Уладзімір Някляеў. Незавершаная аўтабіяграфія

Сяргей ШАПРАН

УЛАДЗІМІР НЯКЛЯЕЎ. НЕЗАВЕРШАНАЯ АЎТАБІЯГРАФІЯ

Старонкі новай кнігі

...Няма ніводнага паэта, якога б нехта не выдумаў.

А калі ніхто паэта не выдумляе, тады ён выдумляе сябе сам.

У. Някляеў, «Знакі прыпынку»

Не ўсё дарэмна, што дарэмна...

Не ўсё брыдота, што ў брыдзе...

Па ветры, сушы, па вадзе,

Магчыма, нехта патаемна

Мяне да нечага вядзе...

У. Някляеў, «Не ўсё дарэмна, што дарэмна...»

АД АЎТАРА

Пад самы фінал мінулага стагоддзя, у 1999-м, Уладзімір Някляеў, на той час старшыня Саюза беларускіх пісьменнікаў, раптоўна з’ехаў за мяжу. Нечакана для ўсіх, у тым ліку для мяне, бо, здавалася, на такі ўчынак не павінен быў наважыцца чалавек, што знаходзіўся пры ўладзе і паблізу ўлады, якая ўсяляк дэманстравала сваю да яго прыязнасць, — у такіх выпадках сувязі звычайна ўмацоўваюць, а не рвуць. Ужо тады мяне зацікавіў псіхалагічны складнік гэтага вызначальнага эпізоду біяграфіі Някляева, а праз гэта і ён сам — як асоба.

Праз цікаўнасць да асобы ўзнікла цікаўнасць да паэта. І калі праз пяць гадоў вымушанай эміграцыі Някляеў выдаў кнігу “Так” — паэмы з якой, на мой погляд, не назавеш іначай, як толькі геніяльнымі, — ён адразу стаў для мяне ў адзін шэраг найлепшых беларускіх паэтаў, якія былі раней і якія ёсць сёння.

У 2011-м Уладзімір Някляеў быў вылучаны на Нобелеўскую прэмію ў галіне літаратуры. Менавіта гэта і стала штуршком для напісання яго “Незавершанай аўтабіяграфіі”. Выключна гэта — без аніякай палітычнай заангажаванасц ці іншьх падтэкстаў, бо калі існуе, як шмат хто сцвярджае, нейкая дыстанцыя паміж Някляевым-паэтам і Някляевым-празаікам, дык Някляева-літаратара і Някляева-палітыка падзяляе дыстанцыя яшчэ большая. Прынамсі, так яно было і ёсць у маім асабістым уяўленні.

УВОДЗІНЫ

«Калі паэт пражывае свой век і памірае, акружаны дзецьмі і ўнукамі, у сваім ложку, дык наўрад ці жыццё ягонае і смерць стануць легендай. Вунь Гётэ, скажуць, няхай і вялікі паэт, але ж колькі жыў!.. Столькі жыць, калі ты паэт, непрыстойна. Ды яшчэ ў дабрабыце, заможна», - так пачынаецца біяграфічны нарыс Уладзіміра Някляева пра Якуба Коласа. І быццам бы ўсё так - і не зусім так, бо гэта не ёсць уся праўда пра лёс паэта. Дакладней, пра легенду, якая прыходзіць (ці не прыходзіць) пад руку са смерцю. Праўда не ўся, таму што легенда пра паэтава жыццё хоць і зрэдчас, але ўсё ж можа прыйсці раней за смерць. Гэта здараецца тады, калі паэт так пражывае год за годам, жыве дзень за днём, нібы стварае, прыдумвае легенду пра самога сябе. «Зрэшты, няма ніводнага паэта, якога б нехта не выдумаў. А калі ніхто паэта не выдумляе, тады ён выдумляе сябе сам», - таксама з Някляева. Ці іншым разам на тую ж тэму: «У нас по сути нет национальной мифологии, я всегда был сторонником и - по возможности - участником мифологических строек, полагая, что пустоты истории лучше всего заполняются мифами».

Шчыра і недвухсэнсоўна.

Уладзімір Някляеў - стваральнік сваёй біяграфіі-легенды. Ён піша яе гэтак жа, як піша вершы, прозу. І хоць наўрад ці ставіць на мэце стварэнне менавіта легенды, але сама асоба і стыль аўтара не дазваляюць збіцца на нешта больш будзённае. Тут ужо сапраўды паэту - паэтава.

«Бо так, як напісана, я і жыў. І быць так і таму, як напісана, з усёй маёй біяграфіяй, з усім маім жыццём».

КРЭВА

«Калі 6 чэрвеня 1999 года, у дзень 200-годдзя Аляксандра Пушкіна, апынуўся я за мяжой, аказалася, што ў мяне не зусім акрэслены статус. У Пушкіна - акрэслены, а ў мяне - не. Таму паўстала пытанне пра палітычны прытулак, бо статус палітычнага эмігранта акрэслены цалкам. Гэтак, што ты не можаш зваротна перайсці мяжу, вярнуцца дамоў...

Падціскалі мяне з такім рашэннем, падбівалі да кроку такога і з нашага боку, і з таго. Кожны са сваім інтарэсам - а ў мяне які?..

І з беспрытульнага тлуму ў галаве прыснілася мне, нібы ўрэшце пайшоў- такі я палітычнага прытулку прасіць. Аказаўся ў нейкай казённай польскай установе, дзе гэты прытулак альбо даюць, альбо не даюць, і злосная на ўсіх “прытульшчыкаў” свету пані раздражнёна зайшлася ненавіснай мне кірмашовай візготкай:

- Як ледзь мы лепей зажылі, так адразу ўсе ў беднае польскае панства паперліся!.. А вам нашто наш прытулак?.. Вы і так паляк, у вас дзядзька ў Польшчы жыве!

Здранцвеўшы, я ўспомніў, што ў мяне яшчэ і бацька рускі, і наогул Бог ведае, хто я, але пачаў даводзіць, што я ўсё ж беларус, хоць у мяне бацька рускі і дзядзька ў Польшчы жыве, ды пані слухаць не стала:

- А скуль мы ведаем!.. Мы на словах нікога не прымаем - пішыце заяву і аўтабіяграфію!.. - І я фізічна запомніў, як у тым сне на нейкім бланку, які мне выдала візготная пані, на ягоных верхніх лінейках чорным па белым напісаў: “Аўтабіяграфія для прыёму ў беларусы”.

Помню, што лёгка, як заўсёды, пачаў аўтабіяграфію з месца і даты народзінаў, але з тым, што далей пісаць, як выявіцца беларусам так, каб мяне прынялі ў беларусы, - узнікла праблема...»

Так пачне Уладзімір Някляеў у 2004 г. ствараць свой радавод, у якім як радня -і Купала, і Пушкін. Гэтыя ўводзіны ў аўтабіяграфію стануць спачатку аўтарскай прадмовай да кнігі «Так», а потым - першымі старонкамі напісанага ў Хельсінкі эсэ «Цуды ўсе ў адным-адзіным цудзе». Зразумела, у дадзеным выпадку біяграфія пісалася без аніякай канцылярскай мэты: нікуды і нікому канкрэтна. Тым не менш, гэта была ўсё-ткі аўтабіяграфія - і розніца з ранейшымі някляеўскімі спробамі біяграфічнага летапісу тут відавочная. Так, пішучы ў 1978 г. аўтабіяграфію для прыёму ў Саюз пісьменнікаў, ён умясціў сваё крэўска-смаргонскае дзяцінства ў некалькі слоў: «Нарадзіўся 11 ліпеня 1946 года ў г. Смаргоні Гродзенскай вобласці. Скончыўшы 9 класаў, паступіў вучыцца ў Мінскі тэхнікум сувязі...» Але праз чвэрць стагоддзя, каб патлумачыць тое, адкуль ён такі ёсць, Някляеву спатрэбіцца не толькі іншая колькасць слоў, але і іншы ракурс бачання, гістарычная і літаратурная рэтраспекцыі:

«Даўным-даўно адзін з каралёў Брытаніі, састарэўшы і стаміўшыся быць каралём, вырашыў скінуць з плячэй сваіх цяжар улады і падзяліць каралеўства на тры часткі паміж трыма дочкамі, адну з якіх, Кардэлію, у апошні момант абдзяліў. Дзякуючы геніяльным фантазіям Шэкспіра, увесь свет ведае пра тое, што сталася далей.

Значна менш, чым легенда пра ўладара Брытаніі караля Ліра, вядомая свету гісторыя пра ўладара Вялікага Княства Літоўскага Гедзіміна, які, састарэўшы, вырашыў падзяліць паміж сямю сынамі найбагацейшыя гарады сваёй дзяржавы. Двух са сваіх семярых сыноў, у тым ліку Альгерда, вялікі князь абдзяліў.

Па смерці Гедзіміна Альгерд, якому дасталося Крэва, рушыў вайной на брата свайго Яўнута, адабраў у яго вялікакняскі, па спадчыне Яўнуту перададзены, вянец - і з дапамогай другога свайго брата, Кейстута, сам стаў вялікім князем. Амаль праз сорак гадоў Кейстут гэтаксама, як дапамог Альгерду, дапаможа стаць вялікім князем і сыну Альгердаву, свайму пляменніку Ягайлу, а Ягайла ў “падзяку” за гэта загадае забіць у Крэве і сына Кейстута, свайго брата стрыечнага Вітаўта, якога ўратуе, выведзе з вязніцы жанчына...

Напал жарсцяў чалавечых, што віравалі ў Крэўскім замку, ніколькі не меншы, чым у трагедыях Шэкспіра. У Крэве стагоддзямі спляталіся, сцягваліся ў вузел заблытаныя шляхі і сцяжыны нашай гісторыі.

Пад рэшткамі замкавых сцен, на руінах нашай гісторыі прайшло маё дзяцінства. Праз гэта, адсюль я - беларус. Нацыянальнасць - не запіс у пашпарце, а мова, гісторыя і культура, да якіх ты належыш. Хоць бацька мой, Пракоп Міхайлавіч Някляеў, родам з Волгі, - ва ўсім рускі чалавек. З неабдымнымі, як прыволжскія стэпы, памкненнямі і стыхійным, так да скону і не ўтаймаваным, характарам. На вайне яго, цяжка параненага і кантужанага, нават закапалі былі ў магілу, але ён і ў магіле выжыў. У 1945 годзе, калі ён адваяваў, яго не адпусцілі на Волгу, а накіравалі ў Заходнюю Беларусь. Тут лёс і звёў яго з маёй маці, так што я ў нейкім сэнсе - вынік вайны, таму і напісаў у адной з першых сваіх паэм: “Сутыкненне нацый і народаў вырашала: быць мне ці не быць?..” Пра тое самае адна з найбольш біяграфічных маіх аповесцяў “Мірон ды Мірон”.

Маці мая, Анастасія Іванаўна Магер, вечная працаўніца, ціхая верніца. Калі бацьку я помню з пісталетам у руках, з якога - ледзь што не па ім - пачынаў ён страляць ва ўсе бакі, дык маці - са Святым Пісаннем, з малітваю перад абразом: “Даруй, Божа, пасланаму Табой мужу майму...”

Малілася яна, калі царкву ў Смаргоні зруйнавалі, пад яблыняй, якую называла Царквой. Ва ўсіх дрэў у нашым садзе былі свае імёны...

Так я і вырас, гэтак - паміж пісталетам і абразом - і прайшло дзяцінства. Амаль усё, што мной напісана, адтуль.

Чытаць я навучыўся недзе гадоў у пяць - і не па лемантары, а па Бібліі. Мой дзед Ясь, Іван Маркавіч Магер, якога дасюль у Крэве згадваюць, як святога, аслабеў на вочы і ўжо не бачыў літары Святога Пісання. “Цяпер твае вочы будуць маімі”, - сказаў ён аднойчы і стаў вучыць мяне грамаце. Літары ў нас называліся Агрэст, Бульба, Гурок, Карова, Морква, Парэчка, Свіння, Цялушка, Шчаўе, Яблык - яны раслі ў садзе і на гародзе, мыкалі і рохкалі ў хляве. І штовечар я дзеду, заікаючыся і ад няўмення, і ад намагання хоць неяк спасцігнуць тое, што напісана, чытаў: “Слово в начале было у Бога и само было Бог”».

Праўда, многае застанецца па-за межамі і гэтай рэдакцыі аўтабіяграфіі. Напрыклад, такое: «З усяго, што было, згадваюцца найчасцей крэўскія пагоркі, па якіх іду, маленькі, і нанізваю на сцяблінку мятліцы сонейкі суніц». Ці сведчанні тых, хто ведаў яго ў дзяцінстве і сцвярджаў, што «больш радаснага, ззяючага хлапца яны не сустракалі». А калі адгартаць каляндар яго жыцця ў самы пачатак, дык вось які першы ўспамін пра сябе самога:

«Мне было около двух лет, когда мой дядька Пётр Иванович уронил меня на каменный порог дедовской избы. Так что я в прямом смысле “головой стукнутый”, что внешне, может, и не очень заметно.

С этого момента я начинаю себя помнить.

Не определю точно когда, но однажды возник во мне к самому себе любопытный вопрос: а где ты был раньше? Где ты был два тёмных года до того дня, как “стукнулся”?

А ведь я был. Осваивал мир, координировался в нём, обретал речь, то есть делал великий и, может быть, воистину гениальный труд, выше которого свер­шить не дано. И где всё это? Осталось в порожном камне дедовской избы? [...] Детский вывод, к которому я пришёл, отвечая на вопрос “а где же ты был раньше?”, заключался в следующем: если я себя не помню, если меня для меня как будто не было, но мне и всем известно, что я был, существовал, значит, точно так же я был, существовал и до своего физического рождения. То есть в прошлом, сказал я себе, небытия нет».

БАЦЬКА

«Автобиография

Я, Некляев Прокофий Михайлович, родился 19 июня 1911 года в селе Прямая Балка Дубовского района, Волгоградской области, в семье крестьянина-бедняка.

В 1917-1919 гг. отец воевал на фронтах граждан­ской войны, служил в кавалерии, в разведке армии Буденного. Мы остались с матерью одни, а всех нас, детей, было девять душ. В Поволжье свирепствовал голод. Троих из нас пришлось отдать в приют. Я по­пал на Кавказ, в г. Тбилиси, и пробыл там до августа 1922 года.

Отец, демобилизованный из армии по ранению и контузии, долго не мог оправиться. В 1923 г. он нанялся пасти общественный скот, мы ему помогали.

В декабре 1929 года наша семья вступила в колхоз.

Назывался наш колхоз “Путь Ленина”.

В 1930 г. меня направили на курсы трактористов- машинистов в г. Слобода-Николаевка. Окончив курсы, я работал в МТС Дубовского района. В октябре 1934 г. ушел в армию. Служил в г. Барнауле, в мотчасти 64-й дивизии.

После демобилизации вернулся домой, работал бригадиром тракторно-полеводческой бригады Дубовской МТС, в колхозе “Путь Ленина”. Включился в соцсоревнование за 100-пудовый урожай с гектара. В 1937­-1938 гг. бригада получила урожайность 120 пудов с гектара с общей площади в 1300 га.

В 1939 г. я был избран депутатом районного Совета и направлен работать в колхоз “1 Мая”, село Садки Дубовского района. Здесь меня избрали председателем.

Председателем колхоза “1 Мая” я работал до начала Великой Отечественной.

24 июля 1941 года мы ушли на фронт. Четверо братьев. Старший погиб, двое вернулись инвалидами войны. Я был ранен, контужен. 27 октября 1945 г. Белорусским военным округом из Советской Армии демобилизован.

Демобилизованным коммунистам партийной организацией округа было пред­ложено остаться работать в Белоруссии. Я получил направление в Молодечненскую область. [...]

25 октября 1946 г. на основании решения Сморгонского РККП(б) я был переведен на работу по восстановлению сельского хозяйства. До 1951 г. я работал заведующим мельницой, директором маслозавода и столярной мастерской, а параллельно этому - фактически главной и основной была работа секретарем партийной организации Кревского сельсовета. В декабре 1948 г. я был утвержден председателем исполкома Кревского сельского Совета депутатов трудящихся.

В 1951 г. РККП(б) направил меня на работу в Сморгонскую МТС. [...]

П. Некляев

25 января 1978 г.»

«Весна 1949 года, мне около трёх лет, отец везёт меня на повозке из Сморгони в Крево, мы проезжаем через Богушевский лес, вдруг из лесной тишины щел­чок, хлопок, от повозки летит щепа, я у отца в охапке под левой рукой, правой он стреляет из пистолета, выбрасывается из повозки, ползёт, укрывая меня, к обочине, опять стреляет через дорогу в пустоту леса.

Поздно вечером он пьёт дедовский самогон и кричит: “А если бы во внука твоего попали, а?! Ну, я вам устрою! Я вас научу советскую власть любить!”

У отца после войны власть не спросила, хочет ли он домой, на Волгу, которой он бредил до самой смерти. Как коммуниста и бывшего председателя колхоза его направили из армии в Западную Беларусь проводить коллективизацию. Направление оказалось бессрочным.»

«Только лет в девять я узнал, что батька мой по существу двоеженец. Что в поселке Дубовка под тем же Волгоградом у него осталась другая семья, в которую с фронта пришла на него похоронка, - распавядзе Някляеў іншым разам. - Молодая вдова пристроилась к инвалиду, единственному мужику на всю степь - надо было детей кормить. И вдруг - никакая она не вдова, жив курилка...

Всё мое детство он уезжал и уезжал куда-то страшно далеко - на Волгу. Мама сама его собирала, отправляла. Даже заставляла, если он артачился, ехать. Я не понимал: к кому и зачем?.. Оказалось, что на Волге у меня - сестра и два брата. И моя мать отправляла к ним моего батьку. Их отца...

По кревской родне есть во мне и польская, и, вроде бы, шведская кровь, но с рождения поделён я пополам: на русскую и белорусскую половины... И чётко ощущаю, где во мне одна, и где вторая».

І неяк зноў жа дадасць: «Беларусь для меня всегда была местечком Крево, то есть тем местом, где рождались и умирали все мои предки по материнской линии. Но не более того. Наверное, потому что отец у меня был русский. Всем своим духовным и мыслительным устройством он полностью отличался от того, что было у меня со стороны матери, от деда моего, от дядьёв. Отец был частью России - в чём-то для меня привлекательной и одновременно пугающей своими гигантскими размерами. И даже когда я уже начал не только понимать, но и ощущать, что белорусское во мне превалирует, всё равно ещё не было той любви к Беларуси, которая возникла сейчас: как к живому существу. К существу которое надо оберегать, о котором надо ежедневно думать».

Ужо пазней Някляеў выкажа меркаванне, што не стаў антысаветчыкам не з-за сістэмы, у якой жыў, а з-за бацькі, які па сваіх перакананнях быў абсалютна савецкім чалавекам: «Отец часто говорил: если бы не советская власть, сдох бы в степи пастухом. На то, что эта система вела его все время между жизнью и смертью, он не обращал внимания, считал это нормальным. Поэтому убедить меня мог только другой очень сильный характер. И им стал Солженицын. Меня потряс его “Один день Ивана Денисовича”. Это совпадало с чем-то, о чём я только смутно догадывался про жизнь в этой стране. В общем, литература сыграла для меня роль второго отца».

А з іншага боку... «Мои родители боялись власти биологически. Это был страх перед разорением семьи, её физическим уничтожением. У отца было несколько, грозящих уничтожением, ситуаций, в одной из них, на бюро Молодечненского обкома партии, он мысленно распрощался с семьёй. Выжить помог случай. Позже, уже взрослому, он признавался мне: “Я на войне так ни разу не боялся”. Он приказал себе тогда: “Оглядывайся! Больше случай не поможет”».

«На бацьку пісалі і пісалі даносы. Усё маё жыццё, ад самага дзяцінства, пазначанае чорнымі меткамі гэтых даносаў і ўсім тым, што было за імі. Крыкамі бацькі: “Падлюкі! Сукі!..” Стрэламі з пісталета - калі ён дазнаваўся, што зноў нехта нешта на яго “намаляваў”. Праз гэта - мая нянавісць да сексотаў. Данос для мяне - тое, у чым выяўляецца чалавечая подласць.

Аднойчы напісалі, нібы ён згнаіў жыта ў полі. А тады за адзін каласок садзілі! І павезлі бацьку ў Маладзечна, у абласны цэнтр. Я тады быў зусім малы - гадоў пяць. Прыходзіць да нас у хату бацькаў сябрук франтавы і кажа, што бацьку не проста так павезлі ў Маладзечна - там будзе суд, і калі маці хоча яго пабачыць, дык трэба самой ехаць, бо бацька наўрад ці ўжо дахаты вернецца. Маці ўзяла мяне, і мы паехалі.

Судзіла бацьку так званая “тройка”: сакратар абкама, пракурор і старшыня КДБ. Бацькаў сябар сказаў маці: “Калі ён выйдзе праз парадны ўваход, усё будзе добра - паедзеце дахаты, а калі не - дык... Думаю, калі хочаце яго ўбачыць, ідзіце з двара”.

Мы патапталіся на плошчы, маці не ведала, што рабіць... Потым пайшла да брамы ў двор, дзе стаяла ўжо знаёмая мне машына, якая неаднойчы прыязджала да нас, “варанок” гэны, і я паплёўся за маці, але раптам... Не тое, што зразумеў нешта, якое ў мяне разумение было?.. Дзіцячае... Проста пранізала мяне ўсяго нечаканая думка: гэта ж, калі я з двара іду, дык не веру ў тое, што бацька выйдзе і ўсё будзе добра: мы дахаты паедзем. І я кінуўся да параднага ўваходу. Маці паглядзела мне ўслед і не стала вяртаць.

Я стаў так, каб бачыць яе каля брамы. Але стаяў я не ў двары! На плошчы! Каля параднага ўваходу!

Не ведаю, колькі мы чакалі... Гадзіну? Дзве? Урэшце бацька выйшаў - і праз парадны ўваход! Як толькі я ўбачыў яго. Там прыступкі былі - я іх не заўважыў! Я не пабег - я ўзляцеў! У мяне кожны раз з успамінам пра гэта - вось і зараз - адчуванне палёту. І ўзляцеў я не толькі з радасці, што ўсё будзе добра, што мы паедзем дахаты, але і з адчування перамогі. Бацька выйшаў сюды, бо я пастанавіў тут яго дачакацца. Я тых, што паставілі ў двары “варанок”, каб звезці ад мяне бацьку, перамог! Бацька злавіў мяне над прыступкамі, прыціснуў да сябе, я абхапіў яго за шыю: “Тата! Тата!..” - і ў слёзы...

Ёсць такі банальны выраз: заплакаць ад шчасця. Дык вось гэта якраз той выпадак. І ў бацькі была макраватая шчака - ці ад маіх слёз, ці яго таксама сляза прабіла. Ён падкінуў мяне: “Мы яшчэ гадаў гэтых, сынок, як капусту, пашынкуем!”

А праз парадны ўваход ён мог і не выйсці... Не помню прозвішча першага сакратара абкама, але помню, што ён, як пазней распавядаў мне бацька, быў франтавік. І паколькі справа тычылася таксама франтавіка, дык першы сакратар не паленаваўся за дзень да суда пад’ехаць і глянуць: што ж у калгасе, дзе бацька быў старшынёй сельсавета, насамрэч згніло? І ўбачыў, што нічога. Палоска жыта, якая расла пад самым лесам, проста не паспела выспець. Бацька вырашыў пачакаць, не дажынаць яе, каб даспела, але тут зачасцілі дажджы - і палоску гэтую пабіла. Яна абсыпалася так, што з яе і торбу жыта ўжо было не намалаціць, таму яе скасілі на кармы.

Бацька пазней распавядаў, як зратаваў яго сакратар абкама. Калі абласны пракурор і старшыня КДБ выказаліся: маўляў, трэба яго садзіць, - сакратар спытаў, ці былі яны на месцы і ці праверылі факты? Аказалася, не - і тут ён грымнуў па стале кулаком: “Чаму толькі я павінен у дождж і ў снег матляцца па вобласці, не есці, а нехта - сядзець у кабінетах і карміцца плёткамі і даносамі! Хіба так партыя вучыць нас працаваць з людзьмі, а тым больш з тымі, хто правераны на фронце?..” І пракурор з гэбістам, тылавыя пацукі, падціснулі хвасты.

Бацька ў жыцці стаяў на тым, што паўсюль і ва ўсім можна дабіцца справядлівасці. Гэткая ў яго была філасофія, з якой ён рэдка (як у выпадку з недаспелым жытам) перамагаў, часцей цярпеў паразы. Якія па натуры сваёй не мог цярпець».

«И отец, и мать, для которой мир вне семьи и вне Бога был призрачным, чуждым, пугающим, никак не подвигали меня к революционным устремлениям, крамольным мыслям о власти. Отец-то, поволжский степняк, был по натуре забияка, он просто подламывал натуру, исходя из непреложных обстоятельств. Раздражение же от своего двойственного бытия, злость, зачастую злость яростную, он срывал на матери - на ком ещё? Мать до бешенства доводила его своей тихой покорностью, смирением перед всем сущим. Однажды, после какого-то партийного собрания, напившись от бессилия перед ломающей его силой, он бросился на мать с кулаками. Мне лет девять, я хватаю топор, замахиваюсь и кричу, почти теряя сознание: “Зарублю, если тронешь!..” Отец опешил от неожиданности, я помню его глаза - и в них непонимание, оторопелость и растерянность перед тем, что никак не могло случиться и произойти, но произошло и случилось. “Ты. на отца... с топором.” - начал он, оглядываясь, будто выискивая что-то у себя за спиной, но тут же как-то безвольно, обречённо уронил руки, повернулся и, не закрыв дверь, ушёл. А мать сказала: “Вова, пабажыся, што ніколі і ні на каго не замахнешся сякерай. Богу болей відаць, як нам жыць і паміраць”».

МАЦІ

«Мама Стася - это душа от духа деда Яся. Дед на неё крепко надеялся. Каждый год он продавал корову, чтобы мама выучилась. И она закончила четыре класса польской школы. На большее коров не хватило.»

«[1971(?)]

Здравствуй, Вова.

Прошу тебе, пиши нам частые письма, а то мы не знаем, как ты там живёшь. Мы тебе посылаем 50 руб. на “до востребования”, смотри аккуратно, бо больше в ноябре мы прислать не сможем, бо отец поедет в санаторий. Но на питание не жалей, питайся хорошо, смотри за здоровьем, на питание нам хватит. Сходи в ма­газин “Детский мир” и посмотри, может, там найдешь штаны такие вязаные, как у тебя были. Они не больше 10 руб. Купи обязательно поддевать, а то простудишься.

Теперь отец говорил, что ты уже хочешь бросить учиться, но если тебе это что-нибудь даёт, то учись, мы будем помогать, сколько сможем. Я думаю, если надо пройти практику, то походи по школам в Москве, может, там устроишься, хоть бесплатно.

Смотри, что тебе нужно, то пиши. У нас всё по-старому, живём помалу, рабо­таем. Смотри, чтоб у тебя всё было благополучно.

Твоя мама».

«Мы з братам спазніліся.

У шпітальнай палаце стаялі шэсць жалезных ложкаў, і на пяці ложках ляжалі хворыя жанчыны, а шосты быў пусты, зусім пусты, з яго нават матрац знялі, скрозь драцяную сетку віднелася пафарбаваная драўляная падлога, пад ложкам нявытаптаная, таму нібыта гусцей пафарбаваная, чым пасярод палаты, дзе мы застылі, дапытліва пазіраючы на хворых старых жанчын, у якіх не было пра што пытацца, бо ўсё відавочна, але я ўсё ж спытаўся: “А дзе Анастасія Іванаўна?..”-і пяцёра хворых старых жанчын неяк паспешліва, адна перад адной, я ніколі не забуду гэты хворы, старэчы хор, на розныя галасы прапяялі, прамармыталі: “Памерла. памерла. памерла. памерла. памерла”.

Маці ляжала ў трупярні адна - зусім голая на высокай, мне па пояс, кушэтцы. Зрадзела-пасівелыя валасы, абветраны, снегам шэрпаны і сонцам палены твар, спрацаваныя, у вузлах і зморшчынках, рукі, стаптаныя, на падэшвах стрэсканыя, ногі і - ад грудзей па калені - гладкае-гладкае, белае-белае, маладое-маладое, яшчэ цёплае, цела. Недагладжанае, недапешчанае, недалашчанае.

Мы купілі ёй самую прыгожую, якую толькі знайшлі ў Смаргоні, сукенку. Пры жыцці пра такую яна і не марыла.

Пры жыцці, калі я пытаў: “Што падарыць табе на дзень народзінаў?” - кожны раз адказвала: “А ты дай мне якую капейчыну, я сама сабе куплю што- небудзь.” І купляла парсючкоў. Каб вазіць мне і брату кілбасы, вяндліну.

Цягала і цягала ў Менск тое мяса разам з трохлітровікамі марынаваных гуркоў, памідораў. Прыязджала з такімі клункамі, што не падняць. Калі мы казалі ёй, каб не гарбела, не цягала, бо ўсё ў крамах ёсць, слухала, галавой ківаючы: “Ёсць - і дзякуй Богу.”

Аднойчы, не паддаўшыся на яе хітрыкі з капейчынай, за якую сама сабе яна што- небудзь купіць, я завёў яе ў смаргонскую краму і купіў ёй футра. Назаўтра, калі мы справілі дзень яе народзінаў і з’ехалі, яна пайшла на кірмаш, прадала футра і купіла парсючкоў.

Днём ёй не было калі, а ўвечары, пакуль вочы бачылі, яна чытала. Беларускія кнігі, рускія, польскія. Яе здзіўляла, што людзі ўсё пішуць і пішуць, калі ўжо ёсць Святое пісанне - і ёй цікава было: што ж яшчэ нехта можа прыдумаць, апроч таго, што прыдумаў Бог?

Траціну жыцця прарабіла яна бухгалтаркай у канторы машына-трактарнай станцыі і расказвала майму малодшаму брату казку пра чарцяня з іменем Бухгалтар, якое прыдумала бухгалтэрыю.

Бацька быў хворы на рак, сам ужо не ўставаў, і мы не казалі яму, што маці памерла, пакуль не прывезлі яе дахаты ў труне. Вывелі яго, каб развітаўся, у пакой, дзе яна ляжала, і ён схіліўся да яе і спытаў, з ёй жыццё пражыўшы: “Хто гэта?..” І я да сёння - грудзьмі і спінай - помню, як працяла, наскрозь пранізала мяне гэтае, здавалася б, амаль вар’яцкае пытанне.

Мы пахавалі маці ў Крэве, дзе яна нарадзілася і куды хацела вярнуцца на вечны спачын - да бацькоў, да дзядоў, да продкаў.»

Пішучы ў 2009-м прадмову да кнігі ліставання Рыгора Барадуліна з мамай Кулінай Андрэеўнай, Някляеў павініцца: «Мне сорамна, я вінаваты, што ні гэтулькі лістоў маіх, ні столькі вершаў, ёй прысвечаных, мая маці не прачытала. Даруй мне, любая мая Анастасія Іванаўна».

Не па ваду, не па дровы

Маці - да скрынкі паштовай,

Што да асіны за плотам

Коса прывязана дротам.

Скрынку журба адчыняе -

Жоўты лісток выпадае.

«Ліст прычакала ад сына?..» -

Ціха спытае асіна.

1979

«Першае, што помніцца, - маці.

Яна нахіляецца нада мной, за ёю - праз вокны - сонца, залатыя валасы казычуць шчаку, шчабеча рук яе радасць ластаўчыная: “Хлопчык мой.”»

ДЗЕД

Анастасія Іванаўна хрысціла сына таемна і - разам з дзедам. Някляеў кажа, што любоў да Беларусі ў яго менавіта ад дзеда.

«.Дед мой был истинный христианин. Даже в этом ужасном послевоенном белорусском мире, в разорённой деревне он старался создать хотя бы островочек красоты. И потому, например, делал на яблоне восемь-десять прививов для того, чтобы весной получилось фантастической красоты зрелище! И вот он стоял весной рядом с этой яблоней и весь светился! Я смотрел на него, и меня переполнял восторг не только потому, что я любовался этой цветущей красотой, но и потому, что видел, как этим восторгался дед! А поскольку я его любил и всячески доверял его эмоциям, я не мог не довериться и этой его эмоции. И если мою связь с Беларусью обозначить физически, то она произошла именно через этого святого человека, который был истинным белорусом, никогда не думая об этом и не осознавая - белорус он или нет. Он просто родился белорусом, всю жизнь прожил им и белорусом умер. Ничего, вроде бы, для этого не делая».

Калі Іван Маркавіч памёр, ён, распавядаў Някляеў, «паслаў мне з таго свету доказ існавання Бога. Праз гады я напісаў пра гэта ў прыпавесці “Чмель і вандроўнік”, прысвечанай Васілю Быкаву»:

«- І ў галаве вісеў абраз, пад якім ён папрасіў мяне, лёгшы і склаўшы рукі, запаліць свечку. Я запаліў і падаўся спаць у бакоўку, дзе не мог заснуць, падняўся, каб пайсці ў двор пакурыць, выйшаў на чорную палавіну - і дзед на маіх вачах заплюшчыў вочы, усміхнуўся і памёр. І адразу ж пагасла свечка.

Паўза ўзнікла сама па сабе, і чмель спытаў вандроўніка:

- Табе стала страшна?

- Не, - адказаў вандроўнік. - Мне стала светла. Я не бачыў столькі смерцяў, як вы, але ўсё ж некалькі бачыў, і там было страшна, а тут - светла. Толькі я не ведаў, што мне з гэтым рабіць, і зноў схаваўся ў бакоўку. Там скурчыўся, скруціўся, як у дзяцінстве, падціснуўшы калені, і пачаў маліцца. Стаў маліць дзеда, каб пра тое, што я толькі што ўбачыў, ён мне яшчэ і расказаў. Ці неяк паказаў, давёў, што так яно і ёсць, хоць я разумеў, што нельга... але дзед, дзед, я маліў, я так цябе любіў, ты так мяне любіў, дык скажы, што так ёсць, хоць адтуль казаць нельга... але ты святы, табе даруецца, а мне так трэба ведаць...

Чмель сціснуў руку вандроўніка трохі мацней.

- З той малітвай, з тою просьбай, павярнуўшыся на спіну і склаўшы, як дзед, рукі, я раптам адчуў сябе не адным. Узняўся над сабой самім і ўбачыў сябе самога ў бакоўцы, дзе ляжаў на тапчане, склаўшы рукі, - выразна сябе ўбачыў, усяго да драбніцаў, хоць там, дзе я ляжаў, было цёмна, і той я, якога я сябе ўбачыў, мне не глянуўся, не спадабаўся, і я з радасцю, з пранізлівым шчасцем адчуў сябе другім, зусім іншым, лёгкім, бязважкім, - і там, дзе я быў такім, было светла, так светла, як скрозь і ўва мне адно святло. Шчаслівым святлом у тым святле я выплыў з бакоўкі, праплыў па чыстай палавіне над сваёй маці, якая спала і ўсміхалася ў сне, над сваім бацькам, над усімі роднымі, блізкімі, крэўнымі мне людзьмі, пра якіх думаў, як страшна будзе іх пакідаць, як яшчэ страшней будзе, калі нехта з іх мяне пакіне, а тут адчуў, што не, зусім не страшна, і яшчэ адчуў, што хачу пакінуць іх як найхутчэй, зараз - і мяне неадольна пацягнула ў адчыненую фортку, бо ў хаце было душна і трэба было дыхаць, а за форткай было так высока і прасторна і дыхаць не трэба было, бо ты сам, як дыхание, так, як дзіцячае дыхание, і калі я рвануўся ў фортку, пераўтвараючыся ў дыханне і набіраючы святла, убачыў за форткай дзеда, які таксама - адно дыханне і святло, і дзед прадыхнуў: “Тут не цёмна, ты не бойся...” - “Дзед!” - кінуўся я да яго, каб маліць, каб заклінаць, каб ён узяў мяне з сабой, - і знайшоўся ў самім сабе ў бакоўцы, дзе ляжаў, склаўшы рукі, на тапчане. Усё скончылася, але ў цела сваё, якое яшчэ трэба было даношваць, я вярнуўся іншым. Не нашмат, не гэткім, як святло і дыханне, але і не такім, якім сябе пакідаў... Я дзеда так любіў, ён так мяне любіў, што прыадкрыў таямніцу: смерці няма. Няма смерці.

Чмель адпусціў руку вандроўніка, усміхнуўся і сказаў:

- Дзякуй. А то там святар сядзіць і сядзіць...

- Але гэтага мне мала было, - доўжыў вандроўнік.

- Толькі аднаму гэта ведаць было мала, хацелася, каб і маці ведала, і бацька, і ўсе, каго я любіў... І я ўсіх пабудзіў, сказаў, што дзед памёр, і стаў глядзець, што яны стануць рабіць, і калі яны кінуліся ў слёзы і крык, загаласілі: а на каго ж ты нас пакінуў? - я ўзмаліў: дзед, падай ім знак, што яны не пра тое плачуць, крычаць і галосяць! - і дзед сарваў са сцяны зашклёны абраз, пад якім памёр, узняў яго і гваздануў аб падлогу, шкло ў галашэнне і слёзы пырскамі разляцелася: “Сціхніце! Смерці няма!..”

- Абраз гваздануў?.. - напружана ўгледзеўся ў вочы вандроўніка чмель.

- Абраз.

- Пад якім памёр?..

- Пад якім памёр».

«Он умер, оставив мне Библию, а ещё доказательство того, что и в будущем небытия нет. Я растерзал ему душу, я умолил его об этом той ночью. Уже после того, как он умер. Я знаю, что тем самым он взял на себя большой грех, взял его на себя из- за любви ко мне, и почему-то знаю, что Всевышний простил ему это.

Я не утверждаю, что мне ведомо происходящее за той чертой. Мне ведомо только, что черты нет».

...У 2001-м, адказваючы на пытанне пра стаўленне да рэлігіі, Някляеў напіша: «Стаўночае» - і прызнаецца, што ў дзяцінстве хацеў стаць святаром. Аднак, прыгадваючы іншым разам дзіцячую пару свайго жыцця, згадае ўнутраны дысананс:

«Я вырас у сям’і вернікаў, мой дзед і яго сям’я былі найшчырэйшымі вернікамі.

І я помню зь дзяцінства, як добра было мне зь дзедам і дзедавым Богам, калі мы разам чыталі Сьвятое Пісаньне. І як страшна мне было, калі я ішоў у царкву. Як усё сьціналася, як я баяўся, што Божанька глядзіць зь нябёсаў і ведае, што ўчора я залез у сад да суседкі, нарваў яблыкаў за пазуху. Ніхто ня бачыў, а Бог жа бачыў, ведае. І вось глядзіць і ківае мне пальцам зь нябёсаў: “Ну ты глядзі, Воўка!.. Сёньня я яшчэ прамаўчу, але вось наступным разам прыйдзеш ты ў царкву...”

Гэтыя дзіцячыя адчуваньні нагадваюць стан чалавека ў храме, нашага праваслаўнага беларуса, душа якога - паганская тэрыторыя. І на сёньняшні дзень мы ўсе, большасьць з нас, вернікі ўмоўныя...

Ня трэба задавацца некарэктнымі пытаньнямі: ці ёсьць Бог? Бог ёсьць.»

Пазней Някляеў зробіць яшчэ адну істотную заўвагу: «Калі мець на ўвазе вядомыя словы Ніцшэ (“Бог памёр”), Бог пачаў паміраць якраз тады, калі ўзьніклі храмы, якія сталі называцца Божымі, і служкі, якія часам бралі на сябе Божыя функцыі. Бог у тыя храмы не ўвайшоў, а з тых пячораў, дзе ён нарадзіўся і якія, па сутнасьці, ёсьць нашы душы, Ён пачаў зьнікаць. Так што ў мяне заўсёды былі складаныя адносіны з інстытутамі веры, прычым незалежна ад іх канфэсіі, ці гэта каталіцызм, ці гэта праваслаўе. І яны на сёньняшні дзень такімі й застаюцца. Але Бог як субстанцыя, якая ўключае ў сябе ўсё - і жыцьцё, і сьмерць - абсалютна неабходны для сьветаадчуваньня чалавека. Для мяне ніколі не існавала пытаньня, ёсьць Бог ці няма. Нават у часы ваяўнічага атэізму. Бо я гадаваўся ў дзеда, які быў проста сьвятым чалавекам і вернікам бездакорным. Ён верыў у Бога ў маім разуменьні - ва ўсясьветнае Дабро і Справядлівасьць».

Дзесьці ў Крэве, на высокіх могілках,

У буянні руты і гарквы,

У зямлі змаганай ды не зможанай,

Дзед з бабуляй - тварам да царквы.

Іх жыццё падманамі і звадамі

Праплыло, як месяц па вадзе.

І ляжаць Іван з Алімпіядаю.

Дзе іх душы? Невядома дзе.

У хмурынках тых вунь?.. У тумане?..

На губе крывінку прыкушу..

Як твая душа, мой дзед Іване?

Ці знайшла Алімпіну душу?

Не збалела, крылы не намуляла

Над царквой маўкліваю кружыць?..

Вымытай хусцінкаю бабулінай

Аблачынка сохне на крыжы.

1976

ГРАМАТА

Нарадзіўшыся ў Смаргоні, дзіцячыя гады Някляеў правёў у мястэчку Крэва, дзе і пайшоў у першы клас. Далей вучыўся ўжо ў 1-й сярэдняй школе ў Смаргоні, куды яго бацьку перавялі на працу ў Смаргонскую МТС. «Там нам выделили служебное жильё в пол-избы. Этакий пенал, перегороженный шкафом. Перед шкафом спали родители, за шкафом - я с братом. Ноги в печку упирались. Я до сих пор иногда ту печку во сне ногами ищу».

У «спробе аўтабіяграфіі» Някляеў згадвае, што, скончыўшы сем класаў, хацеў стаць геолагам. «Вандроўкі, намёты. Касцёр, гітара. Рамантыка. У чатырнаццаць год “паступаць на геолага” паехаў у Кіеў, дзе драматычна закахаўся. Бялявенькая такая, яснавокая. Не помню, як яе звалі, але помню, як мяне праз яе білі. Пяцёра таксама ў яе закаханых хлопцаў, з якімі жыў я ў адным інтэрнацкім пакоі. Старэйшыя за мяне, ужо пасля арміі. Закручвалі ў коўдру - і кедамі! Каб раскахаўся. Справіцца з імі было мне не па сіле, паскардзіцца не дазваляў характар. Трываў, колькі мог. Аднойчы закашляўся - на насоўцы кроў. Ну, думаю, рамантыка рамантыкай, каханне каханнем, а жыццё даражэй. Бывай, бялявая!.. Дый экзамены, бо не да іх было, здаў я абы-як. Не паклалася перада мной сцяжына, па якой можна было б пайсці ў геолагі. Не лёс».

Недзе ў гэты час, яшчэ падчас вучобы, Някляеў і пачаў пісаць вершы, прычым - па-руску. «Дакладней, - скажа ён пасля, - больш па-руску, чым па-беларуску. Вось, да прыкладу, яшчэ ў школе напісаная (ці ўжо ў тэхнікуме, не магу ўспомніць) паэма “Счастье”, якую я ў вучнёўскім сшытку ня так даўно знайшоў:

Кто же счастлив? Наивный вопрос!..

Счастлив тот, кто над кровью и потом

По земле, как награду пронёс

Голубые глаза идиота.

Як для школы (а няхай і для тэхнікума), дык і някепска».

З аўтабіяграфіі: «Скончыўшы 9 класаў, паступіў вучыцца ў 1962 годзе ў Мінскі тэхнікум сувязі, скончыўшы які (1966 г.) атрымаў спецыяльнасць радыётэхніка і працаваў да 1971 года ў мінскім тэлевізійным атэлье № 2. Адначасова займаўся на завочным аддзяленні (з 1968 года) Мінскага педагагічнага інстытута. У 1971 годзе (не пакідаючы вучобы ў педінстытуце) стаў студэнтам аддзялення паэзіі Літаратурнага інстытута імя М. Горкага.

На другім курсе перавёўся на завочнае аддзяленне гэтага інстытута, вярнуўся ў Мінск [.]».

І праз чвэрць стагоддзя пра тое ж: «... падаўся вучыцца ў Мінск на радыёмеханіка, не стаўшы перад тым ні ветэрынарам, як бацька хацеў, ні, як хацела маці, музыкам.

Хоць маці і ўгаварыла бацьку прадаць карову і купіць мне акардэон.

Але і радыёмеханіка з мяне не выйшла.

Законы, па якіх бегае ток па электраланцугах, аказаліся неспасцігальнымі. Пасля трэцяга курса вярнуўся дахаты, сказаў: “Усё. Не маё”. Маці ў плач: “Сынок, ты ўжо хоць дзе-небудзь давучыся, людзі ж думаюць, што адусюль цябе выганяюць. З хаты на вуліцу не выйсці.”

Каб магла маці выходзіць на вуліцу, паехаў давучвацца. А як давучыцца, калі не цяміш, якую навуку спасцігаеш?.. [.]

З дыпломам маладога спецыяліста я апынуўся спачатку на Далёкім Усходзе, пасля ў Сібіры і на Поўначы. З гэтымі маімі інстытутамі, з іх хоць і кароткімі, але насычанымі праграмамі, не параўнаць аніякія іншыя. Ва ўсялякім выпадку, не параўнаць з імі ні педагагічны, ні літаратурны інстытуты, адзін з якіх я скончыў, а другі, зноў жа, не.»

Згадваючы вучобу ў тэхнікуме, Някляеў распавядаў: «Занимаясь спортом, искалечил себя. Не было, наверное, таких спортивных секций, которые я не посещал - и бокс, и борьба, и многое другое. И нос у меня после того переломан.

У меня юношеский разряд по боксу и борьбе. Время тогда было такое: никто у телевизора не сидел, в Интернете не висел. Раз в неделю ходили драться стенка на стенку. До девятой крови бились. То есть, если девятому заехали так, что кровь пошла, - всё, драка заканчивалась».

Між тым з тэхнікума яго ледзь не выключылі, бо выбіў зуб студэнту з Афрыкі. Як сцвярджаў Някляеў, было за што. Ад выключэння ўратаваў дырэктар - «дзіўны чалавек з прозвішчам Тумас, які стварыў у тэхнікуме секцыю бокса і кожны год на выпускным вечары біўся з выпускнікамі, правяраючы, ці гатовыя яны да выпрабаванняў жыцця».

Затое з інтэрната Някляева ўсё ж выгналі (але не праз студэнта з Цэнтральнай Афрыкі) і нейкі час жыў ён на вакзале. Быў, як сёння сказалі б, бамжом. Ды яшчэ стылягам. Аднойчы ён ужо адказваў на пытанне, ці быў «модником» у той час: «И не раз за это пострадал! Штаны-дудочки были до того узкие, что без мыла их было не натянуть. Снизу штанины разрезались, вставлялись клинья, на которые цеплялось безумное количество значков. Комсомольские патрули бегали, отлавливали нас, тащили в отделение милиции, где разрезали одежду на лоскутья. На первый раз мне простили, а на второй я с позором был изгнан из общежития». Цяпер жа распавёў і пра развіццё сюжэта з выгнаннем з інтэрната: «Недзе праз месяц маці прыехала, сала прывезла, а камендант інтэрнацкі ёй кажа: “Дык ён жа тут не жыве, яго выгналі! Так што сала ваша я сам з’ем...”

Маці ў кабінеце ягоным і абсела...

Я пасля каменданту таму пяску ў бензабак насыпаў - у яго “масквічок” быў. Вось ён пабегаў: “Хто?..” Здагадваўся, што я, а доказаў ніякіх. Сала наша ён есці будзе...

Маці ачомалася - давай для мяне жытло шукаць. Ніхто не бярэ на кватэру стылягу. Нават тыя людзі, муж і жонка, якія ў вайну ў сям’і дзеда майго ад немцаў хаваліся. У склепе сядзелі, у хлеве, на месцы якога хата некалі стаяла. Потым хата згарэла, а склеп застаўся - і дзед сваім жыццём і жыццём дзяцей рызыкаваў, людзей тых хаваючы. Маці мая яду ім насіла... А вось калі папрасіла, каб я ў іх пажыў, тыя людзі сказалі: “Выбачай, Стася, самім месца мала...” У трохпакаёвай кватэры на Даўгабродскай.

З тыдзень яшчэ я на вакзале пракачаўся - зноў маці прыязджае. Ужо не з салам - з грашыма, у насоўку завязанымі. 25 рублёў... Па рублю, па тры... “Пайшлі, - кажа, - да дырэктара...”

Хабар яна дырэктару вырашыла даць. А як даць - не ведае. “Як, - мяне пытае, - яго даюць?..” А то я даваў яго... Прыйшлі да дырэктара - яна адразу прасіць і плакаць. Потым дастае насоўку, якая ніяк не развязваецца, бо ў маці рукі дрыжаць, я ад сораму згараю - і тут узлятаю! Дырэктар, Тумас, я па скон яго не забуду - круком знізу пад пашчэнкі!.. “Ты маці сваю, сапляк, прыніжацца змусіў! На каленях у яе прабачэння прасі!..” Я папрасіў бы, але пасля палёту ўстаць не магу. Нават на калені. Такі здаровы той Тумас быў... І так падыходзіў да выхаваўчага працэсу. Можа, не педагагічна, але эфектыўна».

У афіцыйных аўтабіяграфіях Някляева найчасцей напісана, што пасля заканчэння тэхнікума сувязі ён працаваў рыдыёмеханікам у тэлеатэлье № 2 г. Мінска. Яно нібыта так, але ўсё ж не зусім так: у тэлеатэлье Някляеў уладкаваўся пасля таго, як вярнуўся з далёкай вандроўкі. Сам ён прыгадваў: «После техникума у меня было распределение в Питер. Люди по блату туда пытались попасть, а мне, как дураку, случайно повезло. Посмотрел я, что до Питера ехать 10 часов, а билет стоит 6 рублей 58 копеек - когда хочешь, тогда и можешь поехать. А вот на Сахалин билет на самолет стоил 120 рублей, и на поезд за 100, а ехать неделю. И подумал, что сам я туда никогда не попаду. Вот и поменялся с одним из наших товарищей и вместо него поехал на Сахалин».

І хоць выключна пра сябе пісаў Ігар Шклярэўскі - вядомы расійскі паэт паходжаннем з мястэчка Бялынічы, што на Магілёўшчыне, - але здаецца, нібы і пра Уладзіміра Някляева, маладзейшага свайго сябра: «Когда плывут льдины и птицы летят на север, всех нас тянет из дома неведомая сила - таянья, талой воды. Оставил учёбу. [.]

С надеждами, с пустыми карманами и обидами возвращался домой, отлёживался, собирал силы и снова колесил по земле. Кругами. И снова к заветной станции, где диспетчер объявляет: “Поезд отходит.”

Хотелось дотянуться глазами до Камчатки и русского Севера, дойти, доплыть, ощутить их физически. В такой огромной стране поэт не может жить без внутреннего права на простор».

Сваю далёка-ўсходне-сібірскую вандроўку ў афіцыйных анкетах Някляеў не згадваў, бо пасля яе не засталося ні працоўнай кніжкі, пакінутай у Тайшэце, ні іншых дакументаў, якія разам з рэчамі былі скрадзены ў Нарыльску. А без дакументаў выглядала, што ён больш за год быў невядома дзе і займаўся немаведама чым. Можа, бадзяжнічаў, што падпадала пад крымінальны артыкул (па якім у 1964-м быў арыштаваны і асуджаны на пяць гадоў прымусовай працы будучы нобелеўскі лаўрэат Іосіф Бродскі). У аддзеле кадраў тэлецэнтра, на якім Някляеў праходзіў пераддыпломную практыку і куды паспрабаваў па вяртанні ў Мінск уладкавацца, у яго нават спыталі: «А ты ў той Сібіры не сядзеў?..» Таму ён пісаў звычайна, што тэхнікум скончыў у 1967-м, хоць насамрэч - годам раней.

«Я прыехаў з Тайшэта ў Нарыльск, горад на той час пераважна зэкаўскі. Пасяляюся ў гатэль, а мне кажуць, на мой чамадан гледзячы: «Мы за чамаданы не адказваем». - «А хто, - пытаю, - за чамаданы адказвае?» - «Камера захоўвання». У чамадане ў мяне ўсё - і гэтае ўсё я занёс у камеру захоўвання. Каб, значыць, захаваць. Ноччу ў гатэлі захаладала, я спусціўся швэдар з чамадана ўзяць, а ў камеры захоўвання мне заяўляюць: «Мы асобна швэдары ды ўсялякія транты не выдаём. Забірай увесь свой чамадан». Ну, я забраў увесь свой чамадан, падняўся ў нумар, адамкнуў японскія (чамадан японскі быў, я ва Уладзівастоку яго купіў) замкі, расчыніў. І ўбачыў, што ён толькі знешне мой, а ўнутры - чужы. І не таму чужы, што японскі, а таму, што пусты. Напханы газетамі, у якія загорнутыя дзве цагліны - для вагі.

Я зноў уніз, у камеру захоўвання: «Аддайце маё ўсё!» А мне ў лоб - добра, што не цаглінай: «Ах ты чмут! Чамадан пусты здаў, а цяпер поўны патрабуеш! Можа, скажаш яшчэ, што ў ім грошы твае ляжалі?..»

Грошы мае якраз у чамадане й ляжалі, але, зірнуўшы на двух мардаваротаў у камеры захоўвання, я не стаў на тым настойваць. Зразумеў, што ні рэчы, ні грошы мне не патрэбныя. І застаўся я ў горадзе здабытчыкаў нікеля ды іншых рэдкіх металаў толькі з пашпартам, які пры афармленні ў гатэль здаў адміністратару.

Што цікава: назаўтра, калі я высяляўся з гатэля, адміністратар вярнуў мне грошы, якія заплаціў я за нумар. “Пацаны за тебя рассчитались. Всё по-честному, а чё?..”»

Яўген Еўтушэнка пісаў пра гэты перыяд жыцця Някляева: «С неподдельным романтическим энтузиазмом, закончив техникум связи в Минске, он поехал работать по своей специальности в Сибирь, где в то время комсомольцы- добровольцы растаскивали колючую проволоку бывших лагерей, и однажды оказался на станции Тайшет, рядышком с моей станцией Зима. Сейчас это невообразимо представить, но ведь и Белла Ахмадулина самым искренним образом когда-то поехала на целину».

Сам жа Някляеў прыгадваў: «Тайшет был самым большим лагерем Советского Союза: километры колючей проволоки над рекой Бирюсой. Для работы (рыть траншеи под кабель) мне давали зэков. Их хоть чем-то, но кормили, а ты - сам ищи... вот и воешь с зэками: “Бежа-а-а-л бро-о-дяга с Саха-а-лина.” А по радио: “Там, где речка-речка Бирюса, ломая лёд, звенит-поёт на голоса.”»

У мясціны сваёй вандроўнай маладосці ён будзе вяртацца ў многіх сваіх творах.

«Пра Тайшэт я ўпершыню пачуў з песні. “От Тайшета к Абакану не кончаются туманы, по туманам до Тайшета тянем мы дорогу эту”. Там яшчэ было нешта незразумелае: “Мы не турки и не янки, просто каски белые.” - але гэта, мусібыць, не мела адносінаў да трасы мужнасці, як называлі дарогу праз Краснаярскі край, бо што ў Краснаярскім краі рабіць янкам з туркамі?

Было гэта ў пачатку 60-х гадоў ХХ стагодддзя, калі я ў вучыўся ў электратэхнікуме сувязі. Дарога прагрызалася скрозь Саяны салдацікамі будбатаў ды зэкамі, але яе абвясцілі камсамольскай будоўляй - і я паехаў бы “за туманом, за мечтами и за запахом тайги”, як спявалася яшчэ ў адной песні пра сібірскую рамантыку, калі б не марыў стаць касманаўтам. Прычым, не другім, трэцім ці пятым - першым. Чытаючы часопіс “Навука і тэхніка”, прыкідваў час, калі яно можа стацца. Выходзіла: якраз тады, калі я для гэтага саспею.

Нечаканы прагрэс савецкай навукі і тэхнікі пахаваў маю мару. Навука і тэхніка для першага палёту чалавека ў космас саспелі раней, чым я.

Скончыўшы элетратэхнікум сувязі, я стаў электрамеханікам з дыпломам № 613762-Н і апынуўся хоць і не так высока, як у космасе, але гэтак жа далёка: у Тайшэце. Таёжным пасёлку былых зэкаў. Яны адбылі сваё ў тайшэцкім лагеры і засталіся пад той жа калючадрацяной сцяной - толькі з другога боку. Камусьці ехаць не было куды, а хтосьці проста не хацеў нікуды ехаць. Хоць і была дарога на Абакан».

Але вернемся крыху назад: да спаткання з Тайшэтам і пазней - з Яўгенам Еўтушэнкам лёс звёў Някляева з яшчэ адной асобай, амаль легендай.

КІМ ХАДЗЕЕЎ

«- Напачатку 1960-х гадоў, у час хрушчоўскай “адлігі”, у Менску, на тым месцы, дзе цяпер Тэатр лялек, а таксама на прыступках Тэатра юнага гледача ладзіліся паэтычныя імпрэзы кшталту тых, якія ладзіліся тады на плошчы Маякоўскага ў Маскве. У нас, канешне, гэта ўсё было ў меншых маштабах: слухачоў не тысячы і паэтаў не сотні. Але было.

На адной з такіх імпрэзаў я і пазнаёміўся з Кімам Хадзеевым. З Палкоўнікам, як яго яшчэ называлі - не ведаю, чаму. Ён тады ўжо быў амаль легендай, бо за ім была турма. І не па крымінальнай справе, а па справе палітычнай, што для прававерна камуністычнага Мінска той пары было неверагодным. Пасадзілі яго яшчэ пры жыцці Сталіна, якога студэнт БДУ Кім Хадзееў на камсамольскім сходзе (так кажа легенда) назваў забойцам, крывасмокам. Хто з савецкіх беларусаў мог публічна сказаць такое пры жывым Сталіне? Хіба хворы на галаву... Вось беларускія гэбісты (каб у іх не спыталі: як гэта вы такога злыдня праміргалі?) і засадзілі Кіма ў турэмную вар’ятню. Яго ўжо гадоў восем ці болей (ён 1929­га года народзінаў, а пасадзілі яго, здаецца, у 1949-ым) як выпусцілі на волю, калі я з ім пазнаёміўся. На прыступках пад псеўдаантычнымі калонамі Тэатра юнага гледача я асмеліўся прачытаць нейкі псеўдарамантычны верш - і да мяне падышоў нейкі не надта ахайны з выгляду чалавек, які сказаў: “Если хочешь, пойдём с нами обсуждать стихи. Те, которые ты только что прокричал, плохие”.

Што ж тады, я падумаў, “обсуждать”? Калі ён пастанавіў ужо, што вершы кепскія...

І ўсё ж я пайшоў. Мне цікава было, дасюль мяне ніколі не “обсуждали”.

Вакол Кіма гуртавалася тая частка менскай моладзі, якую можна назваць андэграўндам. Ён быў яе настаўнікам, гуру. Менавіта з гэтых маладых людзей Камітэт дзяржбяспекі і прыдумаў так званую антысавецкую групоўку Кіма Хадзеева. Я ў яе не ўваходзіў, але, хоць мне было ўсяго 15 гадоў, мяне таксама выклікалі ў КДБ, дзе дапыталі і папярэдзілі, каб да Хадзеева - ні нагой! Калі я -камсамолец, калі я - савецкі чалавек, а яны ведаюць, што я - савецкі чалавек, і ведаюць, што ў мяне заслужаны бацька: камуніст, франтавік, ардэнаносец, - дык што мне сярод антысаветчыкаў рабіць?..

У хуткім часе Кіма Хадзеева другім разам арыштавалі і зноў пасадзілі. Быў арыштаваны таксама акцёр Тэатра юнага гледача Эдуард Гарачы. Шмат каго выключылі з інстытутаў, выгналі з камсамола. Напрыклад, майго даўняга сябра Віктара Ледзенева, які, як і Гарачы, уваходзіў у тую “антысавецкую групоўку”. Неяк мы з ім сядзелі і разбіраліся, чаму для яго (як і для многіх іншых) усё, можна сказаць, страхам абыйшлося, а Гарачага пасадзілі? І прыйшлі да высновы, што ўсё вельмі проста: у адрозненне ад бацькоў астатніх хлопцаў і дзяўчат, якія ўваходзілі ў “антысавецкую групоўку” Хадзеева, маці Эдуарда Гарачага была звычайнай прыбіральшчыцай. А ў таго ж Ледзенева брат быў карэспандэнтам Усесаюзнага радыё і тэлебачання. Ці, скажам, да Хадзеева прыходзіў Піля - сын Піліпа Пестрака. А што такое Піліп Пестрак у той час? Гэта пралетарскі савецкі пісьменнік! Гэта раман “Сустрэнемся на барыкадах”, які мала хто чытаў, але пра які ўсе ведаюць! І раптам ягоны сын мае нейкае дачыненне да “антысавецкай групоўкі” - гэта ж можа быць вялізны скандал! І толькі ў выпадку з сынам прыбіральшчыцы не магло быць аніякага скандалу: ні вялікага, ні малога. Трэба было некага пакараць - вось яго і пакаралі.

Зноў з Кімам Хадзеевым лёс звёў мяне ўжо напрыканцы 1960-х, калі ён вярнуўся з турмы. І зноў пачалося тое самае: багемныя пасядзелкі з віном, з цыгарэтамі, з чытаннем кніг і размовамі да раніцы - як яно вадзілася заўсёды і паўсюль: што ў Маскве, што ў Піцеры, што ў Менску. Часцяком узнікалі канфлікты -у Кіма быў не самы лепшы характар. Але ў яго былі энцыклапедычныя веды (ён зарабляў - як, дарэчы, і я пазней - тым, што пісаў дысертацыі для будучых “вялікіх вучоных”), ён меў талент (дагэтуль помню ягоную казку “Салдат і смерць”) і меў розум. Ужо напачатку 1990-х гадоў ён быў адным з распрацоўшчыкаў эканамічнай праграмы для незалежнай Беларусі. Між іншым, пісаў ён тую праграму разам з эканамістам Ота Наважылавым, з якім (і яшчэ з Віктарам Ледзеневым) мы некалі пачыналі “Пятницу” ў газеце “Знамя юности” - старонку сатыры і гумару. З маім незабыўным сябрам Ота Юр’евічам, які перш чым узяць гітару, нацягваў на рукі баксёрскія пальчаткі - і струны не перабіраў.

З Кімам Хадзеевым (напачатку нашага знаёмства ўдвая старэйшым за мяне) мы не маглі быць сябрамі. Часцяком ён са мной (як і з іншымі) абыходзіўся, мякка кажучы, некарэктна, але я ўсё адно (як і іншыя) вельмі ўдзячны яму. Ён са сваім парадаксальным стаўленнем да рэчаіснасці выпраўляў у нас хібы лінейнага мыслення. У размове з Хадзеевым табе заўсёды адкрываўся іншы ракурс бачання нейкай асобы, нейкага твора, нейкай падзеі. І гэта прыцягвала да яго, нягледзячы на тое, што асабістыя стасункі з ім былі дастаткова некамфортнымі. Часта, абвастраючы сітуацыю, ён выклікаў раздражненне, правакаваў на вулканічны выкід энергіі. І рабіў ён гэта цалкам свядома, бо ў такім выпадку чалавек раскрываўся... Вось тут ён і ўгрызаўся ў цябе, у самую сарцавіну - я гэта дасюль помню. Доўга помніў з крыўдай, а цяпер - з удзячнасцю. Бо ён выгрызаў з нас, можна сказаць, “апендыцытнае”. Тое, ад чаго магло пачацца запаленне ўсяго арганізма.

У найноўшыя часы цікаўнасць да Кіма Хадзеева ўпала, бо тое, пра што патаемна гаварылася ў ягонай “антысавецкай групоўцы”, сталі казаць паўсюль. І калі восенню 2001 года я прыехаў з Хельсінкі на ягонае пахаванне, дык не ўбачыў палову горада Менска, як чакаў. Можа, тузін людзей. А да яго жывога прыходзілі, сілкаваліся ягонымі эмоцыямі, ідэямі дзясяткі, калі не сотні: і тыя, што ў канцы 1950-х ды пачатку 1960-х былі стылягамі, і тыя, што пазней былі хіпі... Праўду казалі грэкі з рымлянамі: хутка праходзіць зямная слава.

Але як бы там ні было, Кім Хадзееў - адзіны беларускі дысідэнт у паўнавартасным значэнні гэтага слова. Ён быў асабіста знаёмы з многімі знакамітымі расійскімі дысідэнтамі. Забароненая літаратура, якую мы тады чыталі, патрапляла праз іх да яго, а пасля ўжо - да нас. Хоць дзіўна цяпер: якая там забароненая літаратура?.. Нейкі раман “Антысаркан” - цяпер ужо й не помню, пра што там было напісана? Ці паэма “Рэквіем” Ахматавай, ці “Адзін дзень Івана Дзянісавіча” Салжаніцына, які хоць і быў надрукаваны ў Маскве ў часопісе “Новый мир” з блаславення Палітбюро і асабіста Мікіты Сяргеевіча Хрушчова, аднак у Менску лічыўся “антысавецкім”. Мне так і сказалі на тым допыце ў КДБ: “То, что позволительно в Москве, не означает, что разрешено в Минске”. Тут, бач, былі свае погляды на літаратурную творчасць. Былі і засталіся».

Праміне паўстагоддзя, і Някляеў напіша раман пра тыя часы - «Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без», у паслямове да якога Віктар Ледзенеў, журналіст, пісьменнік і адначасова адзін з персанажаў някляеўскага рамана, дадасць колькі істотных штрышкоў да біяграфіі аўтара:

«Залаты пыл юнацтва, які лятае ў пранізанай святлом прасторы Менскага рамана Уладзіміра Някляева, - галоўнае, што ў рамане ёсць. Хай не ўсё было так, як напісаў аўтар, але вось гэта: наша маладая рамантыка, чысціня нашых юначых парыванняў, сяброўства, кахання, музыкі, паэзіі - усё было так. І апроч смаку газіроўкі з сіропам, яшчэ адчуў я ў рамане смак паветра таго Менску - Менску пачатку шасцідзясятых, “апошніх гадоў адлігі, вясновы пах якой ледзьве даносіўся да Менску з Масквы, перацякаў з левага берага Свіслачы на правы, ад Круглай плошчы да пляца Волі, блукаў па вуліцах Маркса і Энгельса і, завіваючыся, губляўся ў псеўдаантычных калонах Тэатра юнага гледача... [.]

Пры ўваходзе ў Тэатр юнага гледача тоўпілася чалавек сорак. Каля крайняй правай калоны, прыляпіўшыся да яе так, што, здавалася, яго ўжо ніколі ад той калоны не адляпіць, бялявенькі хлапчук у сіняй вельветавай куртачцы з замочкамі на кішэнях чытаў верш пра вайну. Нешта такое гераічнае... Не помню ні радка з таго верша, але помню, што Кім, у якога быў нюх на таленты, сказаў, што з хлопчыка можа быць толк. І, як аказалася, не памыліўся. [.]

Мы ўсе былі старэйшыя за Валодзю, для нас ён быў зусім хлопчыкам, які, саромеючыся і адчуваючы сябе сярод старэйшых не надта ўтульна, з’яўляўся ў нашай кампаніі зрэдку, кантактуючы пераважна з Кімам і са мной. З Кімам, таму што той быў гуру, а са мною, бо я займаўся радыёспортам. Зблізіла мяне з ім яшчэ тое, што ў нечым падобныя былі лёсы нашых бацькоў-франтавікоў: майго, рэпрэсаванага, і ягонага, які цудам пазбегнуў рэпрэсій.

Валодзя хацеў стаць геолагам, музыкантам, баксёрам, паэтам, астраномам, касманаўтам, радыётэхнікам, але найбольш і найперш ён хацеў стаць стылягам! І ўявіце сабе смаргонскага “стылягу” ў вельветавай куртачцы і картовых штанах побач з менскімі стылягамі ў портках-дудачках і стракатых кашулях пад шыракаплечымі пінжакамі... Адпаведна мы да яго й ставіліся: не заўважалі, часам нават крыўдзілі, але ён упарта не адступаўся ад нас - і не адступіў нават тады, калі “антысавецкай групоўкай Хадзеева” заняўся Камітэт дзяржаўнай бяспекі. Ён, 15-гадовы хлапчук (хоць і мы, 19-20-гадовыя, былі не нашмат старэйшыя), не меў да гэтай “антысавецкай групоўкі” ніякіх адносінаў, проста прыйшоў да Кіма па новую кнігу, а ў кватэру Хадзеева якраз з’явіліся “таварышы ў цывільным” з ператрусам. Яны й пастанавілі: калі на хлопчыка, які чытае не тыя, якія трэба чытаць, кнігі, як след не паўплываць, дык хто яго ведае, што з яго выйдзе. Тым больш, што ў яго такі настаўнік...»

«Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без» - твор шмат у чым аўтабіяграфічны: на яго старонках і Мінск пачатку 1960-х, і Кім Хадзееў, і зайбойца амерыканскага прэзідэнта Кенэдзі Лі Харві Освальд, і сябры Някляева, і сам ён - пятнаццацігадовы студэнт электратэхнікума сувязі...

«- З Лі Харві Освальдам Вы тады ж пазнаёміліся?

- Так. Ён, дарэчы, файна танцаваў. Я бачыў гэта на ўласныя вочы на танцах у Палацы прафсаюзаў. Мы так не ўмелі, вучыліся... Праз гэта і пазнаёміліся, пасля яшчэ пару разоў бачыліся. Коратка і выпадкова. А вось у аповесці я прыдумаў, нібы Освальд з Хадзеевым (якога на танцах уявіць можна хіба ў вар’ятні) ледзь не сябравалі. Хаця такое магло быць: усё ў Менску 60-х было вельмі блізка, і ўсе - блізкія. Штовечар ты мог убачыць тых самых людзей ці ў кавярні “Вясна”, ці ў “Ласунку”, ці ў Ленінскай бібліятэцы, дзе мы збіраліся найчасцей. Старэйшыя хлопцы, Віктар Ледзенеў, Барыс Галушка, бралі ў спецаддзеле (праз знаёмых дзяўчат з бібліятэкі) замежныя кнігі. Напрыклад, Агату Крысці, якую самі перакладалі. Яны займаліся радыёспортам, кантактавалі ў эфіры амаль з усім светам, што немагчыма было без ведання ангельскай мовы. Вось у перакладах нашай “антысавецкай групоўкі” я ўпершыню і прачытаў Агату Крысці, яе дэтэктывы, надрукаваныя на тонкай-тонкай (каб як мага болей закладак у друкарскай машынцы зрабіць) папяроснай паперы...

Цяпер такога нямашака. Я не пра паперу і не пра машынку кажу. І не кажу, што гэта кепска, але не разумею, як гэта ўсё страцілася, чаму не захавалася тое, што, здавалася, усталявалася на ўсе часы, бо тады ўяўлялася, што людзі на гэтай частцы зямлі заўсёды будуць чытаць і заўсёды іх будзе найперш цікавіць слова, вобраз. І хіба можна было падумаць, што ад гэтага ўсяго застанецца, як мая маці казала, дух ды пятух?

Дарэчы, толькі зараз падумаў: а чаму яна так казала: дух ды пятух? Адкуль гэта - нават не ўяўляю... Але так сталася. І каму ў тым, што сталася, патрэбны Кім Хадзееў са сваёй хадзееўшчынай?..

- Тое даўняе, першае ў Вашым жыцці знаёмства з КДБ мела нейкія псіхалагічныя наступствы для Вас?

- Страх, канешне, быў, але маладосць ёсць маладосць. Яна адмятае, страсае негатыўнае. Той страх пратрымаўся, можа, месяцы тры, а пасля прапаў - не чапаюць жа, хаця і пагражалі. Дый што я такога зрабіў, каб надта баяцца? Прыйшоў да Хадзеева па кніжку?.. А скуль я ведаў, што тую кніжку нельга чытаць? На ёй не было напісана: антысавецкая.

- А сцэна допыту, апісаная Вамі ў рамане “Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без”, дакументальная ці ўсё ж мастацкая?

- Вядома, мастацкая. Але на дакументальнай аснове. Скажам, пра тое, дзе я ўзяў дэталі, каб сабраць радыёстанцыю, мяне рэальна спыталі - і я рэальна спалохаўся. Бо кандэнсатары, рэзістары і лямпы - не кніжкі. Іх не ўзяць у бібліятэцы. І ў крамах іх, каб купіць, не было. Радыёдэталі можна было ўзяць (што азначала: украсці, - але не казалі “ўкраў”, а казалі “ўзяў на рабоце”) толькі ў адным месцы: на радыёзаводзе. Мяне і пачаў следчы дапытваць: як ды праз каго (бо сам жа я на тым заводзе не працаваў) я дэталі займеў, а гэта ж крымінал. Суд. Турма. Лямпы з кандэнсатарамі ляжаць у мяне пад ложкам у інтэрнаце - дастаткова следчаму некага паслаць... Але тут яму патэлефанавалі, і допыт раптоўна, як і напісана ў аповесці, скончыўся. Гэбэшнік на развітанне сказаў: “Мы ещё будем с тобой здесь встречаться.”»

І сапраўды сустрэліся. Праўда, праз шмат гадоў. Не з ім, але - там жа. Варажбіт ён, вядзьмак - той следчы. Гэта калі мераць някляеўскімі катэгорыямі.

МАСКВА

«Тым часам усур’ёз спакусіла паэзія, - пісаў у адной з аўтабіяграфій Някляеў.

- Кінуў работу - і рвануўся ў Маскву, у Літаратурны інстытут. Творчы конкурс быў - каля сотні чалавек на месца».

Паступаць у Літінстытут паехаў Някляеў з рэкамендацыйным лістом Янкі Брыля, лаўрэата Сталінскай прэміі і Літаратурнай прэміі імя Якуба Коласа, а, паступіўшы, вяртаўся ў Мінск з лістом... да Брыля:

«Уважаемый Иван Антонович!

Вы написали в институт доброе слово о молодом поэте Владимире Некляеве. Мы его приняли - и сейчас он у меня в семинаре.

Но у парня осталась семья в Минске. У него сложности с бытом.

М[ожет] б[ыть], поддержите его и в этом? Напишете председателю Фрунзен­ского исполкома несколько добрых слов? Если, конечно, не трудно.

Желаю здоровья и радостей.

Лев Ошанин

21 сентября 1971 г.»

Аднак ліст славутага ў тыя часы паэта, члена праўлення СП СССР і таксама лаўрэата Сталінскай прэміі, Някляеў Брылю не перадаў - сам вырашыў свае праблемы.

І ўвесь гэты час (спачатку пакуль паступаў, пасля - пакуль вучыўся) пісаў дадому, пісаў той, якую кахаў:

«30.08.71 г.

[.] Пишу торопясь. Сегодня было собеседование, первый экзамен (сочинение) 2-го. Потом история 4-го, нет, история 6-го, а 4-го устный яз[ык] и лит[ература], и 8-го немецкий. 10-го буду знать, поступил или нет. [.]»

«1.09.71.

[.] Комната моя 136-я. Немного замызганная, зато относительно тихая, окно во двор. На сессии жил [в комнате], в которой окно на улицу, всю ночь рёв, ни­какой жизни.

Есть у меня панцирная кровать, письменный стол, лампа настольная, кресло с высокой спинкой (чтоб не сутулился, сидя), тумбочка. Видишь, сколько мебели.

Очень мне без тебя грустно. Мне без тебя всегда грустно, а поначалу просто невмоготу. Быть с тобой рядом - это как каждый день получать дорогие подарки. Я люблю тебя.

Сейчас вечер, 10 часов, я сижу один, горит лампа, полутемно, и я представляю, что ты здесь, сидишь у меня за спиной, за другим столом, и вот-вот подойдёшь ко мне, и положишь на плечи руки, и скажешь: “Лапа, скажи что-нибудь”. Солныш­ко моё, Людмила моя.

Бог знает, какие совершим мы ошибки, Бог знает, какие радости и горести суждены нам, но не будет радости выше радости быть любимым тобой, и не бу­дет горести страшнее горести оказаться этой любви недостойным. Ценой любых страданий да убережёт меня судьба от этого.

На курсе нас 45 человек. На общих лекциях занимаемся все вместе. Тут и да­гестанцы, и балкарцы, есть даже болгары твои, и все, конечно, гении, все приехали покорять Москву. Есть и славные ребята, но и, как здесь говорят, шушеры много.

Сквозь всё это пробиться нужно. Для этого характер нужен, зубы нужны. А ты ведь знаешь, какие у меня зубы. Делать нечего, буду натачивать. Буду помнить о тебе. Ты моя живая вода, живая сила. [.]

Выпивают в этом общежитии действительно здорово. Пьёт и мужской, и женский пол. Страсти кипят, как яйца в кастрюле, из окон бросаются. Я, правда, ничего такого ещё не видел, но, говорят, увижу.

Пока мне пишется не очень, не привык ещё, всё чужое. Но обязательно рас­пишусь, обещаю.

Такие вот пока пироги.

Пусть ты мне приснишься сегодня».

«6.09.71 г.

[.] Вот я и прожил без тебя целую неделю! Без тебя и всё-таки с тобой, пото­му что ты здесь, возле меня и во мне. И тебя из меня никому не вырвать. Потому что не может быть силы сильнее моей любви к тебе. [.]

Живу я уже вдвоём, с ханты-манси, но он парень ничего, тихий. Одному никак не получилось, ну да ничего. Хорошо было бы, конечно, снять квартиру, а ещё лучше заиметь свою, да где уж. Тут ребятам на пятом курсе Союз писателей и работу хорошую даёт, а прописки нет и приходится им мыкаться. А мне ещё до этого дожить надо, да ещё без тебя, моей принцессы с золотыми волосами.

Отходил вот неделю (почти) на лекции. Лекции разные, в зависимости от преподавателя. Есть нудные, а есть и славные.

Стихи пишу пока так себе. Но пишу. [.]»

«[27 сентября 1971 г.]

[.] Ночь сейчас. 3 часа. Ты спишь. Спи спокойно-спокойно. А я постою рядом, нет, лучше сяду на краешек кровати. И поправлю одеяло, а то оно наползло тебе прямо на нос. Осторожно поправлю, чтобы ты не проснулась. А то проснешься, заморгаешь глазёнками и ничего не поймёшь, откуда я взялся. Спросишь только: “Снишься, да?” И я скажу: “Да”, - а на самом деле нет. Потому что ты проснёшься и всё равно не поверишь, что я ночью приходил, чтобы утром уйти. А я приходил. Только мне жаль было будить тебя.

Доброе утро, моя хорошая. Ты говорила, чтобы я не писал тебе абстрактных писем. Ирреальных. Но всё реальное вместе взятое не стоит прикосновения твоих пальцев. “Несметные полчища Карфагена тонут в пыли твоих сандалий”. Это Гю­став Флобер. Ирреально, но очень славно.

А реально что? Получил стипендию и десятку пропил вчера как последний сукин сын. На этом самом дне рождения. Чтоб их всех.

Сегодня в Москве очень солнышко было. Полдня ходил по паркам. Всё думал, думал. Знаешь, осень, жёлтые листы, жизнь и смерть, такая чепуха. А как только не чепуха - значит, ты, значит, о тебе. Я сегодня любил тебя весь день без секундного перерыва. И долюбил вот до трёх часов. [.]»

«4.10.71.

...сегодня в Москве снег. Утром глаза распёр - летит. Сон, думаю, ведь только начало октября.

Пошли, наконец, стихи.

ОДИНОЧЕСТВО

В доме напротив женщина мыла окно.

С бёдер прозрачно ночная сорочка струилась.

Он подошёл. Она к нему наклонилась.

В доме напротив женщина мыла окно.

Больше в тот день у меня ничего не случилось.

[.] В следующий вторник я обсуждаюсь на семинаре. [.]

Сегодня у нас вечер дружбы со студентами Лейпцигского литинститута им. Бехера. Они нам на немецком стихи будут шпарить, а мы им на русском. Я также шпарить буду. И ишчо Р. Рождественский. [.]»

«30.10.71.

Сегодня звонил тебе, но автомат жрал мои монеты, а моего голоса в Минске слыхать не было. Там говорили “алло”, “алло”, но это был не твой голос [.].

Любимая моя, я опять по тебе тоскую страшно, и мне всё это дело надоело, я люблю тебя, я не выдержу и брошу всё к чертям собачьим. [.]

Я как подумаю о тебе, маленькой, одной, спазмы в горле. Я, наверно, сволочь, зачем я каждую минуту не рядом с тобой. Хоть и толку с меня. И любовь твоя - разве это моя заслуга? Это просто моё виденье, и просто невероятно, что мне так повезло. [.]»

«11.01.72.

[.] Экзамен я первый сдал (5), зачёт здесь ещё один сдал, осталось 3 экзамена: античная, новая история и языкознание. Сдадим и поедем. [.]

У вас, наверно, там (поелико ты не работаешь) безденежье? [.] Если в этом году как-то это дело не наладится - воровать пойду. Одну сберкассу тут я уже заприметил. Можем и всей семьёй попробовать: мы с тобой замок ломать будем, а Илона на шухере стоять.

В этом году я люблю тебя по-прежнему, только на год больше и сильней. Я несказанно люблю тебя, моя девочка.

Если бы за любовь можно было купить хлеба и мяса, я бы каждый день высылал тебе один перевод на 1000 любовей. [.]»

«18.05.72.

[.] И опять “исстрадалси” я по тебе страшно, и люблю тебя по-прежнему, только ещё сильней.

23-го Никсон в Москву приезжает, а что мне Никсон, лучше бы ты приехала. [.]»

«[7 сентября 1972 г.]

Никак не могу написать толкового письма, каждый день что-то меняется. На ту работу меня уже не берут, «подсидел» меня мой земляк. Ищу другую, вроде уже наверняка нашел, сейчас пойду с заявлением. Ты здорово права насчёт «пихания локтями», даже в дворники пихаются.

По ночам думаю: надо ехать домой. Лапа, напиши, что надо. Меня бы “пихнуть”, и я [бы] уехал. Уже надоело».

«3.10.73 г.

[.] К последним дням понемножку делаю “дела”. Сдал в издательство книгу, отнёс подборку стихов в журнал “Юность” - взяли. Удивительно [.].

Сегодня-завтра хочу зайти в “Сельскую молодёжь”, ещё, может, в какой жур­нальчик, в общем - “застолбиться”.

В институте всё в порядке. Оказывается, нужно было контрольные работы к этой сессии писать, иначе к зачётам не допускали. Но я без контрольных. Сказать честно: сдал три зачёта, не сказав ни слова. Институт!

Если до этого приезда в Москву и были ещё какие-то сомнения в сделанном (очное-заочное), то теперь никаких. [.]

Обсуждали меня на семинаре у Лёвы, так сказать, на прощанье. А завтра обсуждаюсь уже в новом семинаре, у Дементьева. А числился-то я весь этот год, как заочник, в семинаре Рождественского. Но он из института ушёл. [.]

Живу я у Сосновского, он дворником теперь в институте и имеет дворницкую, сплю похабно на полу, без простыней и в штанах. Зато институт рядом и не нужно каждый день пить водку, как в общежитии. [.]

Можно было бы жить и повеселей (Александровская, её письмо и беловежская), друг её и билеты всякие предлагал, и увеселения, только, мол, позвоните, но как- то нет у меня этого умения “по связям да по блатам”, да и времени с желанием. А больше всего - неловко. И бог с ним, мне бы только работалось. А вот осень, осень моя уходит, уже октябрь, такая печаль.

В воскресенье приезжаю и буду тебя нежно любить, славную и единственную. Ты мой друг, любовь, а прочее всё - такая мелочь. Кроме, конечно, настоящей работы.

Прости, что так неаккуратно пишу, лёжа и на полу, темно. Здесь, в дворницкой, всегда темно, а я, какой ни есть смурной, люблю свет. Высокий свет.

Тебя люблю».

«14.06.77 г.

[.] В Литинституте также обучаются гении, нам уже не знакомые. Зашёл, думал относительно продолжения образования поговорить, да у дверей прикинул: читать-писать умею, что ещё надо служащему из крестьян? [.]»

Гаворачы аднойчы пра Ігара Шклярэўскага, які, нарадзіўшыся на Беларусі, паэтычную славу здабыў у Маскве, Някляеў казаў нібы і пра сябе, а дакладней - пра тое, чаму не стаў, не здолеў стаць масквічом.

«Шклярэўскі з’ехаў з тым здабыткам, які займеў тут. Ужо першая ягоная публікацыя ў так званым саюзным друку зрабіла яго лаўрэатам часопіса “Смена”.

І ён апынуўся ў Маскве ў сітуацыі, якую не кожны беларус вытрымаў бы. Трэба ведаць той час: прабіцца ў Маскве ва ўсесаюзную літаратуру было не лягчэй, чымсьці сёння патрапіць на вяршыню ўлады. Усё было размеркавана, усе ведалі, хто геній, а хто не. Шклярэўскі праявіў унікальны характар, бо, застаючыся магілёўскім ваўчуком, ні з якой літаратурнай групоўкай не звязаўся. Не было ў яго і сваіх (“запісных”) крытыкаў. Ён сам здолеў прагрызці маскоўскае мяса - злое, з жыламі, з косткамі, якое ўсяляк адштурхоўвала яго! Там з табой не цацкаюцца, накшталт: “Ой, Валодзя, які харошы ты верш надрукаваў! Дай я пра цябе напішу!”, - а адразу ў лоб - бах! Пасля - па мордзе!.. Але ачуньваеш і зноў назапашваеш у сабе злосць: так, жыццё - рэч няпростая, у ім трэба ўвесь час рухацца, упірацца, не думаць, што здабытае - гэта ўсё назаўсёды.

Я таксама чыста інтуітыўна рваўся ў Маскву. Гэта была сталіца імперыі, той горад, у які з усяго вялізнага абшару сцягваліся самыя лепшыя мастакі і літаратары. Іншага шляху вылучыцца, “выбіцца ў людзі” не існавала. Немагчыма было рэалізаваць сябе ў такой прасторы дзе-небудзь у Жмерынцы!

- Вы часта задумваліся пра тое, каб з’ехаць у Маскву?

- Не, усур’ёз - толькі аднойчы. І з’ехаў - у Літаратурны інстытут. Аднак, у адрозненне ад Шклярэўскага, не знайшоў у сабе характара, каб так змагацца за сваё месца пад маскоўскім сонцам. Я зразумеў, што калі ўлезу ў гэтую бойку, дык ні на што іншае часу ўжо не застанецца. Хоць тагачасная Масква давала вялікія магчымасці для таго, каб самасцвердзіцца. Я быў не зусім дурным хлопцам і мог займацца журналістыкай: для мяне не існавала праблемы ўладкавацца ў тую ж “Комсомолку”, што было вельмі прэстыжна. Альбо нават пайсці на тэлебачанне, што таксама было няпроста. Аднак калі я патрапляў унутр гэтай кухні - журналісцкай, літаратурнай, дык сустракаўся з той рэальнасцю, якую пасля назіраў на ХХУІ з’ездзе КПСС. Атрымлівалася, што гэта будзе каштаваць мне ўтрая даражэй. Таму і не выйшаў з мяне масквіч. І, мабыць, яшчэ па прычыне маёй “беларускасці”, паколькі яна ўва мне пераважае. Мне здалося, што больш свайго я знайду тут, у Беларусі.

- Вы сказалі пра канкурэнцыю, пра барацьбу ў літаратурным асяродку. А навошта Вам патрэбна гэтая мітусня?

- Таму, што калі ты нейкім чынам асобна не абазначыўся ў гэтым вадавароце, дык цябе маглі і не заўважыць. Талентаў зашмат - кландайк! Іх столькі пахавана! Гэта ж кожны пастух вершы пісаў! Прычым, вельмі добрыя вершы. І, напрыклад, лёс Рубцова склаўся ўдала: паступіў у Літінстытут, затым пайшлі скандалы - залез на помнік Пушкіну, хуліган! Аднак, высвятляецца, што “хуліган” добрыя вершы піша. Да таго ж знайшоўся чалавек (у дадзеным выпадку Вадзім Кожанаў), які пачаў гэтую справу раскручваць. Рубцова зблізілі з Ясеніным. Так і “зляпіўся” паэт. Не, ён, вядома, таго варты, аднак гэта справа выпадку, удачы. Але ж ён не адзін быў! Таму і трэба абазначыць сябе не толькі талентам, а неяк яшчэ, бо інакш пра цябе ніхто не даведаецца.

- Прасцей кажучы, Вам не хацелася пісаць у стол?

- Ну так. (Усміхаецца.) Можна і так сказаць».

Згадваючы часы літінстытуцкай вучобы, Някляеў казаў: «.чамусьці менавіта там, у Маскве, стаў пісаць толькі па-беларуску. Усё па-беларуску, апроч вершаў, якія рыхтаваў для абмеркаваньня на творчых семінарах, і таму пісаў іх, каб не тлуміць нікому галаву падрадкоўнікамі і перакладамі, на рускай мове». Таму, відаць, мела рацыю Людміла Рублеўская, калі пісала, што «з Масквы Някляеў вярнуўся беларускім паэтам», хоць «у Літаратурным інстытуце імя Горкага, у гэтым своеасаблівым савецкім Бабілоне, лёгка было спакусіцца і паспрабаваць сьцьвердзіцца ў вялікай літаратуры на мове міжнацыянальных зносінаў, гэта значыць, на расейскай.»

Іншым жа разам Някляеў распавядаў: «Жыццё пайшло багемнае. Нейкія камуналкі, сутарэнні, гарышчы... Яшчэ жывыя стылягі і ўжо з’яўляюцца хіпі. На складах тытунёвай фабрыкі “Дукат” яны адзін з адным б’юцца. Усюды п’юць гарэлку і спрачаюцца пра рускую ідэю. І ўсе, як мінімум, геніі. Простых няма. І раптам я пытаюся ў сябе: “А што я тут раблю?..”»

Аднак гэта была, безумоўна, не адзіная і, калі па шчырасці, нават і не галоўная прычына, з-за якой увосень 1912-га Някляеў, перавёўшыся на завочнае аддзяленне, пакінуў Маскву.

ЛЮДМІЛА

На Далёкі Усход Някляеў паехаў адзін. Але чакаў, што за ім паедзе каханая. Ён быў ужо жанаты і - «любовь была ослепительная». Яе звалі Людмілай.

Зрэшты, для Някляева ўсе жанчыны, якіх ён кахаў, «ослепительные». Ён развітваўся з адным каханнем, калі яно заканчвалася, раскідваў абдымкі наступнаму, але ўсе, каго кахаў, былі «нябесныя жанчыны. Я не варты ніводнай з іх».

Пазнаёміўшыся з Людмілай Гембіцкай 15 жніўня 1965 г., Някляеў зноў, пасля школьных спробаў, пачаў весці дзённік (адсюль і дакладная дата знаёмства) - агульны сшытак у чырвонай вокладцы, чарнільныя запісы ў якім ад вільгаці з часам паплылі. Узяцца за дзённікавыя запісы змусіла «некоторая собственная запутанность», але найперш вось гэтае знаёмства.

- Володя. Зайдёмте?..

[Неразб.] был косой, моросящий и нуд­ный дождь, [неразб.] вовсе не похожий на весенний. Через запотелые стёкла автобуса еле вырисовывались смутные силуэты привокзальных башен и закутанная в плащи, [неразб.] только что сошедшая с электрички... И, вроде бы, ничего не изменилось от того, что внезапно влетела в автобус курносая девушка в красном вымокшем пальто с неуклюже громоздящимся в маленьких руках кожаным портфелем и ящиком для посылок.

Запыхавшись от бега, она шумно уселась рядом со мной и, положив свою ношу на колени, всецело поглотилась тем, что поочерёдно ловила то и дело падающие портфель и ящик.

- Слушайте, по-моему, вот здесь Вашему ящику будет удобнее.

- Вы думаете? Ну, пожалуйста.

Она отдала ящик, и я забросил его за спинку заднего сиденья.

- Вы художник?..

- С чего Вы взяли?..

- Ну, как же, блокнот, карандаш.

[...] И вот уже на лестнице.

- Как Вас зовут?

- Мила.

Заходим в комнату. Её дом рядом. Дочитываю ей стихи, и мы сидим долго и в то же время мало и разговариваем о поэзии, театре, музыке. [...]

- Ты уже уходишь?

- Да. Надо тащить тётке ящик.

- Я провожу тебя.

Мы выходим на грязную улицу, она прыгает по сухим островкам и совсем по-детски приговаривает:

- Сюда, туда, раз, два, ещё раз. А я уже пропрыгала. Ну, чего [неразб.] ты стоишь, иди быстрей.

И я шлёпаю прямо по лужам и тащу в левой руке познакомивший нас ящик».

«6/VI.65 г.

Родная моя, здравствуй!

[...] Уж очень грустно мы расстались, уж очень печальные были у тебя глаза. Но всё равно, всё равно ничего другого я тебе сказать не могу.

[...] Разве я могу жить без твоих глаз, губ, рук, без твоей улыбки, голоса, без твоей любви [?] Как же мне без тебя?.. Ты далеко. Но ты в моём я, в моём “живу”, ты в моём сердце. Что будет, если я потеряю тебя? Но разве можно потерять своё сердце? [...]».

«Солнышко моё маленькое, здравствуй!

Сообщаю, что погода сейчас сумрачная, всё время дожди и дожди, и небо серое и обтрёпанное, словно старый поношенный валенок моей бабки Олимпиады. И если бы я не знал, что где-то совсем, по сути дела, недалеко ходит, улыбается и грустит тёплое, ласковое и живое солнышко, то, пожалуй, растворился бы в этих сиротливо-угрюмых тучах, в уже поблёкших сонных деревьях, в непроветренном сыром удушье приближающейся осени. Бывает, правда, что её вовсе и не видно.

Совсем по-весеннему журчит переполненная речушка, очумелые скворцы носятся над крышами, и не понять, то ли они поют, то ли визжат, словно кошки, а в окно надменно стучат расшикаренными головами фрайеристые пунцовые георгины. И тогда я думаю о тебе по-особому тихо, по-особому нежно и ласково, и чуть- чуть с грустью. И становится хорошо и тепло, и даже уютно, особенно если вокруг тишина [...], и я шёпотом говорю тебе: я люблю тебя, очень, очень люблю тебя, маленький мой кусочек счастья. И плевать на то, что шли мы к нашему перекрёстку очень разными дорогами, плевать на то, что твоя дорога началась раньше моей, плевать на то, что нам встречалось на пути, что мы обходили и во что вливались, что отбрасывали и что тайно, скрытно оставляли в себе: сейчас есть ты, и больше чем - есть мы. [...] Не важно, каким будет наше счастье - долгим или коротким, трудным или лёгким [...]. Уже за одно то, что ты живёшь, за то лишь, что ты мне встретилась, я целую твои руки.

На бумагу, на эти строчки малиновой тенью наплывает закат. Очень жаль, что я не художник. Такого раньше я не видел. На самом краю горизонта ветер разорвал грозовые тучи и солнце подсвечивает снизу, словно настольная лампа в жёлтом абажуре, и делит тучи на трёхцветный кусок мохнатой ваты, которая ворочает усищами, цепляется за далёкий лес и, голубея, оседает на еле приметные пики елей. А следом снова ползут на солнце тучи и, не доползая, рвутся, рвутся, рвутся, и какой-то волшебный художник мгновенно перекрашивает их суконную серость в багровую, жёлтую и голубую шкуру распластанного зверя. Я думаю, вот бы такую шубу Инке в комиссионку. Расхватали бы по кускам. А над головой всё та же серость, и скоро снова застучит по запотелым стёклам дождь, и снова Ваня ворвётся в комнату и с досадой швырнёт на диван так и незапущенного сегодня раскрашенного Змея Горыныча. Не везёт бедняге змею: никак ему не взлететь. [...] 14/VIII. [1965 г.]»

«Ласточка родная моя, добрый день!

Ты не представляешь, как я скучаю без тебя. [...]

Звёздочка ненаглядная, я очень, очень, очень тебя люблю, я люблю тебя больше, чем кто-либо когда-либо мог кого-то любить, в 1000 раз преувеличивая.

Прости, может быть, я повторяю старые слова, но я знаю только те, которые придумали люди. Я сказал бы тебе сейчас сотни неземных слов, но на бумаге их не прочитать, не понять, их нужно видеть глазами любви.

Может быть, при встрече с тобой я опять промолчу в ответ на твоё: “Ну, скажи что-нибудь!” - а теперь, если бы ты была рядом, я наговорил бы тебе столько слов, сколько ты от меня никогда не слышала.

А так, по привычке, приходится молчать.

Да, о пустяках. Работаю так себе, смотрю телевизоры, в общем, не “по любви” работаю. Живу на квартире, тоже так себе.

Рыбунька, я жду твою фотографию, я хочу видеть твоё лицо.

20/I-66 г. г. Брест»

«[1966 (?)]

Золка! Мне сейчас хочется плакать, совсем, совсем так, как плакала ты, а я уже давно, давно не вспоминаю такого момента, чтобы мне хотелось плакать. Я научусь, я обязательно научусь быть добрым, быть добрым умной, сердечной добротой, и ты, слышишь, ты меня научишь этому. Я тебя об этом очень, очень буду просить.

Я очень люблю тебя, Людок, люблю невероятной любовью, всей, на которую способно моё сердце. Но я знаю, что это не предел того, что оно может чувствовать, оно будет любить тебя ещё сильнее, ещё больше прежнего. Только его надо, его обязательно надо научить быть добрым, хотя бы наполовину таким, как твоё.

Я очень хочу, чтобы ты была счастлива, чтобы ты была самым счастливым человеком на свете. Я очень хочу быть всегда с тобой, я очень хочу любить тебя. Очень прошу: пойми меня всего. Кое-что из своего я скрываю даже от тебя, но только то, что нужно знать мне одному [...]. Но когда мы будем вместе, навсегда вместе, я расскажу, объясню тебе всё [...]. И тогда ты поймёшь то, что сейчас для тебя кажется непонятным и ненужным [...]».

Апынуўшыся пасля заканчэння тэхнікума спачатку на Далёкім Усходзе, пасля ў Сібіры і на Поўначы, Някляеў усур’ёз думаў пра тое, каб жонка прыехала да яго, і таму пісаў у лістах да яе: «.может быть, найдётся место и в Норильске, а если не в самом Норильске, то тут рядом есть релейка, 40 км, ходит электричка. Можно и там, главное, чтобы в Норильске жильё. А вот как раз в нём самая главная загвоздка». «Ну что, изумительная моя? Может, поедем в Дудинку, а? Всё равно и здесь тундра, и там тундра. Так там мы хоть жить вместе будем. А тут с жильём никак. [...] Ты здесь - моя первейшая необходимость, а пока - мысли о тебе. И если вдруг не будет никакой возможности тебе приехать, я всё брошу и вернусь обратно. В Норильске работу тебе я уже почти подыскал, почти потому, что нет тебя самой. [...] Не знаю, заработаем ли мы здесь хоть на колёса к машине, пусть нет, чёрт с ней. Обойдёмся. Приедешь, будем с тобой ужасно много читать, заниматься. Обязательно оба серьёзно займёмся иностранным. [...] Где будем жить - в Норильске ли, в Дудинке, в Игарке - неважно. Везде одинаково. В самом Норильске 2 кинотеатра, а с театра местного проку не много. Да не в этом суть. В театр можно и из Дудинки приезжать. Если бы ты была тоже каким-нибудь “монтёром”, я бы с тобой вообще в тайгу уехал, на точку. Ходили бы на охоту, стреляли медведей и пили спирт».

Ужо з цягам гадоў Някляеў распавядаў: «Мы поженились, когда мне было 19. Она была старше на пять лет, у неё уже был ребёнок - Илона. Очень тяжело этот ребёнок стал моим ребёнком. У меня была страшно дурная ревность: это должно быть только моим, а кто-то этим владел. [.]

Шло время. Я ночами кидался из дома, бегал по каким-то улицам, речкам, болотам, стиснув зубы, проклиная всех, и в первую очередь этого человека, которого, к слову, так никогда и не увидел. [.]

Мне в голову била одна ревность! А потом я стал рассуждать. Дело в том, что на Севере, где я работал после окончания техникума, я получил дозу облучения, мог никогда не стать отцом... И я понял вдруг, что Людмилу с пятилетней Илонкой мне Бог послал! [.]

И потом она отпустила меня надолго, как отпустит не каждая. Я тогда был радиомехаником, неплохо зарабатывал, когда решил: надо ехать в Москву, учиться в Литинституте. Людмила была лаборанткой, получала 60 рублей. Тем не менее, сказала: если чувствуешь, что надо, - езжай. Я возвращался домой - и всё было безупречно, она всячески старалась показать, что всё нормально. Но случился момент, после которого я перешёл на заочное и вернулся в Минск. Я просто однажды открыл шкаф. Я помнил, что раньше там были кофточки, пальто, плащик. А тут я увидел одну курточку, одну кофточку и одни красные штаны. Всё остальное Людмила продала».

Для таго, каб перайначыць лёс, каханая жанчына - дастатковая прычына. І ўсё ж у Мінск з Масквы Някляеў вярнуўся не толькі праз каханне.

ГАЎРУСЁЎ

Яўген Еўтушэнка прыгадваў: «Когда я познакомился в конце шестидесятых с ещё совсем молодым Некляевым, он буквально засыпал меня цитатами из поэзии шестидесятников, ища в них ответы на мучившие его внутренние вопросы. Он понял одно: Родине надо помочь - поэзией, в чьё гражданское предназначение он поверил навсегда, став новым патриотом по Чаадаеву - с открытыми глазами» («шестидесятник белорусский, только чуть-чуть припоздалый», - так далучыў Някляева да шасцідзесятнікаў Еўтушэнка).

Рыгор Барадулін пісаў: «У паэзію Уладзімер Някляеў прыйшоў у самы час. Прынёс сьвежае дыханьне й вочы не задымленыя мэтадам сацыялістычнага рэалізму. Рамантык і рэаліст паядналіся ў адной асобе, у адной натуры». І іншым разам: «.Някляеў - гэта недзе, думаю, і малады Караткевіч, і малады Ясенін. У Някляеве спалучана ўсё найлепшае. Вядома, параўнанне заўсёды небяспечнае, але Валодзю можна параўнаць таксама і з нашымі класікамі, калі тыя яшчэ былі маладыя, арыгінальныя і непаўторныя. Яго можна параўнаць з тымі, хто ішоў у літаратуру нетрадыцыйным шляхам, ішоў буяна і свавольна. Някляеў - гэта шматгранная асоба.»

Ён сапраўды ўваходзіў у літаратуру нетрадыцыйна. Пакуль ягоныя аднагодкі складалі вершы, пісалі першыя кнігі на філфаку Белдзяржуніверсітэта, ён «сканчаў універсітэты» ва Уладзівастоку, Нарыльску, Тайшэце. Ствараў біяграфію. Лёс.

У гэты час ён піша пераважна па-руску - так, у адным з ягоных сшыткаў на 96- ці старонках выключна вершы на рускай мове, напісаныя ў перыяд са жніўня 1966 г. па сакавік 1961-га. І першыя публікацыі на пачатку 1910-х - таксама па-руску. Але ў хуткім часе разам з расійскімі пачалі з’яўляцца публікацыі і беларускіх вершаў. Рыгор Барадулін згадваў, што памятае Някляева яшчэ маладым: «.Ён прыносіў мне свае першыя вершы, і хоць у нас троху розніца ва ўзросце, аднак, думаю, мы адразу спадабаліся адзін аднаму. [.] Ён жа пачынаў пісаць па-руску, але ў яго, як і ў Багдановіча, праявілася генетычная цяга да беларускага слова. Вось якраз па генетычнай праяве беларускасці Някляеў блізкі да Багдановіча».

Някляеў гэтак тлумачыў, чаму не змог, не стаў пісаць па-руску: «Этому есть очень простое объяснение: я не знаю русского языка так, чтобы писать на нём стихи. Потому что если рассматривать язык не только как коммуникативное средство, а как материал, как инструмент - да как угодно! - как единственную возможность вообще осмыслить всё, что происходит в этом мире и в тебе, иного способа мышления, чем через родной язык, нет... Чтобы сохранялись эмоция, энергетика, надо знать не эти пять-шесть сотен слов, которые мы используем с тобой во время разговора, а помнить все те слова, которые постигал в детстве. Это так называемый пассивный лексический запас - сто тысяч слов, которые есть в словаре! Поэтому когда пишешь на том языке, который, вроде бы, знаешь (а в моём случае - на русском), вдруг тупо упираешься в невозможность точно передать свои эмоции, ощущения, интонации - всё то, что и является искусством. В результате лезешь в словари. Но пока ищешь это слово, эмоция уходит».

Праўда, іншым разам усё ж прызнаў, што пісаць мог бы і па-руску, але перашкодай была метафізічная праблема: «Я дастаткова добра ведаю расейскую мову, каб напісаць па-расейску верш. Але прысьніць верш па-расейску я не магу».

Тым не менш першая кніга Някляева ледзьве не выйшла на рускай мове - яна ўжо была падрыхтаваная да друку ў маскоўскім выдавецтве «Молодая гвардия», што ўсіх здзівіла, «бо ў той час, каб выдаць кнігу, а тым больш першую, трэба было выстаяць у чарзе з дзясятак гадоў». Аўтарам прадмовы да кнігі быў Рыгор Бурадулін, які сведчыў: «Некалі я напісаў прадмову да ягонай першай кнігі. Кніга была па-руску - і я прарочыў рускаму, народжанаму ў Беларусі Паэту вялікую будучыню». Аднак «рускі, народжаы ў Беларусі Паэт», нечакана для ўсіх рукапіс забраў. «Там на мяне глядзелі, як на хворага, - прыгадваў ён. - Паэт Вадзім Кузняцоў, які працаваў у выдавецтве “Молодая гвардия” загадчыкам аддзела паэзіі і які пазней стаў маім перакладчыкам, наўпрост спытаў: “Ты ідыёт?..” Я адказаў, што я не ідыёт, а беларускі паэт, на што ён заўважыў, што гэта, мусібыць, адно і тое. Але сарказм ягоны мяне не пахіснуў, бо ўва мне сядзела адно: калі ўжо я беларускі паэт, дык першая кніга абавязкова павінна быць беларуская».

У гэты ж самы час у Мінску, у выдавецтве «Мастацкая літаратура» Някляеву паабяцалі выдаць яго беларускую кнігу. «Але вялікая будучыня - і тым самым маё прароцтва - не адмянілася [.], - пісаў Р. Барадулін. - Невялічкая рэчка Крэўлянка, на берагах якой прайшло маленства Паэта, перамагла ў ім магутную Волгу, на беразе якой нарадзіўся ягоны бацька. Гэта, як і ўсё ў Някляеве, амаль неверагодна, але здараюцца ў свеце, дзякуй Богу, дзіўныя, неверагодныя рэчы.

Мы займелі ў айчыннай літаратуры выключнага творцу».

Сам жа Някляеў распавядаў пра той свой незвычайны па мерках і сённяшняга часу дэмарш: «У выбары я не вагаўся: першая кніга павінна быць беларускай. Бо пра карані, пра Крэва.

Прыехаў з Масквы ў Менск падпісваць дамову, а мне паказалі адмоўную (так званую закрытую) рэцэнзію. На чатырох аркушах. Зваротная старонка апошняга ар куша была ў плямінах ад сала, са слядамі нажа - і пахла цыбуляй. Нейкія людзі ў выдавецтве пілі, закусвалі, пасцяліўшы на рэдакцыйным стале газету, пад якую падклалі, што пад руку патрапіла, каб стол не парэзаць.

Паэзія тады ўяўлялася мне храмам - і гэта было, як лаянка ў храме. Не сама рэцэнзія, якую, як пасля прызнаўся яе аўтар, яго змусілі напісаць, а тое, як абышліся з ёй, са мной і з самім храмам ягоныя служкі. Я быў гатовы ўзненавідзець усю беларускую літаратуру.»

«РЭЦЭНЗІЯ

на рукапіс зборніка вершаў “КРЫЛО” Уладзіміра НЯКЛЯЕВА

Знаёмства з рукапісам зборніка “Крыло” пакідае дваістае ўражанне. З аднаго боку, перад намі несумненна здольны чалавек, якому хочацца сказаць сваё слова ў паэзіі. Адчуваецца пэўнае тэхнічнае ўмельства, спроба разнастаіць тэматыку і рытміку сваіх твораў. З другога боку, зусім відавочная залежнасць ад гатовых узораў, карацей кажучы - літаратуршчына. Там, дзе аўтар у аснову твораў бярэ жыццёвыя ўражанні, атрымліваецца пераканаўча і запамінальна:

Ой, гуляла сцюжа ў полі

Ой гуляла.

Вечарэла. Цётка Поля

Песні нам спявала.

.Дзе трава-мурог,

Там мой сокал лёг.

Што ж лятаў ты, сокал,

Ад мяне далёка?..

(“Успаміны”)

Хораша, шчыра, натуральна. Мы выразна бачым жанчыну, што і праз столькі гадоў балюча перажывае сваю адзіноту, бачым, як “дагараў агонь у печы, трапятаў на столі”. Разумеем мы і канцоўку, хоць і не зусім зграбную:

А за вокнамі зіма ды зіма,

А над комінам, бы птушка якая,

Адзінота крылы доўгія прастае (выпроствае?).

Урэшце, радок можна выправіць. Бянтэжыць іншае - навошта было аўтару ставіць сябе і сваю каханую ў вельмі двухсэнсоўную сітуацыю:

Твае рукі. Твае плечы. Песні цёткі Полі.

І не час мне было цябе абдымаць...

Спроба “асучасніць” верш “свабодным” выяўленнем паводзін закаханых аказалася няўдалай, хадульнай. Балансіраванне на разнапланавых рэчах можа прыводзіць да пошласці, што і атрымалася. Тое ж самае можна сказаць і пра верш “Жартоўнае”:

Прыбягае ў лес Алеся

Па суботах да мяне.

Мы настроіліся на лірычны лад, на жартаўлівую нечаканаць (загаловак інтрыгуе!), і раптам - літаральна ў наступных радках! - чытаем такое:

Кажа - слухай, ведай - кажа,

Што за домам, што за лесам

Баюць людзі, піша прэса

Аб табе, як аб прапажы.

Мы сядаем піць чаі.

Вочы ў вочы, слова ў слова,

І цячэ наша размова,

Нібы лесам ручаі.

Бесталковая па сэнсе...

Я кажу: кідай размову..

Што далей было ў тым лесе,

Нам вядома, больш нікому.

Жарт, мякка кажучы, тапорны, нягледзячы на ўсю шматзначнасць апошніх радкоў, “бесталковы па сэнсе”.

Зрывамі з прастаты ў хадульнасць пярэсціць пераважная большасць вершаў:

Шкадую мураша,

Расплюшчанага ботам.

Пад косамі траву

І дрэва пад пілою

Шкадую — аж раву

Звярынаю тугою.

(“Мне б мець душу, як сталь”)

Гэта - пазёрства чысцейшай вады. Калі ў прыведзеным выпадку яго можна лічыць у нейкай меры міжвольным (зробім скідку на нявопытнасць, на няўменне валодаць словам), то ў вершы “Вадэвіль у двух актах” - яно свядомае. У “першым акце” аўтар шырокім жэстам запрашае заходзіць да сябе ўсіх людзей - шчаслівых і самотных - разам разважыць радасць і бяду, бо сам чалавек ён шчыры. “верш скляпаў (і гэта без іроніі!). Неблагі. Не горшы з усіх маіх вершаў”.

У “другім акце” мы чытаем наступнае:

Стук у дзверы.

- Хто вы?

- Незнаёмы.

- Што вам трэба?

- Увогуле нічога.

- Ну тады ідзіце сабе з богам.

- Як жа так. Някляеў вы?

- Някляеў.

- Ведаеце хто я?

- Не ўяўляю.

- Я чытач, я верш у вас знайшоў.

Ці не зарана станавіцца ў позу мэтра, якому няма адбою ад чытачоў? Пачуццё меры і густу аўтару трэба развіваць і развіваць, каб не пісаць так:

Так вусны адрываюцца ад вуснаў.

Так цела адрываецца ад цела.

(“Позні лістапад”)

Альбо:

...адзін аднаго

Не знайсці не маглі,

І цяпер,

Каб адзін аднаго не згубіць,

Мы крык-накрыж,

Крык-накрыж.

(“Крык-накрыж”)

Ці нават так:

Чаўнакі рук каханай

З трапяткімі пальцамі-вёсламі!

Я марыў пра славу,

Я марыў сваю Венеру

Высекчы з мармуру слоў,

Каб стыць і нямець перад цудам...

Я марыў знайсці тыя струны,

Што гучалі на арфе Арфея,

І знайсці тыя фарбы,

Якімі Мадонну ствараў Рафаэль.

Усё гэта - мёртвая кніжнасць, за якой не адчуваеш непасрэднага чалавечага хвалявання. І неяк няёмка становіцца, што пошукі паэтычнага слова аўтар уяўляе наступным чынам:

Мая матуля,

Я песню страціў.

Пайду шукаць, куды яна зляцела.

Пайду барамі ўздоўж Вяллі-ракі,

Пайду альшанікам уздоўж ракі Гярвяткі,

І буду птушак выпускаць з рукі,

І біць у ладкі,

І буду птушак выпускаць з рукі.

(“Збяры мяне ў дарогу, маці”)

Дзіўнай нечаканасцю здаецца паэтызацыя нібыта нацыянальных рыс беларусаў наступнае:

Пара дзяцюкоў

Табе такіх падкіне аплявонаў,

Што на чацвёрах папаўзеш дамоў.

(“Уступ да ненапісанай паэмы”)

З незразумелай настойлівасцю аўтар узнаўляе рэлігійныя звычкі:

На бібліі і на каране

Благаслаўляю нас дваіх.

(“Каханая, цудоўна жыць на свеце”)

І ўжо зусім несур’ёзна гучыць прысвячэнне верша “Іпадром” - “А. Каўбенаву, жакею. Ранеце, гнедай кабыле”.

А між іншым, пры жаданні аўтар можа быць без лішняга мудрагельства паэтычным, што сведчыць верш “Вытокі”, прысвечаны Коласу і Купалу:

Падобны на шэпт збажыны

І на плёскат азёрны імёны,

Якія паэтам сваім Беларусь даравала —

Колас.

Купала.

Запамінаецца верш пра асколак, якім бацька быў паранены ў гады вайны: яго

З-пад сэрца (бацькавага - С. Г.) дасталі

У сорак трэцім.

Я не браў

Ніколі той свінец у рукі,

Бо ведаю, што прапячэ

Ён мне далоні!

(“Я нарадзіўся ў сорак шостым”)

Добрыя штрыхі сустракаюцца ў вершах “Хтось затворам праклацаў”, “Штрыхі вайны”, “У самалёце”, “Засуха”, “Нядзеля з дзяўчынкай”, “Сола на саксафоне”, “Кевалач”, “Нафтавікі”. Гэтыя вершы сведчаць, што аўтар умее бачыць паэзію ў будзённых праявах жыцця. Але, па-першае, такіх твораў малавата, а па-другое, некаторыя з іх вымагаюць стылістычнай дапрацоўкі, таму аб выданні зборніка гаварыць яшчэ рана.

Уладзімір Някляеў - чалавек малады, у яго ўсё яшчэ наперадзе. І калі ён з большай патрабавальнасцю будзе ставіцца да слова, будзе браць у аснову сваіх твораў трапяткія праблемы сучаснасці, ён, несумненна, даможацца істотнейшых поспехаў.

Сцяпан Гаўрусёў

12.06.73 г.»

«Раптам атрымліваю адмоўную - так званую ўнутраную, выдавецкую - рэцэнзію. І мяне адусюль пачынаюць адпіхваць. “Ты лішні, лішні, чаго прыпёрся? Нас тут без цябе хапае”, - прыгадваў Някляеў. - Сьцяпан Гаўрусёў рэцэнзію напісаў, зямля яму пухам. Я любіў яго, энергетычна моцнага ў сваіх першых кнігах. Ягоны радок “Я вырас пад гарматнымі стваламі.” стаў нібы эпіграфам да ўсёй творчасьці пакаленьня, якое называлі “пакаленьнем, апаленым вайной”. Ды і ён, Гаўрусёў, да мяне, як старэйшы сябар ставіўся, а вось. Пасьля вінаваціўся: “Прабач, мне сказалі. А рэцэнзія, ты ж ведаеш, 25 рублёў.” Ен тады ўжо даволі моцна выпіваць пачаў.»

У выніку Някляеў зноў зазбіраўся ў Маскву.

ПАНЧАНКА. КІРСАНАЎ

«В 69-м году минувшего столетия издательство “Мастацкая літаратура”, в которое отослал я рукопись своей первой книги, очень удачно располагалось напротив входа в ресторан “Минск”. Года через три, когда рукопись помурыжили и зарубили, я решил уехать в Москву, где готовилась к изданию моя книга на русском языке - и никто её не рубил. Я учился в Москве в Литературном институте, меня брали на работу на Центральное телевидение, всё у меня там было хорошо.

В день отъезда пришёл я забрать рукопись белорусской книги, и Бородулин, встретив меня на узкой нейтральной полосе между издательством и рестораном, сказал, что, коль уж я навсегда уезжаю, так надо бы проститься по-человечески. Сам-то он тогда уже не пил, поэтому пришлось мне прощаться за двоих - и в результате не смог я осилить совсем недалёкий путь от ресторана к вокзалу, в иное будущее. Кабы судьба на руках в вагон занесла и на полку положила, уехал бы, да вот не судьба.

Пока приходил я в себя и осознавал произошедшее, Бородулин отдал мою рукопись на повторную рецензию, которая была написана прямо на титульном листе и оказалась короче пути к вокзалу: “Калі выдаваць першыя кнігі вершаў, дык такія”. И подпись: Пімен Панчанка, народны паэт Беларусі.

В те времена вернуть рукопись к жизни мог только тот, чей авторитет был выше авторитета рецензента, книгу зарубившего, а таким авторитетом обладали лишь народные поэты. Бородулин хотел отдать рукопись ещё и Аркадию Кулешову, но решили, что два народных поэта на одного ненародного рецензента будет чересчур. Тем более что к рецензенту я хорошо относился и его рецензия на отношения не повлияла. Разве только чуть, когда он признался, что ему сказали, какую написать рецензию. Мол, раз обретается Некляев в Москве, так пускай у москалей и издаётся».

Тут трэба забегчы наперад і сказаць, што яшчэ неаднойчы пасля Пімен Панчанка палічыў неабходным даць ацэнку паэтычнаму таленту Уладзіміра Някляева. Да прыкладу, напісаў у 1987-м: «Помніце, я заўсёды верыў і веру і ўсюды сцвярджаю, што Вы - адзіны па-сапраўднаму таленавіты, арыгінальны і патэнцыяльна вялікі паэт (з сярэдняга пакалення). У чым з любоўю і распісваюся».

Да таго ж трэба зрабіць удакладненне і назваць яшчэ адну прычыну, па якой Някляеў адмовіўся ад «рускай» кніжкі. Прычыну, якая, па яго словах, «может показаться опять же придурочной, однако она имела существенное значение. Задумчивое значение, я бы сказал»: «Ніяк і ні з кім, вядома ж, не раўняюся, але я меў уласны вопыт вершаванага пісьма па-руску, нават кніга ў Маскве павінна была выйсці. І яна выйшла б, каб сапраўды бліскучы рускі паэт і віртуозны знаўца мовы Сямён Кірсанаў, прачытаўшы рукапіс, не сказаў мне: “Всё это насколько хорошо, настолько не по-русски”. Я чакаў ад яго, паэта з эпохі Блока, Маякоўскага, Хлебнікава, любога прысуду, толькі не такога. Помню, што з нечаканкі нават пакрыўдзіўся і згадаў ягоную крэўную нацыянальную прыналежнасць: “У-у, а яшчэ рускай мове вучыць мяне будзе”. Толькі Кірсанаў на тое пляваў і, папіваючы каньячок з каўкай, як двойчы два давёў мне, што паэзія - гэта не граматыка і не сінтаксіс, і нават не лексіка. Ва ўсякім разе гэта не прамыя значэнні слоў, а тое, што адбываецца з імі ў іх спалучэннях і аддаленасцях. Гэта найперш інтанацыйны спосаб мыслення, менш ці больш метафарычны. “А ў цябе, - ён сказаў, - усё добра, толькі ўсе словы слоўнікавыя, інтанацыя не руская і спосаб мыслення не рускі. Не ведаю, якія, але не рускія”».

Такім чынам, дзякуючы Сямёну Кірсанаву і Рыгору Барадуліну дый пры дапамозе Пімена Панчанкі, а таксама невытлумачальнай метафізіцы, якая завецца лёсам, застаўся Някляеў у Беларусі і ў беларускай літаратуры.

«СКУЛЬ ТЫ ВЬІСКАЧЫЎ?»

Філосаф Валянцін Акудовіч значна пазней, ужо ў 1996 г., выказваў меркаванне, што Някляеў усё ж не зусім беларускі паэт, хоць і піша на беларускай, роднай яму, мове. «Порой мне кажется, - тлумачыў ён падчас гутаркі з Някляевым гэты свой выраз - «не зусім беларускі», - что контекст белорусской поэзии не принимает поэзию Владимира Некляева, он как бы вытесняет её из себя, выталкивает. Или, что, может быть, и более верно - наоборот, сама Ваша поэзия не совсем вписывается в этот контекст, как не в свой размер, она как бы ищет иного пространства. (“Не з тымі пайшоў і дарогай не той”.) Может быть, причина в том, что Вы как поэт были сформированы огромным пространством былого союзного поэтического государства и Ваша поэтика, вольно или невольно сориентированная на поэтическую “галактику” от Бреста до Курил, не находит себе места в одном локальном измерении? Или здесь что-то иное? А может, такой проблемы вообще нет, и это не Ваша проблема, а моя? Но тревожат слова:

Ты з тых,

Чый шлях - зваротны.

Да чужых

Святых

Ты рушыў са сваімі.

Где ваши святые?»

І Някляеў у адказ: «Никакой проблемы нет, личной моей проблемы. Все святые мои в Крево, в Сморгони - где ж им ещё быть? Язык материнского молока, язык снов и бабушкиных сказок - белорусский. Моё метафизическое сознание сформировано здесь, без подгонок вкладывается в матрицу местного быта. Может быть, Крево - не Беларусь?

И всё же проблема как будто есть. Не моя проблема, а связанная со мной, для меня придуманная. [.]

Пожалуй, Вы точны в ощущении вытеснения, выталкивания собственного моего текста из того, что Вы называете контекстом белорусской литературы. Но не контекст же производит это действо, не с чертовщиной ведь мы имеем дело. Всё гораздо проще: я изначально оказался словно пришлым, лишним, со стороны явившимся в родную литературу. Не в литературу даже, а в литературный театр, где не предполагалось моего участия, потому что пьеса была уже написана, роли распределены и начинались генеральные репетиции. Думаю, Василь Зуёнок не обидится, если я вспомню, как он высказал мне в простоте своей общее литературное мнение: “Скуль ты выскачыў раптам, як чорт з канапель, і што цяпер з табой рабіць: адкрываць ці закрыць адразу?” Шутейно, конечно, сказано было, но за шуточкой этой как что-то стояло, так и стоит - и я вовсе не имею в виду Василя Зуёнка, который с присутствием моим искренне смирился и теперь ему даже как бы рад».

Някляеў ад пачатку быў «свой сярод чужых і чужы сярод сваіх». Літаратуразнаўца Любоў Турбіна пісала напрыканцы 1990-х: «На поўны голас імя Уладзіміра Някляева загучала ў беларускай паэзіі пад сярэдзіну 70-х гадоў. На той час у самым росквіце творчых сіл было пакаленне “шасцідзясятнікаў”, якія даволі хутка прызналі ў маладым паэце свайго паплечніка», аднак у ліку тых «шасцідзясятнікаў», «якія даволі хутка прызналі» ў Някляеве «свайго паплечніка», Л. Турбіна назвала толькі аднаго - Рыгора Барадуліна. Між іншым, гэтая акалічнасць, відаць, і дала падставу напісаць цяпер ужо Барадуліну, што «Уладзімер Някляеў прыйшоў у літаратуру парыўна, але не надрыўна, з парогу адразу на кут, але без пакут. Яго адразу заўважылі й запаважалі».

КАРАТКЕВІЧ

Пазней Любоў Гарэлік, аналізуючы першую кнігу Някляева і падводзячы пэўныя вынікі, адзначала, што «без зазнайства і позы У. Някляеў абвясціў сябе вучнем Я. Купалы, Я. Коласа, А. Куляшова, М. Танка», але, «безумоўна, першая кніга У. Някляева вельмі няроўная ў мастацкіх адносінах. Сапраўды, ёсць і хлёсткія радкі, і пазёрства, і эскізнасць, расплывістасць вобразаў, і цьмяныя мясціны, якія завісаюць у паветры, але ва ўсім - у творчых удачах і праліках бачацца настойлівыя пошукі ўласнага стылю, памкненне захаваць чысціню і першароднасць мастацкага слова».

Калі казаць пра паэтычных папярэднікаў, якія нейкім чынам паўплывалі на літаратурны густ Някляева, дык ён сам называе некаторыя імёны: «В школе переписывал в тетради строки Лермонтова, Есенина, Блока [.]». А іншым разам казаў: «.не ўяўляю свайго жыцця без твораў А. Пушкіна, М. Лермантава, П. Элюара, Г. Апалінэра, Я. Купалы, М. Багдановіча. Вельмі люблю творчасць А. Куляшова, Я. Еўтушэнкі, Р. Барадуліна, П. Панчанкі, І. Шклярэўскага, Ю. Кузняцова. Са сваіх аднагодкаў - беларускіх паэтаў - больш за ўсіх цаню А. Разанава». Да таго ж называў яшчэ Д. Апдайка, Д. Стэйнбека, Д. Сэлінджэра, У. Фолкнэра, Э. Хемінгуэя. І ўспамінаў:

«Когда-то в школе меня спросили:

- Что такое поэзия?

Я не знал, как ответить. Но, подумав, сказал:

- Пушкин.

Класс рассмеялся.

Учительница переждала смех, наклонилась ко мне и добавила тихо:

- И Некрасов.

Она очень любила Некрасова».

Аднак наўрад ці Някрасаў (які пазней стаў персанажам даволі дзіўнага някляеўскага апавядання «Бары-бэры»), альбо нават Пушкін паўплывалі на станаўленне менавіта беларускага паэта Някляева так, як тыя, з кім звёў яго лёс у адным часе. Неяк ён прызнаўся, што больш за паэзію любіць толькі паэтаў, і адзін з самых любімых - Уладзімір Караткевіч, з якім яго пазнаёміў на пачатку 1970-х Рыгор Барадулін, таксама, дарэчы, адзін з найлюбімых. «Уладзімір Сямёнавіч шмат каму ўскалыхнуў душу - і мне таксама. Не скажу, што тое, што называецца беларускай сьвядомасьцю, цалкам у мяне ад яго, але ў нечым - і найперш у цікаўнасьці да беларускай гісторыі, увогуле да беларушчыны - так, - гаварыў Някляеў. - На мяне, на рускага па бацьку чалавека, паўплываў - як на беларуса - не адзін Караткевіч. Гэта яшчэ - Куляшоў і Панчанка (яны паспрыялі выхаду маёй першай кнігі), Танк, Барадулін, Стральцоў... У меншай ступені Быкаў. Канечне, ён чытаўся, ягоныя аповесьці захаплялі, кожная з іх ставалася падзеяй, але тагачасны Быкаў быў... як бы гэта сказаць. толькі часткова беларускі. А Караткевіч - увесь.

Вельмі істотна тое, што беларускасьць ягоная выглядала - і была - натуральнай. У гэтым не было нічога штучнага, ён не натужваўся, не стараўся быць беларусам. Проста быў. І калі ты задаваўся пытаньнем: “А якім павінен быць беларус?..” - дык глядзеў на Караткевіча і думаў: “Можа, менавіта такім?..”»

«Быў 73-ці год. Рыхтавалася да друку мая першая кніга, і я дамовіўся з адным паэтам, што прыйду да яго з пляшкай, каб пагаварыць пра праблемы, якія ўзніклі пры падрыхтоўцы рукапісу. Прыходжу гадзіны ў чатыры, а там ужо сабралася кампанія, прычым, з самай раніцы - гэта можна было зразумець па колькасці пустых пляшак. Была субота ці нядзеля - адным словам, выхадны дзень, паколькі на працу ніхто не спяшаўся. Хоць гэтыя людзі маглі не пайсці на працу і ў будзённы дзень - свята яны заўсёды насілі з сабой.

І вось, увайшоўшы, я ўбачыў, што дзверы ў ванны пакой адчынены, а ў ванне ляжыць Уладзімір Караткевіч. Праўда, ляжаў ён апрануты і сухі, трымаючы ў руках трубку ад душа і спрабуючы выклікаць «хуткую дапамогу»:

- “Хуткая”. “Хуткая”. Гэта “хуткая”? Я болей не магу з гэтымі п’янтосамі жыць! Забярыце мяне адсюль! Зратуйце.

Бачачы, што гаспадар кватэры таксама ўжо ніякі, і выпіць мне тут ні з кім не выпадае, кажу Караткевічу:

- Уладзімір Сямёнавіч, я - “хуткая дапамога”.

- А на табе крыж ёсць? - раптам пытае Караткевіч.

Крыжыка на мне не было.

- Няма на мне крыжа.

- Дык якая ж ты “хуткая дапамога”?

- Без крыжа, але “хуткая”. Ці ў вас ёсць хутчэйшая за “хуткую”?..

“Хутчэйшай” не было. Урэшце пераканаў яго неяк, мы абняліся і выйшлі на вуліцу. Сеўшы ў таксоўку, Караткевіч сказаў:

- Паедзем дахаты!

Аднак недзе пасярэдзіне дарогі перадумаў:

- Не. А чаго дахаты? Паедзем да мяне на лецішча!

Я, шчыра кажучы, не ведаў - можа, лецішча ў Караткевіча недзе і ёсць, але дзе? Ні разу не чуў пра яго. Можа, думаю, недзе пад Оршай? Тым не менш згаджаюся:

- Паехалі.

А ў той час таксі каштавала не так, як цяпер - ездзіць можна было. У мяне ж з сабой было рублёў сорак, за гэтыя грошы можна было ажно да Вільні даехаць. Я толькі спытаў:

- Куды ехаць?

- На Магілёўскую шашу.

У тым баку знаходзіўся Дом творчасці “Каралішчавічы”. Едзем, а Уладзімір Сямёнавіч распавядае:

- Мы зараз прыедзем, у мяне там такое лецішча! Ты не ўяўляеш, якое лецішча! Не ведаеш, які там цуд! Нават не прысніш, як там прыўкрасна! А самае наўпрыкраснае там тое, што пад вокны гарою насыпаліся з дубоў залатыя жалуды!

Так тваю растак, думаю я, можа, жалуды і насыпаліся, але ж вясна! І асцярожна заўважаю:

- Пара ж года нібыта.

Ён у адказ:

- Дык яшчэ ў тым годзе насыпаліся. І такія жалуды, што мадзеюць і мадзеюць! Нічога з імі не робіцца.

Так мы даехалі да “Каралішчавічаў”. Разважаю: цяпер у Дом творчасці звернем, там вып’ем - і ўсё будзе добра, без жалудоў абыдземся. Але Караткевіч раптам кажа:

- Не, далей! Там налева! Бач мне, хітры знайшоўся!

Карацей кажучы, заехалі мы ў лес і пайшлі шукаць тое Караткевічава лецішча. Шукалі так: Уладзімір Сямёнавіч падыходзіў да якога-небудзь дрэва і казаў:

- Недзе тут. Чакай. Вось гэтая сасна, а за ёй.

Ну, а пасля вунь за тым клёнам. за тым касагорам. І ў чым заключаўся ўвесь фокус: ён не тое, што дурыў мяне - ён сапраўды шукаў сваё лецішча, якое стаіць сярод дубоў і пад вокнамі якога высяцца горы залатых жалудоў! Ён ужо ўвесь быў у гэтым толькі што прыдуманым ім сюжэце. Не вырываць жа Караткевіча з яго! Таму і хадзіў я ды гукаў:

- А можа, на гэты бок?.. Можа, на той?..

Пошукі лецішча працягваліся больш за гадзіну, пакуль таксіст, ходзячы за намі, не вытрымаў і не сказаў усё, што ён пра нас думае. Толькі тады павярнулі дадому.

- Нічога, іншым разам знойдзем, - супакоіў мяне Караткевіч.

Неаднойчы ўсе мы былі сведкамі такіх яго выдумак. І хоць разумелі, што Уладзімір Сямёнавіч зноў штосьці выдумляе, ніхто не працівіўся ягоным выдумкам. Гэта быў чалавек, які пастаянна тварыў - пісаць у такім стане ён не мог, таму й пачынаў нешта вынаходзіць, каб весялей жылося. Ёсць людзі, якія, выпіўшы, робяцца агрэсіўнымі ці проста спяць, ад Караткевіча ж дабрыня ішла хвалямі, адна за адной. Гэта быў фантан дабрыні, фантазіі. Такой дабрыні, што ты раптам разумеў, што для Караткевіча ты не абы хто, ты - дарагі для яго чалавек, і ён хоча падзяліцца з табой тым, што сам мае. Быць побач з ім, знаходзіцца ў яго аўры цягнула пастаянна. Гэта, можа, не надта адпаведнае слова - чалавекалюбівы, але Караткевіч быў менавіта чалавекалюбівым, гэта праўда».

Між іншым, у рамане Някляева «Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без» цытуюцца вершы некаторых паэтаў (Р. Барадуліна, А. Вярцінскага) і як бы адным-двума штрыхамі накіданы іх вобразы, але ўсё ж з найбольшай любоўю выпісаны вобраз Караткевіча. Ён нават (што у някляеўскай прозе рэдкасць) партрэтны:

«Павярнуўшыся, я блізка, твар у твар, убачыў дзецюка з русявымі, што хваляй спадалі на лоб, валасамі і з гэткімі ж мякка-насмешлівымі, як і голас, вачыма, якія, пры ўсёй мяккасці позірку, нечакана здзіўлялі, нават насцярожвалі тым, што былі рознакаляровыя: правае вока - шэра-зялёнае, а левае - светла-карычневае, арэхавае, якое глядзела да таго ж паўз цябе, нібы трохі косячы. [.]

- Ды што вы перапудзіліся! - прайшоўшы да стала, за якім сядзелі запалоханыя кансультанты, паставіў перад імі пляшку гарэлкі рознаколеравокі дзяцюк. - Гэта ж Палкоўнік! [.]