-першае, пра людзей ён ведае няшмат і, хоць і пранырлівы, і хітры, напэўна ж, не ўяўляе сабе, што тут хаваюцца людзі, бо пячора вашая надта добра затоеная. А па-другое, сюды яго прывяла магутная прага, мацнейшая за ягоную асьцярожнасьць.

– Яго завабіла сюды, ты кажаш? – спытаў Фарамір напаўголасу. – Ці можа ён ведаць, ці ведае пра тваю ношу?

– Сапраўды так. Ён сам насіў яе цягам мноства гадоў.

– Ён насіў??? – у гетмана ажно зьбіўся подых. – Вось, новыя загадкі чапляюцца адна за другую. Дык ён імкнецца за тваёю ношай?

– Магчыма. Яна – найкаштоўнейшая для яго. Але я казаў не пра тое.

– Тады чаго шукае пачвара?

– Рыбы. Зірніце, вашамосьць!

Яны зноў павярнуліся да цьмянага возера. Маленькая чорная галава вынырнула з дальняга краю, зьявілася з-за чорных ценяў скалаў. Коратка бліснула срэбным, узьбіла ваду віхурай пырскаў. Пачварань даплыў да берагу й тады зь незвычайным спрытам выкараскаўся з вады, падобны да рапухі. Тутсама сеў і ўгрызься ў маленькую срэбную рэч, што зіхцела, калі яе паварочвалі, бо апошнія промні поўні яшчэ падалі на каменную сьцяну напрыканца возера.

– Рыба! – Фарамір ціхенька засьмяяўся. – Ну, гэта не такая небясьпечная прага. А мо й не: рыба з возера Хэнет Анун можа каштаваць яму ўсё, што ён толькі здольны аддаць.

– Я ўлучыў яго, – абвесьціў Анбарн. – Ці мне не страляць, пане гетмане? За прыход сюды без запрашэньня паводле нашых законаў – сьмерць.

– Пачакай, Анбарн, – загадаў Фарамір. – Справа больш складаная, чым падаецца. Што ты зараз скажаш, Фрода? Чаму нам яго шкадаваць?

– Няшчасная істота галодная й ня ведае пра небясьпеку. Сам Гэндальф, ваш Мітрандыр, папрасіў бы не забіваць яго праз гэта, ды зь іншых прычынаў таксама. Эльфам ён забараніў забіваць яго. Я сам дакладна не разумею чаму, а пра што здагадваюся – тут распавесьці не магу. Аднак ён нейкім чынам зьнітаваны з маёю вандроўкай і яе мэтай. Да таго, як вы знайшлі й захапілі нас, ён быў нашым правадыром.

– Правадыром? Яшчэ дзівосьней. Я шмат чаго гатовы зрабіць для цябе, Фрода, але не магу дазволіць, каб гэты пралазьлівы хітрун бадзяўся тут сам па сабе, каб далучыцца да цябе пазьней, калі яго тое задаволіць, альбо каб патрапіць да оркаў і выкласьці ім усё вядомае яму пад пагрозаю катаваньня. Мы мусім альбо захапіць яго, альбо забіць. Але ж як ухапіць сьлізкую істоту з мноствам абліччаў? Хіба што з стралою ў баку ён страціць спрыт.

– Дазвольце мне спакойна спусьціцца да яго, – прапанаваў Фрода. – А вы трымайце лукі нацягнутымі й застрэльце мяне, калі я ня спраўджу вашага даверу. Бо я ж не ўцяку.

– Тады пасьпяшайся! – загадаў Фарамір. – Калі ён ацалее, дык мусіць быць тваім верным слугою да скону сваіх гаротных дзён. Анбарн, зьвядзі Фрода ўніз, на бераг, дый цішэй. У пачвары нюх і слых на зайздрасьць. Аддай мне свой лук.

Анбарн цяжка ўздыхнуў і пасунуўся ўніз па вітуніцы да скрыжаваньня, а тады па іншых сходах, пакуль ня вывеў да вузкага выхаду, схаванага за густымі кустамі. Пракраўшыся празь іх ціхенька, Фрода апынуўся на паўднёвым беразе возера. Ужо зусім сьцямнела, і вадаспады рысаваліся блядна-шэрымі, люструючы толькі рэшткі месяцовага сьвятла ля заходняга далягляду. Глыкса не было відаць. Фрода крочыў крыху наперад, Анбарн жа нячутна падышоў ззаду.

– Ідзі! – выдыхнуў ён у самае Фродава вуха. – Дый пасьцеражыся, возера праваруч. Калі звалісься туды, аніхто, акрамя твайго сябра-рыбалова, табе не дапаможа. I не забывайся, што лучнікі тут непадалёк, хоць ты іх і ня бачыш.

Фрода палез наперад Глыксавай манерай, на карачках, каб намацаць шлях ды ўтрымацца. Камяні былі бальшынёю пляскатыя й гладкія, але сьлізкія. Спыніўся, прыслухаўся. Спачатку анічога не пачуў з-за няспыннага рокату вадаспаду за сьпінаю. Тады раптам разабраў недалёка наперадзе шыпячы шэпт.

– Ффайная рыбкасс, ффайнаясс. Белая Пысса сссхаваласься, мая кашштоўнасьсьць, нарэсьсьце, таксс. Ззаразз зьямосс рыбкусс у сспакоісс. Не, не ўсспакоі, кашштоўнасьсьць. Бо нашшая кашштоўнасьсьць зьнікла, таксс, зьнікла. Гідкія хобітссы, злыя ххобітссы. Ссышлі, пакінулі насс, глыксс, і кашштоўнасьсьці няма. Бедны Сьсьмеяголь ссамотны. Няма кашштоўнасьсьці. Злыя людзі, яны возьмуць яе, сскрадуць маю кашштоўнасьсьць. Злодзеісс. Мы ненавідзім іхх. Рыбка, ффайная рыбка. Зробіць нас мацнейшшымі. Вочы зырчэйшымі, пальцы дужэйшшымі, таксс. Пазадушшым іх, кашштоўнасьсьць, таксс. Усьсіхх пазадушшым, калі пашшанцуе, таксс. Ффайная рыбка, файнаясс!

Так і цягнулася мармытаньне, няспыннае, быццам вадаспад, перарыванае толькі слабым чвяканьнем ды глытаньнем. Фрода здрыгануўся ад агіды й жалю. Хацелася, каб мармытаньне спынілася, каб аніколі болей ня чуць таго голасу. Анбарн непадалёк, за сьпінай. Трэба толькі адпаўзьці назад ды папрасіць яго, каб загадаў паляўнічым страляць. Тыя, верагодна, падбяруцца блізка, пакуль Глыкс наталяецца рыбаю й забыўся пра асьцярожнасьць. Адзіны дакладны стрэл – і Фрода вызваліцца ад гэтага жаласьліва-мярзотнага галаску назаўсёды. Аднак жа цяпер ён не чужы Глыксу. Слуга мае права спытаць з свайго гаспадара за службу, нават за службу, якую нясе з-за страху. У Мерцьвяковых багнах хобіты згінулі б, калі б ня Глыкс. Да таго ж Фрода быў упэўнены, сам не разумеючы чаму, што Гэндальфу гэта не спадабалася б.

– Сьмеяголь! – паклікаў ён ціхенька.

– Рыбкасс, ффайная рыбкасс, – мармытаў голас.

– Сьмеяголь! – паклікаў Фрода крыху гучней, і голас змоўк.

– Сьмеяголь! Гаспадар прыйшоў, шукаючы цябе! Гаспадар тут. Ідзі да мяне, Сьмеяголь!

На тое не было адказу, толькі шыпеньне ад рэзкага ўздыху.

– Хутчэй, Сьмеяголь! Мы ў небясьпецы. Людзі заб'юць цябе, калі знойдуць тут. Хадзі да мяне, калі хочаш пазьбегнуць сьмерці. Хадзі да гаспадара!

– Не, – адказаў голас. – Гасспадар нядобры. Пакідае Сьмеяголя дый ідзьдзе з новымі сьсябраміс. Гасспадар пачакае. Сьсьмеяголь не наеўсься.

– Часу няма! Бяры рыбу з сабою. Хадзем!

– Не! Мусьсім даесьсьці рыбку!

– Сьмеяголь! – выгукнуў Фрода ў адчаі. – Каштоўнасьць раззлуецца! Я вазьму каштоўнасьць і скажу: каб ты падавіўся косткаю. I аніколі зноў рыбкі не пакаштуеш! Хутчэй, каштоўнасьць чакае!

Ізноў пачулася рэзкае шыпеньне. Зь цемры зьявіўся Глыкс, ён поўз на карачках, быццам шкадлівае вінаватае шчаня да гаспадара, трымаючы рыбу ў руцэ й яшчэ адну, надгрызеную, у зубах. Падпоўз да Фрода ўшчыльную, амаль нос да носа, і панюхаў. Ягоныя блядныя вочы зьзялі. Тады выняў рыбу з рота й устаў.

– Добры гасспадар! – прашаптаў ён. – Добры хобіт, вярнуўсьсься да беднага Сьмеяголя. Добры Сьмеяголь ідзе. А зараз хадзем, хадзем ххутка, таксс. Паміж дрэваў пакуль Пыссу не відаць. Таксс, хадзем!

– Так, мы хутка пойдзем, – пацьвердзіў Фрода. – Але ж не адразу. Я пайду з табою, як абяцаў. Я зноў абяцаю, што буду з табою. Аднак не адразу. Бо ты яшчэ ў небясьпецы. Я выратую цябе, але ты мусіш давяраць мне.

– Мы мусьсім давяраць пану? – спытаў Глыкс з сумневам. – Чаму? Чаму ня йсьці адразу? Дзе другі, грубы, сварлівы хобіт?

– Там, наверсе, – Фрода паказаў на вадаспад. – Я безь яго не пайду. Мы мусім вярнуцца да яго.

Фрода пачуваўся горай і горай. Надта ж усё гэтае выдавала на падман. Вядома, Фарамір не дазволіць, каб Глыкса забілі, але ж яго захопяць як палоннага ды зьвяжуць, а тады Фродаў учынак падасца няшчаснай здрадлівай пачвары здрадаю. Напэўна, Фрода не пераканае яго, што выратаваў яму жыцьцё адзіным магчымым чынам. Што ж яшчэ застаецца? Толькі дагаджаць і Глыксу, і людзям ды спрабаваць ня страціць іхняга даверу.

– Хадзем! А тое каштоўнасьць раззлуецца. Мы падымаемся ўгару, уздоўж струменю. Хадзем, хадзем, а ты – наперадзе!

Глыкс падпоўз крыху да краю берагу, падазрона прынюхваючыся. Раптам замер, узьняўшы галаву.

– Тут нешшта ёсьсьць! – прашыпеў ён. – Ня хобітсс!

Адразу адсунуўся назад і ягоныя вырачаныя вочы выбухнулі зялёным.

– Гасспадар, добры гасспадар! Манюка! Хітрун! Ххлусс!

Ён сплюнуў ды выцягнуў наперад доўгія рукі зь белымі чэпкімі пальцамі.

У гэты момант за ягонай сьпінаю паўстала высокая постаць Анбарна. Доўгая моцная рука схапіла Глыкса за карак, прыціснула да каменю. Глыкс замітусіўся, бы ўюн, сьлізкі, мокры, па-кацінаму драплівы й шыплівы. Але зь цемры выйшлі шчэ два чалавекі.

– Спакойна! – папярэдзіў адзін зь іх. – А тое мы ўтыкаем цябе, што вожыка! Спакойна!

Глыкс абмяк і заенчыў ды закныхаў. Яго зьвязалі без асаблівай літасьці.

– Лягчэй, лягчэй! – прасіў Фрода. – Ён жа нашмат слабейшы за вас! Не рабіце яму балюча, калі можна. Ён будзе спакайнейшы, калі вы не пашкодзіце яму. Сьмеяголь! Яны не пашкодзяць табе! Я пайду з табою, і шкоды табе ня будзе! Няхай мяне заб'юць разам, калі захочуць пашкодзіць. Даверся гаспадару!

Глыкс павярнуўся й плюнуў у яго. Тады людзі падхапілі яго, насунулі каптур на галаву й панесьлі.

Фрода крочыў сьледам, пачуваючыся дашчэнту няшчасна й мярзотна. Мінулі кусты, падняліся па ўсходах у пячору. Там палала пара паходняў. Людзі заварушыліся. Сэм сядзеў тут і нядобра глядзеў на абвіслы скрутак, прынесены паляўнічымі.

– Злавілі? – спытаў у Фрода.

– Так. I не, я не лавіў яго. Ён сам падышоў блізка, бо давяраў. Я не хацеў, каб яго гэтак зьвязвалі. Спадзяюся, усе павернецца файна, але ж як я ненавіджу ўсю гэтую справу!

– Я таксама, – сказаў Сэм. – Анічога не бывае добрага там, дзе гэны няшчасны паскуднік.

Чалавек падышоў да хобітаў і паклікаў углыбіню пячоры. Там Фарамір сядзеў у сваім крэсьле, і зноў над ягонай галавою ў нішы палала лямпа. Ён паказаў хобітам на зэдлікі побач.

– Прынясіце віна гасьцям, – загадаў ён. – І прывядзіце да мяне палоннага.

Віно прынесьлі, а тады Анбарн прывалок Глыкса. Сьцягнуў каптур зь ягонай галавы й падняў на ногі, стоячы ззаду, каб падтрымліваць яго. Глыкс міргнуў і прыплюшчыў вочы, хаваючы злосьць позірку пад цяжкімі бляднымі павекамі. Выглядаў ён зусім няшчасным. Зь яго кропала, ён сьмярдзеў рыбай (адну яшчэ трымаў у руцэ), рэдкія валасы наліплі, бы водарасьці, на кастлявы твар, з носу цякло.

– Пасслабце! Паслабце! – енчыў ён. – Вяроўка сьсьціскае насс, нам балюча, такс, а мы ж анічога не зрабілі!

– Анічога? – Фарамір пранізьліва ўзіраўся ў пачварку, але нічым не выдаваў ані злосьці, ані жалю ці зьдзіўленьня. – Няўжо ты нічога не зрабіў у жыцьці, вартага вяровак альбо горшага пакараньня? На шчасьце, ня мне тое судзіць. Але ж гэтай ноччу ты прыйшоў туды, дзе за няпрошанае зьяўленьне – сьмерць! Рыба з гэтага возера каштуе надта дорага.

Глыкс выпусьціў рыбу з рукі й прамармытаў:

– Не хачу рыбы.

– Каштуе не сама рыба, – патлумачыў Фарамір. – Усяго толькі прыход сюды ды погляд на возера – гэтае вартае сьмяротнага пакараньня. Дагэтуль я пашкадаваў цябе толькі на просьбу Фрода, бо ён казаў мне, што ты рабіў для яго добрае й варты падзякі. Але ж ты павінен заслужыць і маю ўдзячнасьць. Як тваё імя? Адкуль ты? Куды кіруеш? Якія маеш справы?

– Мы заблукалі, заблукалі! – енчыў Глыкс. – Няма ймя, няма справы, няма каштоўнасьсьці, анічога. Толькі пустэча. Толькі голад. Таксс, мы галодненькія. Крыху маленечкіхх рыбак, гідкіх кастлявых рыбак няшчаснаму, а яны кажуць: сьсьмерць за тое. Такія мудрыя, ссправядлівыя, незвычайна ссправядлівыя.

– Ня надта мудрыя, – заўважыў Фарамір, – але справядлівыя. У той ступені, якую дазваляе нам нашая невялікая мудрасьць. Разьвяжы яго, Фрода!

Фарамір зьняў з пасу маленькі ножык ды працягнуў Фрода. Глыкс, не зразумеўшы, завішчэў ды плюхнуўся на падлогу.

– Супакойся, Сьмеяголь! – прасіў Фрода. – Даверся мне. Я не пакіну цябе. Адказвай праўдзіва, калі здольны. Гэта для цябе лепей, а ня горш.

Ён перарэзаў вяроўку на Глыксавых пясьцях ды глізнах, падняў яго й паставіў на ногі.

– Сюды! – загадаў Фарамір. – Зірні на мяне! Ці ведаеш ты назву гэтага месца? Ці быў ты тут раней?

Павольна Глыкс узьняў вочы й неахвотна паглядзеў на Фараміра. Усялякае сьвятло згасла ў іх, пустыя й цёмныя зрабіліся яны перад ясным, цьвёрдым позіркам ваяра Гондару. Павісла цішыня. Тады Глыкс павесіў галаву, адсунуўся, скурчыўся, пакуль ня ўсеўся на падлозе, дрыжучы.

– Мы ня ведаем і не жадаем ведаць, – зарумзаў ён. – Аніколі тут не былі й ня прыйдзем болей, аніколі.

– У тваім розуме – зачыненыя дзьверы й замкнёныя вокны, а за імі – чорная цемра, – вымавіў Фарамір. – Аднак я бачу, што ты кажаш мне праўду. I тое добра для цябе. Якой клятваю паклянесься ты аніколі сюды не вяртацца й не прыводзіць сюды аніводную жывую істоту словам ці знакам?

– Гасспадар ведае, – прашаптаў Глыкс, скасіўшыся на Фрода. – Таксс, ён ведае. Мы паабяцаем гаспадару, калі ён выратуе насс. Ён ведае, якой рэчы мы паклянемся, таксс!

Ён падпоўз да Фродавых ног.

– Уратуй насс, добры пане! Сьмеяголь абяцае кашштоўнасьсьці, сапраўды. Аніколі не вяртацца сьсюды, анікому не казаць, аніколі! Не, кашштоўнасьсьць, не!

– Ці задаволены ты? – спытаў Фарамір.

– Так, – пацьвердзіў Фрода. – Урэшце, вашамосьць мусіць альбо прыняць гэтую клятву, альбо выконваць свой закон. Большага ня будзе. Але я паабяцаў, што калі ён падыдзе да мяне, яму ня будзе шкоды. I я ня здраджу сваім словам.

Фарамір памаўчаў хвіліну, разважаючы. Тады вымавіў:

– Файна. Я аддаю цябе твайму гаспадару, Фрода, сыну Дрога. Няхай ён абвесьціць, што зробіць з табою!

– Адылі вашамосьць гетман Фарамір яшчэ не абвесьціў свой вырак на памянёнага Фрода, – Фрода пакланіўся, – і той ня можа мець пляны для сябе самога альбо сваіх спадарожнікаў. Прысуд вашамосьць адклаў да раніцы – сьвітанак ужо блізка.

– Тады я абвяшчу сваё вырашэньне, – вымавіў Фарамір. – Што тычыцца цябе, Фрода, то моцаю, дадзенай мне ўладай вышэйшаю, я абвяшчаю цябе вольным у каралеўстве Гондар да самых дальніх ягоных старажытных межаў. Толькі ў адно гэтае месца ані ты, ані твае спадарожнікі не павінны зьяўляцца без запрашэньня. Вырашэньне мае сілу год і дзень, калі толькі ты да канца таго тэрміну ня зьявісься ў Мінас Тырыт і не паўстанеш перад гаспадаром і намесьнікам гораду. Тады я папрашу яго пацьвердзіць маё вырашэньне й падоўжыць яго да скону твайго жыцьця. А да таго любы, каго ты возьмеш пад сваю апеку й ахову, будзе пад аховаю маёй і гондарскай. Ці чуў ты мой прысуд?

– Я чуў, вашамосьць, – адказаў Фрода, кланяючыся, – і я заўжды да паслуг яснавяльможнага спадара, калі тыя прыдадуцца асобе такой высакароднай і шаноўнай.

– Паслугі твае – найвышэйшай вартасьці ў маіх вачох. А цяпер – ці возьмеш ты гэтую істоту, Сьмеяголя, пад сваю ахову?

– Так, я насамрэч бяру Сьмеяголя пад сваю ахову, – прамовіў Фрода.

Сэм гучна ўздыхнуў, і не праз цырымоніі, якія ён па-хобіцку надзвычай ухваляў. Бо ў Шыры гэткая справа спатрабавала б нашмат болей словаў ды паклонаў.

– Тады я абвяшчаю табе, – Фарамір павярнуўся да Глыкса, – што над табою – сьмяротны прысуд, але ты вольны ад яго, пакуль спадарожнічаеш поруч з Фрода. Аднак калі любы гондарац заўважыць цябе безь яго, прысуд спасьцігне цябе. I хай сьмерць адшукае цябе хутка ў Гондары ці па-за ягонымі межамі, калі зробіш свайму гаспадару ліхое. А зараз кажы мне: куды ты кіруесься? Ён казаў, ты быў ягоным правадыром. Куды ты вёў яго?

Глыкс не адказаў.

– Я не пакіну гэта таемным! Адкажы мне альбо я зьмяню прысуд!

Глыкс маўчаў.

– Я адкажу за яго, – умяшаўся Фрода. – Ён прывёў мяне да Чорнай Брамы, як я й прасіў, але прайсьці празь яе немагчыма.

– У Неназывальную зямлю няма адчыненых брамаў, – заўважыў Фарамір.

– Пабачыўшы тое, мы зьвярнулі на Паўднёвы шлях, – працягваў Фрода, – бо ён казаў, што ёсьць ці можа быць сьцежка паблізу ад Мінас Ітылю.

– Мінас Моргулу, – выправіў Фарамір.

– Я не зусім зразумеў, але ж сьцежка, як падаецца, караскаецца ў горы з паўночнага боку даліны, дзе стаіць стары горад. Падымаецца да глыбокай расколіны ў хрыбце, да перавалу, а за ім спускаецца... спускаецца ў краіну за ім.

– Ці ведаеш ты назоў таго перавалу?

– Не, – прызнаўся Фрода.

– Яго клічуць Кірыт Унгал.

Тут Глыкс рэзка зашыпеў ды замармытаў нешта пад нос.

– Ці ня так? – Фарамір зьвярнуўся да яго.

– Не! – выгукнуў Глыкс, а тады ўзьверашчаў, нібы нешта пырнула яго. – Так, таксс, мы чулі імя аднойчы. Але ж што нам імя? Гаспадар кажа: трэба прайсьсьці за горы. Таму трэба сспрабаваць. Іншшыхх шшляххоў няма, няма!

– Няма іншых шляхоў? – спытаў Фарамір. – Адкуль ты ведаеш? Хто ведае ўсе куткі змрочнай краіны?

Ён доўга задумліва пазіраў на Глыкса. Нарэшце загаварыў ізноў:

– Прыбяры ад мяне гэтую пачвару, Анбарн. Бяз грубасьцяў, але пільнуй яго ўважліва. А ты, Сьмеяголь, не надумайся кідацца ў вадаспад. У скалаў там такія іклы, што заб'юць цябе заўчасна. Зараз пакінь нас ды забяры рыбу!

Анбарн сышоў прэч, а Глыкс паклыпаў перад ім, уздрыгваючы. Завесу за імі зашмаргнулі.

– Фрода, мне падаецца, ты робіш неразумна, – заўважыў Фарамір. – Нашто табе йсьці з гэтым пачварнем? На ім ляжыць ліха.

– Ён ня цалкам паддаўся ліху, – запярэчыў Фрода.

– Ня цалкам, магчыма, але злосьць разьядае яго й ліха ў ім расьце. Ён прывядзе цябе да бяды. Калі ты разьвітаесься зь ім, я дам яму пропуск і правадыра да любога гондарскага памежжа, якое ён толькі назаве.

– Ён не скарыстаецца ім. Ён пойдзе за мною, як робіць ужо доўгі час. I я шматразова абяцаў яму сваю ахову й клопат, а таксама – што пайду за ім, куды ён павядзе. Вашамосьць просіць мяне парушыць маё абяцаньне?

– Не. Але ў сэрцы я жадаю гэтага. Бо меншым злом падаецца парада іншаму парушыць клятву, чым парушэньне клятвы самім, асабліва калі бачыш, што сябра бяздумна зьвязаў сябе словам, і на ліха сабе. Ну што ж, калі ён пойдзе з табою, табе давядзецца яго цярпець. Аднак наўрад ці варта кіравацца да Кірыт Унгалу, пра які ён распавёў меней, чым ведае. Гэта я прачытаў ясна ў ягоным розуме. Ня йдзі да Кірыт Унгалу!

– А куды ж мне ісьці тады? Назад да Чорнай Брамы, каб аддацца яе варце? Што ж вашамосьць ведае жудаснага пра Кірыт Унгал, што поўніць вашаць гэткім страхам?

– Анічога дакладнага. Гондарцы ў нашыя дні не заходзяць на ўсход ад шляху, і аніхто з нас, маладзейшых, таго не рабіў і ня крочыў на горы Ценю. Пра іх мы ведаем толькі старыя паданьні й чуткі зь мінуўшчыны. Ведаем, што на перавалах над Мінас Моргулам жыве безыменны жах. Калі згадваюць Кірыт Унгал, старыя й дасьведчаныя бялеюць і змаўкаюць.

Надта даўно пасялілася ліха ў Мінас Моргуле. Яно стала жахам і пагрозаю, калі адроджаны вораг туліўся яшчэ далёка й мы валодалі большай часткаю Ітыльёну. Як ведаеш, той горад быў калісьці моцнаю крэпасьцю, ганарліваю, сьветлаю, Мінас Ітылем – двайніком нашага места. Але яго захапілі ліхія людзі, іх Вораг падпарадкаваў яшчэ ў часы першай моцы, яны блукалі бяздомныя й безгаспадарныя пасьля ягонай паразы. Кажуць, гэта былі людзі Нумэнору, што аддаліся цемры й чараўніцтву. Вораг даў ім Пярсьцёнкі Ўлады. Цень пажор іх, і яны сталі жывымі прывідамі, ліхімі й вусьцішнымі. Калі сышоў гаспадар, яны захапілі Мінас Ітыль, пасяліліся там і запоўнілі яго й даліну побач распадам і сьмерцю. Горад падаваўся пустым, але бясформавы жах жыў за зруйнаванымі мурамі. Дзевяць гаспадароў было там, і пасьля таемна падрыхтаванага вяртаньня іх пана яны зноўку набраліся моцы. Тады Дзевяць Вершнікаў выехалі з Брамы Жаху, і мы ня выстаялі перад імі. Не падыходзь да іх цьвярдыні. Цябе заўважаць. Гэта месца бяссоннага ліха, поўнае вачэй, якія не прыкрываюць павекі. Не хадзі туды!

– Але ж куды яшчэ вашамосьць можа накіраваць мяне? – спытаў Фрода. – Бо вашаць ня здольны, як і казаў, правесьці да гор і за іх. А я мушу ісьці за горы, паводле загаду Рады й уласнага вырашэньня, каб сягнуць сваёй мэты альбо загінуць у час спробы. А калі я павярну, не пайду сваіх шляхам да ліхога кону – дзе я знайду месца сярод эльфаў ці людзей? Ці вашамосьць жадае, каб я зьявіўся ў Мінас Тырыце з скарбам, прага да якога пазбавіла вашага брата розуму? Што тады мой цяжар наробіць у Мінас Тырыце? Ці ня два тады Мінас Моргулы ўперацца адзін у другога празь мёртвую зямлю, поўную магільнай цьвілі?

– Я не хачу гэтага, – сказаў Фарамір.

– Тады што хоча для мяне вашамосьць?

– Ня ведаю. Толькі не жадаю, каб ты ішоў на сьмерць і пакуты. I ня думаю, што Мітрандыр абраў бы той шлях.

– Ён сышоў, і таму я мушу абіраць шляхі, якія адшукаю сам. А на пошукі ў мяне няма часу.

– Сапраўды, ліхі твой кон, і цяжкі загад ты выконваеш. Усё ж паслухай мяне хоць бы ў адным: не давярай правадыру, Сьмеяголю. Бо ён забойца. Я выяўна бачыў тое ў ім.

Фарамір уздыхнуў.

– Файна. То мы сустрэліся й разьвітваемся, Фрода, сын Дрога. Табе не патрэбнае суцяшэньне. У мяне няма надзеі пабачыць цябе пад сонцам гэтага сьвету. Але ж руш з маім добраславеньнем табе й усяму твайму народу. Адпачні крыху, пакуль для цябе падрыхтуюць ежу. Я ахвотна даведаўся б, як пачварны праныра Сьмеяголь завалодаў скарбам, пра які мы размаўлялі, і як згубіў, але ж я не патурбую цябе зараз. Калі ты, па-за ўсялякай надзеяй, вернесься да зямлі жывых, тады мы сядзем пад сьцяною на сонцы й распавядзем адзін адному пра нашыя прыгоды, сьмеючыся з колішніх жахаў. Да таго часу альбо якога іншага, ня бачанага й камяням-віжам Нумэнору, – бывай!

Ён падняўся й пакланіўся Фрода ды, адсунуўшы завесу, выйшаў у пячору.

7. Падарожжа да скрыжаваньня

Фрода з Сэмам вярнуліся да сваіх ложкаў і моўчкі прылеглі там, пакуль людзі займаліся ранішнімі справамі. Неўзабаве ім прынесьлі вады, каб памыцца, а тады правялі да стала з накрытым сьнеданьнем для трох. Фарамір сядзеў зь імі. Ён ня спаў ад ночы перад бітваю, але ж стомленым не выглядаў.

Калі ўсталі з-за стала, Фарамір сказаў:

– Голад не патурбуе вас на шляху. У нас няшмат прыпасаў, але ж я загадаў сабраць і пакласьці ў вашыя заплечнікі колькі еміны, прыдатнай для вандроўкі. У Ітыльёне няма праблемаў з вадою, толькі ня піце ні зь якога струменю, што цячэ празь Імлад Моргул, даліну Жывой Сьмерці. Таксама мушу паведаміць вам: вярнуліся мае выведнікі й віжы, нават тыя, хто падкрадваўся да самага Маранану. Яны распавялі дзівоснае. Краіна – пустая. Анікога на шляхох і ні гуку крокаў, ці рогаў, ці струнаў лукаў анідзе не чуваць. Чакальная цішыня павісла над Неназывальнай зямлёю. Ня ведаю, што гэта прадвяшчае. Аднак час неўзабаве прывядзе нас да вялікіх падзеяў. Зьбіраецца навала. Сьпяшайцеся, пакуль здольныя! Калі вы гатовыя – рушма. Сонца неўзабаве выкараскаецца зь ценю.

Хобітам прынесьлі іхнія плецакі (крыху цяжэйшыя, чым былі), а таксама два ладныя драўляныя сьлігтоўныя кійкі, з жалезнымі канцамі й разьбянымі навершамі з скуранымі плеценымі петлямі на іх.

– У мяне няма годных падарункаў на разьвітаньне, – давёў Фарамір, – але ж вазьміце гэтыя кіі. Яны дапамогуць вандроўніку ў гарах ці глушы. Такімі карыстаюцца людзі ў Белых гарах, хоць вашыя – крыху меншыя, падрэзаныя пад ваш рост ды абкаваныя нанова. Вырабленыя яны з добрага дрэва лебетран, найулюбёнейшага ў цесьляроў Гондару, на іх ляжыць добраславеньне ў вандроўцы й пажаданьне посьпеху й удалага вяртаньня. Няхай тое добраславеньне адужае Цень, у які вы крочыце!

Хобіты нізка пакланіліся.

– Наш найветлівейшы гаспадар, яснавяльможны пане, – вымавіў у адказ Фрода, – Эльранд Паўэльф сказаў, што я адшукаю сяброў, дзе не чакаю й не спадзяюся. Насамрэч цяжка ўявіць большае сяброўства й ласку за спадаровыя. Адчай і ліха яны ператварылі ў цеплыню й дабро.

Падрыхтаваліся да сыходу. Зь нейкага кута прывялі Глыкса, які падаваўся больш радасным, чым раней, хоць і трымаўся бліжэй да Фрода й на Фараміра не глядзеў.

– Вашаму правадыру мы мусім завязаць вочы, – папярэдзіў Фарамір, – але ты й твой слуга Сэмвайз вольныя.

Калі да Глыкса падышлі, той заенчыў, задрыжэў, скурчыўся й прыціснуўся да Фрода, тады Фрода папрасіў:

– Завяжыце вочы нам усім пачынаючы зь мяне. Тады мо ён пабачыць, што яму не задумалі аніякай шкоды.

Гэтак і зрабілі, і сьляпымі вывелі іх зь пячоры Хэнет Анун. Мінуўшы лесьвіцы і калідоры, хобіты адчулі дотык сьвежага ранішняга паветра, салодкага й пахкага. Сьляпымі правялі іх яшчэ крыху, спачатку ўгару, а тады ўніз некрутым схілам. Нарэшце Фараміраў голас загадаў разьвязаць іх.

Падарожнікі зноў апынуліся пад ляснымі галінамі. Вадаспад ужо не чуваўся, доўгі паўднёвы схіл ляжаў зараз паміж імі й расколінай, дзе плынеў струмень. А на захадзе за дрэвамі сьвятлела, нібы сьвет раптоўна сканчаўся там, і за краем разьвіналіся толькі бясконцыя нябёсы.

– Тут у астатні раз мы разьвітаемся, – вымавіў Фарамір. – Паслухайцеся маёй парады – не паварочвайце прама на ўсход. Ідзіце проста, бо гэткім чынам лес схавае вас яшчэ цягам многіх вёрстаў. На захадзе адгор'і абрываюцца ў вялікую даліну – часам стромым адхонам, часам некрутымі схіламі. Трымайцеся паблізу таго краю й узьлеску. Напачатку, мяркую, можна перасоўвацца й пад сонцам. Краіна навокал у дрымоце, у падманным спакоі, усялякае ліха пакуль прыхавалася. Добрага вам шляху!

Ён абняў хобітаў і тады, паводле звычаю свайго народу, нахіліўся і, паклаўшы далоні ім на плечы, пацалаваў у лоб. I пажадаў:

– Ідзіце з добраю воляю ўсіх добрых людзей!

Хобіты пакланіліся да зямлі. Тады павярнуўся, і пакінуў іх, і, не абарочваючыся, пакрочыў да двух ахоўнікаў, што стаялі непадалёк. Зь дзівоснаю хуткасьцю рушылі апранутыя ў зялёнае людзі й зьніклі амаль у імгненьне вока. Лес, дзе толькі што стаяў Фарамір, застаўся пустым і вусьцішным, быццам адышоў начны сон.

Фрода ўздыхнуў ды павярнуўся на поўдзень. Каб выказаць пагарду з усёй такой цырымоннасьці, Глыкс шкробся й капаўся ў цьвілі пад дрэвам.

"Зноў галодны? – падумаў Сэм. – Ну, пачалося!"

– Ссышшлі, нарэсьсьце? – спытаў Глыкс. – Гідкія злыя людззссы! Сьмеяголева шыйка баліць яшшчэ, таксс! Рушшма!

– Так, рушма, – пагадзіўся Фрода. – Але калі ты маеш сказаць толькі благое пра тых, хто зьлітаваўся з нас, дык лепей маўчы.

– Добры гасспадар! Сьмеяголь толькі жартаваў. Заўжды даруе, таксс, даруе нават хітрыкі добрага гаспадара, таксс! Вох, добры пан і добры Сьсьмеяголь!

Фрода з Сэмам змоўчалі. Ускінулі на плечы хатулі, узялі ў рукі кіі й скіраваліся ў лес Ітыльёну.

Гэтым днём двойчы адпачывалі й ад'елі крыху ад прыпасаў, якімі забясьпечыў Фарамір: сухая садовіна й саланіна, хопіць на колькі дзён, і хлеб – якраз, каб не счарсьцьвеў. Глыкс анічога з гэтага ня еў.

Сонца паднялося, адшпацыравала, нябачнае, над галовамі, пачало спускацца. Сьвятло на захадзе між галінамі пазалацела. Увесь час ішлі ў прахалодным зялёным цені ды ў поўнай цішы. Птушкі, падавалася, спрэс усе пазьляталі прэч ці зьнямелі.

Сутоньне рана завітала ў маўклівы лес, і перад цемраю хобіты спыніліся, стомленыя, бо прайшлі болей за чатыры мілі ад Хэнет Анун. Фрода лёг на глыбокім імху пад старажытным дрэвам і праспаў ноч напралёт. Сэм побач драмаў больш неспакойна. Шмат разоў прачынаўся, а Глыкса ўсё не было, і аніякай прыкметы ягонай прысутнасьці. Ён высьлізнуў прэч, як толькі хобіты паклаліся на адпачынак. Ці ён спаў у якой яміне, ці нястомна шнарыў уначы – не распавёў, але вярнуўся зь першым пробліскам сьвятла й абудзіў спадарожнікаў.

– Мусьсяць ісьсьці, таксс, мусьсяць! Доўга яшшчэ ісьсьці, на поўдзень, на ўсход. Хобітссы мусьсяць сьсьпяшшацца!

Наступны дзень прыйшоў гэткі самы, толькі цішыня паглыбела. У паветры адчуваўся цяжар, у лесе – сьпякота. Пахла блізкаю навальніцаю. Глыкс часта прыпыняўся, нюхаючы паветра, а тады мармытаў пад нос ды паганяў хобітаў: хутчэй, хутчэй!

Падчас трэцяга пераходу, калі падступаў ужо надвячорак, лес парадзеў, дрэвы зрабіліся большымі й стаялі далей адно ад другога. Вялізныя падубы з таўшчэзнымі стваламі, змрочныя й велічныя, высіліся пасярод шырокіх палянаў, трапляліся там і тут паміж імі старыя пасівелыя асіны, на магутных дубах якраз распускаліся бура-зялёныя пупышкі. Між імі ляжалі доўгія лужкі зялёнай травы, сьпярэшчанай падтыньнікам ды анямонамі, блакітнымі й белымі, якія ўжо зачынялі кветкі на ноч. Цэлыя валокі былі занятыя лістамі лясных гіяцынтаў, і іхнія гонкія кветкавыя сьцябліны ўжо ўзьнімаліся над мохам і цвільлю, праціналі іх. За дарогу хобіты не заўважылі аніводнай істоты, ні птушкі, ні зьвера, але ж на адкрытых прасторах Глыкс непакоіўся, там рушылі ўдвая асьцярожней, перабягалі ад аднаго доўгага ценю да другога.

Шарэла, калі сягнулі нарэшце ўзьлеску. Там паселі пад старым каржакаватым дубам, які ўпіўся каранямі, што зьвіваліся, як зьмеі, у стромы асыпісты схіл. Глыбокая, агорнутая ценем даліна разьвіналася перад імі. З дальняга яе краю зноў пачынаўся лес, шэра-блакітны ў сьвятле сумнага ўзьвячорку, і цягнуўся далей на поўдзень. Праваруч далёка на захадзе ўзвышаліся, адблісквалі пад полымем небасхілу горы Гондару. Леваруч ляжала цемра, магутныя вежы мордарскіх гор, і з той цемры выходзіла доўгая даліна, падаючы строма й пашыраючыся да Андуйну. Па дне яе бег імклівы струмень. Фрода чуў ягоны бурлівы, з каменным грукатам голас празь цішыню. А побач з струменем з дальняга боку даліны вілася дарога, нібы блядная стужка ўводзіла ў сьцюдзёныя шэрыя туманы, не кранутыя прамянямі заходнага сонца. I падалося Фрода, што далёка-далёка ўнізе – ён нават ня ўбачыў, а дамаляваў – быццам плынеюць у моры туманоў высокія муры й паламаныя верхаліны вежаў старой закінутай крэпасьці.

– Ці ведаеш ты, дзе мы? – павярнуўся ён да Глыкса.

– Так, гаспадар. Небясьсьпечныя мясьсьціны. Гэта шлях ад вежы Месяца, гаспадар, да зруйнаванага гораду ля ракі. Зруйнаванага, таксс, нядобрае мессца, паўнюткае ворагаў. Дарма мы пасслуххалісься людзей, дарма, хобітссы далёка ўххілілісься. Мусьсім ісьсьці на ўсход, туды, – ён махнуў рукою на чорныя горы, – і па гэтым шшляхху нам нельга рушшыць, не. Жорсткія, злыя людзі рушшаць па ім, рушшаць ад крэпасьсьці.

Фрода глянуў на бальшак. Зараз па ім анічога ня рухалася, і падаваўся ён закінутым, пустым – шляхам да мёртвых руінаў у тумане. Аднак ад яго нібыта патыхала нейкім ліхам, быццам насамрэч нябачнае зло праходзіла туды-сюды па ім. Фрода скалануўся, зірнуўшы зноў на далёкія вежы, якія ўжо распускаліся ў цемры, і голас струменю падаўся яму халодным і жорсткім: голас Моргулдуйну, атрутнай ракі, што выцякала з даліны Прывідаў.

– Што рабіцьмем? – спытаў ён. – Мы доўга ішлі й адолелі шмат. Мо трэба адшукаць якое месца ў лесе, дзе мажліва залегчы?

– Які сэнс хавацца ў цемры? – адказаў Глыкс. – Гэта ўдзень хобітсы мусьсяць ххавацца, таксс, удзень.

– Ну вось! – абурыўся Сэм. – Мы павінны трохі адпачыць, нават калі трэба падымацца сярод ночы. Яшчэ колькі гадзінаў цемры застанецца, дастаткова, каб ты прагнаў нас шмат вёрстаў, калі ведаеш шлях.

Глыкс неахвотна пагадзіўся й павярнуў назад, да дрэваў, кіруючы на ўсход уздоўж няроўнага краю лесу. Адпачываць на зямлі гэтак блізка ад злавеснага шляху ён не пажадаў, і, паспрачаўшыся крыху, усе трое залезьлі на разгалінаваньне вялікага горнага дубу, чые тоўстыя галіны надта густа тырчэлі вакол ствала, утвараючы файнае сховішча й нядрэннае месца адпачынку. Спусьцілася ноч, і ў зацені дрэва цемра зрабілася апраметнаю. Фрода з Сэмам адпілі па глыточку вады, падсілкаваліся садавіной і крышачкаю хлеба, а Глыкс адразу заснуў, скурчыўшыся клубком. Хобіты ж вачэй на заплюшчылі.

Напэўна, толькі мінула поўнач, як Глыкс прачнуўся. Раптам ягоныя бледныя вочы вырачыліся на хобітаў. Ён прыслухаўся й прынюхаўся – звычайны Глыксаў мэтад, як заўважылі хобіты, вызначаць час ноччу.

– Ці мы адпачылі? Ці мы задаволіліся каштоўным сном? – спытаў ён. – Рушшым!

– Не, не адпачылі й не задаволіліся, – прабурчэў Сэм. – Але калі трэба, дык пойдзем.

Глыкс скочыў з галіны, прызямліўшыся на кукішкі, хобіты палезьлі сьледам.

А зьлезшы, пачапалі за Глыксам на ўсход, па змрочных схілах. Брылі амаль усьляпую, бо цемра згусьцела да такой ступені, што пра дрэвы здагадваліся, толькі натыкнуўшыся на іх. Шлях рабіўся ўсё менш роўным і ўсё больш цяжкім, але Глыкса тое не турбавала. Ён вёў праз зарасьці й гушчар калючак, часам краем расколінаў ці глыбокіх правалаў, часам долам, праз чорныя, зарослыя кустамі лагавіны й зноў угару, але калі надаралася крыху спускацца, наступны схіл заўжды быў даўжэйшы й страмейшы. Бо паступова падымаліся да гор. На першым прыпынку азірнуліся й скрозь цемру заўважылі пад сабою лес, які пакінулі за сьпінаю, нібы чорны шчыльны цень пад нагамі, найчарнейшую ноч пад пустымі чорнымі нябёсамі. Падавалася, з усходу накатвала вялізнае чарноцьце, паглынаючы слабыя смужныя зоры. Пазьней з хмары вырваўся месяц-сход, але ж яго аблямоўвала хваравіта-жоўтае зьзяньне.

Нарэшце Глыкс павярнуўся да хобітаў і сказаў:

– Дзень неўзабаве. Хобітсы мусьсяць сьсьпяшацца. Небясьпечна заставацца бяз сховішшча ў гэтых мясьсьцінах. Хутчэй!

Ён паскорыў крок, і хобіты стомлена пасунуліся за ім. Неўзабаве пачалі караскацца на вялізны вал, зарослы пераважна чарніцамі ды жаўтазельлю й нізкімі дужымі кусьцікамі калючак, хоць там і тут адкрываліся плешыны, сьляды нядаўніх выпалінаў. Бліжэй да вяршыні кусты жаўтазелі трапляліся часьцей, вельмі старыя й высокія, зь сьцяблінамі тонкімі й гонкімі ўнізе, але тоўстымі наверсе, і ўжо распускаліся на іх жоўтыя кветкі, прабліскваючы ў змроку, ды струменіў ад іх слабы саладкаваты водар. У высокіх калючых зарасьцях хобіты крочылі не нахіляючыся, пад нагамі сьцяліліся доўгія сухія паляны, пакрытыя колкім лішайнікам.

Ля дальняга схілу таго шырокага валу прыпыніліся зноў, забраліся, каб адпачыць, пад дах пераблытаных калючых кустоў. Іхнія крывыя галіны нахіляліся да зямлі, а зьверху перапляталіся з чэпкімі галінамі старой шыпшыны й верасу. Глыбока ў нетрах зарасьцяў знайшлі закрытую з усіх бакоў "залю", з дахам, падпертым старым сухім гальлём ды пакрытым маладым лісьцем і новымі веснавымі парасткамі. Там і прылеглі, надта стомленыя, нават каб падсілкавацца; вызіраючы вонкі праз шчыліны, бачылі, як распальваецца новы сьвітанак.

Але ж дзень так і не прыйшоў. Ноч зьмянілася мёртвым бурым паўзмрокам. На ўсходзе пад краем хмары паблісквала глухая чырвань, але тое ня быў золак. Скрозь лябірынт адгор'яў хмурна луналі горы Эфэл Дуату, чорныя й бясформавыя ўнізе (там яшчэ ляжала, трывала, залегшы, начная цемра), з ламанымі вострымі краямі хрыбтоў наверсе, пагрозьлівымі й злавеснымі ў барвяным лютым зьзяньні. Непадалёк справа тырчэла вялізная гара, высоўвалася на захад, густа-чорная сярод ценяў.

– Ну, куды адсюль? – спытаў Фрода. – Ці ж тое ня Моргульская даліна, вунь за тою чарнотаю?

– Які нам клопат думаць пра гэнае зараз? – спытаў Сэм. – Вядома ж, болей сёньня ня йдзем, раз ужо дзень... калі гэта дзень?

– Мажліва, так, а мажліва, і не, – адказаў Глыкс. – Але ж нам трэба рушшыць хутка, рушшыць да скрыжаваньня, такс, да сскрыжваньня. Гэта вунь туды, таксс, гасспадар.

Барвовыя водбліскі над Мордарам згасьлі. Змрок ушчыльніўся, бо вялізныя хмары дыму ўзьняліся з усходу й папаўзьлі над адгор'ямі. Фрода з Сэмам падсілкаваліся крыху й прылеглі, але Глыкс месца сабе не знаходзіў. Ад хобіцкай ежы адмовіўся, але выпіў трошку вады, пасьля папоўз пад кустамі, прынюхваючыся й мармычучы. А тады раптоўна зьнік.

– Паляваць выправіўся, – пазяхнуў Сэм.

Была ягоная чарга спаць, і неўзабаве ён праваліўся ў глыбокі сон. Сьніў сад ля Торбы-пад-Стромай і нешта шукаў у тым садзе, але на плячох ляжаў цяжэзны заплечнік і прымушаў нахіляцца. Сад ува сьне зусім затравеў, запусьціўся, і градкі ля ніжняй загароды ўжо зарасьлі шыпшынай зь верасам.

"Трасца, колькі працы, а я так стаміўся, – паўтараў Сэм у сьне; і раптам згадаў, што шукае, выгукнуў: – Мая люлька!" I абудзіўся.

– Во глупства, – сказаў сабе, расплюшчыўшы вочы й намагаючыся ўцяміць, чаму валяецца пад жывою загароджаю. – Дурань, люлька ж твая ўвесь час была ў заплечніку!

Тады зразумеў, што люлька мо й у хатулі, але ж няма тытуню, а потым згадаў, што да Торбы-пад-Стромай сотні вёрстаў. Сеў. Падавалася, вакол цемра. Чаму спадар дазволіў праспаць сваю чаргу, дазволіў дрыхнуць да вечару?

– Ці ж вы ня спалі самі, спадару Фрода? Колькі часу? Падаецца, ужо позна!

– Не, – адказаў Фрода. – Дзень не сьвятлее, а змрачнее. Па-мойму, яшчэ й полудня няма, і праспаў ты ня болей за тры гадзіны.

– Вой, рэчы, – Сэм пахітаў галавою. – Ці тое навальніца насоўваецца? Калі так, будзе найгоршая з усіх, вядома. Пашкадуем, што не забраліся ў якую нару глыбейшую замест таго, каб хавацца пад кустамі.

Прыслухаўся й спытаў:

– А гэта што? Ці грымоты, ці барабаны?

– Ня ведаю, – адказаў Фрода. – Вось ужо колькі часу доўжыцца. А раз-пораз і зямля дрыжыць, а часам нібы паветра цяжка вібруе, грукае ўвушшу.

– Дзе Глыкса? – спытаў Сэм, азірнуўшыся. – Яшчэ не вярнуўся?

– Не. Ані відаць яго, ані чуваць.

– Ну, я дык і не пераймаюся. Сапраўды, рэдка мне трапляліся спадарожнікі, зь якімі я разьвітаўся б з большаю ахвотаю. Але ж гэна па-глыксаўску: пасьля столькіх вёрстаў разам узяць і зьнікнуць якраз тады, калі ён болей за ўсё патрэбны й калі зь яго ўвогуле якая карысьць, у чым я моцна сумняюся.

– Ты забыўся пра багны. Спадзяюся, зь ім анічога благога ня здарылася.

– Спадзяюся, што ён ня выкіне аніякай здраднай штукі. І што не патрапіць ні ў якія чаплівыя рукі, як гаворыцца. Таму што калі патрапіць, у нас пачнуцца непрыемнасьці.

У гэты момант ізноў раскаціста, гулка загрукатала, гучней ды мацней, чым раней. I зямля задрыжэла пад нагамі.

– Непрыемнасьці ў нас у любым выпадку, – заўважыў Фрода. – Баюся, нашая вандроўка набліжаецца да фіналу.

– Мо й так, – пагадзіўся Сэм, – адылі пакуль жывеш, варта спадзявацца, як казаў мой Дзед, і дадаваў часьцяком: "А галоўнае – паджалюбаць". Пад'ешце, пане Фрода, а тады падраміце крышачку.

Паводле Сэмавых падлікаў, ужо мусіла зьвечарэць. Выглядваючы з сховішча, ён бачыў толькі бляклы, пазбаўлены ценяў сьвет, які павольна распускаўся ў бясформавы, бясфарбавы змрок. Цёпла не было, але ж дыхалася цяжка. Фрода спаў неспакойна, круціўся, уздрыгваў, часамі мармытаў. Двойчы Сэму падавалася, што гаспадар выгаворваў Гэндальфава імя. Час цягнуўся наймаруднейшым чынам. Зьнянацку Сэм пачуў за сабою шыпеньне, і – вох! – за сьпінаю апынуўся Глыкс на карачках, вырачыў зіхоткія вочы.

– Прачынайцесься, прачынайцесься, ссоні! – прашапатаў ён. – Прачынайцеся, няма чассу сспаць! Мусьсім рушшыць, рушыць адразу ж! Няма чассу!

Сэм зірнуў на яго падазрона, бо той падаваўся надта ўзбуджаным альбо напалоханым.

– Ісьці зараз жа? Да часу? Яшчэ ж нават гарбату ня п'юць, ва ўсялякім разе ў прыстойных месцах, дзе памятаюць пра час гарбаты.

– Дурнысс! – прашыпеў Глыкс. – Мы не ў прыстойныхх месцахх! Часу не засстаецца, таксс, зусьсім не засстаецца! Мусьсім ісьсьці! Прачніцеся, гасспадар, прачніцесься!

Ён крануў Фрода, і той, раптоўна прачнуўшыся, сеў і схапіў Глыкса за руку. Глыкс адхіснуўся, вызваліўся й адсунуўся.

– Ня трэба глупсства! – прашыпеў ён. – Мусьсім ісьсьці! Няма часу, каб марнавацьсс!

Болей анічога ад Глыкса не дамагліся. Дзе ён быў і якая думка высьпела ў ім, гэтак прысьпешыўшы, не казаў. Сэма перапаўнялі падозраньні, і ён іх не хаваў, але Фрода не выдаваў, што рабілася ў ягоным розуме. Толькі ўздыхнуў, узваліў на карак пляцак ды ўстаў, гатовы ісьці ў чорны змрок.

Вельмі ўтойліва Глыкс правёў іх уніз па схіле, трымаючыся, дзе толькі можна, пад прыкрыцьцём і перабягаючы, прыгнуўшыся амаль да зямлі, празь любое адкрытае месца, але ж паўзмрок вісеў цяпер такі, што самая вастравокая дзікая пачвара наўрад ці разгледзела б хобітаў у шэрых плашчох з насунутымі каптурамі й не пачула б, бо рухаліся гэтак бязгучна й сьцярожка, як толькі можа малы народзец. Ня хруснуўшы галінкаю, не шабурхнуўшы лістом, прайшлі яны й зьніклі.

Крочылі гэтак з гадзіну, бязгучна, цугам, засмучаныя змрокам ды поўнаю глухою цішынёю навокал, якую парушала толькі раз-пораз ледзь чутнае трымценьне, бы ад далёкай навальніцы ці ад барабанаў недзе ў горнай даліне. Нарэшце заўважылі воддаль чорны мур – доўгую купу дрэваў. Наблізіўшыся, уцямілі, што дрэвы тыя незвычайна вялізныя, надта старыя й вельмі высокія, хоць верхавіны іхнія паабламаныя й голыя, быццам навальніца з маланкамі пранесьлася над імі, зьнявечыўшы кароны, але ня здолеўшы пагубіць, сатрэсьці ў далёкай глыбіні іхнія магутных караніскі.

– Скрыжаваньне, таксс, – прашаптаў Глыкс, упершыню падаўшы голас пасьля таго, як пакінулі сховішча. – Зараз мусьсім ісьсьці туды!

Павярнуў на ўсход, павёў наверх па схіле, і раптоўна перад хобітамі зьявіўся Паўднёвы шлях, што віўся ля ўзножжаў гор і цяпер ныраў у вялізнае кольца дрэваў.

– Шлях толькі тут, толькі тут, – прашаптаў Глыкс. – Няма іншых сьсьцежак. Мусьсім ісьці да Скрыжаваньня. Сьпяшшайцесьсься! I цішшэй!

Тоячыся, нібы выведнікі сярод варожага лягеру, спусьціліся да шляху й пакраліся ўздоўж ягонага заходняга краю па самай збочыне, пад стромым схілам, шэрыя, што камяні, і мяккакрокія, бы каты на паляваньні. Неўзабаве сягнулі дрэваў і вынайшлі, што тыя стаяць колам, як калёны вялікай зруйнаванай залі бяз даху, адчыненай цёмным нябёсам, а прасьветы паміж іхнімі гіганцкімі камлямі былі арачнымі брамамі. За сьпінамі ляжаў шлях да Маранану, наперадзе – да далёкага поўдня, праваруч караскалася дарога ад Азгіліяту ды, перасякаючы Паўднёвы шлях, зводзіла на ўсход, у цемру. Па ёй і належала ісьці.

Замершы тут на момант, агорнуты смуткам і страхам, Фрода раптам зразумеў, што бачыць сьвятло. Яно адбівалася на Сэмавым твары. Павярнуўшыся да сьвятла, угледзеў пад аркаю галінаў шлях да Азгіліяту, просты, як расьцягнутая стужка, шлях уніз, на захад. Там, далёка над Гондарам, ужо зацененым, заходзіла сонца, выбраўшыся нарэшце за край вялізнай марудлівай хмары, і хавалася ў чырвоным полымі на яшчэ неазмрочаным захадзе. Нядоўгі ягоны пробліск упаў на велізарную статую чалавека, што сядзеў, суворую й строгую, бы вялізныя каменныя каралі Арганаты на Андуйне. Гады падтачылі помнік, чыесьці шалёныя рукі зьнявечылі. Зьнесьлі галаву, а на яе месца дзеля кпіны ўзгрувасьцілі круглы, груба вычасаны камень, няўклюдымі рукамі намалявалі барвянай фарбаю падабенства пасьмешлівай ашчэранай пысы з адзіным вялікім чырвоным вокам пасярод лоба. На каленях, на моцным стальцы, паўсюль на п'едэстале крывулі-мазграчы мяшаліся з гідкімі пазнакамі, якімі карыстаўся нягеглы народзец Мордару.

Зьнянацку ў касых сонечных промнях Фрода пабачыў галаву старога караля. Яна валялася, адкінутая на збочыну.

– Зірні, Сэме! – выгукнуў Фрода ў зьдзіве. – Зірні! У караля ізноў карона!

Вачніцы былі пустыя, а вычасаная каменная барада – адламаная, але вакол высокага суворага лоба віўся срэбна-залаты вянец. Расьлінка кшталту ўюну з кветкамі малымі белымі зорачкамі зьвілася над бровамі, нібы ў пашану абрынутаму каралю, і ў расколінах ягоных каменных валасоў праблісквалі жоўценькія красачкі кісьліцы.

– Не заўжды ім перамагаць! – вымавіў Фрода.

А тады раптоўна сонечны пробліск зьнік. Сонца закацілася, сышло. Быццам апусьцілася завеса ліхтарні й абрынулася чорная ноч.

8. Лесьвіца Кірыт Унгал

Глыкс нецярпліва тузаў Фродаў плашч ды шыпеў з страхам:

– Мусьсім ісьсьці! Нельга стаяць тут! Ісьсьці! Неахвотна Фрода павярнуўся сьпінаю да захаду й крочыў увасьлед за сваім правадыром у цемру, на ўсход. Хобіты пакінулі кольца дрэваў ды асьцярожна патэпалі па шляху. А той напачатку таксама вёў проста, але неўзабаве адхіліўся на поўдзень, пакуль не падышоў да самых узножжаў вялізнага адгор'я, якое выступала здалёк. Чорным забаронным мурам узьнялося яно над падарожнікамі, чарнейшае за ноч над галавою. Пад ягоным ценем поўз бальшак, за ім зварочваў ізноў на ўсход і строма караскаўся ўгару.

Сумна й нудотна было клыпаць па тым шляху, Фрода з Сэмам ледзь соўваліся, забыўшыся пра небясьпеку. Фрода ішоў нахіліўшы галаву, бо ягоная ноша зноў прыгнятала яго. Як толькі мінулі скрыжаваньне, цяжар, амаль забыты ў Ітыльёне, зноў вырас. I вось, адчуваючы, што дарога пад нагамі пастромела, хобіт стомлена зірнуў угору й пабачыў – менавіта так, пабачыў, як і казаў Глыкс, – горад прывідаў пярсьцёнка. I сьціснуўся, схаваўся пад каменнаю збочынаю.

Глыбокая вузкая даліна, быццам заліў чорнага ценю, далёка ўгрызалася ў горы. З дальняга яе боку, амаль ускараскаўшыся на схіл, высока на пляскатай пляцоўцы на чорных грудзях Эфэл Дуату стаялі муры Мінас Моргулу. Нябёсы й скалы вакол агарнула цемра, а сам замак зьзяў, але не месяцовым сьвятлом, якое павольна высочвалася б, захопленае мармуровымі сьценамі колішняга Мінас Ітылю, вежы Месяца, сьветлай і чыстай сярод гор. Блядней і мярцьвей было сьвятло за промні найцьмянейшага месяца, дрыготкае, няроўнае, бы атрутны подых распаду, цьвілі, зьзяньне гнілога цела, сьвятло, якое не асьвятляла анічога. Вокны сьценаў і вежы пазіралі, нібы бяздонныя чорныя правалы, у пустэчу, а наверша вежы павольна паварочвалася спачатку ў адзін бок, а тады ў другі, бы валатоўская прывідная галава, кпліва перачыся ў ноч. На момант усе тры падарожнікі замерлі, скурчыліся, мімаволі прывабленыя жудой. Глыкс апамятаўся першы. Ізноў настойліва паторгаў хобітаў за плашчы, але ўжо моўчкі. Амаль сілаю пацягнуў іх наперад. Кожны крок адчайна не хацелася рабіць, і час запаволіўся так, што нават перад тым як, узьняўшы, апусьціць нагу, праходзілі хвіліны тужлівай агіды й жаху.

Павольна наблізіліся да белага мосту. Тут дарога, слаба пабліскваючы, вяла над струменем пасярод даліны й далей, вілася вычварна да брамы гораду – чорнай пашчы, што ашчэрылася ў вонкавым кольцы паўночных муроў. Шырокія роўнядзі ляжалі паабапал струменю, лугі ценю, зарослыя блядна-белымі краскамі. Тыя таксама мігцелі, прыгожыя, але незвычайна вусьцішныя ў абрысах, нібы вар'яцкія стварэньні начных жахаў, што прарваліся ў яву. Ад іх патыхала гнільлю цела, забітай збуцьвелай плоцьцю, у паветры вісеў ванітны смурод. Ад лугу да лугу аркаю выгнуўся мост. Ля ўваходу на яго стаялі статуі, майстэрскі вычасаныя ў чалавечае й зьвярынае падабенства, але ж скажонае, мярзотнае, хворае. Вада бязгучна плынела пад мостам, выдыхала пару, што кружляла, агартала – і кранала сьмяротным холадам. Фрода адчуў, як мутошыцца ў галаве й цямнее перад вачыма. Тады зьнянацку, быццам пад чыімсьці загадам, ён засьпяшаўся, заклыпаў наперад, выставіўшы рукі, як сьляпы, а галава ягоная захісталася з боку на бок. Сэм з Глыксам кінуліся за ім. Сэм падхапіў гаспадара на рукі, калі той спатыкнуўся й ледзь не зваліўся проста на пачатак мосту.

– Не туды! Не! – прашаптаў Глыкс, але ж ягоны подых, вырваўшыся вонкі, разьдзёр цяжкую цішыню, што сьвіст, і Глыкс кінуўся на зямлю, скурчыўшыся з жаху.

– Трымайцеся, спадару Фрода, – прашаптаў Сэм Фрода на вуха. – Вярніцеся. Глыкс кажа: вы не туды, і я гады ў рады зь ім згодны.

Фрода пацёр рукою вочы й нарэшце адарваў позірк ад гораду на гары. Зіхоткая вежа вабіла яго, так хацелася кінуцца да яе па бліскучым шляху. Але ён перамог жаданьне, прымусіў сябе адвярнуцца, а зрабіўшы гэта, адчуў, як змагаецца супроць таго пярсьцёнак, нацягвае ланцуг вакол шыі, і вочы Фродавы, калі глянуў прэч, нібы асьлеплі. Бо цемра наперадзе выглядала суцэльнаю й шчыльнаю сьцяною.

Глыкс, які поўз па зямлі, як пераляканая жывёла, ужо зьнік у чарноцьці. Сэм, падтрымліваючы гаспадара, што кульгаў на кожным кроку, пасьпяшаўся за ім з усёй магчымай хуткасьцю. Непадалёк ад блізкага берагу струменю ў каменнай агароджы шляху знайшлася дзірка. Пралезьлі скрозь яе, і Сэм пабачыў, што пад нагамі ўецца сьцежка. Напачатку яна паблісквала, як і бальшак, але калі ўзьнялася над лугамі сьмяротных кветак, паблякла й пацьмянела, віючыся вычварыста па паўночным баку даліны.

Хобіты ўцята крочылі поплеч па сьцежцы, Глыкса бачылі наперадзе толькі калі ён прыпыняўся й прысьпешваў іх. Тады ягоныя вочы зьзялі бела-зялёным полымем, люструючы моргульскі гнільны бляск альбо запальваючыся ад нейкага адпаведнага Глыксавага настрою. А магільнае сьвятло й позірк чорных правалаў, што засталіся за сьпінамі, Фрода з Сэмам заўжды адчувалі, нават і азіраліся раз-пораз ад страху, і кожны раз зь цяжкасьцю адводзілі позіркі, каб пабачыць наперадзе сьцежку пад нагамі. Рухаліся павольна й складана. Калі падняліся над смуродам і парай атрутнага струменю, дыхаць стала лягчэй і ў галовах праясьнілася. Аднак рукі й ногі пацяжэлі сьмяротнаю стомаю, нібы ўсю ноч цягнулі непасільную пакладу ці доўга змагаліся супраць моцнай плыні. Нарэшце хобіты зьнясілелі зусім і не маглі ісьці далей без адпачынку.

Фрода спыніўся й сеў на камень. Сталі наверсе вялізнай голай скалы. Наперадзе даліна ўразалася ў гару, як заліў, і сьцяга агінала яе па вузкай паліцы над прорваю. Па каменным адхоне гары, чапляючыся за гэтую маленечкую прыступку, сьцежка вяла наверх і там зьнікала ў цемры.

– Мне трэба адпачыць, Сэме, – прашаптаў Фрода. – Ён цісьне на мяне, Сэме, цісьне. Колькі ж яшчэ я здолею несьці яго? Мушу адпачыць, а тое як брысьці па такім, – ён паказаў наперад.

– Шш! Ш-шш! – зашыпеў Глыкс, падбягаючы да хобітаў. – Шш!

Ён прыціснуў палец да вуснаў і захітаў галавою, паказваючы настойліва: трэба ісьці! Пацягнуў за Фродава рукаво, тыцнуў пальцам наперад, але Фрода не варухнуўся.

– Ня зараз, не, – адказаў зьнясілена, бо стома й нават нешта большае за яе наваліліся на яго, быццам нечы цяжкі заклён лёг на розум і цела, і хобіт прамармытаў: – Мушу, мушу адпачыць.

Ад гэтага Глыксаў жах ды непакой так вырасьлі, што ён загаварыў ізноў, шыпячы з-пад далані, захіляючы гук ад нябачных віжоў у паветры:

– Ня тут адпаччыцьцьс, ня туттс! Глупсства! Вочы насс убачацьсс! Калі крочаць на мосст, насс убачацьсс! Прэчч! Лезьма, лезьма! Ххутчэйсс!

– Хадзем, спадару Фрода. Ён ізноў мае рацыю – нельга тут заставацца, – параіў Сэм.

– Добра, – адказаў Фрода сонным, дзіўным голасам, нібы ўжо амаль і прыспаў, – я паспрабую.

I стомлена ўзьняўся.

Аднак надта позна. У гэты момант скала задрыжэла, затрэслася пад імі. Моцны грукат, гучнейшы за ўсё ранейшае, пакаціўся па зямлі, рэхам адбіўся ў гарах. Тады з апаляльнай раптоўнасьцю палыхнула чырвоным. Далёка за ўсходнімі гарамі скокнула ў нябёсы полымя, пляснула на нізкія хмары барваю. У даліне ценяў і халоднага сьмяротнага сьвятла бліскавіца падалася непераносна, гвалтоўна лютай. Чорныя вострыя абрысы пікаў, хрыбты, што вызубраныя лёзы, высьвеціліся пад полымем Гаргарату. Тады аглушальна грымнула.

А Мінас Моргул адказаў. Бліснула жудаснай маланкаю, галіны блакітнага агню скочылі зь вежы ў навакольныя горы й навіслыя аблокі. Зямля застагнала, і з гораду данёсься лямант. Перамяшаны з грубымі, хрыпатымі енкамі, бы ад зграі драпежных птушак, і з пранізьлівым іржаньнем коней, ашалелых ад злосьці й жаху, нёсься разьдзіральны, дрыгкі, узьніманы на вышыню па-за чалавечым слыхам, вусьцішны енк. Хобітаў быццам разьвярнула да ягонай крыніцы, і яны кінуліся долу, прыціснуўшы рукі да вушэй.

Вусьцішны енк скончыўся, зноў зьнізіўся да доўгага, ванітнага выцьця й да цішыні. Фрода павольна падняў галаву. На другім баку нешырокай даліны амаль упоравень зь ягонымі вачыма стаялі муры злавеснага гораду, а ягоная пячорная брама, вычасаная ў падабенства разяўленай пашчы з бліскучымі ікламі, расчынілася наросхрыст. I адтуль выходзіла войска.

Усе апранутыя ў чорнае, змрочныя, бы ноч. На фоне шэрых муроў і зіхоткага бруку Фрода добра бачыў іх, шэраг за шэрагам, – маленькія чорныя постаці, што хутка й бязгучна шыхтуюць, імкнуць наперад бясконцым струменем. Перад імі рушыў вялікі разьдзел кавалерыі, як карунак ценяў, і наперадзе ехаў найпершы, найвялікшы зь іх – Вершнік, апраметна-чорны, і толькі на ягонай схаванай каптуром галаве каронаю шчэрыўся шалом, прабліскваючы злавесным зьзяньнем. Ён набліжаўся да мосту, і Фродавы вочы сачылі за ім, і не было моцы нават міргнуць, ня тое каб адвесьці іх. Ці ж не гаспадар Чорных Вершнікаў вярнуўся на зямлю, каб весьці на бітву свой пачварны натоўп? Так, насамрэч, тое быў прывідны кароль, чыя ільдзяная рука зрынула Ахоўніка Пярсьцёнка, працяла яго сьмяротным лязом. Старая рана запульсавала болем, і холад пацёк ад яе па целе да сэрца.

I калі такія думкі скавалі яго жахам, леглі, бы чары, не дазваляючы варухнуцца, Вершнік раптоўна прыпыніўся, упрост перад уваходам на мост, і ўсе спыніліся за ім. Усё замерла, павісла мёртвая цішыня. Магчыма, пярсьцёнак паклікаў гаспадара-прывіда, і ён занепакоіўся, адчуўшы чужую моц у сваёй даліне. Чорная галава, каранаваная жудой, павярнулася туды-сюды, працінаючы цені прывіднымі вачыма. Фрода чакаў, нібы птушка перад зьмяёю, ня ў стане варухнуцца. I, чакаючы, мацней чым калі раней адчуў маўклівы загад насунуць пярсьцёнак. Але ж хоць і цяжка ўціскаў яго той загад, падпарадкавацца яму жаданьня не было. Бо ведаў, што пярсьцёнак здрадзіць, што ня хопіць сілаў нават зь ім супрацьстаяць моргульскаму каралю – пакуль ня хопіць. Уласная Фродава воля аніяк не адгукалася на загад, хоць яе й прыгнятала вусьціш, і толькі звонку адчувалася чужая сіла, што крынічыла й імкнулася ў Фродаў розум. Яна завалодала Фродавай рукою, і пакуль Фрода назіраў, нібы звонку, нібы чытаючы нейкі расповед пра далёкую мінуўшчыну, – мімаволі, пераадольваючы супраціў цела, рука папаўзла да ланцужку на шыі. Толькі тады прачнулася ўласная Фродава воля й накіравала руку да нечага іншага, да рэчы, схаванай на грудзях. Халодным і цьвёрдым падаўся спачатку падарунак Галадрыелі, гэтак доўга хаваны, амаль забыты. Ад дотыку да яго ўсе думкі пра пярсьцёнак раптам зьніклі. Фрода ўздыхнуў і нахіліў галаву.

У гэты момант павярнуўся й кароль-вядзьмар, прыбаднуў каня й рушыў праз мост, а войска ягонае кранулася сьледам за ім. Мо эльфаў плашч падмануў ягоныя нябачныя вочы й воля маленькага ягонага ворага, узмацніўшыся, адвярнула каралёву думу. Але таксама ён сьпяшаўся. Надышоў прызначаны час, і на загад вялікага гаспадара ён рушыў вайною на Захад.

Неўзабаве ён праехаў, як цень сярод ценяў, адышоў уніз па пятлястай дарозе, а за ім чорныя шэрагі яшчэ доўга маршавалі па мосьце. З часоў Ісільдаравай моцы такое магутнае войска не выходзіла з Моргульскай даліны, і аніколі яшчэ навала гэткай лютасьці й ваярскай сілы не нападала на броды Андуйну, і ўсё-ткі тое было далёка ня самае вялікае з войскаў, якія Мордар выслаў цяпер на вайну.

Фрода варухнуўся. I раптоўна ягоныя думкі павярнуліся да Фараміра.

"Навала абрынулася нарэшце, – падумаў ён. – Гэты лес дзідаў і мечаў рушыць на Азгіліят. Ці пасьпее Фарамір за раку? Ён прадбачыў навалу, але ж ці здагадаўся, калі менавіта яна прысьпее? I хто цяпер здолее ўтрымаць броды супраць караля Дзевяці Вершнікаў? А прыйдуць жа й іншыя войскі. Я спазьніўся. Усё страчанае. Нават калі я й сягну свае мэты, аніхто пра гэта не даведаецца. Усё дарма, усё марна".

Зьнясілены, ён заплакаў. А войска Моргулу ўсё ішло ды ішло праз мост.

А тады з далёкай далечы, нібы з успамінаў пра Шыр, зь нейкага яснага сонечнага ранку, калі дзень клікаў да жыцьця й дзьверы расчыняліся насустрач яму, пачуўся голас Сэма: "Прачніцеся, спадару Фрода!" Калі б той голас дадаў: "Ваш сьняданак гатовы", – Фрода наўрад зьдзівіўся б. Бо голас гучаў надта заклапочана. "Прачынайцеся, спадару Фрода, яны прайшлі!"

Пачуўся глухі бразгат. Брама Мінас Моргулу зачынілася. Апошні шэраг дзідароў зьнік у змроку. Вежа па-ранейшаму кпліва шчэрылася з-за даліны, але сьвятло ў ёй згасала. Увесь горад вяртаўся ў чакальны злавесны цень і маўклівасьць. Аднак заставаўся гэткім самым насьцярожаным, назіральным.

– Прачніцеся, спадару Фрода! Яны сышлі, і нам таксама лепей ісьці. Там нешта жывое засталося, нешта з вачыма, альбо яно неяк розумам бачыць, калі вы мяне разумееце, і чым даўжэй мы на адным месцы, тым хутчэй яно нас угледзіць. Паўстаньце, пане Фрода!

Фрода падняў галаву, стаў на ногі. Адчай не пакінуў яго, але млявасьць мінула. Хобіт нават і ўсьміхнуўся нявесела, адчуваючы зараз з той самай яснасьцю, зь якой хвіліну таму перажываў зусім супрацьлеглае, што мусіць выканаць свой абавязак, калі толькі здолее, і што зусім няйстотна, даведаюцца пра тое Фарамір ці Арагорн, Эльранд ці Галадрыель альбо Гэндальф ці хто іншы з мудрых і дасьведчаных. Фрода ўзяў кій у адну руку, фіял у другую. Калі пабачыў, што яснае сьвятло прасочваецца праз пальцы, сунуў фіял назад, за вопратку, прыціснуў да сэрца. Тады павярнуўся сьпінаю да Моргулу, ужо зблёклага, шэрага ценю за чорным правалам даліны, крочыў на сьцежку наверх.

Глыкс жа, калі брама Мінас Моргулу адчынілася, прапоўз угару па сьцежцы, у цемру, і пакінуў хобітаў. А цяпер вярнуўся, дрыжучы, ляскаючы зубамі й заламваючы рукі.

– Глупсства! Дурнісс! – шыпеў праз зубы. – Ххутчэйсс! Небясьсьпека не мінула! Не! Сьсьпяшшайцеся, ххутчэйсс!

Хобіты не адказалі й моўчкі пакрочылі за ім па скальнай палічцы ўгару. Ня надта тое было ім даспадобы, нават пасьля столькіх небясьпек. На шчасьце, пераход цягнуўся ня вельмі доўга. Неўзабаве сьцежка падвяла да новага выступу гары й там раптоўна нырнула ў вузкую шчыліну ў скале – першую зь лесьвіцаў, пра якія казаў Глыкс. Цемра вісела амаль апраметная, ледзь бачылі пальцы выцягнутай рукі. Толькі Глыксавы вочы зьзялі бледна, калі той паварочваўся, пазіраючы на хобітаў зьверху, за некалькі ступнёў над імі.

– Асьсьцярожна! – шаптаў ён. – Прысступкі. Мносства прысступак! Мусьсім пасьцерагчысься!

Сьцерагчыся насамрэч было не залішне. Фрода з Сэмам напачатку адчулі палёгку, то ж бо сьцены абапал, але ж лесьвіца вяла надзвычай строма, і, караскаючыся ўгору, хобіты ўсё больш уяўлялі сабе, якая глыбокая чорная прорва зеўрае за сьпінамі. Прыступкі былі вузенькія, няроўныя й рознай вышыні, дый здрадныя – сьцёртыя, з акруглымі краямі, паламаныя, а некаторыя крышыліся, калі на іх абапіраліся. Хобіты паўзьлі ўгору, пакуль не давялося чапляцца здранцьвелымі пальцамі за прыступкі наверсе й прымушаць зьнямелыя калені згінацца й разгінацца. А лесьвіца ўсё глыбей угрызалася ў гару, і вышэй Уздымаліся пааберуч сьцены.

Нарэшце, калі ўжо адчулі, што болей ня вытрымаюць, ізноў пабачылі вырачаныя зьверху Глыксавы вочы.

– Падняліся, – прашаптаў той. – Першую лесьвіцу мінулі. Разумныя хобітссы, усскарасскацца гэтак выссока, мудрыя хобітссы. Яшшчэ колькі маленечкіхх прысступачак – і ўсё.

Здурнелыя ад стомы Сэм і Фрода перапаўзьлі апошнюю прыступку дый паселі, чухаючы каленкі й ступні. Сядзелі ў нейкім цьмяным праходзе, які вёў наверх, хоць і ня так строма, і без прыступак. Доўга адпачываць Глыкс не дазволіў.

– Наперадзе яшшчэ лесьвіца. Нашшмат даўжэй. Адпачнем, калі заберамосься на яе.

– Даўжэй? Сапраўды? – застагнаў Сэм.

– Таксс, таксс, даўжэй. Але не такая цяжкая. Хобітссы ўсскарасскалісься па прамой лесьсьвіцы. Зараз пачнецца вітуніца.

– А што пасьля таго? – спытаў Сэм.

– Пабачым, – адказаў Глыкс ціха. – Таксс, пабачым!

– Я думаў, ты меў на ўвазе тунэль, – заўважыў Сэм. – Ці ёсьць там які тунэль альбо нешта, праз што праходзіць трэба?

– Так, таксс, там ёсьсьць тунэль, але хобітссы адпачнуць да яго. Бо празь яго пройдзешш – і амаль ужо наверсьсе, таксс. Надта блізка, калі пройдзешш. Таксс!

Фрода ўздрыгнуў. Узапрэў ды разагрэўся ад пад'ёму, але зараз адчуваў ліпкі воглы холад, у праходзе дзьмула падвеем ад даліны да нябачных вяршыняў наверсе. Тады Фрода ўстаў і атросься.

– Ну, – прамовіў, – тады рушым! Насамрэч ня ўтульнае тут месца, каб расьседжвацца.

Праход, падавалася, цягнуўся вёрстамі, і заўжды сьвідравала ў ім халодным скразьняком, які паступова ператварыўся ў ільдзяны віхур, быццам горы хацелі сьмяротным подыхам пазбавіць падарожнікаў моцы, не пусьціць да таямніцаў вяршыняў альбо зьдзьмуць, скінуць уніз, у цемру. Зразумелі, што дабраліся да канца калідору, калі зьнянацку праваруч не адчулі болей сьцяны. А ня бачылі амаль нічога. Неабсяжнае бясформавае чарноцьце ўздымалася наперадзе, густа-шэрыя цені ляжалі наўкола, але ж раз-пораз праблісквала чырваньню з-пад нізкіх хмараў і на які момант пааберуч і наперадзе выступалі высокія пікі, бы калёны, што трымаюць неабдымны абвіслы дах. Падняліся ўжо на шмат сотняў ступнёў і выбраліся на шырокую скальную палічку. Сьцяна ўздымалася леваруч, і прорва зеўрала справа.

Глыкс рушыў бліжэй да сьцяны. Ужо не караскаліся наверх, але палічка была няроўная, у цемры надта небясьпечная, там і тут грувасьцілася каменьне, якое звалілася зьверху й перакрывала шлях. Рушылі павольна, асьцярожна. Колькі гадзінаў мінула з таго, як уступілі ў даліну Мінас Моргул, ані Фрода, ані Сэм сказаць не маглі. Ноч уяўлялася ім бясконцай.

Праз доўгі час наперадзе ўзьняўся чорны гмах, і хобіты ўцямілі, што дабраліся да наступнай сьцяны й перад імі зноў сходы. Зноў прыпыніліся перад імі й зноў пачалі караскацца. Доўга, нудстна, зьнясілена. Гэтая лесьвіца не ўразалася ў тоўшчу гары. Тут волатаўскі твар скалы адхіляўся назад, і сьцежка вілася па ім туды-сюды, як зьмяя. У адным месцы падпаўзала ўшчыльную да краю чорнай прорвы. Фрода, зірнуўшы ўніз, пабачыў там у глыбокай чорнай яміне вялізную цясьніну – верхавіну Моргульскай даліны. На самым яе дне чарвяком-сьветляком віўся шлях прывідаў ад мёртвага гораду да Безыменнага перавалу. Фрода пасьпешліва адвярнуўся.

Сьцежка ўсё выгіналася туды-сюды, паўзла наверх, нарэшце, пасьля апошняга пралёту, кароткага й прамога, выбіралася на роўнае месца. Тут дарога, адхіляючыся ад перавальнай даліны, зводзіла ў вялізную цясьніну й вілася па дне іншай даліны ў высакагор'і Эфэл Дуату. Празь цемру хобіты паўразгледзелі-паўуявілі высокія сьпічастыя вежы й вызубраныя дзіды скалаў пааберуч і паміж імі глыбокія расколіны й шчыліны, выгрызеныя ды вычасаныя забытымі зімамі ўзаўжды зацененых скалах. Чарней ад ночы падаваліся яны. А барвянае зьзяньне ў нябёсах мацнела, хоць і цяжка было сказаць: ці тое вусьцішнае раньне надыходзіць да ценяў гэтых гор, ці тое толькі водбліск вялікага полымя – Саўронавага шаленства над скатаванай зямлёю Гаргарату. Зірнуўшы ўгору, Фрода пабачыў далёка наперадзе й наверсе мэту іхняга горкага й цяжкага шляху. На тле суворай чырвані ўсходніх нябёсаў адзначылася ў верхнім грабяні гор расколіна, вузкая, глыбокая, сьціснутая моцнымі каменнымі аплеччамі. І паабапал іх высіліся каменныя рогі.

Фрода прыпыніўся й прыгледзеўся да іх. Левы рог быў тонкі й высокі, і на ім нібы пунсова сьвяцілася вакно. Ці тое сьвятло нябёсаў прасьвечвала празь дзірку? Не, гэта чорная вежа вартавала перавал. Ён крануў Сэмаву руку ды паказаў на вежу.

– Не падабаецца мне гэта! – Сэм пагрозьліва павярнуўся да Глыкса. – Дык твой таемны шлях усё ж такі ахоўваюць, га? I ты пра гэта ўвесь час ведаў, так мне падаецца?

– Тут усьсе шляхі вартуюць, таксс, – адказаў Глыкс. – Вядома ж, вартуюць. Але ж хобітссам трэ недзе пасспрабаваць! Тут мо меней вартуюць. А можа, усьсе яны ссышлі на вялікую вайну, таксс, ссышлі!

– Можа, – прабурчэў Сэм. – Ну, тое яшчэ далёка, і наверх лезьці доўга, пакуль дабярэмся... А яшчэ твой тунэль. Мяркую, вам лепей цяперачка адпачыць, спадару Фрода. Ня ведаю, якая зараз гадзіна дня альбо ночы, аджа мы ідзем ужо зашмат гадзінаў.

– Так, трэба адпачыць, – пагадзіўся Фрода. – Знайсьці які закут, прыхаваны ад ветру, дый набрацца сілаў на апошні кідок.

Наступны пераход насамрэч падаваўся яму апошнім. Вусьціш зямлі за перавалам, справа, якую мусіў зрабіць там, бачыліся надзвычай далёкімі й зусім яго не турбавалі. Увесь ягоны розум займала толькі тое, як мінуць ці абысьці непраходную сьцяну наперадзе й яе варту. Калі здолее тое, тады й усё астатняе нейкім чынам абавязкова зьдзейсьніцца. Так марылася яму ў чорны час стомы, сярод каменных ценяў Кірыт Унгалу.

Прыселі адпачыць у шчыліне паміж вялізнымі скаламі. Фрода з Сэмам крыху ў глыбіні, а Глыкс скурчыўся на камянёх ля выхаду. Там хобіты пасьнедалі або павячэралі, як меркавалі, у апошні раз перад Неназывальнаю краінай – магчыма, астатні ў жыцьці пад'едак, які мелі разам. Зьелі крыху гондарскай ежы, эльфавага хлеба, крыху папілі. Але ваду бераглі й хіба толькі раты ўвільготнілі.

– Вох, калі ж мы ізноў адшукаем ваду? – уздыхнуў Сэм. – Напэўна ж, і там, за хрыбтом, п'юць? Ці п'юць оркі ўвогуле?

– Так, п'юць, – адказаў Фрода. – Але ня трэба нават думаць пра тое. Іхнія напоі не для нас.

– Тым болей патрэбна напоўніць біклажкі. Але тут наверсе вады аніякай – ані струменьчыку я ня чуў, ані кропляў. Дый Фарамір нам казаў, каб не пілі аніякай вады з Моргульскай даліны.

– Аніякай вады, якая выцякае зь Імлад Моргулу, вось так ён казаў, – заўважыў Фрода. – А мы ж ужо не ў даліне й калі знойдзем крыніцу, дык яна будзе цячы ў даліну, а не зь яе.

– Усё адно, ня стану я яе піць, хіба што зусім ад смагі загнуся. А ў гэтым месцы дык увогуле нешта благое, – ён нюхнуў паветра. – Смурод нейкі ці што. Вы заўважылі? Дзіўны такі пах, застойлы, збуцьвелы. Не даспадобы зусім.

– Мне тут анічога не даспадобы, – вымавіў Фрода, – ад камянёў да каранёў, усё тут клятае, ліхое: і паветра, і горы, і вада. Але так ужо лёг наш шлях.

– Яно так, анягож. Мо й не былі б мы тутака, каб ведалі болей, выпраўляючыся ў вандроўку. Дый мяркую: яно часьцяком такою манераю й выходзіць. Гэная адважнасьць з старых песьняў ды баек, спадару Фрода, авантуры гэныя, як я іх называю, – я ж лічыў, што той дзівакоўскі народ з паданьняў сам хадзіў ды шукаў іх. Сам хацеў ды сам шукаў, бо жыцьцё абрыдла ціхамірнае, бо ад іх імпэт, і захапленьне, і забава, так мяркую. А ў паданьнях дык насамспраў зусім ня тое, у сапраўдных гісторыях, ва ўсялякім разе, у тых, якія з табою застаюцца. Люд, то бок, спросту ўпынаецца пасярод прыгодаў, пра тое ня просячы. Так іхні шлях лёг, як вы казалі. I, напэўна ж, шмат з тых авантурных герояў мелі добры шанец павярнуць назады, як і мы. Толькі яны не павярнулі. А калі б павярнулі, мы пра іх ня ведалі б, таму што на іх забыліся б. Чуем мы толькі пра тых, хто ня збочыў, хто пайшоў далей – і часьцяком да благога пайшоў, вось у чым рэч. Ва ўсялякім разе, не да таго, што народ і ў самой гісторыі, і па-за ёю назаве "добрым" – ну, накшталт таго, каб дахаты вярнуцца дый вынайсьці, што там усё файна, няхай і не зусім так, як раней было. Ну, бытта стары пан Більба. Дый гісторыі з добрым канцом не заўжды й лепшыя для слыху, хоць, вядома ж, найлепшыя з тых, пасярод якія давялося б апынуцца. Цікава, у якую гісторыю патрапілі мы?

– Мне таксама цікава. Але я ня ведаю. Так ужо водзіцца ў сапраўдных гісторыях. Вазьмі дзеля прыкладу любую з тых, якія табе падабаюцца. Ты ж мо й ведаеш альбо здагадваесься, які там будзе канец – сумны ці шчасьлівы, але ж удзельнікі яе таго ня ўяўляюць. I ты наўрад ці хацеў бы, каб яны ведалі.

– Не, спадарыку, вядома ж, не. Бэрэна вазьміце, дык ён і надумаць ня мог, што здабудзе гэны Сільмарыль з Жалезнай Кароны ў Тангарадрыме, а здабыў жа, хоць месца тое было паскуднае, нашмат горшае й чарнейшае, чымся тутака. Адылі тое доўгі расповед, вядзе ён і праз радасьць, і праз смутак, і далёка па-за іх, бо Сільмарыль жа ўрэшце патрапіў да Эярэндыля. А вось, спадару, пра што я раней ня скеміў: у нас жа ёсьць, у нас насамрэч ёсьць у гэнай вашай зорнай шклянцы, якую дала вам панна, сьвятло Сільмарыля! Дык, калі разабрацца, мы ў тым самым паданьні! Яно ўсё падаўжаецца! А мо такія гісторыі й не сканчаюцца аніколі?

– Не, як гісторыі яны аніколі не сканчаюцца, – пагадзіўся Фрода. – Новыя героі крочаць у іх дый выходзяць, згуляўшы сваю ролю. I мы згуляем сваю – раней ці пазьней.

– А тады ва ўзнагароду адасьпімся крыху й адпачнем досыць, – вынікаваў Сэм, нявесела засьмяяўшыся. – Я толькі тое й маю на ўвазе, пане Фрода, анічога болей. Звычайны адпачынак, і каб паспаць, а раніцою пашпацыраваць па садочку. Прызнаюся, толькі пра тое ўвесь час і мару. Усе вялікія найістотнейшыя пляны не для такіх, як я. Аднак цікава, ці патрапім мы ў якія песьні альбо паданьні. Мы ўжо ў адным, вядома, але ж я маю на ўвазе: каб хто распавёў пра гэта, каб ля агменю баялі ці чыталі зь вялізнай тоўстай кніжкі з чырвонымі й чоркымі літаркамі яшчэ й шмат гадоў пасьля. Кампанія ля агменю запатрабуе: "А зараз паслухаем пра Фрода й Пярсьцёнак!" I скажуць таксама: "Так, тое адна з нашых найулюбёнейшых гісторый. Фрода быў такі адважны, праўда, бацьку?" "Так, сынку, найзнакаміцейшы з хобітаў, а тое нечага ды варта!"

– Аёй, зашмат ты мне намарыў вартасьці, – Фрода зарагатаў ад усяго сэрца, чыста й гучна. Такога гэтыя мясьціны ня чулі ад самага прыходу ў Міжзем'е Саўрона. Сэму падалося раптоўна, быццам самыя камяніскі ўслухоўваюцца й сьцены, каб лепш пачуць, нахіляюцца да хобітаў. Але Фрода не зьвяртаў увагі, ён сьмяяўся.

– Чамусьці, Сэм, – вымавіў нарэшце, – калі чую цябе, дык столькі задавальненьня маю, нібы тая гісторыя ўжо напісаная. Але ж ты ня згадваеш на галоўнага героя – Сэмвайза Мужнага. "Бацьку, я хачу болей пра Сэмвайза. Чаму тут так мала ягоных прамоваў? Вось што мне падабаецца, гэтак сьмешна! Фрода далёка не прайшоў бы бяз Сэма, так, бацьку?"

– Ну, спадару Фрода, ня сьлед вам так кпіць, я ж сур'ёзна.

– Я ня кплю, Сэме, я таксама ўсур'ёз. Мы забягаем наперад. Мы з табою пакуль што захрасьлі ў найгоршым месцы нашай гісторыі, і, хутчэй за ўсё, у гэтым месцы хто-небудзь і папросіць: "Загарні кніжку, бацьку, калі ласка, не хачу я болей чытаць".

– Вераемна, – пагадзіўся Сэм. – Але ж я так не сказаў бы. Тое, што адбылося, што мінула, а тады стала часткай расповеду, – яно ўжо не такое. Бо нават пра Глыкса ў гісторыі слухаць цікава, нашмат цікавей, чым мець яго побач. Дый ён, з уласных ягоных словаў, калісьці любіў слухаць гісторыі. Цікава, кім ён сябе ўяўляе – героем ці злачынцам? Гэй, Глыксе! – паклікаў Сэм. – Ці хацеў бы ты быць героем... Э-э, а куды ж ён ізноў падзеўся?

Глыкса не было ані ля выхаду з расколіны, ані сярод ценяў паблізу. Ад ежы ён, як звычайна, адмовіўся, хоць і прыняў глыток вады, а тады, падавалася, скурчыўся, каб паспаць. Вядома, раней ён надоўга зьнікаў, каб упаляваць сабе харч на свой густ. Зараз ён, відавочна, зьнік, пакуль яны размаўлялі, але ж навошта?

– Не даспадобы мне вось такія ягоныя высьлізгваньні без папярэджаньня, – нахмурыўся Сэм. – Асабліва цяпер. Ня ежу ж ён тут шукае, хіба што якое каменьне прыйшлося яму да смаку. Тут жа ні моху, ні лішайніку няма!

– Які сэнс непакоіцца пра яго зараз? Мы гэтак далёка не забраліся б, нават і перавалу не пабачылі б безь яго, так што нам анічога не застаецца, як дазволіць яму рабіць, што ён хоча. Калі здрадзіць, дык здрадзіць.

– Гэтак ці інакш, я ўсё роўна лепей трымаў бы яго на вачох. Асабліва калі ён хоча здрадзіць. Ці памятаеце, што ён так і не прызнаўся, ахоўваюць гэты перавал ці не? А мы цяперака бачым тут вежу. Можа, яна закінутая, а мо й не. Як мяркуеце, ён не па оркаў выправіўся ці мо па нешта накшталт таго?

– Не, я так ня думаю. Нават калі ён задумаў нешта благое, што цалкам верагодна, ён не прывядзе ані оркаў, ані іншых паслугачоў Ворага. Навошта было столькі чакаць, пакутаваць, лезьці ўгару, падабрацца так блізка да краіны, якой ён баіцца? Напэўна, з часу нашай сустрэчы ён мог мноства разоў навесьці на нас оркаў. Не, калі ён што й задумаў, дык гэта нейкая асабістая ягоная неспадзяванка для нас, уласная ягоная таямніца.

– Ну, напэўна, вашая рацыя, спадару Фрода, – пагадзіўся Сэм. – Хоць мяне гэта не заспакойвае. Наконт яго я не памыляюся, асабіста мяне ён здаў бы оркам хутчэй, чым прамовіць "здаравенькі былі". Так, я на ягоную кашштоўнасьсьць забыўся. Думаю, ён толькі й марыць увесьчасна: "Кашштоўнасьсьць для няшчасснага Сьмеяголя". Гэта адзіная ідэя ягоных хітрыкаў, калі ён іх задумаў. А вось як яму дапаможа тое, што мы сюды дабраліся, для мяне загадка.

– Хутчэй за ўсё, ён і сам пра тое не здагадваецца. I ня думаю, што ў ягоным заблытаным розуме існуе нейкі адзіны плян. Мяркую, часткова ён намагаецца ўратаваць каштоўнасьць ад Ворага, ратаваць так доўга, колькі здолее. Бо для яго таксама будзе стратаю, сапраўднаю й суцэльнаю, калі Вораг захопіць пярсьцёнак. А зь іншага боку, ён, верагодней за ўсё, папросту чакае свайго часу.

– Так, як я й казаў раней, Сьмярдзяк і Сьлімак. I чым бліжэй да варожай краіны, тым болей Сьлімак робіцца падобны да Сьмердзюка. Згадайце мае словы: нават калі мы дабярэмся да перавалу, за яго ён нам не дазволіць аднесьці каштоўнасьць, не ўчыніўшы якой шкоды ці гвалту.

– Мы да яго шчэ не дабраліся, – заўважыў Фрода.

– Не, але трэ быць пільнымі, раз ужо надумаліся. Калі напаткае соннымі, дык Сьмярдзяк хутка возьме верх. Вядома, гэта я не да таго вяду, што ўвогуле спаць небясьпечна. Вы можаце прыдрамнуць, спадарыку, калі побач з мною. Я насамрэч задаволюся, калі вы добра пасьпіцё. А я павартую, дый у любым выпадку, калі пакладзяцеся побач, я абдыму вас, аніхто й ня здолее рук на вас накласьці, мяне не патрывожыўшы.

– Паспаць! – уздыхнуў Фрода, нібы ў пустэльні раптам пабачыў відзежу прахалоднага гаю. – Так, нават тут я змагу паспаць.

– Ну дык сьпіце, спадару! Кладзіце галаву мне наўколенкі!

Так Глыкс і знайшоў іх праз гадзіны, калі вярнуўся, паўзучы й крадучыся па сьцежцы з змроку наперадзе. Сэм сядзеў, абапёршыся сьпінаю аб камень, зьвесіўшы галаву набок і дыхаючы зь цяжкасьцю. На каленях ягоных ляжала Фродава галава. Фрода глыбока спаў. На ягоным белым лобе ляжала загарэлая Сэмава рука, другая ледзь кранала, прыкрываючы, грудзі. Зьміранасьць спачыла на тварах абодвух.

Глыкс паглядзеў на іх, і дзівосная зьмена адбылася зь ягоным схуднелым, галодным тварам. Зьзяньне згасла ў вачох, яны зрабіліся цьмяныя, шэрыя, старыя й стомленыя. Яго нібы перакурчыла сутаргай болю, і ён адвярнуўся, пазіраючы назад, у змрок, трасучы галавою, быццам спрачаючыся з сабой. Тады павярнуўся назад і павольна выцягнуў дрыготкую руку, надта асьцярожна крануў Фродава калена – і датыкненьне тое было амаль ласкаю. I на хуткаплыннае імгненьне, калі б толькі заснулыя пабачылі яго, ён падаўся б ім састарэлым, зьнямоглым хобітам, ссохлым ад цяжару гадоў, які давялося несьці нашмат болей, чым належала, калі ўжо памерлі й сябры, і сваякі, згібелі, зьніклі палеткі й крыніцы маладосьці, і застаўся толькі ён – няшчасны, галодны, мізэрны аскепак.

Але ад таго дотыку Фрода варухнуўся й застагнаў ціхенька ўва сьне, і адразу ж ад таго прачнуўся Сэм. і першым, што пабачыў, быў Глыкс, які відавочна хацеў "накласьці лапы" на гаспадара.

– Гэй ты! – груба гукнуў Сэм. – Чаго захацеў?

– Нічога, нічагуткі, – адказаў Глыкс ціхенька. – Добры спадар!

– Вядома ж, – буркнуў Сэм. – А ты дзе бадзяўся? Шнарыў туды-сюды, стары злодзей?

Глыкс адсунуўся, і зялёны бляск прабіўся з-пад ягоных цяжкіх павекаў. I, на паўсагнутых нагах і руках, ён зараз прыняў падабенства павука з вырачанымі вачыма. Імгненьне мінула, як і не было.

– Шшнарым, шшнарым, – прашыпеў Глыкс. – Хобітссы заўжды такія ветлівыясс, таксс! Ффайныя хобітссы! Сьмеяголь вядзе іхх да таемныхх сьсьцежак, аніххто іхх не прывядзе, Сьсьмеяголь вядзе. Сстомлены ён, сьсьмяглы, таксс, вельмі сьсьмяглы, ён вядзе іхх, шшукае ім сьсьцежкі, а яны: "Шшнарыць, шшнарыць"! О, таксс, мая кашштоўнасьсьць, такая дабрынясс!

Сэму стала крыху сорамна, але даверу не дадалося.

– Прабач, – сказаў ён, – вінаваты. Але ж ты мяне напалохаў, абудзіўшы гэтак зьнянацку. А мне спаць нельга было, ну, я з таго крыху раззлаваўся. Спадар Фрода, бачыш, так стаміўся, ну, я й сказаў яму прыдрамнуць, вось і здарылася. Прабач. Але ўсё-ткі дзе ты быў?

– Шшнарыў, – зялёнае полымя не пакінула Глыксавых вачэй.

– Ну тады добра. Калі ты так хочаш, няхай будзе па-твойму. Напэўна, гэта недалёка ад праўды. А зараз нам лепей усім пашнарыць наперад. Якая гадзіна? Сёньня ці ўжо заўтра?

– Ужо заўтра, ці было заўтра, калі хобітссы пайшшлі сспаць. Надта неразумна, надта небясьсьпечна, калі б бедны Сьсьмеяголь ня шнарыў навокал, не вартаваў.

– Мяркую, неўзабаве нам гэтае слова надакучыць. Аднак гэта дробязі. Зараз я пабуджу гаспадара.

Лёгенькім дотыкам ён паправіў Фродавы валасы, прыбраў іх з лоба дый нахіліўся, паклікаў напаўголасу:

– Прачніцеся, пане Фрода! Прачніцеся!

Фрода паварушыўся, расплюшчыў вочы й усьміхнуўся, убачыўшы Сэмаў твар над сабою.

– Раненька будзіш мяне, так, Сэме? Яшчэ ж цёмна!

– Тут заўжды цёмна, – адказаў Сэм. – Але Глыкс вярнуўся, спадарыку Фрода, і кажа, што ўжо раніца. Таму мусім ісьці. Апошні пераход, так.

– Апошні! – Фрода глыбока ўздыхнуў і сеў. – Вітаю, Сьмеяголь! Ці знайшоў ты сабе ежы? Ці адпачыў?

– Ані ежы, ані адпачынку, анічога беднаму Сьмеяголю, – адказаў той. – Бо ён шшнырак.

– Не абзывай сябе так, Сьмеяголь. Неразумна даваць сабе мянушкі, праўдзівыя яны ці не.

– Сьсьмеяголю заўжды застаецца толькі тое, што яму кінуць. Яму такое імятка кінуў добры сспадар Ссэмвайзз, хобітсс, які зашшмат усьсяго ведае.

Фрода запытальна зірнуў на Сэма.

– Ну так, спадару, – пацьвердзіў той. – Я яго так абазваў, калі раптоўна прачнуўся й пабачыў, што ён ледзь не пад носам у мяне. Я ж папрасіў прабачэньня, але хутка, напэўна, пашкадую пра тое.

– Ня трэба згадваць гэта, – сказаў Фрода. – Але ж, падаецца, мы ўжо сягнулі дамоўленага паміж мною й табою, Сьмеяголь, часу. Скажы, ці знойдзем мы далей шлях самі? Бо мы ўжо бачым перавал і дарогу да яго, і калі мы адшукаем праход, тады нашая дамова падыдзе да канца. Ты выканаў, што абяцаў, і цяпер вольны йсьці куды пажадаеш, каб адшукаць ежу й адпачынак, і да каго хочаш, апрача толькі варожых паслужнікаў. Калі-кольвек, спадзяюся, я альбо тыя, хто ўзгадае на мяне, цябе ўзнагародзяць.

– Вохх. Не, не, яшшчэ не, – заенчыў Глыкс. – Не, хобітссы ня знойдуць шшлях самі, ня знойдуць! Нассамрэч, не! Тунэль наперадзе, таксс. Сьмеяголь мусіць весьсьці наперад. Без адпачынку. Бязь ежы. Пакуль шшто, такссс!

9. Логвішча Шэлаб

Пэўна, сапраўды надышоў дзень, як і казаў Глыкс, але хобіты розьніцы ня бачылі. Хіба покрыва хмараў над галавою стала не такое шчыльнае, зрабілася падобным на суцэльную завесу дыму й замест глыбокай чарнаты, якая шчэ чаплялася за ямы й расколіны, шэры смужны цень агарнуў каменны сьвет наўкол. Глыкс рушыў наперадзе, за ім поплеч хобіты – па доўгай расколіне між слупамі й калёнамі з пакрышанага, выветранага каменю, што ўзвышаліся пааберуч вялізманымі бясформавымі статуямі. Не чуваць было ні гуку. Наперадзе, за вярсту ці каля таго, высілася шэрая сьцяна, ускідваўся ўгару невымерны скальны гмах, закрываючы ўсё за ім. Глыбокі цень драмаў ля ўзножжа. Сэм уцягнуў паветра.

– Ву-ух, як сьмярдзіць! – вухнуў ён. – Ды ўсё мацней.

Сягнулі ценю пад сьцяною й пабачылі жарало пячоры.

– Гэта той праход, – ціха вымавіў Глыкс. – Гэта ўваход у тунэль.

Ён не назваў імя праходу – Торэх Унгал, Логвішча Шэлаб. Зь яго патыхала смуродам. Ня хворым гнільлём моргульскіх лугоў, а лютым смуродам неабсяжнага, згрувашчанага ў цемры бруду.

– Ці гэта адзіны праход, Сьмеяголь? – спытаў Фрода.

– Таксс, таксс, – адказаў той. – Мы мусьсім ісьсьці тутс.

– Ці маеш ты на ўвазе, што праходзіў цераз гэную дзірку? – удакладніў Сэм. – Фу-у! Напэўна, табе смурод не замінае.

Глыксавы вочы бліснулі.

– Ён ведае, шшто нам замінае, а шшто не, таксс, кашштоўнасьсьць? Не, ня ведае. Але Сьсьмеяголь церпіць, трывае. Таксс. Ён быў там. Прайшшоў. Гэта адзіны шшляхх.

– Цікава, што так сьмярдзіць? – падзівіўся Сэм. – Ды яно дакладна, як... ну, ня буду казаць што. Нейкая тут быдлячая оркава нара ды гной іхны там стогадовы.

– Ну, – уздыхнуў Фрода, – оркі ці не, калі гэта адзіны шлях, мусім ісьці па ім.

Удыхнуўшы глыбока, крочылі ўсярэдзіну. Празь некалькі крокаў падарожнікі апынуліся ў суцэльным непраглядным змроку. Ад самай Морыі не траплялі Фрода з Сэмам у гэткую цемрадзь, а тут яна падавалася, калі тое ўвогуле магчыма, яшчэ больш шчыльнай і глыбокай. Там усё ж адчуваліся нейкія рухі паветра, рэха, прастора. Тут і паветра вісела застаялае, нерухомае, цяжкое, і гукі гасьлі ў ім, ледзь сарваўшыся з вуснаў. Хобіты нібы соўваліся праз чорныя выпарэньні самой цемры, якая атручвала дыханьне, сьляпіла ня толькі вочы, але й розум, і пад ёю блёклі ўспаміны пра фарбы й краскі сусьвету, пра любое сьвятло. Толькі ноч, заўжды ноч і анічога, апрача ночы, панавала й панавацьме тут.

Спачатку пачуцьці ня цалкам здрадзілі ім. Пачуцьцё дотыку ў пальцах ды ступнях абвастрылася амаль да болю. На зьдзіўленьне, сьцены падаваліся гладкімі, дый падлога таксама, хіба што траплялася прыступка-другая, і вёў калідор угару проста й пад адным нахілам. Тунэль быў шырокі й высокі, і хоць хобіты крочылі поруч, да сьценаў дакраналіся толькі пальцамі выцягнутых рук, і адзін аднаго ўжо не маглі дастаць, самотныя ў цемры.

Глыкс рушыў наперадзе, падавалася, толькі за некалькі крокаў ад іх. Пакуль цемра не зьмярцьвіла слых, чулі ягоны шыплівы й хрыпаты подых. Але цягам часу пачуцьці зьнежывелі, і дотык, і слых ужо не казалі амаль нічога, хобіты клыпалі ледзь не адною сілаю волі, якою зайшлі ў смуродную дзірку. Прагнулі прайсьці яе й выбрацца вонкі да высокай брамы наперадзе.

Можа, яшчэ не адышлі далёка (хоць хутка страцілі ўсялякае разуменьне часу й адлегласьці), калі Сэм праваруч, мацаючы сьцены, знайшоў дзірку й на момант злавіў подых паветра не такога застойлага, але ж хобіты мінулі яе, рухаючыся на галоўным калідоры.

– Тут не адзіны праход, – зь цяжкасьцю прашаптаў Сэм, бо паветра, якое выдыхаў, ніяк не складвалася ў словы. – Лепшага месца оркам не знайсьці!

Пасьля таго ён праваруч, а Фрода леваруч намацалі яшчэ тры ці чатыры бакавыя тунэлі, некаторыя шырэйшыя, некаторыя вузейшыя, але з шляху яны не зьбівалі, бо галоўны калідор цягнуўся проста, не зварочваў і няўхільна падымаўся. Але ж якой ён даўжыні? Колькі яшчэ яго трываць, і колькі яшчэ яны адужаюць? Паветра рабілася ўсё мярцьвейшым, і часьцяком сьляпая цемра згушчалася ў нешта шчыльнае, што перашкаджала ісьці. Прасоўваючыся наперад, адчувалі, як штось кранае галовы, нейкія доўгія шчупалы альбо расьліны зьвешваліся з столі. Дакладна вызначыць, што гэта, не маглі. А смурод усё мацнеў. Рос да таго, што нюх падаваўся хобітам адзіным ясным пачуцьцём, якое засталося ў іх, і тое засталося на пакуту. Гадзіна, дзьве, тры – колькі ж яшчэ загінула ў гэтай непрагляднай дзірцы? Не гадзіны, напэўна, а дні й тыдні. Сэм адсунуўся ад сьцяны, крочыў бліжэй да Фрода, знайшоў ягоную руку й сьціснуў у сваёй, і гэтак разам яны рушылі далей.

Нарэшце Фрода, мацаючы левай рукою сьцяну, зьнянацку натрапіў на пустэчу. Амаль зваліўся ў яе бокам. Тут у скале адкрыўся праход, нашмат шырэйшы за ўсе, якія дасюль мінулі, і з таго праходу панесла такім лютым смуродам, пачуцьцё сьцярожкага, чакальнага ліха было такое моцнае, што Фрода здранцьвеў. У гэты момант Сэм таксама пахіснуўся й зваліўся наперад.

Змагаючыся з млоснасьцю й жахам, Фрода ўхапіўся за Сэмаву руку.

– Уставай! – выдыхнуў хрыпата, безгалоса. – Усё ідзе адсюль, і смурод, і ліха! Хадзем прэч! Хутчэй!

Сабраўшы рэшткі моцы й волі, ён пацягнуў Сэма, падняў яго на ногі, прымусіў рухацца члонкі. Сэм закульгаў побач. Адзін крок, другі, трэці й гэтак да шостага, а тады раптам стала лягчэй: магчыма, мінулі жудасны праход, а мо ўпрост нечая варожая воля адпусьціла іх. Яны паклыпалі далей, рука ў руцэ.

I амаль адразу ж напаткалі новую цяжкасьць. Тунэль раздвойваўся, ці так падавалася, і ў цемры было не разабраць, які шлях шырэйшы ці бліжэйшы да ранейшага напрамку. Куды збочыць, налева альбо направа? Ня ведалі анічога, што дапамагло б абраць, а памылковы выбар мог стацца пагібельным.

– Куды толькі падзеўся Глыкс? – прабурчэў Сэм, пыхкаючы. – Чаму не пачакаў?

– Сьмеяголь! – вымавіў Фрода, спрабуючы гукнуць. – Сьмеяголь!

Але голас ягоны хрыпеў, і гукі заглохлі, ледзь сарваўшыся з вуснаў. I аніякага адказу, нават рэха, нават паветра ня ўздрыгнула.

– На гэты раз ён насамрэч зьнік, – прамармытаў Сэм. – Мяркую, менавіта сюды ён нас і вёў. Глыкса! Калі толькі дабяруся да цябе, вох, і пашкадуеш ты!

Усё ж, мацаючы ў цемры ды кульгаючы, вынайшлі, што тунэль леваруч заблякаваны – ці тупіком, ці нейкім вялізным каменем, што абваліўся й загароджваў праход.

– Не, нам не сюды, – прашапатаў Фрода. – На дабро ці ліха, нам па другім.

– I хутчэй! – выдыхнуў Сэм. – Тут непадалёк нешта горшае за Глыкса. Нешта на нас пазірае, я адчуваю!

Адышлі ня болей за некалькі крокаў, калі ззаду пачуўся гук – страшны, вусьцішны ў цяжкой ватнай цішыні, нібы буркатаньне, бульканьне й доўгае атрутнае шыпеньне. Павярнуліся ўмомант, але анічога ня ўбачылі. Ціха сталі, бы камяні, углядваючыся, чакаючы невядома чаго.

– Гэта пастка! – Сэм паклаў далонь на тронкі корда – і з тым прыйшла згадка пра магільную цемру, зь якой корд здабылі. "Каб толькі старына Том быў з намі!" – падумаў ён. I раптам, хоць цемра агарнула яго й адгукнулася цемрай адчаю й злосьці ў сэрцы, яму падалося, што бачыць сьвятло – сьвятло ўспамінаў, напачатку амаль няпераносна зыркае, як сонечны прамень для вачэй вязьня ў глыбокім цьмяным скляпеньні. Тады сьвятло набыло фарбы: зеляня, золата, срэбра, белае зьзяньне. Далёка-далёка, быццам на малюнку, вытканым эльфавымі пальцамі, пабачыў ён панну Галадрыель, як стаіць яна на лорыйнскай траве з падарункамі ў руках. І пачуў яе голас – далёкі, але ясны: "Для цябе, Ахоўнік Пярсьцёнка, я падрыхтавала вось што".

Булькаценьне наблізілася, і пачулася рыпеньне, нібы нешта зь вялізнымі нязграбнымі сучляненьнямі павольна рухалася да іх у цемры. Смурод рушыў разам з рыплівай пачвараю.

– Спадару Фрода! – выгукнуў Сэм, і трывога вярнула сілу й пачуцьцё ягонаму голасу. – Падарунак Галадрыелі! Зорная шклянка! Сьвятло вам у цемры, так яна казала! Зорная шклянка!

– Зорная? – зьдзівіўся Фрода, быццам абуджаны раптоўна з сну, яшчэ няўцямны. – Сапраўды, чаму ж я забыўся на яе? "Няхай яна асьвятляе твой шлях там, дзе згасьне й саслабне іншае сьвятло". А зараз толькі сьвятло й можа выратаваць нас.

Павольна рука ягоная пацягнулася да фіяла, павольна ён узьняў над сабою падарунак панны. Той бліснуў на момант слабенька, што зорачка, якая прабіваецца скрозь цяжкія зямныя туманы, але набірае моцы, і зь ёю надзея запалілася ў Фродавым сэрцы. Тады шклянка запалала срэбным полымем, маленечкая, праўдзівая зорка асьляпляльнага сьвятла, нібы сам Эярэндыль сышоў сюды з высокіх заходніх шляхоў з апошнім Сільмарылем на чале. Цемра адсунулася, і вакол саткалася сфэра з паветранага крышталю, а рука, што трымала фіял, зайскрылася белым агнём.

Фрода ў подзіве глядзеў на цудоўны падарунак, які нёс так доўга, не здагадваючыся пра сапраўдную ягоную моц і каштоўнасьць. Зрэдку ён згадваў яго, пакуль не сягнулі Моргульскай даліны, і аніколі не карыстаўся, баючыся, што зьзяньне выдасьць яго ворагам. А зараз выгукнуў: "Ая Эярэндыль Эленіян Анкаліма!" – і ня ведаў, што вырвалася зь ягоных вуснаў, бо нібыта іншы голас загучаў празь іх, чысты, не пашкоджаны брудным паветрам ліхіх сутарэньняў.

Але ж у Міжзем'і існуе шмат магутных пачвараў, вусьцішных пачвараў ночы, старых і жудасных. I тая, што кралася ў цемры, ужо чула той эльфаў покліч у далёкіх глыбінях часу. Яна не напалохалася тады, не спынілася й цяпер. Нават вымаўляючы, Фрода адчуў, як вялікая злосьць абрынулася на яго, сьмяротнае ліха кінулася да яго, прыцэльваючыся. Непадалёк, на паўдарозе паміж хобітамі й праходам, дзе яны самлелі й спатыкаліся, нарысаваліся вочы, дзьве вялізныя гронкі вырачаных вочачак, – так пагроза нарэшце пазначылася. Зьзяньне фіяла пераламлялася, адбівалася ў тысячах граняў, але за бляскам у іх зьзяў бледны сьмяротны агонь, полымя, запаленае ў глыбокай яміне ліха й падступства. Пачварныя, жывёльныя былі тыя агідныя вочы, але ж не бессэнсоўныя, а поўныя разумнага ліха й жудаснага задавальненьня, кпіны з здабычы, якая патрапіла ў пастку без аніякай надзеі на выратаваньне.

Фрода з Сэмам, зьмярцьвелыя ад жуды, пачалі павольна адсоўвацца назад, не адводзячы позіркаў ад вусьцішных, паўнюткіх нянавісьці вачэй пачвары. Хобіты адсоўваліся, а вочы набліжаліся. Фродава рука задрыжэла, і фіял пабляк. Тады раптоўна, нібы вызваленыя ад чараў, што скавалі іх, абодва хобіты ў паніцы, на задавальненьне пачвары, павярнуліся й кінуліся наўцёкі. Аднак, азірнуўшыся на бягу, Фрода пабачыў, жахнуўшыся, што страшыдла скача за імі. Невыносны сьмяротны смурод агарнуў хобітаў воблакам.

– Стаяць, стаяць! – выгукнуў ён у адчаі. – Уцякаць няма сэнсу!

Павольна вочы наблізіліся.

– Галадрыель! – выгукнуў Фрода ды, сабраўшы мужнасьць, ізноў узьняў шклянку.

Вочы прыпыніліся. На момант ліхая воля іхняя прыгасла, быццам нейкі цень сумневу крануў іх. Тады Фродава сэрца палыхнула адвагаю разам зь сьвятлом у ягонай руцэ. Ня думаючы, што робіць, – геройства тое альбо глупства – ён узяў шклянку ў левую руку, а правай выцягнуў корд. Джала бліснула, па вострым эльфскім клінку затанчылі іскры, а па краёх ляза – блакітнае полымя. Трымаючы зорнае зьзяньне над галавою, а зыркі меч перад сабою, Фрода, хобіт з Шыру, зацята рушыў насустрач жудасным зрэнкам.

Тыя задрыжэлі. Сумнеў адбіўся ў іх, адзін за адным яны прыгасалі – і нарэшце павольна адсунуліся. Аніколі зьзяньне такой прамяністасьці ня падала на іх, не сьляпіла так. Ад сонца, месяца й зораў тыя вочы надзейна хаваліся ў скляпеньнях, але зараз зорка сама спусьцілася ў глыбіні. А сьвятло ўсё набліжалася. I вочы задрыжэлі. Адзін за адным згасьлі цалкам, адвярнуліся прэч, і вялізная туша, неабсяжны цень, недасягальны сьвятлу, калыхнуўся між імі – і зьнік.

– Спадару, спадару! – загаласіў Сэм, які рушыў за гаспадаром зь мечам аголеным і гатовым да бойкі. – А-вой, зоры й слава! Эльфы песьню пра такое склалі б, каб толькі пачулі! А мо я дажыву ды ім распавяду й пачую іхні сьпеў. Але ж ня йдзіце далей, спадару! Ня лезьце ў берлаг! У нас цяперака адзіны шанец – выбірацца як мага хутчэй з гэнай нары!

Таму яны павярнулі зноў і пайшлі, а тады й пабеглі, бо тунэль уздымаўся строма, і з кожным крокам яны падымаліся над смуродам нябачнага логавішча, і сіла вярталася да целаў і сэрцаў. А нянавісьць пачвары скляпеньняў яшчэ трымалася за сьпінамі, магчыма, асьлепленая, але непераможаная, пагібельная. І вось насустрач у твары падзьмула ветрыкам, слабым, зімным. Выйсьце вонкі, жарало пячоры, нарэшце было перад імі. Пыхкаючы, імкнучыся пад адкрытыя нябёсы, хобіты кінуліся наперад – і ў неверагодным зьдзіўленьні захісталіся, адкінутыя назад. Выхад быў закрыты нейкай перашкодай, не каменнай, а мяккай, зьлёгку нават пругкай – і разам з тым трывалай і неадольнай. Вецер прасочваўся празь яе, а сьвятло – не. Знову яны кінуліся наперад – і зноў іх адкінула.

Узьняўшы фіял, Фрода прыгледзеўся – і пабачыў перад сабою шэрую сьцяну, якую зьзяньне зорнай шкляначкі не працінала й не асьвятляла, быццам яна змураваная зь ценю, народжанага не-сьвятлом і таму для сьвятла непраходнага. Уся дзірка была затканая павуціньнем, гэткім самым узорыстым і прыгожым, як павуціньне звычайнага павука, толькі шчыльней сплеценым і нашмат большым. Кожная павучынка – таўшчынёю зь вяроўку.

– Павучыньне! – Сэм пахмура засьмяяўся. – I ўсё? Павучыньне, так. Што за жудасны павук! Ну, пасячэм, трасца на яго!

У шаленстве секануў кордам, але павуціньне не разарвалася. Паддалося пад ударам, а тады спружыніла, адвярнуўшы лязо, адкінуўшы й меч, і руку. Тройчы Сэм біў што моцы й урэшце перасек адзіную павуцінку зь незьлічонага шэрагу. Тая лопнула й скурчылася, сьвіснуўшы пугаю ў паветры. Канцом джгнула па Сэмавай руцэ, і той заенчыў ад болю, адскочыў ды прыціснуў пабітую руку да роту.

– I колькі дзён трэба, каб прабіць шлях? – вымавіў нарэшце. – Што рабіцьмем? Ці вярнуліся тыя вочы?

– Не, пакуль іх не відаць, – заўважыў Фрода. – Ды я адчуваю: яны шчэ пазіраюць на нас ці думаюць пра мяне. Мо выдумляюць нешта. Калі не трымаць сьвятла ці калі яно згасьне, яны хутка вернуцца.

– Патрапілі ўсё-ткі ў пастку! – затужыў Сэм, і ягоная злосьць узьнялася зноў, перамогшы стому й адчай. – Бы матылі ў мамэрлі. Каб Фараміраў праклён знайшоў Глыкса, ды хутчэй!

– Тое нам зараз не дапаможа, – перапыніў Фрода. – Ну, зірнем-тка, на што здатнае Джала. Эльфава ж лязо. У Белерыяндзе, дзе яго скавалі, у цёмных расколінах бывала павучыньне й горшае. Пасьцеражыся, прыкрывай вочы! Вось, вазьмі шклянку. Ня бойся. Трымай высока й назірай!

Тады Фрода крочыў да вялізнага шэрага сеціва й секануў яго наўкось размашыстым ударам, паласнуўшы вострым лязом шэраг густа пераплеценых нітак, і адразу адскочыў. Лязо, адбліскваючы блакітам, прайшло скрозь іх, што каса праз траву. Вяроўкі скалануліся, лопаючыся, задрыжэлі, скурчыліся дый павісьлі. Утварылася вялізная прарэха.

Удар за ўдарам – і нарэшце Фрода пасек усё павуціньне, да якога толькі мог дацягнуцца, а рэшткі, што зьвісалі зьверху, матляліся дранаю завесаю пад ветрам. Пастка ня вытрымала.

– Рушма! – загукаў Фрода. – Наперад, хутчэй!

Шалёнае задавальненьне ад уцёкаў з самае пашчы адчаю й жаху перапоўніла ягоны розум. Галава закружылася, як ад келіха моцнага віна. Ён выскачыў вонкі галосячы.

Паўзмрок, у які вырваўся, падаўся ясным сьвятлом пасьля логвішча апраметнай ночы. Шчыльны дыміска над галавою прыўзьняўся, патанчэў, барвянае полымя Мордару згасла ў пахмурым цені. Сканчаліся апошнія гадзіны дня. Але Фрода нібы ўзіраўся ў раніцу раптоўнай надзеі. Амаль і сягнуў ужо верху сьцяны. Засталося крыху, зусім крыху. Расколіна, Кірыт Унгал, была перад ім цёмнай вышчарбінаю ў чорным хрыбце, і скальныя рогі цьмяна ўтыкаліся ў нябёсы па ягоных бакох. Хуткая прабежка, адзіны рывок – і ён на другім баку!

– Да перавалу, Сэме! – закрычаў ён бесклапотна, не зьвяртаючы ўвагі, што голас ягоны, вызвалены ад скляпеннага ўдушша, зьвініць пранізьліва й гучна. – Да перавалу! Бегма, бегма – мы праскочым, і ніхто не пасьпее нас спыніць!

Сэм кульгаў як мог, але, хоць і задаволены вызваленьнем, не пазбавіўся ад непакою й на бягу ўсё азіраўся на чорную арку тунэлю, баючыся, што раптам пабачыць вочы ці жудасную, неўяўляльную постаць, якая выскоквае й гоніцца за імі. Як жа мала ведалі ён і ягоны гаспадар пра звычкі Шэлаб! Яна мела шмат выйсьцяў з свайго логавішча.

Доўгімі вякамі жыла яна там, жудасная пачвара ў павучыным абліччы. Падобныя да яе жытлавалі калісьці ў краіне эльфаў на Захадзе, які цяпер паглынула мора. З такою біўся Бэрэн у гарах Вусьцішы, у Дарыяце, вытрымаўшы, спусьціўся – і напаткаў пад месяцовым сьвятлом на зялёнай палянцы сярод балігалову сваю Люціень. Як Шэлаб пазьбегла зьнішчэньня, як дабралася да Эфэл Дуату – няма расповедаў, бо няшмат дайшло гісторый з Чорных гадоў. Аднак яна была тут яшчэ да Саўрона, да першага каменя Барад-дуру й не служыла анікому, апрача сябе самой, п'ючы кроў людзей і эльфаў, пухнучы, жырэючы на бясконцых вусьцішных бяседах, плетучы сеціва ценяў. Усё жывое было ёй ежай, а яе ванітамі – цемра. Паўсюль распаўзьліся ейныя слабейшыя нашчадкі, вырадкі нікчэмных пачварняў, таксама народжаных ёю ды забітых пасьля таго, як апладнілі яе цела. З адной цёмнай шчыліны да другой паўзьлі яны й дабраліся ад Эфэл Дуату да ўсходніх стромаў, да Дул Гулдуру й неабсяжнай прасторы Ліхалесься. Але ніводны зь іх ня мог зраўнацца зь ёю, Шэлаб Вялікай, апошнім нашчадкам Унгаліянты, апошняй бядою, прынесенай той у гаротны сусьвет.

Гады таму прыйшоў да яе Глыкс, які лазіў ува ўсе чорныя норы й яміны, прыйшоў да яе ды схіліўся перад ёю, і ўхваліў яе, і пакляўся прыслужваць – і ейная чорная воля з таго часу заўжды крочыла побач зь ім, абараняючы яго ад сьвятла, ад жалю й выратаваньня. Ён паабяцаў прыводзіць ёй ежу. А прагнула яна зусім не таго, чаго ён. Бо няшмат яна ведала пра вежы й пярсьцёнкі альбо што іншае, створанае рукамі ці розумам, дый непатрэбныя былі яны ёй і нецікавыя, а хацела яна толькі забіваць розумы й целы, каб высмактаць усё жыцьцё, і жэрці ў самоце, і пухнуць, пакуль горы ўмяшчалі б яе й цемра здолела б яе ўтрымаць.

Але ж цяпер тая мара была надта далёка, і ўжо даўно ёй хацелася папросту падсілкавацца, бо з узмацненьнем Саўронавай улады ўсё жывое й сьветлае пакінула межы гэтага краю, а горад у даліне памёр, і да яе логвішча не набліжаліся ані людзі, ані эльфы – толькі выпадковыя няшчасныя оркі, здабыча грубая й сьцярожкая. Але ж ёй трэ было есьці, і таму як ні выкопвалі б новыя праходы, як ні рупіліся б, пракладваючы сьцежкі ад перавалу да вежы, заўжды яна вынаходзіла шляхі, каб злавіць. Але ж яна прагнула саладзейшага. I Глыкс паабяцаў.

– Пабачым яшшчэ, вохх, пабачым, – мармытаў ён пад нос, калі злаваўся, на доўгім недарэчным шляху ад Эмін Мюйлу да Моргульскай даліны, – яшшчэ як пабачым. Мажліва, таксс, калі яна выкіне прэч пустое адзеньне й косткі, мы знойдзьдзем, мы атрымаем кашштоўнасьсьць, узнагароду беднаму Сьмеяголю, які прыводзіць добрую ежу. I мы выратуем кашштоўнасьсьць, як і абяцалі. Таксс! А калі мы яе прыдбаем, тады мы пакажам ёй, таксс, мы пакажам ёй, ссплоцім ёй за ўсьсё! Тады мы кожжнаму ссплоцім за ўсьсё!

Гэтак марыў ён, гэтак плянаваў у дальнім закутку свайго розуму й хаваў гэты куточак ад Шэлаб, нават калі зноў зьявіўся перад ёю й пакланіўся нізка ў той час, як спадарожнікі спалі.

А Саўрон добра ведаў, дзе тоіцца яна. Яго задавальнялі ейны голад і няспынная, неўтаймавальная злосьць, бо лепшага вартавога на старажытнай сьцежцы ў ягоную зямлю ён і ўявіць сабе ня мог. Оркі, вядома, былі карыснымі рабамі, але ж надта шматлікімі. Калі раз-пораз Шэлаб і лавіла іх, каб задаволіць апэтыт, дык няхай, дзеля яе не шкада. А раз-пораз, як гаспадар кідае ласунак сваёй котцы (бо "мая котка" клікаў ён яе, хоць яна не прызнавала яго й не паважала), Саўрон слаў ёй вязьняў, якім ня мог прыдумаць іншага карыстаньня. Паводле ягонага загаду іх заганялі ў логава, а пасьля дакладвалі, як Шэлаб забаўлялася.

Гэтак жылі абое, забаўляючыся ўласнымі прыдумкамі, не баючыся аніякага нападу, і нічыёй помсты, і сканчэньня свайго ліха. Аніколі раней нават муха не ўцякала з логава Шэлаб, і незвычайнымі сталі цяпер яе шаленства й прага.

Небарака Сэм не здагадваўся, якое ліха яны абудзілі дый узьнялі супраць сябе, аднак страх рос у ім, пачуцьцё нябачнай пагрозы, і такім цяжарам навалілася яно, што й бегчы стала немагчыма, бо ногі нібы наліліся сьвінцом.

Жах апанаваў яго, бо ворагі чакалі наперадзе, а гаспадар у бязглуздай радасьці бег ім насустрач. Адарваўшы позірк ад ценяў ззаду й глыбокага змроку пад скаламі леваруч, ён зірнуў наперад – і пабачыў тое, што ўкінула ў адчай. Корд, які Фрода яшчэ трымаў аголеным у руцэ, зьзяў блакітным полымем. I хоць нябёсы па-за вежаю пацямнелі, вежавае вакно яшчэ сьвяцілася чырваньню.

– Оркі! – прамармытаў ён. – Гэтак мы не праскочым. Тут процьма оркаў, і горш за оркаў таксама.

Тады, узгадаўшы зноў на сваю даўнюю асьцярожнасьць, прыкрыў даланёю каштоўную шклянку, якую ўсё трымаў у руцэ. Рука засьвяцілася пунсовым ад ягонай уласнай жывой крыві, і ён сунуў сьвятлінку, што магла выдаць ворагам, глыбока ў кішэню на грудзёх дый запахнуўся шчыльна ў эльфаў плашч. А тады паскорыў крок. Бо гаспадар аддаляўся й быў ужо кроках за дваццаць, несучыся, што цень, хутка ён зусім зьнікне з вачэй у шэрым навакольлі.

Не пасьпеў Сэм схаваць сьвятло зорнага фіяла, як зьявілася Шэлаб. Вынырнула з чорнай яміны ценю пад скалою крыху наперадзе й зьлева, паўстала перад Сэмам – найвусьцішнейшая пачвара з усіх бачаных у жыцьці, жахлівейшая ад найчарнейшага начнога трызьненьня. У павучыным падабенстве, але большая за буйных драпежных зьвяроў і значна жудасьнейшая, бо ў яе бязьлітасных вачох зьзяла ліхая воля. Тыя самыя вочы, што ён палічыў адагнанымі, пераможанымі, ізноў запаліліся шалёнай злосьцю, бы згусткі ліха на выцягнутай наперад пачварнай галаве. Шэлаб мела вялікія рогі, а за кароткай шыяй боўталася непамернае разьдзьмутае цела, веліканскі бурдзюк, які калыхаўся й тросься паміж яе нагамі. Чорную сьпіну пярэсьцілі рэдкія блядна-сінюшныя плямы, а пуза зьнізу, цалкам бледнае, нават сьвяцілася гнільлю й невыносна сьмярдзела. Высока над сьпінаю тырчэлі складзеныя ногі, з вузлаватымі суставамі, з валосьсем, што сталёвы дрот, а на канцы кожнай нагі кляцала клюшня.

Як толькі яна праціснула мяккае булькатлівае цела й складзеныя ногі праз дзірку, то пабегла з жудаснай хуткасьцю, рыпячы нагамі, раптоўна падскокваючы. Апынулася паміж Сэмам і ягоным гаспадаром. Альбо Сэма не заўважыла, альбо не хацела пакуль што набліжацца да носьбіта сьвятла й палявала спачатку на Фрода, пазбаўленага фіяла. А Фрода ўсё бесклапотна бег па сьцязе, не падазраючы пра небясьпеку. Хутка бег, але Шэлаб – хутчэй, вось ужо ёй не стае некалькі скокаў...

Сэм вохнуў ды сабраў рэшткі сілаў, каб закрычаць.

– Спадару, ззаду! Азірніцеся, спадару! Я...

Доўгая ліпучая рука закрыла яму рот, другая абхапіла шыю, і нешта абвілося вакол нагі. Перахоплены зьнячэўку, ён зваліўся назад, проста ў рукі нападніка.

– Патрапілісься! – прашыпеў Глыкс яму на вуха. – Нарэсьсьце, мая кашштоўнасьсьць, патрапіўсься нам гідкі тоўссты хобітсс, таксс! Мы з гэтым разьберамосься. А яна возьме другога, таксс, Шшэлаб возьме яго, не Сьмеяголь, бо ён жа абяцаў, ён пальцам пана не кране! Але ён злавіў цябе, гідкі брудны маленькі шшныраксс!

Ён хоркнуў на Сэмаву шыю.

Шаленства ад здрады, ад адчаю не пасьпець, калі гаспадар у сьмяротнай небясьпецы, дало Сэму зьнянацку такую злосьць ды моц, якіх ён ня мог уявіць. Не чакаў такога Глыкс ад няўклюдага дурнаватага хобіта, якім лічыў Сэма. I сам здрадца ня вывернуўся б гэтак спрытна й рэзка. Глыксава рука сасьлізнула з Сэмавага роту, а Сэм нахіліўся й рвануў наперад, намагаючыся выбрацца з Глыксавай хваткі, вызваліць шыю. Яшчэ трымаў корд у правай руцэ, а ў левай – Фараміраў падарунак, падарожны кій. Сэм адчайна выгнуўся, спрабуючы пырнуць ворага. Але Глыкс стаўся спрытнейшым. Ягоная правая рука ўскінулася, схапіла Сэмава пясьце, пальцы сашчапіліся, як абцугі, і пачалі бязьлітасна выкручваць руку, нахіляючы наперад і долу. Зь енкам болю Сэм выпусьціў меч, і той ляснуўся аб зямлю, а Глыксава рука ўсё шчыльней здушала глотку.

Тады Сэм апошнім адчайным намаганьнем адсунуўся, моцна ўперся нагамі ды раптоўна адштурхнуўся, адкінуўся назад з усяе моцы.

Не чакаючы ад Сэма нават такіх простых хітрыкаў, Глыкс упаў разам зь ім, і цяжар каржакаватага хобіта прыйшоўся яму на жывот. Рэзкае шыпеньне вырвалася зь ягонага роту, і на імгненьне хватка на Сэмавай шыі паслабла, хоць другая рука ўсё яшчэ трымала Сэмава пясьце. Сэм жа выбраўся канчаткова, рушыў наперад ды ўскочыў і павярнуўся направа, яшчэ трыманы за правую руку. Узьняўшы левай кій, Сэм размахнуўся й абрынуў яго зь сьвістам на выцягнутую Глыксаву руку, і патрапіў якраз пад локаць.

Глыкс віснуў і расьціснуў пальцы, а Сэм крочыў наперад і, ня трацячы часу, каб перакінуць кій у другую руку, ударыў пачвару яшчэ раз. Па-зьмяінаму спрытна Глыкс сьлізнуў прэч, і ўдар, накіраваны ў галаву, трапіў на сьпіну. Кій храснуў ды зламаўся. Але Глыксу было досыць. Наскочыць ззаду й ухапіць было ягоным улюбёным прыёмам, і амаль заўжды пасьпяховым. Аднак гэтым разам, здурнелы ад нянавісьці, ён памыліўся – пакпіў да таго, як абедзьвюма рукамі схапіў ахвяру за шыю. Усё, усё пайшло наўскасяк у ягоным цудоўным пляне, калі тое жудаснае сьвятло нечакана зьявілася ў цемры. А зараз ён апынуўся нос да носу з шалёным ворагам, памерам амаль зь яго самога. Такія бойкі былі не для Глыкса. Сэм падхапіў зь зямлі корд і замахнуўся. Глыкс завішчэў, скочыў убок на карачкі й кінуўся прэч, перавальваючыся, бы рапуха. I не пасьпеў Сэм нават крануць яго, як той ужо даваў драла зь незвычайнаю хуткасьцю назад, да тунэлю.

З кордам у руцэ Сэм кінуўся за ім. На які момант забыўся на ўсё, апрача лютага шаленства й жаданьня забіць Глыкса. А дагнаць не пасьпеў. Глыкс зьнік. I тады, калі перад хобітам паўстала чорная дзірка й насустрач хваляю выкаціўся смурод, думка пра Фрода й павучыху громам грымнула ў Сэмавым розуме. Ён разьвярнуўся й дзіка панёсься па сьцежцы, гукаючы, выклікваючы гаспадарова імя. Ён спазьніўся. Гэтая частка Глыксавага пляну спраўдзілася.

10. Выбар спадара Сэмвайза

Фрода ляжаў ніцма на зямлі. Пачвара нахілілася над ім, у хцівасьці не зьвяртаючы ўвагі на Сэма й ягоныя выклікі, пакуль той зусім не наблізіўся. Падбягаючы, Сэм убачыў, што Фрода ўжо цалкам спавіты ў павуціньне, ад глізнаў да плячэй, і пачвара пярэднімі нагамі прыўзьняла яго, каб адвалачы ў логава.

Побач з Фрода, з Сэмавага боку, ляжаў эльфскі клінок, бескарысны, выпалы зь бясьсільнай рукі гаспадара. Сэм, ахоплены ці адвагаю, ці вернасьцю, ці ўпрост шалёнаю злосьцю, не марнаваў часу на развагі. З рыкам скочыў наперад, падхапіў гаспадароў корд у левую руку й кінуўся на пачвару. Не было нападу шалёней у жорсткім жывёльным сьвеце, дзе здараецца часам, што маленечкі зьвярок з слабымі зубамі кідаецца ў адчаі на волатавую драпежную груду тоўстай шкуры й рогу, баронячы свайго брата.

Нібы абуджаная слабым Сэмавым выгукам ад салодкага, злараднага сну пра сакавітую ежу, павучыха павольна перавяла жудасны позірк на яго. Але не пасьпела ўцяміць, што з такім шаленствам не сустракалася незьлічоныя гады, як зіхоткае лязо ўпілося ў яе нагу й адцяла клюшню. А Сэм скочыў пад яе нагамі ды імгненным выпадам другой рукі джгнуў гронку вачэй на яе пахіленай галаве. Вялізнае вока, працятае, паблякла.

Зараз маленькі разьюшаны зьвярок быў упрост пад Вялікай Шэлаб, на момант недасягальны для яе джала й кіпцюроў. Велізарнае пуза сьвяцілася над хобітам засьмердлай гнільлю, і ад смуроду Сэм амаль страціў прытомнасьць. Аднак ягонага шаленства хапіла яшчэ на ўдар, і не пасьпела павучыха адказаць, расплюшчыць малога нахабу пузам, як ён наўсьцяж паласнуў з адчайнаю сілаю зыркім эльфавым лязом.

Але Шэлаб ў адрозьненьне ад цмокаў ня мела слабых месцаў, апрача вачэй. Скура яе была вузлаватая, зарослая шматвекавым брудам і тоўстымі рубцамі шнараў, разьдзьмутая знутры пластамі смуроднай поскудзі, непрабівальная. Лязо пакінула жудасны шнар, але ж тыя мярзотныя складкі й зморшчыны аніякая чалавечая моц не прабіла б. Ані эльфы, ані гномы не маглі б скаваць сталь, здольную на такое, нават калі б рука Бэрэна ці Турына трымала яе. Атрута забурліла, пырснула з раны. Раскірачыўшы ногі, павучыха абрынулася пузам на Сэма – ды пасьпяшалася. Бо Сэм яшчэ цьвёрда стаяў на нагах і, выпусьціўшы ўласны корд, абедзьвюма рукамі схапіўся за эльфаў клінок, трымаючы яго вастрыём угару, каб ня даць апусьціцца жудаснай столі. I так Шэлаб уласнаю жорсткаю воляю, зь сілай, больш моцнай, чым у любога ваяра, насунулася на востры шып. Глыбока-глыбока зайшоў ён, пакуль Сэма павольна прыплюшчвала да зямлі.

Такога болю й страху Шэлаб ня ведала, нават не ўяўляла за ўсе незьлічоныя гады сваіх злачынстваў. Ані найсталейшы ваяр былога Гондару ані найшалёнейшы орк, загнаны ў кут, не пратрымаліся б столькі супраць яе й не кранулі б мечам Шэлабіну нутрыну, яе ўлюбёнае, найкаштоўнейшае ўласнае цела. Яна скаланулася. Ускінуўшы пуза, адсунула яго ад крыніцы болю, выпрастала дрыготкія ногі дый, трасучыся, адскочыла назад.

Сэм укленчыў побач з Фродавай галавою, здурнелы ад лютага смуроду, але абедзьвюма рукамі яшчэ трымаючы корд. Праз смугу перад вачыма ўсё ж пабачыў Фродаў твар – і ўцята перамог сябе, пераадолеў дурноту. Павольна ўзьняў галаву й заўважыў страшыдлу ўсяго за колькі крокаў, убачыў, як яна глядзіць на яго. Складзеныя дугі яе ног уздрыгвалі, яна напружвалася для другога скоку – на гэты раз расьціснуць, заджаліць да сьмерці, не заліць маленькай порцыяй атруты, каб сьцішыць мітусьню ахвяры, але каб забіць, а тады разадраць на кавалкі.

I калі хобіт сам схіліўся, пазіраючы на яе, чытаючы сваю сьмерць у ейным позірку, раптоўная думка прыляцела да яго, нібы папярэджаньне ад нейкага далёкага голасу, і ён зашнарыў на грудзёх левай рукою, і адшукаў жаданае: халодным, цьвёрдым і мёртвым падаўся яму на дотык фіял Галадрыелі ў гэтым сусьвеце вусьцішы.

– Галадрыель! – гукнуў ён слаба, і тады нібы здалёк, але вельмі ясна пачуў сьпеў эльфаў пад зорамі ў любых начных ценях Шыру, пачуў эльфаву музыку ў залі Агменю ў Эльрандавай сядзібе.

I ягоны язык вызваліўся, і з вуснаў ягоных пачуліся гукі мовы, яму невядомай:

I з тымі словамі, хістаючыся, ён узьняўся на ногі й зноў стаў сабою, хобітам Сэмам, сынам Гэйхада, які абараняе свайго гаспадара й сябру.

– Ну, давай цяпер, ты, быдляціна! Ты параніла майго гаспадара, паскуда, і ты стакроць пашкадуеш! Мы сьпяшаемся, але ўжо знойдзем час паквітацца з табою! Давай, пакаштуй Джала зноў!

I быццам ягоны неўтаймоўны дух адчыніў браму моцы, прыхаванай у шклянцы, і тая палыхнула раптоўна, як паходня. Запалала, як зорка, што пакінула нябёсныя сутарэньні ды працяла ноч невыносным сьвятлом. Аніколі раней гэткае жахлівае сьвятло не абрыналася на пысу Шэлаб. Промні разьдзіралі яе параненую галаву, палілі й нішчылі, невыносным болем успыхнула параненае вока, і зь яго асьляпляльны боль, бы ліхаманка, перакінуўся на здаровыя. Шэлаб адсунулася прэч, малоцячы пярэднімі лапамі ў паветры, сьляпая, з зрокам, выпаленым знутры маланкаю, ашалелая, звар'яцелая. Адвярнулася нарэшце, адкацілася прэч дый папаўзла, мацаючы клюшнямі каменьне й дзіркі ў чорнай скале.

Сэм ішоў наперад. Матляўся, бы п'яны, але ішоў. А Шэлаб, запалоханая й пераможаная, скурчыўшыся, дрыжучы, намагалася хутчэй спаўзьці ад яго. Сягнула нары, праціснулася ўсярэдзіну, пакінуўшы за сабою сьлед зялёна-жоўтай сьлізі, дый зьнікла, а Сэм яшчэ наастачу джгнуў ёй па нагах. Тады паваліўся на зямлю, зьнясілены.

Шэлаб зьнікла, і што зь ёй адбылося далей, як адлежвалася яна ў сваім логвішчы, песьцячы злосьць ды крыўду, павольнымі гадамі цемры гоячы сябе знутры, гадуючы вочы-гронкі, пакуль сьмяротны голад ізноў не пагнаў яе вонкі, каб плесьці пасткі ў далінах гор Ценю, – тут расповеду няма.

Сэм застаўся на самоце. Над месцам бойкі ўжо гусьцелі прыцемкі Неназывальнай краіны. Стомлены, Сэм пакульгаў назад, да гаспадара.

– Гаспадару мой, пане! – паклікаў ён.

Той маўчаў. Калі Фрода бег наперад, радуючыся волі, Шэлаб з жудаснай хуткасьцю дагнала яго й адзіным імгненным рухам уджаліла ў шыю. Зараз ён ляжаў зьбялелы, нерухомы, ня чуючы анічога.

– Пане мой! – паклікаў Сэм і доўга прыслухоўваўся ў цішыні, чакаючы адказу.

Тады кінуўся пасьпешліва рэзаць павучыньне, прыклаў вуха да Фродавых грудзей, да роту, але не адчуў ані ўзварушэньня, ані якой прыкметы жыцьця. Сэрца ня рухалася. Сэм пацёр, саграваючы, гаспадаровы рукі й ногі, крануў лоб – не, цела ўжо захаладнела.

– Фрода, спадару Фрода! – паклікаў ён. – Не пакідайце мяне! Гэта ваш Сэм кліча вас. Не сыходзьце туды, куды я ня здолею йсьці за вамі! Прачынайцеся, спадарыку Фрода! Уставайце! Калі ласка, прашу вас, уставайце! Спадару Фрода!

Тады шаленства апанавала яго, і ён замітусіўся вакол гаспадарова цела, секучы паветра й камяні, галосячы праклёны й пагрозы. Апамятаўшыся, вярнуўся да Фрода й нахіліўся, зазірнуў яму ў твар, бледны ўзмроку. I раптам згадаў, што адкрылася яму ў люстэрку Галадрыелі: Фрода, зьбялелы, сьпіць пад вялізнаю змрочнай скалою. Не, гэта тады думалася: сьпіць.

– Ён памёр! – вымавіў Сэм. – Ня сьпіць ён, ён загінуў!

I калі вымавіў, словы падштурхнулі дзеяньне атруты, падалося, твар гаспадара зацягнуўся сьмяротным зялёным.

Тады чорны адчай авалодаў Сэмам, хобіт нахіліўся да зямлі, ноч прыйшла ў ягонае сэрца, і ён зьнерухомеў.

Калі апрытомнеў нарэшце, зірнуў навокал, на змрок і цені. Ці хвіліны прамінулі, ці гадзіны – ня ведаў. Тыя самыя камяні вакол, а гаспадар гэтаксама ляжыць побач, памерлы. I ад гэтага не рассыпаліся ў пыл горы й зямля па-ранейшаму трымала іх.

– Што ж мне рабіць, што рабіць? – залямантаваў ён. – Ці дарма я йшоў сюды зь ім?

I тады ён узгадаў уласныя словы на самым пачатку вандроўкі, словы, якіх ён і сам у той час не разумеў: "Проста трэба зрабіць нешта ў жыцьці... Мне абавязкова трэба йсьці побач з вамі й зьдзейсьніць, калі вы мяне разумееце, спадару".

– Але што ж я зраблю? – спытаў ён сябе. – Не пакідаць жа Фрода непахаваным сярод гор? Куды ісьці? Дахаты? Ці наперад? Наперад? – перапытаў, і на момант сумнеў і страх агарнулі яго. – Ісьці наперад? Дык вось што я мушу зрабіць? I пакінуць яго?

Тады ўрэшце ён заплакаў – і выпрастаў Фродава цела, склаў гаспадаровыя халодныя рукі на грудзёх, загарнуў Фрода ў эльфаў плашч, паклаў свой корд з аднога боку, а Фараміраў кій з другога.

– Калі ўжо мушу ісьці, – вымавіў Сэм, – дык, з вашага дазволу, меч я ваш забяру, але ж вось гэны пакіну ляжаць побач з вамі, як ён ляжаў ля старога караля ў скляпеньні, дый вашую цудоўную броньку, што даў спадар Більба, пакідаю. А шкляначку зорную вы самі далі мне, спадару Фрода, пазычылі мне, а мне ж яна патрэбная, бо я цяпер заўжды буду крочыць у цемры. Яна надта мне прыдасца, панна дала яе вам, але мо яна зразумее. А ці вы разумееце, спадару Фрода? Я мушу ісьці далей!

Але ён ня мог крануцца зь месца, яшчэ ня мог. Стаў на калені, трымаючы Фродаву руку, і ніяк ня мог яе выпусьціць. Час мінаў, а ён усё стаяў – укленчыўшы, трымаючы Фродаву руку – і ня мог вырашыцца.

Шукаў сілы, каб ізноў устаць, каб выправіцца ў самотную вандроўку – адпомсьціць. Калі толькі здолее падняцца, тады злосьць павядзе яго ў пагоню па ўсіх шляхох сусьвету, пакуль нарэшце ён не спасьцігне злачынцу – Глыкса. Тады Глыкс здохне ў куту, бы пацук. Але ж ці тое ён плянаваў, выпраўляючыся з гаспадаром? Ці варта дзеля такога пакідаць гаспадара? Помста яго ня верне. У такім выпадку лепей памерці побач зь ім. Але ж гэта таксама будзе самотнай вандроўкаю.

Ён зірнуў на зыркі канчар корда. Падумаў пра тое, што за сьпінай: вузкі чорны край і за ім – падзеньне ў нішто, бяздонную прорву. Не, гэткім шляхам не ўцячы. Гэтым не даможасься анічога, нават ня здолееш смуткаваць. Не па бессэнсоўную гібель скіраваўся ён у падарожжа.

– Дык што ж мне рабіць? – выгукнуў ён ізноў, але зараз ужо цьвёрда ведаў цяжкі адказ: "Ісьці й зьдзейсьніць". Ісьці ў самотную выправу, горшую за ўсё.

"Што? Мне, адному, ісьці да Пашчы Лёсу й усё такое? – Сэм яшчэ вагаўся, але рашучасьць ягоная мацнела. – Ну, дык тады ж мне й пярсьцёнак трэба будзе ў яго адабраць... а Рада дала яго яму".

Але адказ прыйшоў адразу: "Але ж Рада дала яму спадарожнікаў, каб дапамаглі сягнуць мэты. А ты, Сэме, апошні зь Зьвязу Пярсьцёнка. Ты мусіш сягнуць мэты!"

– Каб я толькі ня быў апошні! – прастагнаў ён. – Калі б толькі стары Гэндальф быў тут ці хто. Чаму мне даводзіцца вырашаць самому? Бо я папсую, памылюся. Дый не для мяне гэта – пярсьцёнак браць, наперад высоўвацца...

"Ды гэта ж ня ты сам высунуўся, табе давялося рушыць наперад. А што ты не адпаведны, ня тая асоба, каму гэта пад сілу, дык спадар Фрода таксама ня сам абіраў свой цяжар, вось што, дый стары спадар Більба..."

"Ну, мне вырашаць. Я й вырашу. I, безумоўна, ня так. Бо гэта ж вам Сэм Гэйхад, усё наўскасяк".

"Вось так, трэ зірнуць: калі нас тут знойдуць ці аднога спадара Фрода з гэтай штукаю на ім, ну дык тады яна да Ворага й патрапіць. А гэта – канец усім нам, і Лорыйну, і Доламу Яру, і Шыру дый астатняму. I часу марнаваць нельга, а тое ўсё адно канец. Вайна ж пачалася, і напэўна яна пачалася так, як хоча Вораг. I йдзе. Аніякага шанцу прабрацца назад з гэтай рэччу, каб прасіць парады й дапамогі. I сядзець тут над целам гаспадара няма сэнсу, а тое прыйдуць дый заб'юць і ўсё адно забяруць. Трэба ўзяць самому дый ісьці".

Ён глыбока ўздыхнуў.

– Ну, бяры ж, давай!

Ён нахіліўся. Вельмі асьцярожна расшпіліў фібулку на шыі Фрода, намацаў пад камізэлькаю ланцуг. Прыўзьняў гаспадарову галаву, пацалаваў халодны лоб, а тады зьняў ланцужок. Дый апусьціў галаву, узіраючыся. Не, аніякай зьмены не адбылося ў нерухомым твары, і гэта болей за ўсё астатняе пераканала Сэма: Фрода памёр, яму ўжо не сягнуць прызначанай мэты.

– Бывайце, пане мой, гаспадару мой, – прамармытаў ён, – прабачце свайму Сэму. Ён вернецца сюды, як зробіць справу – калі здолее. I тады ўжо вас не пакіне. Адпачывайце ў спакоі да таго часу, і няхай аніякая пачвара не патурбуе вас! I калі панна пачуе мяне й падорыць мне адно жаданьне, дык я пажадаю вярнуцца й знайсьці вас ізноў. Бывайце!

Нахіліў сваю шыю й насунуў ланцуг зь пярсьцёнкам на яе. I адразу галава схілілася пад цяжарам, нібы ад вялізнага каменя. Усё ж павольна, быццам расла ў ім новая сіла, хобіт падняў голаў, перамагаючы цяжар, з высілкам паўстаў на ногі й вынайшаў, што здольны ісьці з гэтаю ношаю. I на момант падняў фіял, зірнуў долу на гаспадара, сьвятло цяпер зьзяла мякка, цёплаю вечароваю зоркаю лета, і ў гэтым сьвятле твар Фрода падаўся чыстым, пазбаўленым сьмяротнага адценьня, бледным, але прыгожым нібы эльфавым хараством, красой таго, хто даўно пакінуў цень за сьпінаю. I з горкім суцяшэньнем апошняга позірку Сэм адвярнуўся, схаваў шклянку й паклыпаў наперад па цемры, што ўсё больш гусьцела.

Далёка ён не прайшоў. Крыху аддаліўся ад тунэлю, да расколіны перавалу заставалася пара сотняў крокаў ці каля таго. Сьцежка рысавалася ў змроку глыбокай прорыняй, выбітай вякамі карыстаньня, паволі ўздымалася па доўгай цясьніне з скаламі паабапал. Цясьніна хутка звужалася. Неўзабаве Сэм сягнуў доўгай лесьвіцы з шырокімі прыступкамі. Зараз орцкая вежа высілася проста над галавою, і чырвонае вока яе вакна зьзяла. Сэм схаваўся ў цені. Набліжаўся да верху лесьвіцы і, нарэшце, да перавалу.

– Я вырашыў, – паўтараў ён сабе.

Але ж насамрэч не. Хоць і намагаўся што моцы пераканаць сябе, усё ж супраць таго, што рабіў цяпер, паўставала самая ягоная нутрына. Нешта было ня так.

– Але што? – меркаваў ён. – Што я сапсаваў?

Між высокімі сьценамі перавальнай цясьніны, амаль сягнуўшы вяршыні, да таго, як стаць на сьцягу, што спускалася ў Неназывальную зямлю, ён азірнуўся. I замер на імгненьне ў невыносным сумневе. Адсюль мог бачыць чорную плямку ў шэрым густым цені, гарлавіну тунэлю, падумаў, што можа пабачыць ці здагадацца, дзе ляжыць Фрода. Угледзеўся ў каменную пляцоўку, дзе на трусачкі рассыпалася яго жыцьцё: напэўна, вунь там, зьлёгку праблісквае на зямлі – ці тое сьлёзы засьцяць вочы?

– Каб толькі зьдзейсьнілася маё жаданьне, адно жаданьне, – уздыхнуў ён, – вярнуцца й знайсьці яго!

Тады нарэшце павярнуўся да шляху наперадзе й зрабіў некалькі крокаў – самых цяжкіх і неахвотных за ўсё жыцьцё.

Усяго некалькі. Зараз яшчэ столькі – і ўжо крочыць уніз, і, напэўна, аніколі болей не пабачыць таго месца. Але зьнянацку пачуў лямант ды галасы. Ён замер. Так, оркавы галасы. I наперадзе, і ззаду. Тупаценьне й грубыя крыкі: оркі беглі да перавалу здаля, ад якой вежавай брамы, мусіць. I ззаду тупат ды брыдкія выгукі. Ён разьвярнуўся й убачыў маленькія чырвоныя агеньчыкі – паходні мільгацелі, выскокваючы адна за адной з тунэлю. Паляваньне сягнула мэты. Барвовае вока вежы было не сьляпое. Яго спаймалі.

Пробліск паходняў, бразгат наперадзе зусім наблізіліся. Праз хвіліну дабягуць да верху, кінуцца на яго! Надта доўга ён вырашаў, цяпер усё дарма! Як уцячы, выратаваць сябе й пярсьцёнак? Пярсьцёнак? Ён і ня думаў анічога, і не вырашаў. Папросту вынайшаў, што ўжо выцягвае ланцуг ды бярэ пярсьцёнак у руку. Галава першага орка паказалася над краем перавалу. Тады Сэм насунуў пярсьцёнак.

Сусьвет зьмяніўся. I быццам у адно імгненьне сапраўднага часу зьмесьцілася гадзіна разважаньняў і назіраньняў. Адразу зразумеў, што неверагодна абвострыўся слых, а зрок сьцьмеў, але ж ня так, як у логаве Шэлаб. Рэчы не хаваліся ў змроку, аднак размыліся, страцілі выразнасьць, а сам хобіт застаўся, бы маленькая чорная скала ў сусьвеце шэрага туману, самотны, і пярсьцёнак, адцягваючы долу левую руку, зьзяў, як кольца распаленага золата. Сэм зусім не адчуваў сябе нябачным, наадварот, цалкам прыкметным, жудасна аголеным для позіркаў, і ведаў, што дзесьці Вока шукае, намагаецца ўгледзець яго.

Сэм чуў ляскат камянёў і далёкі шэпт вады ў Моргульскай даліне, чуў булькатлівы, жаласьлівы енк Шэлаб пад скаламі, як яна мацае сьцены, паўзе, заціснутая ў нейкім тупіку, чуў галасы ў скляпеньнях вежы, выгукі оркаў, што выбеглі з тунэлю, дый аглушальнае, нібыта роў проста ў вушы, тупаценьне й разьдзіральны жалезны ляскат оркаў перад сабою. Ён прыціснуўся да сьцяны. Але тыя прабеглі, быццам шыхт прывідаў, шэрыя зьнявечаныя постаці ў тумане, цені страху з бляднымі агеньчыкамі паходняў у руках. Яны прабеглі міма. Сэм скурчыўся, намагаючыся адпаўзьці прэч, затоіцца ў якой шчыліне ці яміне.

Прыслухаўся. Оркі з тунэлю й тыя, што беглі празь перавал, заўважылі адны адных, і вось абодва разьдзелы сьпяшаліся й перагукваліся. Чуў ясна й тых, і іншых і разумеў, пра што гамонка. Ці пярсьцёнак даў разуменьне моваў, асабліва моваў тых, хто паслугоўваў творцу пярсьцёнка, ці мо сам Сэм разумеў, таго не ўсьведамляючы, ды незаўважна для сябе перакладаў свае думкі. Безумоўна, моц пярсьцёнка вырасла шматкроць паблізу ад месца ягонага стварэньня, але ж аднога ён даць ня мог – адвагі. Пакуль што Сэм марыў толькі, як схавацца, як залегчы ціхенька, пакуль усё супакоіцца, і трывожна прыслухоўваўся. Ня мог разабраць, ці далёка моўцы, бо, падавалася, кажуць проста на вуха.

– Ахой, Гарбаг! Ты што тут робіш? Вайна ўжо надакучыла?

– Загад у мяне, ёлуп. А ты што робіш, Шаграт, цікава? Тырчэць тутака стаміўся? Долу захацелася, мечам памахаць?

– Загады ў яго, анягож. Гэта табе загады, а тут загадваю я. Я – ачольца гэтага перавалу. Таму язык прытрымлівай. Што выведаў?

– Анічога.

Тут дыялог правадыроў перарвалі лямант ды галашэньне.

– Га! Га! Гэй!

Оркі знайшлі нешта ніжэй па дарозе. Пабеглі, за імі астатнія.

– Гэй! Ахой! Тут нешта! Упрост на сьцежцы ляжыць! Віж! Гэта віж!

Загулі, зараўлі ражкі, оркі загаласілі, залямантавалі рознагалоса.

З гэтай жудаснай весткаю Сэм абудзіўся ад баязьлівасьці, ад жаданьня хавацца. Яны знайшлі гаспадара! Што ж зробяць? Сэм чуў такія расповеды пра оркаў, што кроў сьцюдзянела ў жылах. Не, дазволіць тое немагчыма. Ён ускочыў. Усё, да трасцы мэты й абавязкі, а страх ды сумнеў – разам зь імі! Ён ведаў, дзе ягонае месца, дзе яно мусіць заўжды быць – побач з гаспадаром, хоць як гэтага дамагчыся, ня ведаў. Ён пабег уніз па прыступках, да Фрода.

"Колькі там? – разважаў ён. – Зь вежы сама мала трыццаць ці сорак дый зьнізу нашмат болей. Колькі ж я заб'ю да таго, як яны мяне дастануць? Яны пабачаць зьзяньне меча, як толькі я яго выцягну, і дастануць мяне раней ці пазьней. Цікава, ці згадаюць у якой песьні, як Сэмвайз загінуў на Высокім перавале, нагрувасьціўшы сьцяну целаў вакол свайго гаспадара. Не, песьняў ня будзе. Бо пярсьцёнак знойдуць і песьняў больш ня будзе. А што зробіш. Маё месца – побач з Фрода! Яны мусяць зразумець – Эльранд дый Рада, усе ўладары дый панны з усёй іхняй мудрасьцяй. Ня так павярнуліся іхнія пляны. Не магу быць носьбітам пярсьцёнка для іх. Без спадара Фрода – не!

Але оркі ўжо зьніклі зь ягонага засмужанага позірку. Раней часу не было, каб зразумець, у якім ён сам стане. А зараз дапяў нарэшце, як стаміўся, зьнясілеў амаль дашчэнту. Ногі ня слухаліся. Марудна, надта марудна. Сьцежка, падавалася, цягнулася бясконцыя вёрсты. Куды яны ўсе падзеліся ў гэтым тумане?

Вось яны! Далёка наперадзе – купка постацяў вакол нечага на зямлі, а некалькі мітусяцца туды-сюды, вынюхваючы па-сабачаму. Сэм паспрабаваў паскорыць хаду.

– Давай, Сэме! – падбадзёрыў сябе. – Ці зноў спозьнісься.

Аслабіў корд у похвах, каб лягчэй выцягваўся. Праз хвіліну выхапіць і...

Пачуўся дзікі лямант, гуканьне й рогат, і нешта прыўзьнялі зь зямлі.

– Гэй, хой! Тупа-тапа-хой! Давай, падымай!

Тады нехта выгукнуў:

– Панесьлі! Хутчэй! Кароткім шляхам – пад скалой! Яна нас сёньня, мяркуючы з пазнакаў, не патурбуе!

Цэлая купа оркавых постацяў пачала рух. Чацьвёра ў сярэдзіне натоўпу несьлі цела на плячох.

– Гэй, хой!

Яны забралі Фродава цела. I сышлі прэч. Сэм не дагнаў іх. Але пагоні не спыніў. Оркі сягнулі тунэлю й рушылі ўсярэдзіну. Тыя, што несьлі цела, ішлі першымі, а за іхнімі сьпінамі ўтварылася ладная таўкатня й гвалт. Сэм наблізіўся. Выцягнуў корд, пробліск блакітнага полымя ў дрыготкай руцэ, але оркі яго не заўважылі. Толькі, пыхкаючы, дабег да тунэлю, а оркі ўжо ўсе пазьнікалі ў ягоным чорным правале.

На момант прыпыніўся, хапаючы ротам паветра, прыклаў руку да грудзей. Тады рукавом выцер твар, сьціраючы бруд, пот і сьлёзы. "Кляты бруд!" – вымавіў у сэрцы й скочыў за ворагамі ў цемру.

Болей змрок у тунэлі не падаваўся яму апраметным, ён быццам крочыў з танчэйшага туману ў шчыльнейшы. Стома расла, але ж мацнела й воля, і рашучасьць. Меркаваў, што бачыць пробліскі паходняў наперадзе, але як ні намагаўся, дагнаць іх ня мог. Па тунэлях оркі бягуць хутка, а гэты тунэль яны ведалі добра, бо, нягледзячы на Шэлаб, часьцяком карысталіся праходам, найхутчэйшым шляхам ад мёртвага гораду праз горы. У якой мінуўшчыне вычасалі галоўны тунэль ды круглую яміну, дзе пасялілася Шэлаб, оркі ня ведалі, але ж самі прабілі мноства абыходаў з абодвух бакоў, каб прамінуць яе логавішча, бегаючы туды-сюды па справах сваіх гаспадароў. Гэтай ноччу яны далёка не абыходзілі, а сьпяшаліся да бакавога шляху, які вёў пад скалою напрамкі да вартавой вежы на скале. Многія оркі весела гукалі, узрадаваныя відовішчам ды знаходкай, беглі, баўбаталі й галасілі на манер сваёй пароды. Сэм чуў грубыя галасы, пустыя й гулкія ў мёртвым паветры, і вылучыў зь іх два – больш адметныя, гучныя, напэўна, найбліжэйшыя да яго. Ачольцы абедзьвюх камандаў, падавалася, прыадсталі, спрачаючыся на хаду.

– Ці не загадаў бы ты сваёй галечы спыніць вэрхал? – прабурчэў адзін зь іх. – Ці ты хочаш паклікаць Шэлаб?

– Ды ну, Шаграце? Твае гамоняць яшчэ болей за маіх! – адказаў другі. – Няхай хлопцы забаўляюцца! Пакуль, мяркую, з Шэлаб клопату ня будзе. На цьвічок напаролася, а мы плакаць з таго ня станем. Ці ты ня бачыў брудоты на ўсім шляху да яе клятага логава? Каб магла, яна ўжо сто разоў выскачыла б. Не, няхай хлопцы паржуць. Дый нам нарэшце пашанцавала: прыхапілі ласуначак, які чакаюць у Лугбургу.

– У Лугбургу чакаюць, га? Што ж гэта такое? Гэны віж – нешта ў ім эльфава, толькі малы ён нейкі. Якая ў ім небясьпека?

– Ня вызнаеш, пакуль не зірнеш уважліва.

– Ага! Дык яны не распавялі, чаго чакаць? Ня кажуць нам усяго, што ведаюць, так? Не, і паловы ня скажуць! Але ж і яны памыляюцца, нават самыя галоўныя.

– Ш-ш, Гарбаг! – Шаграт прыцішыў голас, так што нават дзівосна абвостраным слыхам Сэм ледзь расчуў, што гаворыцца. – Мажліва, але ж вочы й вушы ў іх паўсюль. Сярод маіх хлопцаў дакладна ёсьць. Але ж аніякага сумневу – у іх турботы, і немалыя. I ў назгулаў, з тваіх жа словаў, і ў Лугбургу таксама. Нешта амаль сарвалася.

– Амаль, кажаш! – фыркнуў Гарбаг.

– Амаль, – хмыкнуў Шаграт. – Аднак пачакай крыху. Пазьней пагаворым пра тое. Там наперадзе будзе месца, дзе можна прытрымацца, пакуль хлопцы бягуць наперад.

Неўзабаве Сэм заўважыў, што паходні зьніклі. Нешта зарыпела, тады, як толькі Сэм паскорыў крок, грукнула. Хутчэй за ўсё, оркі збочылі ў той самы праход, які Сэм з Фрода знайшлі зачыненым. Ён і быў зачынены.

Падавалася, сярод праходу ляжыць вялізны валун, але оркі неяк прабраліся за яго, бо Сэм чуў галасы з абодвух бакоў. Оркі ўсё беглі, глыбей і глыбей пад гару, сьпяшаючыся да сваёй вежы. Сэм адчаяўся. Цела ягонага гаспадара зносілі на нейкае ліха, а дагнаць ён ня мог. Сэм штурхаў, біў глыбу, якая перакрывала шлях, кідаўся на яе – усё марна. Тады зь іншага боку, непадалёк – ці так толькі падалося, – зноў пачуў размову двух ачольцаў. I замер, прыслухоўваючыся, спадзеючыся выведаць што карыснае. Можа, Гарбаг, які, відаць, зь мінасморгульскага войска, выйдзе, каб вярнуцца, а Сэм прасьлізьне ўсярэдзіну.

– Не, ня ведаю, – казаў Шаграт. – Звычайна загады прыходзяць хутчэй, чымся хто даляцець можа, гэта без сумневу. Але ж я носу не сую, вызнаць, якім чынам. Яно бясьпечней, не суваць. Гы-ы! Ад гэных назгулаўу мяне дрыжыкі. Ды яны толькі зірнуць на цябе – і нібыта скуру зь цябе садралі й пакінулі голага ў цемры на іншым баку, разумееш? А Самому яны даспадобы, яны ўлюбёнчыкі Ягоныя цяпер, дык бурчэць супраць іх толку няма. Вох, скажу табе, ня цацкі – служыць у тым горадзе.

– Ты тут паспрабаваў бы, з Шэлаб за сябрынку.

– Я там паспрабаваў бы, дзе анікога няма. Ну, вайна ідзе, а калі скончыцца, мо лягчэй будзе.

– Кажуць, нядрэнна вайна ідзе.

– Яны скажуць, але, – прабурчэў Гарбаг. – Ну, пабачым. А калі насамрэч добра пойдзе, дык месца стане значна болей. А як наконт... калі толькі шанец выпадзе, нам з табою змыцца, дый прыхапіць колькі надзейных хлопцаў, дый па-свойму ўладкавацца дзе-небудзь, дзе пад рукою добрая здабыча й няма над галавою ўсялякага магнацтва?

– А-а! – уздыхнуў Шаграт. – Як у былыя часы!

– Так. Але асабліва на тое не разьлічвай. Мне дык трывожна. Як ужо казаў табе, – тут голас сьцішыўся амаль да шэпту, – і Найвялікшы наш можа памыляцца. Нешта ледзь не сарвалася, ты кажаш. А я кажу: сарвалася насамрэч. Нам тут трэба вушы тырчма трымаць. Заўжды небаракам урукам выпраўляць, што сарвалася, а падзякі за тое няшмат. I не забывайся: ворагі нас любяць ня болей, чымся Самога, і калі яго прыціснуць, дык і нам хана. Але ж скажы, калі вы атрымалі загад?

– Блізу гадзіны таму, якраз перад тым, як ты нас убачыў. Вестка прыйшла: "Назгул турбуецца. Магчыма, віжы на лесьвіцы. Двайная варта. Патруль на верх лесьвіцы". Я й прыбег адразу.

– Благія справы, – склаў Гарбаг. – Бач, нашыя Маўклівыя назіральнікі яшчэ два дні таму непакоіліся. Але мяне вонкі не выпускалі, дый у Лугбург анічога не дакладвалі, бо ж Вялікай Зьвесткі чакалі, найвышэйшы назгул на вайну зьбіраўся, ды ўсе зь ім разам. А тады, як мне казалі, да Лугбургу дагрукацца не маглі колькі часу. Нямала часу.

– Вока пазірала ў іншае месца, так мяркую, там клопат быў. Кажуць, справы на захадзе, ды – гэх! – якія.

– Справы... – буркнуў Гарбаг. – А ў той час ворагі пракраліся па лесьвіцах. А ты чаго рабіў? Ты ж павінен варту трымаць, з асаблівымі загадамі, ці ня так? Навошта вы ўвогуле тут паселі?

– Гэй, до несьці! Не вучы мяне маёй працы! Мы трымаемся як трэба. Мы ведалі, што чыніцца нешта нягеглае.

– Ды ну, нягеглае!

– Так, нягеглае насамрэч: выгукі, сьвятло блішча й накшталт таго. Але ж тут Шэлаб зь месца кранулася. Мае хлапцы заўважылі яе з Шнырам.

– Шнырам? Хто гэта?

– Напэўна, ты яго бачыў – маленечкі такенькі, танюткі чорны пачварык, сам на павука падобны ці, хутчэй, на заморанае жабяня. Ён ужо быў тут. Упершыню зьявіўся з Лугбургу гады таму, а нам слова прыйшло ад Самога, каб мы яго прапусьцілі. З таго часу ён пару разоў караскаўся па лесьвіцы, але ж мы яго не чапалі: падаецца, ён неяк паладзіў зь Ейнай Павучасьцю. Мяркую, наедак зь яго аніякі, бо яе загады Самога не кранаюць. Але ж файную вы варту ў даліне трымаеце – ён тут быў яшчэ за дзень да ўсёй трасцы. Учора надвячоркам мы яго й бачылі. Дык мае хлопцы данесьлі: Ейная Павучасьць забаўляецца, а мне тое й добра. Так і сядзелі, пакуль зьвестка не прыйшла. Я ж думаў, Шныр ёй цацку прыцягнуў ці ты даслаў падарунак – якога вязьня ці што. Я ня блытаюся ў яе забавы. Калі яна палюе, міма аніхто не праскочыць.

– Аніхто? Ты што, вачэй ня маеш? Ты ж уцям: што б ні ўскараскалася па лесьвіцах, яно мінула Шэлаб! Яно пасекла павуціньне ды выбралася зь дзіркі! Вось што мяне непакоіць. Вось пра што трэ клапаціцца!

– Навошта? Яна ж сваё ўзяла ўрэшце.

– Сваё ўзяла? Што яна ўзяла? Малога гэнага заваліла? Ды калі б ён быў адзін, яна ўжо даўно зацягнула б яго ў сваю камору, і там ён і валяўся б цяпер. А калі б Лугбург загадаў даставіць яго, туды ты за ім і палез бы. Во, якраз па табе. Але ж ён быў не адзін.

Тут Сэм услухаўся ўважлівей і нават вуха прыціснуў да каменю.

– Хто парэзаў павучыньне, якім яна павязала малога, га? Той самы, хто пасек сеткі й на выхадзе зь дзіркі. Ня кеміш? Хто, па-твойму, падкалоў Ейную Павучасьць? Ён самы. I дзе ён? Дзе ён, Шаграт?

Шаграт маўчаў.

– Дык ты глуздамі паварушы, калі ёсьць яшчэ. Тут не да сьмеху. Аніхто, разумееш, аніхто раней нават і крануць Шэлаб ня здолеў – табе тое належала ведаць, і ведаць добра. Нам з таго няма гора, але ж падумай: тут бадзяецца нехта, больш небясьпечны за любога клятага бунтаўніка з часоў самага ліха, зь Вялікай Аблогі. Вох, сарвалася нешта, так скажу!

– I што з таго? – рыкнуў Шаграт.

– Паводле ўсіх прыкметаў, кашталяне Шаграце, тут вольна бадзяецца магутны ваяр, верагодней за ўсё, эльф, ну, ці з эльфавым лязом, ва ўсялякім выпадку, ды зь сякераю да таго ж, і бадзяецца ён вольна пад тваім носам, і ты яго не заўважыў. Насамрэч нягегла!

Гарбаг харкнуў. А Сэм нявесела ўсьміхнуўся з такога свайго апісаньня.

– А, заўжды ты бачыш горшае, – запярэчыў Шаграт. – Можа, так прыкметы твае тлумачацца, а мо інакш. Абы-як. А ў мяне паўсюль варта, і я з кожным разьбяруся па чарзе. Па-першае, трэба ўважліва зірнуць на таго, хто патрапіў у рукі, а тады ўжо турбавацца пра што іншае.

– Наўрад ці ты шмат чаго знойдзеш на тым недамерку. Можа, ён тут увогуле недарэчы. Бамбіза з вострым мечам, напэўна ж, не палічыў яго вартым чагосьці, проста пакінуў валяцца – ну, звычайныя эльфавы штучкі.

– Пабачым. До, нагаварыліся. Зараз пойдзем ды зірнем уважлівей на вязьня.

– I што ты зь ім зробіш? Не забывайся: я першы яго заўважыў! I калі зь яго якая цацка, мне й маім хлопцам – першы прыбытак.

– Не сьпяшайся хапаць! – прабурчэў Шаграт. – У мяне загад. I калі парушыць яго, дык і мая, і твая галовы на плячох не ўтрымаюцца. Бо любога, хто патрапіў варце, належыць затрымаць у вежы. Захопленага распрануць цалкам. Поўнае апісаньне кожнай адзежыны, зброі, упрыгожаньня, паперак, пярсьцёнкаў альбо іншай якой дробязі адразу слаць у Лугбург і толькі ў Лугбург. А вязьня трымаць у бясьпецы й непашкоджаным, пакуль не прыбудуць пасыльныя ад Самога ці Ён ня зьявіцца Сам. А зарукай таму – жыцьцё кожнага вартаўніка. Чаго ж тут няяснага? Усё ясна, і менавіта так я й зраблю.

– Распрануць цалкам? Мо зубочачкі, валосьсе, пазногцікі таксама зьняць?

– Не, анічога гэткага! Кажу табе: ён для Лугбургу. Яго прагнуць цэлым і непашкоджаным.

– Нялёгка табе будзе тое зьдзейсьніць, – зарагатаў Гарбаг. – Зараз ён – анічога болей за падлу. Цяжка ўявіць, што ў Лугбургу зробяць зь мярцьвячынай. Мо лепей яго проста тут у рондаль ды на стол?

– Дурань! Нагаварыў вялікіх словаў, а сам ня ведаеш, што любы недарэка цяміць! Самога цябе ў рондаль ці для Шэлаб на забаву, калі глуздоў у галаву не набярэш! Падла, анягож. I гэта ўсё, што ты ведаеш пра Ейную Павучасьць? Калі яна вяжа здабычу павучыньнем, дык рыхтуе сабе пад'едак. Мярцьвячыну яна ня есьць і халодную кроў ня смокча. Гэты недамерак жывы!

Сэм захістаўся, хапаючыся за каменьне. Падалося, нібы ўвесь сусьвет змроку перакульваецца з ног на галаву. Гэтак моцна ўразіла яго, што ледзь ня страціў прытомнасьць, але нават калі адольваў дурноту, з самых глыбіняў, з той цьвярозасьці й спакою, якіх амаль не краналі аніякія вонкавыя турботы, пачуў уласны голас: "Дурны ты, Сэме. Ён не памёр, і тваё сэрца ведала гэта. Не галаве сваёй верыў бы ты, Сэмвайзе, гэта не найлепшая твая частка. Бяда з табою ў тым, што ад самага пачатку ў цябе было няшмат надзеі. А што зараз рабіць?"

Ды анічога пакуль што, хіба абаперціся аб нерухомы камень ды слухаць, слухаць агідныя оркавыя галасы.

– Гы! – сказаў Шаграт. – У яе ж не адзіная атрута. Калі палюе, яна ў шыю джгае, дык небарака мякчэе, як рыба бяз костак. А тады ўжо яна ласуецца дый забаўляецца. Памятаеш старога Ўфтака? Зьнік некуды, днямі няма яго. А тады знайшлі ў куточку. Вісіць сабе, жывенькі, дый лыпае вачыма. Ці забылася яна на яго, ці што, але ж мы яго не кранулі, бо няма дурняў Ейнай Павучасьці перашкаджаць. Гы, гэны малы ёлупень прачнецца праз колькі гадзінаў, і анічога яму ня будзе, хіба што памуціць трохі. Ну, ці анічога не было б, каб Лугбург пакінуў яго ў спакоі. Яшчэ, вядома, памяркуе крыху, дзе ён ды што зь ім здарылася.

– А вось што яшчэ здарыцца зь ім... – Гарбаг зарагатаў. – Ну, мы распавядзем яму крыху, калі ўжо анічога іншага нельга. Думаю, ён аніколі не зазіраў у любаснае мястэчка Лугбург, дык мо яму й даспадобы будзе даведацца, што яго чакае. О, тое мо будзе й весялей, чым я думаў. Ну, рушым!

– Аніякай весялосьці, кажу табе, – буркнуў Шаграт. – Яму аніяк шкодзіць нельга альбо нам самім лепей капыты адкінуць.

– Ну, лады, угаварыў. Але на тваім месцы я й вялікшага, які яшчэ вольна бадзяецца, злавіў бы да таго, як данос у Лугбург даляціць. Яно ня файна прагучыць, калі сказаць, што кацяня ты злавіў, а здаровы каціска гуляе.

Галасы аддаліліся. Сэм чуў, як слабее тупат падэшваў. Ён ужо ачуняў, цяпер яго апанаваў люты шал.

– Усё ў мяне ня так! – выгукнуў ён. – Я ж ведаў, што ўсё зраблю ня так! Аніколі не пакідай гаспадара, аніколі не пакідай, не пакідай – вось жа маё галоўнае правіла! Пра ўсё здагадвалася маё сэрца! Няма мне дараваньня! Цяпер толькі б вярнуцца да яго, хоць як!

Ізноў выцягнуў корд ды замалаціў цаўём па камені, але гук з таго атрымаўся глухі й слабы. Корд, аднак, палыхнуў так зырка, што Сэм разгледзеў сёе-тое навокал у ягоным сьвятле. На вялікае зьдзіўленьне, пабачыў, што загародка мела форму вялізных дзьвярэй, крыху ніжэйшых за два ягоныя росты. А паміж яе верхам і аркаю каменнай столі заставаўся праём. Дзьверы, верагодна, прызначаліся, каб не пралезла Шэлаб, і знутры зачыняліся якой засаўкаю, каб толькі павучыха ня здолела адчыніць, не дацягнулася. З апошніх сілаў Сэм скочыў уверх, зачапіўся за дзьверы, ускараскаўся й пераваліў на другі бок. А тады шалёна пабег, з палымяным кордам у руцэ, за паварот і ўгару па зьвілістым тунэлі.

Вестка пра тое, што гаспадар жывы, падняла яго на апошняе намаганьне па-за мяжою ўсялякай стомы. Наперадзе анічога ня бачыў, бо гэты тунэль увесьчасна паварочваў ды выгінаўся, але хобіт меркаваў, што даганяе оркаў, бо іхнія галасы зноў гучнелі. Вось ужо, напэўна, зусім блізка.

– Вось што я зраблю, – азваўся Шаграт раззлавана. – Замкну яго ў найвышэйшай каморы, на вежы.

– Навошта? – прабурчэў Гарбаг. – Скляпеньняў добрых няма, ці што?

– Кажу ж: каб аніхто яму не пашкодзіў. Ня цяміш? Ён цяпер – каштоўнасьць. Я ня ўсім сваім хлопцам давяраю, і тваім тым болей, дый табе таксама, бо табе толькі пазабавіцца б. Ён будзе там, куды я яго пасаджу й куды ты не патрапіш, калі розуму не набярэсься. На самы верх, вось як. Там ён будзе ў бясьпецы.

– Ці ж праўда? – вымавіў Сэм. – Вы забыліся на вялізнага эльфскага магута, які тут бадзяецца!

I кінуўся за апошні паварот – толькі каб убачыць, што ці празь дзівосныя ўласьцівасьці тунэлю, ці праз тое, што пярсьцёнак надзвычай абвострыў слых, адлегласьць да оркаў пралічыў няправільна.

Оркі яшчэ былі далёка наперадзе. Сэм бачыў іх: чорныя каржакаватыя постаці ў барвяным сьвятле. Тунэль нарэшце павёў проста, падымаючыся да вялізнай брамы на дзьве палавіны, якая вяла, напэўна, у скляпеньні глыбока пад вежаю. Ужо оркі зь целам зьніклі за дзьвярыма. А Гарбаг з Шагратам набліжаліся да іх.

Тут раптам выбухнулі грубыя сьпевы, выцьцё рагоў, звон гонгаў – гвалт жудасны. А Гарбаг з Шагратам ужо крочылі на ганак.

Сэм закрычаў, махаючы Джалам, але ягоны слабы голас згубіўся ў агульным гвалце. Аніхто яго не пачуў.

Вялізныя палавінкі брамы сышліся. Бам-м! Знутры ўпалі на месца жалезныя засовы. Грым-м! Дзьверы зачынілі й замкнулі. Сэм кінуўся на іх бронзавыя прышрубаваныя пласьціны – і зваліўся беспрытомны на зямлю. Ён застаўся ў цемры адзін. А Фрода жывым патрапіў да Ворага.