UNIVERSALA
METODO
LERNOLIBRO PRO IDO
– LA LINGUO INTERNACIONA –
Imprimita en la frua Ido revuo
«Internaciona Pioniro»
dum 1909 – 1910
Riskribita e modernigita da
Richard Stevenson
2002
Negrave korektigita da Hermann Philipps ye 2010
PDF-Dokumento kreita da André Ibaque ye 2013
UNIVERSALA
METODO
1909-1910-2013
Yaro di publikigo
1909 – 1910
Yaro di riskribita
2002
Riskribita e Modernigita
Richard Stevenson
Negrave korektigita
Hermann Philipps
Extraktita
http://www.ido.li/um/
Plubonigi e Edito por PDF-Dokumento
André Ibaque - 2013
https://sites.google.com/site/idobrazilia/
idobrazilia@bol.com.br
UNIVERSALA METODO
IDO-LERNOKURSO
Dum la frua yari di Ido, plura revui aparis. Un esis Internaciona Pioniro
(1909), redaktisto A. Haugg, München, Germania. Ta revuo «kredis helpar la
propagala agemeso publikante instruktiv artikli pri historio, evoluciono, e la
plufaciligo di la propagado pri mondala helpolinguo generala, e pri nia propra linguo,
la internaciona linguo di la delegaciono specale. Iton ante omno servas la Universala
Metodo, lernmetodo qua volas instruktar la detali di nia extreme instruktiva linguo.»
Kande me riproduktis ta Metodo, me astonesas ke la gramatiko ed espelado di la
1909-versiono di Ido bezonis tre poka chanji. Do pruvo ke la decidi di la Delegaciono
ya esis saja e justa, malgre desfortunoza alegaji.
La precipua chanji esas:
1. La uzado di des- vice mal- (por antonimi).
2. La uzado di ilua edc. vice sa quale pronomi posedala.
3. La uzado di la nombro non vice nov (por evitar la radiko nov-).
4. La uzado di tote vice tute.
5. La litero y nun esas konsonanto. Quale vokalo, l’espelado uzas i.
6. La uzado di ma vice sed.
7. La reguli di acento tonika subisis certena chanji.
Por facar ta Universala Metodo uzebla hodie e do furnisar kurso por nuna lernanti,
me efektigabas la chanji deskriptita supre, ma tamen, l’aranjo originala e la diversa
exempli restas netushita.
Komprenende, ta kurso ne esas apta por absoluta komencanto, nam on bezonas kelka
savo di nia linguo por komprenar la lecioni. Tamen, la Universala Metodo montras ed
explikas diversa punti di espelado, gramatiko ed uzado quin lernanto forsan konsideras
desfacila o neklara.
Proximigante en 2007 la centyaro di l’origino di nia linguo, esas instruktiva deskovrar
la forteso di la gramatiko e l’apteso di la bazala vortaro.
Pro sua flexebla alfabeto, Ido esas tote apta por irga temo e per irga moyeno di
komunikado.
Konsiderante ke olim on uzis plumo e papero, nuntempe nia linguo esas egale uzebla
per elektronala moyeno. Nova vorti pri diversa temi adiras yarope, ankore Ido povas
produktar universala e rikonocebla versiono. Ta procedo devas durar.
LINGUO QUA STAGNAS, MORTAS!
KONSILI A LA STUDIANTI
(Utila vorti, unesme expresita da la Ido-pioniro L. de Beaufront en 1924).
• Evitez hasto. Konsiderez tre atencose mem la maxim mikra detali. La Linguo
Internaciona devas esar extrema facile, e fakte Ido esas tala; ma ca facileso
divenas danjero por la ne-atencanti. Ma pro ke li ne sate atencas li montras lore,
e sentas ipse, ke li ne posedas bone la linguo.
• Pronuncez laute (se on povas) la vorti di la Exempli ed Exerci. Pozez atencante
l’acento tonika sur la konvenanta silabo per plufortigo di la voco.
• Skribez la traduki di l’exempli od exerci, quin on facos sen ula omiso.
• Pos ke vu facas tradukuri a vua linguo nacionala, esas grand avantajo
rikonstruktar l’original Ido-exempli od -exerci, t.e. per retrotraduko.
• Komparante la rikonstrukto kun la texto originala, on facile povas vidar la kulpi
facita e do emendar oli.
• Kande on renkontras nekonocata Ido-vorto, on bezonas bona dicionario. Tala
libro esas vere esenca se on deziras atingar rapida suceso.
[Nuntempe, on povas obtenar dicionarii en nacional lingui de diversa Ido-adresi quin
on trovas per l’interreto, Simile, de la sama fonto, certena dicionarii esas trovebla,
deskargebla ed imprimebla.]
INDEXO DI LA
LECIONI
Indexo
.........................
proxima pagino
Leciono 1
.........................
1
Leciono 2
.........................
7
Leciono 3
.........................
13
Leciono 4
.........................
22
Leciono 5
.........................
31
Leciono 6
.........................
38
Leciono 7
.........................
44
Leciono 8
.........................
50
Leciono 9
.........................
56
Leciono 10
.........................
62
Leciono 11
.........................
68
INDEXO
Aktuala Ido-vorti imprimesas per dika literi, prefixi e sufixi per kursiva literi.
a, ad – 18
ge- – 7
acentizo – 3
genro – 4
adjektivo – 5, 22, 60
helpanta verbo – 10
adverbo – 10, 24, 36, 49
ica, ico, ici – 16
ajo – 39
iero – 71
akuzativo – 8
ifar – 35
ala – 51
igar – 20, 25
alfabeto – 3, 67
ilo – 7
ano – 45
imperativo – 9
ante – 17
inda – 51
apud – 44
infinitivo di verbo – 5
aro – 46
infinitivo, uzado – 47
artikli – 4, 67
ino – 7
atra – 70
inter – 44
augmento – 15
interne – 49
avan – 33
irga – 54
bo- – 71
irgafoye – 54
ca, co, ci – 16
irgekande – 54
che – 44
irgube – 54
cirkum – 51
ismo – 70
cis – 68
isto – 13, 35
da – 25
ita, ito, iti – 16
de – 26
iva – 19
deklino – 5
izar – 34
demonstrativo – 16, 43
ka, kad – 27
derivita pronomo – 31
kam – 15
des- – 12
kande – 27
di – 25
ke – 6
dis- – 57
komparado – 30, 54
dop – 33
kondicionalo – 10
e, ed – 6
konjuncioni – 6, 34, 63, 69
ebla – 58
kontre – 62
ek – 37
kun – 33
ema – 57
liter-elimino – 22
en – 18
lore ... lore – 57
enda – 51
lua – 16
es- – 27
ma – 19
esk- – 64
malgre – 6
ex- – 35
maxim – 15
exter – 63
mi- – 71
extere – 49
min – 15
ey – 2, 35
minim – 15
mis- – 63
quaze – 54
nam – 27, 38
questionala pronomo – 9
ne – 12
questioni – 8
nek – 44
quo – 9
nerekta frazo – 22
reciproka verbi – 67
netransitiva verbi – 36
reflektiva pronomo – 8
nombri – 8
reflektiva, nevera – 50, 62
nur – 45
relativa pronomo – 9
o, od – 18
se – 12
od ... od – 56
segun – 6
optativo – 9
sen – 11
or – 38
sen- – 19
oza – 28
silabi – 4
parte ... parte – 57
sive – 44
participo dil pasivo – 49
sua – 16
participo – 32, 66
sub – 50
pasiva verbo – 24
substantivo – 4, 23, 30
pasivo, sintezala – 50
super – 56
per – 33
ta, to, ti – 16
personala pronomo – 5
tam – kam – 56
plu – 15
tamen – 19
po – 68
til – 62
por – 6
tra – 56
por ke – 11
trans – 68
pos – 17
transitiva verbi – 32
posedala pronomo ... 16
ulo – 7
pre – 57
ultre – 63
predikatala verbi – 54, 55
unparte ... altraparte – 57
prepoziciono – 5, 37
uro – 39
preter – 56
uyo – 70
pri – 10
vice – 56
pro – 10
vorti, kompozita – 53, 61, 62
proxim – 68
vortordino – 14
puntizo – 14
ya – 38
qua – 9
ye – 68
quankam – 18
quantesi kun de – 47
UNIVERSALA METODO
Universala Metodo esas okaziono por instruktar tam su ipsa kam lernanti en kursi. On povas
uzar ol quale lernmetodo o quale sistemala gramatiko. La tota materio esas partigita segun
yena maniero:
A = generala, gramatikala reguli; B = pronomo; C = verbo; D = adverbo;
E = prepozicioni; F = konjuncioni; G = afixi (pre- e sufixi).
1ma Leciono
A 1. Alfabeto e literi
L’alfabeto havas 26 simpla literi:
a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z,
pluse du digrami ch e sh, e du diftongi au ed eu.
Singla literi pronuncesas per adjunto di la vokalo e a la konsonanto. Do, a, be, ce, de, e, fe,
ge, he, edc.
Entote yena regulo valoras por pronuncar la literi: omna literi pronuncesas klare e sonoze;
precipue esas evitenda pronuncar kelki quale nazala soni, quale existas en diversa lingui.
Kande du sama literi esas l’un apud l’altra, li pronuncesas quale du singli.
Exemple: ekkurar = ek-kurar, dissendar = dis-sendar, neeleganta = ne-eleganta, alkaliizar
= alkali-izar.
A 2. Acentizo
Tri reguli:
1. Precipua regulo. On acentizas la prelasta silabo di neabrevita vorto.
2. La infinitivi -ar, -ir, -or havas acento ye la lasta silabo.
3. Poka vorti finas per du vokali, p.e. io, ia, ie, uo, ua, ue, ui edc.
a. Se unsilaba, acentez la prelasta vokalo.
b. Se polisilaba, ne acentez la i od u ma vice, la silabo qua preiras.
Exempli
Regulo 1:
konfuza, monako, monakeyo, neposibla, neposiblajo, quanta, longa, chanja, chanjema, paragrafo, vivo, detachmento, explozivo, shamo, shamoza, expertizo, exemplo, equatoro, pako.
Regulo 2:
konsiderar, okupor, perdir, balayar, trovesar, fraudar.
Regulo 3a:
Deo, dio, duo, pia, gluo.
Regulo 3b:
folio, lilio, mentio, Italia, akademio, melodio, linguo, portuo, revuo, precipue.
Por ke on havez helpo kun regulo 3b, esas utila pronuncar:
io = yo, ia = ya, ie = ye, ii = yi, uo = wo, ua = wa, ue = we.
Do ni havas folio = folyo, folii = folyi, Italia = Italya, linguo = lingwo, portuo
= portwo, revuo = revwo, vakua = vakwa, precipue = precipwe.
Notez: La nomo di la dii di la semano esas autonoma vorti, ne derivuri di dio.
Do sundio = sundio (sundyo), anke lundio, mardio, merkurdio, jovdio edc.
1
A 3. Separo di la silabi
La silabi di la vorti separesas talmaniere ke la separita silabo komencas per konso-
nanto. Omna vokalo nemediate dop altro introduktas nova silabo. Ma bl, br, dr,-
fl, fr, gl, gr, pl, pr, sk, skr, tr, e simila grupi restas segun posibleso kunligata.
Exempli
al-tra, ka-ta-lep-sio, trans-mu-tar, ren-ver-sar, pro-pri-e-ta-ro, sen-su-a-la, sa-tur-dio, mi
-nu-ci-o-za, pe-ri-o-do, gla-vi-e-ro, ka-ye-ru-yo, klo-a-ko, no-ta-ri-e-so, reu-ma-tis-mo-za,
ne-per-fek-ta, in-sul-tan-ta, ka-rak-te-ri-zi-va, kom-pen-so, kon-tin-gen-to, cha-gre-ni-gar,
kon-glo-me-ra-to, pen-si-o-nar, bom-bar-dar, de-part-men-to, dik-ta-to-ro, ex-pan-sar, kon-
flik-tar, kon-ster-no, ma-nu-skrip-to, mo-ske-o, per-spek-ti-vo, pro-to-plas-mo, pro-te-stan-
ta, pa-tri-mo-n-i-o, pa-ra-fra-zo, pro-ble-mo, kon-struk-tar, es-ka-dro-no, a-stro-lo-go, cir
-kum-fle-xo.
A 4. Genro
Ne existas ula gramatikala genro, nur naturala sexuo.
1. Vorti qui signifikas kozi, agi o simila objekti, havas la genro neutra.
2. Relate vorti qui signifikas individuo, sive homo sive animalo, on povas segun bezono
dicernar du genri, la maskula e la femina, konforme la naturala sexuo. Sufixi uzebla
esis -in- por femina ed -ul- por maskula.
3. Ma on povas abstenar montrar la sexuo di ta individuo; takaze la genro di ta nocioni
esas nedefinita relate gramatikala genro.
A 5. Artiklo
1. Existas tri definita artikli.
a. Unesme, maxim ofte on uzas la. Ol esas nevarianta e ne chanjas por singulara,
plurala, maskula, femina od neutra.
b. Duesme, se pluralo ne montresas per irga moyeno, on uzas le, p.e. le X e le Y, le
Borgia, le «Yes» es le «No».
c. Triesme, por uzar adjektivo sen substantivo por indikar qualeso, on uzas lo,
p.e. lo bona, lo vera, lo blanka. Anke on povas uzar lo quale pronomo qua
referas a la kontenajo di frazo, ma ne kozo, p.e. Prenez ica pomo, me volas lo.
(Lo referas a «prenez», ne «pomo»
2. Nedefinita artiklo ne existas en Ido. On kredas ke la vorto ipsa suficas. Tamen on
povas uzar un se la quanteso esas importanta.
A 6. Substantivo
1. Omna substantivo havas en singularo la finalo o.
En pluralo la finalo esas i.
2. Ido havas teorie nur un kazo qua montras specala finalo nome la nominativo; nam
l’akuzativo, la rekta komplemento di la verbo, bezonas generale nula altra finalo.
3. Or plura altra lingui dicernas 4 kazi di la deklino rispektive adminime savas dicernar;
ni citas la genitivo qua karakterizesas per prepozo di la prepoziciono di. La dativo
montresas per la prepoziciono ad (od a).
2
Do yen la tota deklino di substantivo:
Singularo
Pluralo
Nominativo
patro
la patro
patri
la patri
Genitivo
di patro
di la patro
di patri
di la patri
Dativo
a patro
a la patro
a patri
a la patri
Akuzativo
patro
la patro
patri
patri
A 7. Adjektivo
1. Omna adjektivo havas la finalo a.
2. Ol ne varias, p.e. di bona amiko, a la verda arbori.
3. Pro ke la pozeso di la adjektivo esas variebla che diversa lingui, Ido kustume pozas kurta
adjektivi avan la substantivo ma longa adjektivi dope, p.e. povra puero; puero
inteligenta. Tamen ta regulo ne esas rigoroza postulo.
B 1. Personala pronomo
La vorto persono esas takaze termino por nomizar la kazo di la verbo. Do ni havas:
1ma persono di singularo: me
di pluralo: ni
2ma persono di singularo: vu o tu
di pluralo: vi
3ma persono di singularo: me
di pluralo: li
Tre utila pronomo esas lu qua on povas uzar vice il od el, specale se la genro esas nekonocata o sensignifika.
On uzas tu tre rare e nur en konverso kun familiara personi. La kazi di pronomi esas la sama
kam substantivi, t.e. per prepozicioni di ed ad (o a).
C 1. Verbo
Infinitivo
Existas tri finali, por prezento, pasinta, e futuro.
Finalo di la prezento: ar
Finalo di la pasinta:
ir
Finalo di la futuro:
or
Simpla tempi
Itere ni uzas la sama vokali por tempo.
Finalo di la prezento: as
Finalo di la pasinta: is
Finalo di la futuro:
os
La verbo esas nechanjebla relate omna tri personi di la singularo e pluralo,
p.e. me lernas, vu lernis, el lernos, ni lernas, vi lernis, li lernos.
E. Prepozicioni
a. La prepozicioni havas la dependanta objekto dop su e senecepte kun nominativo.
b. Omna prepozicioni (ecepte ye) havas tote preciza, fixa signifiko.
c. Ma on povas kelkafoye selektar inter la prepozicioni qui esas uzenda; nam kelki de
li esas parenta. Do l’un prepoziciono povas segun cirkonstanci substitucar l’altra; la
senco di la frazo esas ya modifikata ma kelkafoye preske neperceptebla.
d. Omna prepozicioni povas uzesar anke en frazi kun figurala senco se la logiko permisas
ito.
3
Ni nun montras la uzado di diversa prepozicioni.
E 1. segun – referas
1. irga kozo o persono qua justigas ulu tale agar o procedar, respektive trakteso.
Exempli
o Segun bezono uzar.
o Segun opiniono di la ortodoxi.
o Tarifo segun la cirkonstanci.
o Segun la statuti.
o Konocar segun deskripto.
o Segun anciena superstico.
o Agar segun la proverbo.
o Sucesar segun deziro.
o Punisar segun merito.
o Frizar segun la anciena modo.
o Segun l’enunco di la kuracisto.
2. la sinso di lineo o rektajo di irga kozo o loko.
Exempli
o Sendar segun (per) la rekta marvoyo.
o La domi segun la trancheo.
o Promenar segun la bordo di la lago.
E 2. malgre – esas ulagrade la kontreajo di «segun» e referas ofte ulo qua esas
konvenanta o kapabla interdiktar. Se «segun» alegas positiva argumento o suceso,
«malgre» alegas negativa.
Exempli
o Posedar perfekta saneso malgre granda evo.
o Malgre la granda risko konstruktar nova domi.
E 3. por – ligas nociono qua esas konvenanta, oportuna, anke nur relatanta ad altro, kun
ita nociono (ad, di, pri, pro, ye).
Exempli
o Laborar por (pro) l’infanti.
o Skribar por la discipuli.
o Pledar por abstenismo.
o Voyajar por la komerco.
o Konvenar por (ad) il.
o Regretar por (pro) el.
o Suplikar o pregar Deo por (pri) helpo.
o Luktar por (pri), pro) nia linguo.
o Esforcar por (pri) l’evoluciono.
o Surogato por (di) kafeo.
o Tarifo por (di) letri.
o Afrankpreco por postkarti.
o Havar intereso por (pri, pro, ye) papilioni.
o Yuro por (ad, di) omno.
o voyo por (di, ad) glitveturi.
o Salario por (di) un monato.
o Motivo por la ago.
4
o Desprizo por (ad, pri) afero.
o Komitato por enduktar paco.
o Danjero por (ad) la sano.
o Utila por (ad) lernanti.
o Oportuna pr (ad) komencanti.
o Severa por (ad, pri) servisti.
o Bona por (ad) soldati.
o Mikra por (ad) la granda moneti.
o Tro serioza por (ad) la filii.
o Indiferanta por (ad) rejo.
F. Konjuncioni di la chefa e dependanta frazi
F 1. ed (e) – kunligas singla vorti e frazi, prefere samspeca e samvaloranta.
Exempli
o Il preferis la granda e la mola oranji (t.e. la sama oranji qui esas granda e same mola).
o El savas la Franca, Germana, Angla e linguo inter-naciona.
o La puerulo amas, quale ludilo, kavali e soldati, e la puerino bersili e pupi.
F 2. ke – introduktas dependanta frazo qua esas simpla kompenso por ula vorto, ne
expresita en la chefa frazo, prefere por la rekta komplemento.
Exempli
o La patro opinionas ke me esas en la lerneyo, ed en la pregeyo. (Quon il opinionas? Ita
objekto expresesas per la frazo kun «ke»).
o La fakto pruvas ke li esas justa. Il simulas ke la dolori esas akra.
G. Vortifado per afixi (prefixi e sufixi)
Omna afixo modifikas ed altrigas la senco o signifiko di la radiko, ma nur en ita relato qua
expresesas per la respektiva afixo.
G 1. -ino – karakterizas la femina sexuo, sive pri homi sive pri animali.
-ulo – egale karakterizas la maskula sexuo
Notez ke Ido traktas la nomi di vivanti quale sengenra. Nur se necesa on uzas la afixi
supre. Tre poka vorti en Ido havas diferanta maskula e femina formo, p.e. patro(maskula)
e matro (femina).
Exempli
– De kato ni havas katino o katulo, hundo donas hundino o hundulo.
Kustume la sexuala afixi ne ofte esas bezonata.
G 2. ge- – uzesas por expresar la du sexui (maskula e femina) en un vorto.
Exempli
– gefrati = fratulo + fratino, gespozi = spozulo + spozino.
Ma: patro + matro = genitori.
G 3. -ilo – Kande on adjuntas -ilo a verbala radiko, la nova vorto signifikas la
instrumento od utensilo per qua on facas ito quon la verbo expresas; on uzas -ilo nur
relate konkreta kozi.
Exempli
absorbilo, apogilo, balayilo, barilo, brosilo, cinematografilo, cizilo, drashilo, envelopilo,
falchilo, filtrilo, flugilo, fosilo, frotilo, funelilo, hakilo, hektografilo, izolilo, klefilo, klozilo,
5
komutilo, kobrilo, ligilo, limilo, lokilo, maskilo, mezurilo, prezervilo, pumpilo, rabotilo,
razilo, reflektilo, remilo, remediilo, rezonilo, riglilo, segilo, separilo, shirmilo, shovelilo, siflilo,
siglilo, sketilo, skrapilo, skultilo, sondilo, stampilo, stimulilo, stopilo, suflilo, tegilo, telefonilo,
telegrafilo, tenilo, texilo, tondilo, transformilo, trikotilo, turnilo, vekigilo, ventolilo, vishilo.
[Notez: Certena generala instrumenti anke havas partikulara exempli: konseque shirmili anke
havas parapluvo o parasolo. Ultre, pro moderna teknologio, ni ofte havas nova instrumenti.]
Exerco 1
1. Il kredas ke il aquiros multa adepti por nia linguo.
2. Ni riproduktas la texto por la lernanti.
3. La matro esperas ke la supo esas segun gusto di la kuzino.
4. Segun l’afirmo di la siorino L., la vizito di la gefianci ne esos agreabla a la genitori di
la siorulo M.
5. Malgre la bela vetero el ne promenis.
6. Vi judikis la viro segun la profesiono; ni judikis il segun la savo o povo.
7. Vu vidos la lago alonge la tota extenso.
8. Segun deziro e demando di la princino la homi facas la provo.
9. La fratulo donas a me sukro por la kafeo, e la fratino blanka pano.
10. La linguo esas a ni moyeno por la skopo.
11. La bovino kuris segun la rivero.
12. Ibe esas la hakilo; me adportas ol a vu.
13. La spozino remarkis ke la infanti promenis alonge la foresto.
14. La jurnali raportas ke, segun kompreno di la advokato N., il ganos la proceso, e ke la
publika opiniono kondamnas la cinika konduto di la vulgara postulo di la plendanto.
6
2ma Leciono
A 8. Questionala frazo
Omna questionala frazo, sive chefa frazo, sive dependanta frazo, introduktas
a. per questionala pronomo, o
b. per la questionala partiklo, kad (ka)
Exempli
o Ka vu voluntas vidar ka la servistino klozis la fenestri?
o Ka vu savas ka (ke) letri advenis? (Kelkafoye on povas substitucar ka per ke.)
A 9. Afirmivo e negivo
Korespondante a questiono la izolita afirmivo esas Yes! , la izolita negivo esas No! La negivo
kunligita kun vorto en frao esas ne, e pozesas avan la negenda vorto.
Exempli
o Ka vu esas pronta komencar? Yes!
o Ka la vetero esas belas? No!
o Kad il vizitis la onklino? No, il ne vizitis, ma vizitos el.
o La amiko salutis la siorulo ma ne la siorino.
o Ka vu povas montrar a me la justa voyo? Me regretas, no; me ne rezidas hike.
A 10. Akuzativo (La rekta komplemento)
Generale l’akuzativo pozesas dop la subjekto di la frazo, e ne havas specala finalo. Ma on
povas karakterizar ol per adjuntar la litero n por igar la frazo segun cirkonstanci plu klara.
Absolute oportas adjuntar la finalo n se l’akuzativo esas avan la subjekto di la frazo; ita kazon on nomizas inversigo. On pozas l’akuzativo avan la subjekto nur se ito esas absolute necesa
o por efektigar aparta efekto.
Exempli
o Il kompris ta instrumento quan vu volis.
o Quan vu deziras, la hundo o la kavalo?
o Nur la hundon me bezonas, sioro.
o La blua koloron me selektis, ne la verda.
o Ho, quante bela panoraman ni havas hike!
A 11. Nombri
Kardinala
Ti esas:
• zero = 0
• dek-e-un = 11
• un = 1
• dek-e-du = 12
• du = 2
• dek-e-tri = 13
• tri = 3
• quar = 4
• dek-e-quar = 14, edc.
• kin = 5
• duadek = 20
• sis = 6
• triadek = 30, edc.
• sep = 7
• cent = 100
• ok = 8
• duacent = 200, edc.
• non = 9
• dek = 10
• mil = 1,000
• milion = 1,000,000
• miliard = 1,000,000,000
• bilion = milion milion (1,000,000,000,000)
7
Exempli
o Triacent duadek-e-quar = 324
o sep milion okacent sisadek-e-tri mil duacent-e-non = 7,863,209
Kun granda nombri quala la lasta exemplo, on povas enuncar la sucendanta cifri: sep-ok-
sis-tri-du-zero-non.
Ordinala
Obtenesas soldante a la kardinala nombri la sufixo -esm- e la desinenci a, o, e segun besono.
Exempli
o Unesma (1ma) persono
o La centesmo (100mo)
o Il venis duesme
B 2. Reflektiva pronomo
Por la 1ma o 2ma persono, on uzas la sama pronomo (do: me, ni, vu, tu, vi) dum ke por la
3ma persono on havas specala formo, nome su. Ol recevas nultempe la finalo di l’akuzativo
e pozesas generale dop la verbo, ma anke avan ita.
Exempli
o Me exkuzos me pri la eroro.
o Vu mariajis vu a la damzelo N.
o El dedikas su ad edukar infanti.
o Il vidis su en la spegulo.
o Folo flatas zu ipsa.
o La soldati su defensis brave.
B 3. Questionala pronomo Noto: La sama reguli, qui valoras por la questional pronomo,
valoras anke por l’altra originala pronomi.
1. quo uzesas se la questiono relatas ne ja determinata objekto o tota frazo, do la formo
kun o ne dependas de ula individuo o kozo ed esas substantiva nociono.
2. qua relatas irga objekto (individuo o kozo); on uzas la formo kun a quale substantiva
od adjektiva nociono, do «qua» povas formacar la pluralo «qui» ed anke recevas la
finalo «n», do formacas quan e quin, ma nur se la pronomo remplasas la substantivo.
Exempli
o Quon vu vidas? (on ne savas qua esas la videbla objekti, ka personi, animali o kozi.)
o Quan vu vidas? (on ja antee savas ka la videbla objekti esas personi, animali o kozi.)
o Quo (qua) efektigas la bruiso? (Quo montras ke la questionanto ne savas la kauzo dum
ke qua montras ke on savas la kauzo, ma ne la specal individuo respektive kozo.)
o Quan vu salutis? (Certe on salutos nur determinita objekto, do qua e ne quo.)
o Quon la patro dicis? Il dicis ne permisor ito. (La respondo esas frazo, do quo.)
o Quo esas plu agreabla a vu, hike vartar en la varmego chambro, o departar ankore ante
la fino? (La respondo esas tota frazo, do quo.)
o Qua esas plu konvenanta a vu, la verda o la blua tuko? (Qua, pro ke la questiono
relatas determinita objekto, la koloro.)
o Qua vinon vu komendis? Champanio, sioro? Qua qualesin internaciona linguo devas
posedar?
8
B 4. Relativa pronomo
Por ta valoras la sama formi e regulo quale por la questionala pronomi.
Exempli
o A yuna homi qui esas sana, e tamen mendikas, on ne donas almono.
o La libri quin vu kompris, ne esas justa.
o Me kredas ke la dicaji quin la profesoro hiere facis, esis miskomprenata quon me
extreme regretas.
o La vetero esas kolda, e forta vento suflas quo ofte eventas en nia regiono.
C 3. Imperativo ed optativo
La finalo esas -ez por singularo e pluralo.
Kande on uzas l’imperativa formo kun pronomo o substantivo, generale l’imperativo divenas
optativo. Ma l’imperativo ed optativo diferas plu per la eventual acentizo kam per la formo.
Anke, la finalo -ez indikas la volativo; takaze la verbo expresas intenco odeziro o skopo vizata.
Exempli
o Marchez! La mastro volas ito.
o Do komencez, siorino! Me pregas vu.
o La viro parolez nun; silencez la virini!
o Ne klamez tante laute! La patro dormas.
o Helpez! Helpez! Me dronas.
o Kande oldulo parolas, la yuni askoltez!
o Me deziras ke vu venez a mea domo por vidar mea nov automobilo.
C 4. Kondicionalo di la prezento
La finalo esas us; on uzas la kondicionalo se on intencas ideo qua ne esas fakto, ma nur
eventuale posibla o nur supozo, dependanta de ula evento.
Exempli
o Se vu sendus telegramo, la matro certe terorus.
o La hundo mordus se lu povas atingar vu.
o Me ne dezirus a vu tala kontrulo.
C 5. Helpanta verbo
Quale helpanta verbo servas la verbo esar; ma ol esas anke originala verbo.
D. Adverbo
L’originala adverbi ne havas specala finalo. La derivita adverbi havas la finalo -e. On uzas
l’adverbo en Ido plu ofte kam en mult altra nacionala lingui, nam on remplasas ofte ed
oportune ula expresuro kun prepoziciono. Adverbo trovesas apud verbo, adjektivo od altra
adverbo ma nultempe nemediate apud substantivo.
Exempli
o La puero lernas diligente (verbo).
o Homo, tote adulta, shamez plorar pro tala desfortuno (adjektivo)!
o Damzelo, irez maxim rapide posible (adverbo)!
D 1. Adverbo derivita de la adjektivo
Precipue on ofte bezonas sequanta adverbi:
absolute, bone, certe, cetere, deslaute, diverse, eventuale, extreme, facile, fixe, freque, infalible,
interne, konfidence, laute, lore, nove, parole, partikulare, posible, precipue, probable, proxime,
recente, reciproke, respektive, sat(e), sole, solidare, spontane, strikte, vane, vere, volunte.
E 4. pro – montras la motivo o kauzo di l’ago o stando. precipue netransitiva e reflektiva
verbi postulas tre ofte la prepoziciono «pro» (o kelkatempe «por» o «pri»).
9
Exempli
o Despitar pro (pri) nevalida pasporto.
o Petular pro (pri) fortuno. Refujar pro pavoro.
o Gratular oficisto pro (pri) promociono.
o Ardorar pro amo.
o Punisar pro furto.
o Dankar pro (por) afabla letro.
o Perisar pro tempesto.
o Preske mortar pro doloro.
o Gratitudo pro (por) honoro.
o Respekto pro vertuo.
o Agreabla pro l’oportuna tempo.
o Afabla pro la komerco.
E 5. pri – esas la prepoziciono qua relatas opiniono, judiko, koncerno e simila objekti
(kelkatempe on anke povas uzar «pro» o «di»).
Exempli
o Joyar pri (pro) informo.
o Sincera pri la povo.
o pavorar pri (pro) malico.
o Instrukto pri (di) matematiko.
o Diskursar pri temo.
o Literaturo pri (di) alkoholismo.
o Responsar pri ilua agi.
o Superstico pri departar dum venerdio.
o Decidar pri acepto.
o Statistiko pri klubi.
o Konferar pri stando.
o Renunco pri la yuro.
o Informar pri departo.
o Pretendo pri la kapitalo.
o Ridar pri (pro) deshabileso.
o Nociono pri plezuro.
o Indignar pri (pro) hezito.
o Raportanto pri (di) desfortuno.
o Konsulto pri maladeso.
o Sekreto pri (di) deveno.
o Sorgar pri (pro) konduto.
o Timo pri posibla danjero.
o Indiferenta pri religio.
o Profesoro pri (di) arto.
o Fiero pri (pro) lua edukeso.
E 6. sen – signifikas nehavo od absenteso; sen esas la kontreajo di kun.
Exempli
o Marchar sen hezito.
o Parolar sen kadenco.
o Enirar sen formalaji.
o Recevar sen testo.
o Esar sen infanti.
o Personi sen konoco pri lingui stranjera.
o Standar bone e sen akuta dolori.
o Mutoni sen pastoro.
F 3. Infinitivo
Provizore on memorez nur yena regulo: La nura infinitivo sen prepoziciono remplasas
dependanta frazo kun la konjunciono ke; la chefa e dependanta frazo havas la sama subjekto
e la dependanta frazo remplasas generale la rekta komplemento di la verbo en la chefa frazo.
Exempli
o La matro opinionas audar pazi. (Quon el opinionas? Ke el audas.)
o Il pensas montrir a vu la dokumento (ke il montris).
o El esperas vidor morge la kuzino (ke el vidos).
o Il dicas ke il precize memoras pendir ibe ilua mantelo (ke il pendis).
Ma maxim ofte l’infinitivo havas avane ta prepoziciono qua maxim klare montras la relato
inter la korespondanta frazo e la infinitivo. La maxim frequa prepoziciono apud l’infinitov
esas por ed expresas ula intenco o skopo; respektive la ideo expresita da infinitivo kun por esas
kauzo o motivo o skopo di ula vorto di la korespondanta frazo.
Exempli
o La chefo donacis a la kontoristo duacent marki por abolisar la momentala ditreso di
ita.
o La pekunio ne suficas (por) komprar la du kavali.
o La fotografisto livos morge nia vilajo por habitar ilua domo en la urbo.
o La buchisto prenis bastono por punisar la despia puero.
o La ponto esas sat solida por durar kinacent yari.
o La ekonomo serchas moyeno por koaktar la servisto konfesar la ago.
F 4. por ke
Same ke l’infinitivo anke la konjunciono ke juntesas kun diversa prepozicioni, e la sama
reguli valoras hike kam por l’infinitivo kun prepoziciono. La maxim frequa junteso esas anke
hike por ke. Ol expresas la sama ideo kam «por kun infinitivo» ed uzesas vice ita:
1. se la subjekto di la chefa frazo e di la dependanta frazo esas diversa.
2. se por ke facas la frazo plu klara e komprenebla.
Por ke postulas preske sempre la finalo -ez di la verbo.
Exempli
o La dramatisto donas a me la letro por donar ol a vu ke vu lektez ol.
o La ambasadisto injeniis ta pretexto por ke vu havez konvenanta respondo se la
direktisto questionas vu pri ta eventi.
o Moyeno ne existas por eskapar la morto por ke on povez eterne vivar.
o Prestez ad il duacent kinadek floreni por ke il povez pagar la debo, e por impedar ke
il facus eventuale dessaja agi!
o Ne hezitez por ne falior l’oportuna momento!
( Ma on dicas plu bone: Ne hezitez por ke vu ne faliez l’oportuna momento (por)
konfiskar la instrumento!)
F 5. se – introduktas dependanta frazo qua kontenas kondiciono, supozo, presupozo o
similo.
Exemplo
o Se vu dicas la vera kauzo, on ne kredas ol; se vu mentius, on akuzus vu pro ke vu dicis
la neverajo.
G 4. des- – uzesas por transformar la nociono di la originala vorto ad olua
kontreajo; la nova vorto esas kontrasto a la originala vorto, ne nur negita. On
uzas ol preske nur en familiara vorti, e plue oportas konsiderar ke la nacionala
lingui posedas ofte aparta vorto kun altra radiko vice nia simpla vortifuro.
Apta aparta vorti on trovas en rektanguloza kramponi [...]
Exempli
Radiko –
a. Verbo: desaparar, desbendikar, desengajar, desfaldar, desfrostar, deshonorar,
desinfektar, desjoyar, desklefagar, deskolektar [dispersar], deskompostar, deskonkordar,
deskovrar, deskreskar [diminutar], deskrochar, deslaudar [blamar], deslevar [basigar,
abasar, sinkar], desligar, desmuntar, desordinar, despendar, desplezar, desprosperar,
desqualifikar, dessiglar, dessparar, dessalizar, dessolvar.
b. Adjektivo: desbona [mala], deschasta, desdensa, desegoista [jeneroza], desfacila,
desfiera, desgaya, desglata, desgranda [mikra], desgrosa [tenua], deshabila, deshonesta,
deskara, desklara, deskontenta, deslarja [streta], deslauta, deslibera, deslonga [kurta],
desmulta [poka], desnobla, desnova [anciena], despia, desprofunda, despura, desquieta,
desrapida [lenta], desricha [povra], dessaja, dessimpla [komplex], dessobra, dessovaja,
dessuperba, destranquila, desutila, desvarma [kolda], desvasta, desyuna [olda],
desyusta.
c. Substantivo (rare): desavantajo, desfortuno, deskurajo, desneto, desvigoro.
G 5. ne- – Da la prefixo ne- la nociono esas negata. On konsiderez ke ta vortifuro esas
speco de nova nociono dum ke la negativo ne aparte avan vorto indikas nur ke la nociono
simple negesas, ma pro to la radiko ne altrigesas relate signifiko e senco.
Dum ke la negivo ne nur esas unesma grado di negar, la prefixo ne- plufortigante la nego altrigas la senco di la radiko en speco de simpla kontreajo, e fine la prefixo des-ne nur esas
plufortiganta nego, ma rekta radikala kontrasto, do nuligo di l’originala senco.
Exerco
1. Il salutis ne afable ma tamen ne neafable dum ke il regardis me tre desafable.
2. Ne bendikar l’infanti esas eventuale exkuzebla, mem morala. Nebendikar (to esas
dezirar poke mala prospero e suceso) esas nemorala ma tamen eventuale exkuzebla
dum ke desbendikar sua propra infanti esas absolute neexkuzebla e nepardonebla. To
esas simple desmorala.
12
3ma Leciono
A 12. Puntizo
La puntizala signi esas:
1. punto → . ←
2. komo → , ←
3. puntokomo → ; ←
4. questionala signo → ? ←
5. klamala signo → ! ←
6. duopla punto → : ←
7. juntostreko o streketo → - ←
8. streko → – ←
9. parentezi → ( ) ←
10. kramponi → [ ] ←
11. embracili → { } ←
Generale on uzas la puntizala signo same quale en la nacionala lingui. Preciza detaloza reguli
ne povas ofresar kun nur mikra expliko. Tamen, ni povas donar certena konsilo pri la uzado
di la komo:
a. Komo separas samvaloranta vorti, rekte stacanta l’un apud l’altro.
Exemplo: Elefanto, leono, tigro e pantero esas animali di la varmega zono.
b. Komo separas samvaloranta frazi anke se ed uzesas por adjuntar l’un frazo a l’altra.
Exemplo: Ucelo flugas, fisho natas, e heliko reptas.
(Tamen, quankam komo separas diversa kozi, ol ne esas esenca avan la ed di la lasta
kozo.)
c. Komo separas dependanta frazo de la chefa frazo se ne ja ula vorto montras la
komenco o fino di la dependanta frazo.
Exempli:
o Ni deziras a vu ke vu esez fortunoza en vua voyajo, e ke vu balde revenez sana.
o La servisto ne savas ka la gasto ja advenis.
d. Plu granda adpozajo stacas inter du komi.
Exemplo: La pala e sengrasa, yuna puerino, jacante sur lito e klozinte la okuli,
semblas mortinta.
A 13. Frazokonstrukto e frazordino
La sequanta chefa principi valoras por amba:
1. On konstruktez e rangizez tale la frazi ke unalatere la ideo, expresita en e de la frazi,
povas komprenesar maxim facile, klare e rapide posible, e ke altralatere la parolado
esas fluanta e belsona, e pluse ke la diversa idei adjuntas logikale, l’un ad altro!
2. Rekomendesas generale uzar yena frazokonstrukto respektive vortordino:
subjekto, verbo, personal objekto, kozal objekto. Tamen, notez:
a. La verbo esas kelkatempe kompozita kun helpoverbo (ofte esar).
b. Adverbi o reflektiva pronomi qui apartenas a la verbo, pozesas rekte avan o
dop la verbo.
c. Prepozicionala expresuri esas ofte ye la komenco o fino di la frazo, o rekte
apud la verbo se ta expresuri substitucas adverbo.
3. On pozas certena vorti quin on volas aparte acentizar, tre ofte ye la komenco di la
frazo – videz A 10 Akuzativo e la gramatikala reguli.
4. On evitez segun posibleso tro longa periodi!
5. Nacionala kustumi povas konsideresar nur kun la restrikto ke li ne ofensas la logiko.
13
Exempli
o La direktisto koncesis ad abstenisti aparta rabato.
o Veturisto ofris lua vehilo a la virino, tre fatigita per la penigiva marcho.
o En la pasinta yaro la uceli revenis tre frue de lia voyajo a sudo.
o Pos adveno avan la longa tunelo di la St. Gotardo, me marchas pede dum kelka hori
tra tre romantika enireyo.
o Me pozis la valiso sub la benko sur qua me sidis, e tre joyis trovir tante bona sidilo de
ube me nun povis juar la bela peizajo.
o Absolute oportas ke artificala linguo korespondas la logikala legi pro ke ta legi esas la
maxim certe posible internaciona quo esas la rezulto de la asidua, internaciona kambio
de idei en omna maniero e formo. Iton ed ultre ankore kelk altra kondicionin ni devas
postular anke de Esperanto.
A 14. Augmento
o La komparativo formacesas per prepozo di plu, respektive la negativa min, e
o la superlativo per maxim, respektive per minim.
o La komparilo esas sempre kam.
o La sequanta prepoziciono esas de od ek.
Exempli
o «A» posedas duamil franki, «B» kinamil, «C» dekamil.
Do «B» esas plu richa kam «A»,
e «C» esis la maxim richa de li,
dum «B» esas min richa kam «C»,
ed «A» la minim richa de li.
o La naturo ofte havas plu granda merito pri risanesko di maladeso kam la kuracisto.
o La nordala staciono esas min fora kam la sudala; la maxim proxima esas la centrala
staciono.
o Qua koloro standas a la siorino plu bone, griza o bruna? (On ne dicez maxim ke nur
du objekti komparesas!)
o Qua esas la maxim solida di ta drapi quin vu montris? Generale la maxim chera esas la
maxim bona, sioro; ma de ta drapi me preferus ca; nam ol havas la maxim forta texuro.
Entote on uzas l’augmento nur takaze ke augmento o komparativo fakte prizentesas. Or
kelkafoye on povas opinionar ke la objekto mankus quan la augmento relatas. Ma ta objekto
esas eventuale expresata ne aparte, respektive tote supresata, p.e. «Uzez la maxim granda
prudenteso kande il intencus inquestar vu pri ta afero!» (La objekto quan la superlativo
relatas, esas supresata; la tota frazo esus «Uzez la maxim granda prudenteso quan vu povas
uzar». Ultre «Ilua frato esas ja plu olda viro.» (On kompletigez: kam on eventuale opinionas.)
Cetere on konsiderez ke multa nocioni, specale adjektivi o verbi, esas neutrala relate interna
quanteso ed intenseso kande li esas sole staranta, respektive kande li esas regardata quale
nedependanta, primitiva nociono; tala nociono divenas plu vivanta nur en frazo, e nur la
frazo kompletigas e fixigas la quanteso ed intenseso. Pro to ne esas paradoxa se on dicas ke
la augmento povas esar ulagrade diminuto di la primitiva senco en la positivo.
Exempli
Olda: Quo esas olda? Kad objekto esas olda kande ol evas de dek, sisadek, cent yari? La nociono olda dependas absolute de la okjekto a qua on atribuas ita qualeso. Hundo esas certe
olda kande lu evas dek yari, dum ke homo di ta evo esas ankore tre yuna.
14
Varma: Ka la temperaturo esas kande ol havas sis o dek-e-sis gradi de varmeso? La
nociono varma dependas de diversa cirkonstanci: sive la sezono esas printempo, somero,
autuno o vintro, sive ni esas en Suedia, Germania od Italia. Pro to on povas dicar: La
temperaturo esas plu varma hodie (e tamen ol havas nur 3 gradi de varmeso, ya eventuale 3
gradi de koldeso. Kompreneble on povas expresar supera ideo anke per frazo: La temperaturo
esas min kolda hodie.)
B 5. Demonstrativo
Generale on bezonas nur ita (ito, iti), ofte kurtigita a ta, to, ti. Li povas relatar tam proxima kam plu fora objekto, e korespondas a la relativa pronomo. Ma kande oportas ke on acentez
specale e plu strikte nociono per la demonstrativo, o kande du objekti komparesas, on
montras la plu proxima (kompletigez: kam l’altra) per la duesma formo di la demonstrativo,
nome per ica, (ico, ici) od ca, co, ci (t.e. ica = ita hike).
Exempli
o Ta medikamento ne povas nocar.
o Ita domi quin vu dextre vidas apartenas ad il.
o Ita rapieri plezas a me ne tam bone kam ici.
o Ito quon la maxim multa homi deziras, esas sano e mono: nam ica (nome mono) valoras
nur poko sen ita (nome saneso).
La formo ito korespondas a quo, ne qua, pro la sama motivo. Cetere se on expresas l’ideo
di la relativa frazo per questiono, on questionas: «Quon (ne quan) la homi deziras?»
[Kustume on uzas ta o ca ecepte se la demonstrativo sequas konsonanto.]
B 6. Posedala pronomo
1ma persono di la singularo: mea
di la pluralo: nia
2ma persono di la singularo: vua, tua
di la pluralo: via
3ma persono di la singularo: lua
di la pluralo: lia (por omna genri)
o maskula ilua
di la pluralo: ilia
femina: elua
di la pluralo: elia
neutra: olua
di la pluralo: olia
La reflektiva posedala pronomo esas sua por singularo e pluralo di omna tri genri.
Komprenende ol referas nur la 3ma persono.
On nur –
a. povas uzar sua kande la posedala pronomo relatas la subjekto di la sama frazo.
b. devas uzar sua respektive oportas uzar sua vice lua o lia se miskompreno povas divenar kande on uzas nur la ordinara posedivo di la 3ma persono.
Kande omna supera pronomi uzesas quale substantivo (to esas: sola, sen substantivo), on ne
bezonas preiranta artiklo definita, quale on ofte trovas che Franca.
Exempli
o Me prestas a vu mea libri, donez a me vua!
o Mea frato kun lua amiko e lua (di’l amiko) infanti esas en la gardeno.
o Mea frato kun lua amiko e sua (di mea frato) infanti.
o Vua avino amas la nepoti di mea avino plu multe kam sua.
o La instruktisto dicis a la patro ke il punisas sua (di l’instrukto) infanti, ne lua (di la
patro).
15
C 6. Reflektiva verbi
Ta verbi di qua l’ago relatas la propra subjekto, nomizesas reflektiva verbi. Le plu frequa esas:
o Abandonar su a pasiono
o lavar su per sponjo
o adosar su a muro
o levar su de lito
o akomodar su a la cirkonstanci
o liberigar su de adverso
o arogar a su ganar la pario
o montrar su mala
o babilar inter su pri la fatalo
o nocar su ipsa
o batar su la pektoro
o nomizar su equilibristo
o dedikar su a studiado
o nutrar su per rizo
o defensar su kontre enemiki
o obligar su facar ulo
o distingar su de l’altri
o organizar su por propagar
o envolvar su en elua mantelo
o permisar a su questiono
o exkuzar su pri mala ago
o precipitar su de la rokajo
o expozar su a danjero
o preparar su lernar
o gardar su revokar
o prizentar su a la direktisto
o flatar su ipsa
o prontigar su departar
o gratular su pro suceso
o proximigar su ad urbo
o insinuar su che sioro
o provisar su ye nutraji
o inklinar su devote
o restorar su per vino
o judikar su bela
o retenar su diskutar
o konfidar su a guidisto
o sentar su kulpoza
o konsakrar su ad entraprezo
o separar su de klubo
o konsolar su per la fakto
o sidigar su a stulo
o kushar su por domar
o venjar su pro insulto
o lasar su tushar
o vestizar su sorgeme
o laudar su pro audaceso
o vidar su en spegulo
D 2. Adverbo derivita de substantivo
Tala adverbi montras ne nur la manieri di agar, ma anke altra relati. Vice l’adverbo povas
formacesar prepozicionala expresuro; do ta adverbo, per un vorto, korespondas a prepoziciono
+ substantivo. Ta qualeson ni nomizas remplasajo di la prepoziciono.
Exempli
o Amase (en o ye amaso) venar
o ensemble (en o quale ensemblo) ludar
o exkluze (quale, kun) la poemi
o exemple (quale, ye) mencionar
o fine (ye) adportar
o force (per, kun) duktar
o geste (kun, ye) disputar
o inkluze (quale, kun, sub, ye) telegrami
o inkognite (sub, ye) voyajar
o interseque (kun, en, ye) departar
o itere (quale, kun, per) pregar
o komence (ye) dorlotar
o nokte (dum, en, ye la nokte) venis la furtanto
E 7. ante – relatas nur tempo od evento qua preiras altro.
Exempli
o Ante tri monati
o ante poka tempo
o ante la kongreso
o ante la fugo
16
o ante la levo di la suno
E 8. pos – relatas nur tempo od evento qua posiras altro.
Exempli
o Pos tri dii
o pos sat longa tempo
o pos dineo
o pos la morto
E 9. ad (o a avan konsonanto) – montras nur direkto (por).
Exempli
1. Lokale:
o departar a Francia
o sendar a norto
o acensar a monto
o kavalkar a chaso
o voyo a la teatro
o letri a stranjera lando
o ligar ad arboro
o irar a lago
2. Figurale:
o duktar a la skopo
o konvertar a la kristana kredo
o granda joyo a (por) me
o esar indulgema ad (por, kontre) servisto
o agrabla a (por) onklino
o pretendar a su la tota amaso
o puniso a (por) infamemo
o pensar a tristeso
o afeciono a (por) lua mastro
o edukilo a (por, di) mento ed anmo
E 10. en – quo esas interne di ulo.
Exempli
1. Lokale:
o docar en (ye) universitato
o raportar en (per) la sequonta numero
o adresi en jurnalo
o cirkular en (tra) l’urbo
o lojar en la vicinajo
o pluv-arko en estala firmamento
o en (sur) la ruro
o advenar en (che) hotelo
o celar en la domo
o vehar en (per, sur) veturo
o prenar en (per) manuo
17
o sonar en l’oreli
2. Tempale:
o parolar en (dum) la debato
o en (dum) voyaji en la exterlando
o expektar en (ye, pos) du semani
o en (dum) la krepuskala lumo
o la progreso en (dum) la lasta yaro
o en la fino di la yarcento
o jermifar en (dum) la monato aprilo
o furtar en (dum) la nokto (o furtar nokte)
o en (pos) momento (o momente)
3. Figurale:
o perfektigar su en (relate, pri) linguo
o en (kun, sub) plena prospero
o pensar en linguo patrala
o en (sub) la plena lumo di la publikeso
o la konvinkeso en (di) me
o redaktita en angla linguo
o joyar en su kordio
o habitar en (sub, kun) paco
o privata kontrato en (kun, sub) valida formo
o helpar ulu en (pri) ditreso
o kaptar en (per) sua propra paroli
o egalesar en (relate, pri, per) tota detali
o kanto en (de, ek) versi
o en quanta grado (quantagrade)
o en (sub) ita cirkonstanci
o esar en situeso
o kredar en (ad) ita doktrino
F 6. od (od o avan konsonanto) – juntas vorti o frazi quale ed. Dum ke ed juntas objekti qui apartenas l’un ad altro, od adjuntas objekti inter qui on povas selektar. (Videz anke F2 ed.)
Exempli
o Kad il preferas la granda o mola oranji?
o El savas certe la franca, (o) germana, (od) angla, (o) la lingua internaciona.
(Kun la konjunciono od el savas nur un ek la lingui, ma sen od el savas omna quar
lingui.) Ka vu vizitis la kuzo en Berlin, o (ka) vua kozo vizitos vu hike?
F 7. quankam (parenta: malgre ke) – introduktas dependanta frazo qua montras kauzo,
argumento o motivo en negativo sencom, do ne valoranta o suficanta por ula vorto en la
chefa frazo. (Komparez E 2. malgre.)
18
F 8. tamen (parenta: malgre) – havas la sama senco e signifiko kam quankam ma tamen ne
povas introduktar dependanta frazo. La konjunciono tamen ofte uzesas en la chefa frazo
quale korespondivo di quankam por plu forte acentizar la expresita ideo.
Exempli
o Quankam la butikisto havis sat grava motivo por ne komprar ta frukti, l’agento tamen
sucesis persuadar il ke il itere kompris li.
o La koquistino recevis reprochi de sua mastino quankam la gasti esis kontenta pri la
dineo.
o La mariajo di elua filiino esas granda joyo a la matro, e ca tamen ploris quankam el
savas ke sua filiino esas felica.
F 9. ma – montras speco de kontrajo o kontrasto ad ula ideo, ed esas poke parenta a tamen.
La konjunciono ma (sen altra konjunciono) ne povas introduktar dependanta frazo.
Exempli
o La kantisto recevis kinacent marki quale salario; ma il ne esas kontenta pro ta.
(Od en altra formo: Quankam la kantisto recevis kinacent marki quale salario, il
[tamen] ne esas kontenta pro ta, o:
La kantisto ne esas kontenta quankam il revecas ...)
o La kesto kontenas exploziva materio; ma la sendinto ne deklaris la kontenajo.
(Quankam la kesto kontenas ..., la sendinto ne deklaris ..., o: La sendinto ne deklaris
... quankam la kesto kontenas ...)
G 7. sen- – Prefixo qua indikas ke ula objekto o qualeso subisas manko o privaco. On povas
prepozar sen- nur avan substantivala radiko. Se sen- esas avan verbala radiko, la mediato esas la substantivo derivata de la verbo.
Dum ke ka prefixi ne- e des- altrigas ulgrade ed ulrelate la senco di la radiko en speco de
kontrajo o kontrasto, la prefixo sen- altrigas la senco sempre nur en la sola relato ke la objekto mankas quan la radiko expresas.
Exempli
Radiko
a. Substantivo: senalkohola, senbarba, sendefekta, sengenra, senhara, senhonora,
senkuraja, senmakula, sennuba, senpartia, senreligia, sensenca, sentare, senyura.
b. Verbo (mediato: substantivo): sencesa, sendomaja, senfantazia, senintenca, senkritika,
senkulpa, senpova, senpaga, senpena, senrepoza, sensuspekte, sentima, senvalora,
senviva, sensorga.
G 8. -iva – expresas ke on povas facar, o ke on esas kapabla facar to quon la radiko expresas.
Ta radiko nur esas verbala.
a. transitiva: absorbiva, afliktiva, atraktiva, deduktiva, defensiva, delektiva, distributiva,
exekutiva, exhaustiva, exoresiva, imaginativa, impresiva, impediva, incendiva,
infektiva, influiva, instruktiva, insultiva, izoliva, jeniva, kolektiva, konsoliva,
konstriktiva, konvinkiva, lokiva, moviva, negiva, nociva, nutriva, orniva, perceptiva,
persuadiva, perturbiva, produktiva, reflektiva, relativa, repulsiva, seduciva, sentiva,
subversiva, sufokiva, sugestiva.
b. Netransitiva: efektiva, exploziva, fermentiva, mortiva, peniva, perisiva, regresiva.
19
G 9. -igar – (Omna verbi formacita per -igar esas o divenas transitiva.)
1. Efektigar ke ulo esas to quon la radiko expresas.
Exempli
Radiko
a. Adjektivo: altrigar, beligar, blankigar, blindigar, certigar, densigar, ebriigar,
egaligar, espruvigar, faciligar, familiarigar, fanatigar, fekundigar, fixigar, fortigar,
glatigar, humidigar, inversigar, justigar, klarigar, kompletigar, konfuzigar,
korektigar, legitimigar, liberigar, necesigar, nudigar, nuligar, perfektigar,
precizigar, prontigar, publikigar, quitigar, realigar, sakrigar, sanigar, similigar,
simpligar, utiligar, vakuigar, vanigar. Anke: desdensigar, desfaciligar, deslarjigar,
desmoligar, destranquiligar, desvarmigar, desvastigar, desyunigar.
b. Substantivo: amasigar, arkigar, centrigar, cindrigar, dupigar, formuligar,
gastigar, grupigar, magnetigar, monopoligar, nuancigar, pakigar, partigar,
pecigar, sklavigar, spozigar, spozinigar (la sioro spozinigas), substantivigar,
sufixigar, sumigar. Anke: senmemorigar, senkernigar, senkorticigar, senmobligar,
senpiligar, senplumigar, sensheligar.
c. Netransitiva verbi (ta verbi divenas transitivo per -igar): angorigar, aparigar,
chagrenigar, demisigar, desperigar, despitigar, dolorigar, dronigar, durigar,
entuzmiasmigar, erorigar, faligar, faliigar, fermentigar, haltigar, hastigar,
hipnotigar, iracigar, kurajigar, lumigar, mortigar, narkotigar, nauzeigar, pacigar,
penigar, shamigar, starigar, vekigar, velkigar.
2. Se verbo esas radiko, -igar povas remplasar eventuale la nociono lasar en la senco
di efektigar. To eventas en omna ta verbi qui havas ja originala transitiva senco.
Takaze -igar relatas sempre altra objekto quan on incitas efektigar l’ideo expresita en
la radiko.
Exempli
La mastro queras bileto. Ma se il ne ipse volas querar la bileto, il querigas ol, t.e. il igas
servisto querar la bileto. Simile esas: decidigar, demisigar, facigar, fugigar, instruktigar,
jetigar, kustumigar, lernigar, lojigar, memorigar, pasigar, pasturigar, pendigar, portigar,
preparigar, prizentigar, promenigar, querigar, repozigar, sonigar, venigar, vokigar.
Ma on ne povas mixar du nocioni: -igar e lasar samtempe en un -igar.
Exemplo
o La gasto lojas en ula hotelo; nam me igis ke il lojas en la hotelo.
Ma la senco esas altra kande on dicas:
o Me lasis la servisto lojigar la gasto en la hotelo.
(La nocioni lasar ed igar esas du separata agi qui ne povas mixesar en un igar.)
20
Exerco 3
1. La onklino vekigis la nevo ante ok hori; ma ca ne levis su, quankam il bone savas ke
per ito il iracigos elu.
2. Ta voyo a la frontiero esas plu kurta e min penigiva kam ica.
3. Tamen la maxim multa homi sequas la dextra voyo, pro ke ol montras multe plu
interesiva peizajo kam la sinistra.
4. Vu povas vidar vu plu bone en la spegulo, se vu plu multe proximigas vu ad ol.
5. Nesanigiva kustumi, exemple fumar sigari o konsumar brandio, influas nocive la nervi,
ed esas ofte la kauzo di plu frua morto.
6. Vua infanti vizitis nia ante du monati e nia venos tri o quar semani en lua vakanco por
vizitis vua.
7. Ka vu intencas en ica somero restar en nia urbo, o ka vu preferas voyajar a la maro?
Quon vi plu volunte facas? Certe me multe plu volunte restas kun mea spozino en nia
urbo kam irar sen el a voyajo.
8. Pos multa exkuzi la voyajanto klozis la pordo di la chambro, en qua yuna siorino
momente lavis su. Ma la spozo di ta siorino ne esis kontenta pri to; sen hezito il querigis
policisto por notar la nomo di la voyajanto.
9. La sentima viro liberigis la senkulpa siorino de la manui di ta senshama kanalio.
10. Mea gefrati e lia nutristo akompanos vua blinda fratino en l’instituto por blindi, od a
nia pastoro
11. Sufokiva tuso atakis la nesano, quo plu multe exhaustis lua resistiveso kam lua gardisto
kredis.
12. Seduciva okaziono esas ofte la periso di sensorga, vertuoza homo. Ni povas konstatar
multa kazi, en qui homi expozis su a tala danjero, ed anke perisis en ol. La maxim bona
impediva moyeno por to esas sencesa, atraktiva laboro, peniganta la korpo e mento.
13. Me patrono deziras blua o griza laci; ti quin vu donis a me plu frue ne plezas ad il,
quankam li kustas tri centimi plue kam ica laci.
14. La leono precipitis su a mea kavalo; ma en ita momento me audis pafo, e la bestio rulis
en lua sango.
15. Se vu donacas a ni vua krayono, ni donos ica duadek plumi a vi quankam ici plu multe
valoras kam ita.
21
4ma Leciono
A 1. (Adjuntado)
La primitiva litero w konservesis nur en poka vorti: wato, westo, wiskio, wisto. Ol havas pronunco quale Angla w e similesas u. La litero w esas tre rara en altra lingui, en en Germana pronuncesas v.
Altre, ni trovas la sono di w, ma ne la aktuala litero
1. pos g en anguilo, guardo, guatar, guidar, sanguina;
2. pos q en quar [kwar], questiono, quankam, quanto;
3. kande u trovesas avan a, e, o od i en plurisilaba vorti.
La u ne recevas acentizo. Do, tenua [TENwa], manue [MANwe], linguo [LINGwo], revuo
[REVwo], portui [PORTwi].
A 15. General adjektivi
Exempli:
altra, cetera, ipsa, irga, kelka, multa, poka, nula, omna, plura, quala, quanta, sama, singla, tala,
anta, ula.D
L’adverbo relatanta altra o sama esas kam.
Exempli
o De altra homo kam vu me ne aceptas ta reprocho sen venjar me pro ta.
o Lua filio studias segun la sama metodo kam vu.
1. Ta general adjektivi formacas analoge la pronomo (komparez B 3, Noto 1), la formi
kun o od i kande li esas substantivigata. Do la formo kun o relatas nur ne ja determinata
objekto o tota frazo, nultempe determinata kozo od individuo.
2. Tala e quala, e same tanta e quanta esas korespondata vorti
Exempli
o Anke en tala kazi qualin vu momente rakontis, ta kuracisto ja ofte sanigis lua kuracati.
o Ne tante bruisez, infanti, nam la patro dormas.
o La letro di la frato kontenas kelko bona e vera; ma multo esas certe ne segun l’opioniono
di il ipsa.
o Singla fakto ne ja pruvas ke ta principo esas justa. Prenez tam multo kam vu volas!
A 16. Literelimino
Pro la belsoneso on povas eliminar
1. la d en ad, ed, od, kad precipue avan konsonanti;
2. la i en ita, iti, ica, ici precipue dop vokali;
3. la finalo a en l’artiklo e generale en omna adjektivi, prefere en la general adjektivi ed
en l’adjektivi kun sufixi ed avan vokali
4. la finalo u en ilu, elu, olu, onu, generale.
Ma on ne eliminez la literi se povus divenar miskompreno de to!
Exemplo
Quante la ago di mea vicineso plezas a vu? (On ne devas dicar l’ago pro konfundeso kun lago.)
A 17. Nerekta frazo (raportata parolado)
Sub nerekta frazo, on komprenas yeno: ula enunco o parolo quan ulu facis, komunikesas da
altru en dependanta frazo, ne en chefa frazo. On uzas en nerekta frazo la sama tempo e modo
quan la parolinto uzis dicante ol.
22
Exempli
o Il dicis ne savar quale on povos facar chanjo. (Rekta frazo: me ne savas quale on povos
facar chanjo.)
o La instruktisto dicis ke ni ludez kun vi (Il dicis: Ludez kun ili!)
o La kuzo opinionis ke ne esis posibla presavar l’adveno di la voyojisto. (La kuzo enuncis:
Ne esis posibla presavar.)
A 18. Derivo di la substantivo
De adjektivo: De ti, divenas segun cirkonstanci personala o kozala nocioni. La sama
substantivigita adjektivo povas signifikar eventuale individuo o nur nepersona, senviva
objekto. Nur la frazo montras qua nocionon on intencas. Cetere on havas kelk altra posibleso
por dicernar la persono de la kozo ed inverse. Ma la maxim multi havas ja definita senco, t.e.
la sequanta:
a. Personala substantivi: absento, adulto, adverso, avaro, bono, celibo, ciniko,
civito, demokrato, ebrio, egoisto, eklektiko, emerito, erotiko, fanatiko, fatuo, felico,
fianco, folo, forto, galanto, gurmando, hipokrito, indigeno, insolento, interno, intimo,
invalido, jaluzo, kanibalo, karo, katoliko, klasiko, klaudikanto, kleriko, koketo,
komiko, kompetento, kosmopolitano, kriplo, lunatiko, mediato, miopo, mistiko,
muto, naivo, nesano, nelibero, nericho, nesajo, neyuno, nigro, nobelo, nomado, novo,
orfano, ortodoxo, parento, patrioto, pesimisto, pio, potento, privato, profano, rebelo,
romantiko, sajo, sanguino, santo, sensualo, skeptiko, skolastiko, somnambulo, sovajo,
stoiko, strabo, stranjero, subalterno, surdo, suvereno, vandalo, vicino, vidvo, virgo,
virtuozo, yuno, yusto.
b. Kozala substantivi: bluo, dezerto, fosilo, infinito, integro, komplexo, konsonanto,
kontinuo, korelato, kurbo, liriko, mediato, orto, perspektivo, prezento, quadrato, rapido,
rekto, rondo, sengraso, singularo, sinonimo, skarlato, solo, superfluo, transverso,
uniformo, vakuo, varmo.
c. Animala substantivi: efemeri, femino, maskulo.
B 7. La nedefinita pronomo di la triesma persono en la singularo esas on (on = homo o
homi qui pro irga motivo ne nomesas plu precize).
Exempli
o On esperas ke il ganos le proceso.
o On interdiktis parolar pri ta disputDo.
B 1. ed A 4. (Adjuntajo)
Por povar dicernar eventuale la genro, on povas uzar vice la sengenra pronomo di la triesma
persono en pluralo li, la formi
• ili (maskula),
• eli (femina) o
• oli (neutra).
On povas uzar ta formi vice la simpla formo li se la frazo bezonas pluklarigeso per to,
ed oportas uzar li se povus divenar miskompreno kande on nur uzas l’ordinara formi.
23
Exempli
o On interdiktas ke siori e siorini samtempe vizitas la muzeo; ili povas vizitar ol mardie
e venerdie, ed eli merkurdie e saturdie.
o On vidas en l’agro viri e virini kun kavali. Semblas ke ili kontestas ad eli la yuro uzar
oli quale tiranimali. Ma segun mea opiniono eli esas justa; nam oli apartenas ad elia
mastro, ne ad ilia. Supozeble la disputo divenis de to ke elia mastro permisis ad ili uzar
oli, ma certe nur kande eli ja finis sua (elia) laboro.
A 4. e B 6. (Adjuntajo)
Tote same on povas indikar la genro di la objekto quan lua o lia relatas, do formacar segun
bezono: ilua, elua, olua, ilia, elia, olia.
Exempli
o Pro quo vu prenis elua sketili e ne vua? Redonez elua e prenez vua.
o Elua filio e la kuzino di vua mastrino intencas mariajar inter su. Elua evo esas triadek
yari, ed ilua duadek-e-du.
o Vu eroras sioro; nam la frato di la fiancino rakontis a me ke elua evo esas duadek-e-du
yari dum ke ilua esas ita evo quan vu atribuis ad el.
o Sioro R., siorino K. ed ilua (lia pozesas se la infanti di R. e K. esus menconata) infanti
esas mea heredanti. Ma pro ke elua infanto ja mortis, heredas anke ilua genitori.
C 7. Simpla tempi di la pasivo
Ti formacesas per la participio di la pasivo en prezento e la korespondanta formo (tempo)
di helpanta verbo.
Prezento: me esas laudata
Imperfekto:
vu esis laudata
Futuro:
il esos laudata
Kondicionalo:
el esus laudata
Imperativo ed Optativo:
esez laudata
Infinitivo di prezento:
esar laudata
Infinitivo di preterito:
esir laudata
Infinitivo di futuro:
esor laudata
D 3. Originala adverbi
Ti ne havas specala finalo.
Adverbi kun diversa senco (anke plurasenca): anke, ankore, apene, cirkum, extra, forsan,
mem, nur, preske, seque.
D 4. Tempala adverbi
1. Originala: ankore, apene, balde, hiere, ja, jus, kande, lor, morge, nun, ofte, olim, quik,
retro, sempre, seque, subite.
2. Derivita (videz D 1. de adjektivo): frue, future, prezente, tarde;
(videz D 2. de substantivo): matene, jorne, vespere, nokte, semane, monate, yare,
momente, komence, fine, printempe, somere, autune, vintre, sundie, mardie edc.
D 5. Lokala adverbi
1. Originala: hike, ibe, infre, retro, supre, ube.
2. Derivita (videz D 2. ): este, norde, sude, weste, dome, heme, rare, urbe, fine, komence.
24
E 11. di – havas yena senco: apartenar ad, propajo di.
Exempli
– Komenco di januaro
– formo di linguo
– stradi di (en, tra) urbo
– profito di (por, a) richi
– habitanti di (en) vilajo
– homi di (de) simila sociala situeso
– universitato di (en) nia urbo
– dialekto di Suabani
– chefurbo di Bavaria
– membri di societo
– profesoro di (pri) medicino
– paragrafo di (de, ek) lego
– la mezo di katedralo
– l’existo di ta animali
– rejo di (en) Persia
– kanti di (en) paco
– saporo di (de) la kastani
– fonto di la deskonkordo
– la semblo di bona puero
– standardo di klubo
– hemo di (por) amiko
– revuo di (da) sioro M.
Noto 3
1. Per la verbo esar on povas formacar frazi quale:
o Ta kastelo esas di mea avo, od
o ol esas proprajo di mea avo, od
o ol apartenas a mea avo.
2. Vice la genitivo di la personala pronomi on uzas plu bone la posedala pronomi, p.e.
o La domo di me (mea domo) stacas dextre.
o L’onklino di el (lua o elua onklino), mortis hiere.
o Vu trovos la vesti di ni (nia vesti) en l’armoro.
E 12. da – montras individuo od objekto (kozo, kauzo edc. qua igas, facas od efektigas ulo.
Pro to, on prefere trovas da en frazi kun pasiva senco.
Exempli
o profeto sendita da Deo
o kristiani persekutita da la Romani
o komto sequata da ilua servistaro
o poemi da ta poeto
o en la kombato da (de, di) la Angli
o la vizajo esas brunigita da la suno
o la kapo esas kovrita da (per) nigra chapelo
o la bruiso esas efektigata da veturi
25
Noto 5. Se dependanta frazo kun la partiklo ke substitucas da infinitivo, la originala subjekto
di ta frazo aceptas la prepoziciono da. La frazo recevas quaze pasiva senco kun verbo en
l’aktivo, por exemplo:
o La stranjero audis klamar lua nomo da telegramisto (il audis ke telegramisto klamas
lua nomo);
o Il ne lasas lua ofensar da libera parolo (il ne lasas ke libera parolo ofensas il);
o Il vidis durigar da la virino la marcho (il vidis ke la virino durigas la marcho).
G 9. (Adjuntajo) – igar:
Pro la sama kauzo, verbo kompozita per la sufixo igar, havas la objekto quan la
sufixo-verbo igar relatas, apud su kun la prepoziciono da. Nam omna verbo kun la sufixo igar substitucas dependata frazo.
Exempli
1. Beligar gardeno = igar ke gardeno esas (o divenas) bela.
2. Korektigar manuskripto = igar ke manuskripto esas korekta.
3. Amasigar oro = igar ke oro esas amaso.
4. Spozigar sioro = igar ke sioro esas spozo.
5. Desesperigar instruktiso = igar ke il desesperas.
6. Dormigar infanto = igar ke lu dormas.
Se l’originala verbo esas ja transitiva, e ne nur ita ma anke la sufixo-verbo igar havas
rekta komplemento (akuzativo), la rekta komplemento di la dependanta frazo restas anke
l’akuzativ-objekto di la chefa frazo (kun la kompozita verbo per igar) dum ke igarrecevas
olua rekta komplemento per la prepoziciono da.
Exempli
1. L’advokato savigis da la kliento la tempo = il igis ke la kliento savas la tempo.
2. Kelka laboristi suspektigis da la chefo la kasisto = li igis ke la chefo suspektas la kasisto.
Kelkafoye objekto mankas quan igar relatas. Se on nun partigas, l’un frazo en du, on devas
kompletigar la dependanta frazo per on quale subjekto.
Exempli
1. La oficisti pasis la barilo (do il ipsa pasis tra la barilo).
2. La oficisto pasigis la barilo = il igis ke irgu (on) pasis la barilo (do, ne il, ma altra homo
pasis la barilo).
3. La oficisto pasigis da la voyajanto la barilo = il igis ke la voyajanto pasis la barilo.
4. Il punisigis la furtinto = il igis ke on punisis la furtinto.
5. Il punisigis da l’oficistaro la furtinto = il igis ke l’oficistaro punisis la furtinto.
E 13. de – montras:
1. la departo, origino, deveno, derivo edc. tam lokale e tempale kam figurale.
Exempli
o dependar de propozi
o extraktar de l’europeana lingui
o rezultar de la kustumo
o separar su de la klubo
o distingar su en la suedana linguo
o havar profito de (per, ye) la uzufrukto
o abstenar de biro
o departar de la vidpunto
26
o de Berlin; de Anglia
o ekpulsar de lua domo
o mendikar de oficero
o lernar de (ek, per) la historio
o venar de la chaso
o querar de (ek) la kunveno
o falar de stulo
o salto de kavalo
o pendar de la plafono
o de quar semani esar malada
o de ta dio: heredar de Pavino
o la koloro desaparis de il
o dispensar de (ye, pri) ceremonio
o atakar de la dextra flanko
o esar kontento de (pri, pro, ye) irgu
2. la konteno, quanteso, plenigo o mezuro.
Exempli
o un horo de marcho
o glaso de aquo
o tri metri de rubando
o ponto longa de du kilometri
o barelo plena de vino
Notez:
1. On darfas juntar de ad altra prepozicioni: de-pos (duro di tempo); de-kande; de-longe;
de-lore; de-pose; de-nun; de-dop; de-sub, edc.
2. La prepozicioni da, da, de esas poke parenta; pro to on kelkafoye hezitas qua esas
uzenda. Ma on bezonas nur reflektar:
o di = proprajo (apartenas a)
o da = autoro (qua facas)
o de = deveno o quanto
Exempli
1. La linguo di (de, da) la Delegaciono (segun ke on konsideras la relato inter la linguo e
la Delegaciono, on povas selektar inter di, de o da).
2. Pos multa yari di (de) separeso li intervidis su.
3. Homi de (di altrigas nur tre poke la senco) ta sociala situeso ne bezonas facar tala
ceremonii.
o Ta portreti esas di me = oli esas mea proprajo.
o Ta portreti esas (venas) de me = me esas la modelo.
o Ta portreti esas da me = me facis oli.
27
F 10. nam – introduktas chefa frazo; ta kontenas l’argumento o motivizo di preiranta ideo.
Exempli
1. Ni ne povas vizitar el; nam el esas malada.
2. Omni livos nun ni; nam ni esas nun povra.
3. Me kredas ke sturmo balde venos; nam l’aero esas varmega e pezoza.
F 11. kande – introduktas dependanta frazo, e relatas nur tempala eventi.
(on povas plu ofte selektar inter l’uzo di kande e se segun ke on konsideras tempo o kondiciono.)
Exempli
1. Kande ni venis, li jus livis ia restoreyo.
2. Kande la uceli rivenas, la printempo esas proxima.
F 12. Kad (Ka) – introduktas dependanta frazo qua montras ke ulo esas dubitebla,
ke ulo esas questiono; on ne savas certe kad ulo eventis od eventos. Pro to ol servas por
introduktar dependanta questioni.
Exempli
o La prefekto volis pruvar kad lua suspekto esas justa.
o La raptisto certigis su kad il povos tote konfidar lua sekretajo a la viro.
o L’advokato ne savas ka lua kliento esas kontenta pro (pri) ta sumo.
Notez: La konjunciono ka plu ofte uzesas pos simila verbi od expresuri kam:
atencar, certar, certigar, dubitar, egala, examenar, explorar, konstatar, pruvar, questionar, restar,
sanar, savar, vidar.
G 10. -es- – esas sufixo montrar:
1. Qualeso o stando di ula objekto
La -es- esas la radiko di la verbo esar ed uzesas formacar la nekonkreta senco di
nociono p.e. quanta = quo quanto? , ma quanteso = ideo di quanto.
Simile:
– avara ed avareso
– bela e beleso
– blinda e blindeso
– malada e maladeso
– quala e qualeso
– utila ed utileso edc.
Do, la adjuntado di -es- chanjas adjektivo a substantivo qua signifikas abstraktita
qualeso.
2. Pasiv-abreviuro, kande soldita a verbo transitiva. On darfas adjuntar irga parto di la
verbo esar. Do:
– videsar = esar vidata
– trovesas = esas trovata
– kredesis = esis kredata, edc.
Fakte ta pasiv-abreviuro anke havas la senco: esar tala qual indikas la radiko, p.e.:
– utilesar = esar utila
– egalesar = esar egala a ...
– similesar = esar simila a ...
– profetesar = esar profeta o profeto
– hipokritesar = esar hipokrita o hipokrito.
G 11. -ey- – esas sufixo qua montras loko.
1. En qua kustumale exercesas ita agemeso quan la radiko expresas. Pro to la radiko
28
preske sempre esas –
a. Verbo
Exempli administreyo, balneyo, bivakeyo, bucheyo, depozeyo, drinkeyo,
embuskeyo, etapeyo, fabrikeyo, forjeyo, gardeyo, gimnastikeyo, halteyo,
imprimeyo, kampeyo, koqueyo, laboreyo, laveyo, lerneyo, litografeyo,
lojeyo, manjeyo, melkeyo, mueleyo, observeyo, paseyo, pastureyo, pregeyo,
promeneyo, rafineyo, redakteyo, refujeyo, restoreyo, resideyo, rosteyo,
senteyo, sepulteyo, sideyo, tualeteyo, vendeyo.
b. Substantivo (rare)
Exempli: agenteyo, doganeyo, oficeyo.
2. Loko
en
qua
personi,
animale
o
kozi
kustumale
esas.
Radiko nur substantivo.
Exempli
abateyo, abeleyo, ambasadeyo, armeyo, ceneyo, erikeyo, ermiteyo, fasaneyo,
feneyo, floreyo, formikeyo, fromajeyo, garbeyo, gasteyo, glacieyo, haneyo,
hundeyo, kaneyo, kanabeyo, kanceleyo, kolombeyo, konsuleyo, koreyo, lakteyo,
legateyo, lifareyo, linjeyo, mineyo, ministreyo, monakeyo, orfaneyo, osteyo,
ostreyo, prefekteyo, registreyo, rizeyo, sableyo, sekretarieyo, seleyo, tombeyo,
uceleyo, vespeyo, vesteyo, vetureyo, vildeyo, viteyo.
G 11. -oza – signifikas plena de, provizita ye, kontenanta ta substanco quan la radiko montras.
Radiko esas –
a. Substantivo:
Exempli
aeroza, ambicioza, anguloza, apatioza, aquoza, arboroza, argifoza, aromoza,
barboza, boskoza. brechoza. celuloza, chancoza, ciencoza, danjeroza,
delicioza, demonoza, dentoza, defektoza, desfortunoza, dornoza, fairoza,
famoza, fangoza, farinoza, feltoza, feroza, fibroza, figuroza, fishoza, flamoza,
flegmoza, flokoza, floroza, folioza, fortunoza, fruktoza, fuligoza, furoza,
gasoza, genioza, giboza, glorioza, gluoza, gracioza, gradoza, granoza,
grasoza, harmonioza, herpetoza, hornoza, impetuoza, intelektoza, ironioza,
kaloza, kapricioza, karitatoza, karnoza, kartilagoza, kavernoza, kemoza,
komfortoza, konciencoza, korpoza, kretoza, krispoza, kropoza, krustoza,
kuboza, kuproza, laktoza, lanoza, lanugoza, leproza, luxoza, makufoza,
malicoza, mamoza, marmoroza, marshoza, majestoza, melankolioza,
metaloza, metodoza, mieloza, misterioza, morvoza, mukoza, muskuloza,
nervoza, nuancoza, nuboza, oleoza, ombroza, ondoza, ozonoza, parfumoza,
pasionoza, pechoza, periodoza, pestoza, petroloza, pezoza, piloza, pintoza,
podogroza, poezioza, polvoza, pompoza, populoza, poroza, precoza,
pulpoza, pusoza, rabioza, radioza, reguloza, religioza, reumatismoza,
rezinoza, rigoroza, ritmoza, rokoza, rozoza, rustoza, rutinoza, sabloza,
saloza, sangoza, sentimentoza, seroza, silicoza, simetrioza, sinusoza,
skalioza, skistoza, skrofuloza, skrupuloza, slamoza, splitoza, spritoza,
steloza, stonoza, sturmoza, sukoza, sukroza, sulfuroza, sulkoza, sunoza,
supersticoza, talentoza, tinioza, trikinoza, truoza, ulceroza, varioloza,
veinoza, venenoza, ventroza, vermoza, vertebroza, vertuoza, vervoza,
vigoroza, viloza, vildoza, virasoza, volkanoza, voluminoza, voluptoza.
29
b. Verbo (mediate la substantivo)
Exempli
afecionoza, angoroza, audacoza, bonvoloza, ceremonioza, decoza, doloroza,
envidioza, favoroza, febroza, fervoroza, fumoza, furioza, gratudoza, hastoza,
hungroza, inflamoza, injenioza, iracoza, joyoza, judikoza, kalumnioza,
kompatoza, kriminoza, kulpoza, kurajoza, lumoza, meritoza, mizeroza,
moldoza, nebuloza, odoroza, ordinoza, pezoza, pluvoza, pudoroza,
respektoza, ruzoza, saporoza, shamoza, silencoza, simpatioza, tendencoza,
tumultoza, valoroza, violentoza, vivoza, zeloza.
Exerco 4
1. Kande nia kuzino venis adheme, el quik trovis la klefili quin el opinionas perdita.
Joyigita da tra trovo, el recevas sua plu frua gayeso; pro to el ludis ario da la famoza
kompozisto Mendelssohn.
2. En la sama tempo (samtempe) la ja extreme fatigita e hungroza detachmento esis
atakata de omna quar lateri da grandnombra trupi di sang-vida sovaji. Ici esis jorne
en ul embuskadeyo, e kande la maxim multi de nia brava soldati dormis sensorge,
la sovaji cirkondis silencoze ti. La konfuzeso di la detachmentani, kredanta su en
perfekta certeso, esis tre granda. Preske omna soldati esis mortigata, e nur kelke poka
de li povas eskapar (ad) tormentoza morto; nam ta sovaji kustumis ne quik mortigar
li kaptiti ma uzar lia korpi quale skopoplako por exercar sua habileso e certeso pri (di,
ad) la manuago di divers armi.
3. La barbisto iris por vidar kad il ne trovas ula radiko, apta por (ad) acelerar la risanigo
di la febroza vundito.
4. Tote egala ka to esas avantajoza o quon me konsilis a vu; vu esez avertata da (pro, per)
vua antea desprospero itere esar implikata en tala aferi!
5. Hiere siori e siorini acensis la videyoza monto B. Ili (la siori) sequis la rekta acenseyo
dum ke eli (la siorini) kun (sur) muli prenis (sequis) la voyo ordinara, ma multe plu
longa kam ita. Tamen eli advenis a la somito plu frue kam ili quankam eli devas
decensar de oli (la muli) preske 600 metri sub la suprajo.
6. En la halteyo vu vidos viri e virini qui prizentas (ofras) su por guidar vu. Ili postulas
de on kin franki, ed eli nur tri franki. Tamen me konsilas engajar nur ili; nam ili havas
plu granda konoci pri (di, ad) la interesiva monumenti dil urbo kam eli.
7. Sen esir remarkata da la policani la raptisti sucesis eskapar en lia refujeyo. Ma ibe
plura policani esis celinta su. Kande nun ti tranquile dormas, ici atakis samtempe la
dormanti quik pos audir la parolo de (di) sua komandanto: “La armi esez prontigata!”
La rapitisti kaptata da la timo esor quik mortigata, esis vinkata tre facile. Sen ke mem
un pafo esis facata, la rapisti rezignis pri (ye) fato.
8. La fabrikisto preparigas da ilua injenioro nova modelo di qua l’apteso ja esis examinata
e pruvata. Ol diferas en (per) kelka importanta detali de la antiqua(o).
9. Vu devas sorge atencar ka la laboristi obedias precize vua imperi: nam me tre dubitas
ka la muldo bone sucesos se nur irga mikra neglijo eventos.
30
5ma Leciono
A 19. Frazo sen videbla subjekto
Kelka lingui ne povas formacar tala frazi. Takaze li uzas preske sempre la pronomo dil neutro
(qua relatas kozo) quale nedeterminata subjekto. Ta nedeterminata subjekto (ol) ordinare ne
tradukesas en nia idiomo; ma on povas segun cirkonstanci tradukar ta ol di nacionala linguo
per nia ito o to.
Exempli
o Semblas ke il audas dicar la samo da plura personi.
o Nun komencas pluvar; pro to certe esas tre agreabla a ni balde esor en la vilajo.
o Suficas a me esar sana e bonhumora; vere me certe prizas posedar mono. Ma se to (=
posedar mono) ne esas posibla, me preferas la saneso al richeso.
Kompreneble, ta verbi povas uzesar anke kun determinata subjekto. Ma kelka verbi
nultempe havas subjekto, do esas sensubjekta verbi; p.e. jornas, nebulas, nivas, noktas,
oportas, pluvas, ventas.
A 20. Komparado
La partiklo dop kompariva vorto tradukesas sempre per kam. Do ni havas:
1. tam ... kam
2. quante ... tante o tante quante
3. quale ... tale o tale quale
Exempli
o Multa progresiva samideani parolas nia linguo internaciona preske tam fluente kam
la patrala.
o Se vu refuzas aceptar ta kozi, to aspektus tote tale quale se li ne sat bone plezus a vu.
o Quante plu balde vu kompensas vua debo, tante plu certe vua kuzo esos pronta
helpar vu.
Notez:
1. tam ... kam uzesas se la sama qualeso atribuesas a komparenda objekti, o se unobjekto
havas du diversa qualesi en la sama grado.
2. tale ... quale e tante ... quante uzesas se du objekti kun diversa qualesi komparesas.
3. tale ... quale relatas la qualeso (speco, formo) dum ke tante ... quante relatas la
quanteso (nombre, grado).
A 18. (Adjuntajo) Derivo di la substantivo
De participi: Ta formo di la participo (prezento, preterito, futuro) esas uzenda qua maxim
bone montras la tempala relato.
Exempli
a. Adjuntez -anto (prezento): abstenanto, administranto, adolecanto, adoranto,
akompananto, akuzanto, amanto, arbitranto, asistanto, aspiranto, atakanto, bonvivanto,
debutanto, defensanto, deliktanto, denuncanto, depozanto, desertanto, difamanto,
diletanto, dronanto, duelanto, duktanto, edukanto, envidianto, examenanto, exekutanto,
exploranto, fabrikanto, flatanto, fondanto, fumanto, furnisanto, garantianto, gardanto,
guidanto, guvernanto, helpanto, heredanto, improvizanto, incendianto, inicianto,
inquestanto, intercesanto, interpretanto, intriganto, invadanto, inventanto, juranto,
kalumnianto, kolektanto, komandanto, komisanto, komplimentanto, koncilianto,
kongresanto, konjuranto, konkuranto, konquestanto, konservanto, konsilanto,
konvulsanto, kooperanto, kreanto, kreditanto, kriminanto, kritikanto, kurtezanto,
laboranto, lektanto, lernanto, liquidanto, luanto, ludanto, migranto, militanto,
mortanto, musikanto, naviganto, negocianto, observanto, operacanto, opozanto,
perianto, parolanto, pasanto, pasajanto, pekanto, pilgrimanto, plendanto, posedanto,
31
predikanto, pretendanto, prezidanto, promenanto, propozanto, protektanto,
provizanto, provokanto, pruntanto, raportanto, recensanto, redaktanto, redemtanto,
refujanto, reklamacanto, rezidanto, reneganto, reprezentanto, sakrilejanto, salvanto,
sekundanto, sequestranto, simulanto, spektanto, spionanto, strikanto, sucedanto,
supleanto, subskriptanto, tedanto, tentanto, tradukanto, trahizanto, tratanto, tributanto,
tutelanto, uzufruktanto, uzurpanto, vejetaranto, venkanto, vicianto, vivanto, vizitanto,
voyajanto, zelanto.
b. -into (preterito): akompaninto, akuzinto, atakinto, denuncinto, desertinto,
droninto, falsinto, fondinto, inventinto, jurinto, kreinto, kulpinto, pekinto, refujinto.
c. -onto (futuro): atakonto, duelonto, guidonto, heredonto, kongresonto, konstruktonto,
sucedonto.
B 8. Derivita pronomo
Se la finalo a di generala adjektivo substitucas per u, de ta naskas pronomo (por omna tri
genri) en la singularo di qua la pluralo recevas la finalo i. Per la substitucanta oanaloge
neutral pronomo formacesas (videz Noto l di B 3, Questionala pronomo). On nur uzas yena
formi:
altra,
-u, -i, -o
cetera,
-i, -o
plura,
-i,
irga,
-u, -i, -o
multa,
-i, -o
ipsa,
-i,
-o
kelka,
-u, -i, -o
quala,
-i, -o
singla
-u
nula,
-u, -i, -o
quanta, -i, -o
omna,
-u, -i, -o
sama,
-i, -o
Simile la nombro
tala,
-u, -i, -o
tanta,
-i, -o
un formacas una,
ula,
-u, -i, -o
unu, uni.
Exempli
o La voyajanti deziras tri chambri singla kun lito.
o Omni esis entuziasmoza pri (de) tala ideo; sed singlu recevis altra impreso.
o Ka vu havas sat multo por manjar da (por, ad) plura kongresanti?
o La propozanto diskutis ulo quo (qua) reale valoras nulo.
o Qua sonigis? Nulu, sioro!
o Certe vu eroras; nam me ne audis irga sono.
o La prezidanto ipsa (ipse) venos por raportar kelko pri l’evento.
o Se uli (= ula homi) savus to quon altri rakontas pri li, certe li ne flatus tale (tante) ici.
C 8. Participo dil aktivo
Finalo por la prezento:
-anta
Finalo por la pasinto:
-inta
Finalo por la futuro:
-onta
C 9. Kompozita tempal formo dil aktivo
Ti formacesas per la participo dil pasinto e per la korespondanta tempala formo dil
helpanta verbo.
Perfekto: me esas lerninta
Plusquamperfekto: me esis lerninta
32
Futuro dil pasinto: me esos lerninta
Kondicionalo dil pasinto: me esus lerninta
Noto 7. La perfekto e plusquamperfekto dil nacionala lingui tre ofte tradukesas en nia
idiomo per la imperfekto. On uzas ita du formi nur se la plu preciza deskripto di la tempala
relato necesigas ito.
Exempli
– Ka l’akuzanto audis ta krio kande il klef-apertis la pordo, o kande il esis klef-apertinta
ol? Certe nur kande il esis klef-apertinta; nam tra la klozita pordo on ne esus povinta audar
ta krio, ja tre febla.
– La interpretanto esos livinta la hotelo se vu tante tarde advenos.
C 10. transitiva verbi
Omna ta verbi qui povas havar dop su rekta komplemento (akuzativo) nomesas transitiva.
En Ido on transitivigas la verbo plu ofte kam en la nacionala lingui per quo ula prepozicioni
di ta lingui remplacesas. Generale on uzas quale transitiva ta verbi di qui la senco postulas
ula kompletigo por ke la nociono o la frazo esez kompleta.
Tala transitiva verbi esas: acelerar, acensar, afecionar, afrontar, aglomerar, akomodar, akushar,
aludar, asaltar, asistar, atencar, bersar, cedar, decensar, defiar, desordinar, detrimentar,
developar, dilatar, diletar, dominacar, dubitar, enoyar, equilibrar, experiencar, facinar,
fantaziar, favorar, federar, fendar, flarar, flatar, fugar, gratular, guatar, gustar, helpar, hororar,
imperar, impresar, indulgar, iniciar, inquestar, insidiar, intencar, interesar, inundar, jenar,
jirar, juar, jubilear, kolportar, kombatar, komplimentar, konceptar, konciar, kondolar, konsilar,
kontreagar, konvertar, kooperar, koquar, kulturar, kurajar, kurtezar, kushar, kustar, kustumar,
lacerar, mariajar, meditar, memorar, meritar, mimar, minacar, moderar, mokar, nocar, obediar,
obsedar, ovacionar, partoprenar, pasturar, pensar, plorar, ponderar, precipitar, presorgar,
prezidar, profitar, raportar, reflektar, refraktar, relatar, remediar, renkontrar, renuncar,
repentar, reprimandar, sekondar, sequar, shamar, signalar, simpatiar, sorgar, spionar, sucedar,
tedar, traktar, tratar, uzufruktar, venjar, venkar, vetar, violentar, vokar, voluntar.
G 9. (Adjuntajo) – Omna adjektivi qui formacas verbo kun -igar esas transitiva.
D 6. Quantesala adverbi
p.e. maxim(e), admaxim(e), min(e), minim(e), adminime, multe, nemulte, poke, quante,
tante, troe.
Exempli
o La vizitanto maxim bone agos se il parolos minime posible kun la negocianto.
o Se vu esus esinta nur poke plu insistanta, l’administranto esus reparinta la mashino.
o La tempo quan la fabrikanto bezonas por reparar l’automobilo esos adminime tri dii.
Nam en un dio on povas admaxime desmuntar ol.
o La medicinisto preskriptis drinkar nur nemulta biro, prefere poka vino; nam ica ankore
maxime konvenas a tala nesano.
E 14. avan – uzesas nur lokale, p.e.:
o Montrar su avan la kurteno.
o Avan me stacis persono.
o Parolar avan societo.
E 15. dop – uzesas nur lokale, p.e.:
o Stacar dop l’armoro.
o Dop la domo.
33
Noto 8. Quo esas ante e pos en tempala, to esas avan e dop en lokala relato.
E 16. kun (l›opozo a sen) – montras:
1. La akompano:
Exempli
o Karno kun (e) sauco.
o Texto en Ido kun (e) Franca traduko.
o Postala karto kun (e) pagita respondo.
(On povas substitucar preske sempre la konjunciono ed o e sen ke la senco grande
chanjas.)
2. Figurale, l’akompananta cirkonstanci o sentimenti:
Exempli
o Kun kurajo (kuraje) sequar la voyo.
o Manjar kun apetito (apetite).
o Kun (per) la helpo di laboristo.
o Kun joyo aceptar.
o Donar kun la certigo.
(Komparez D 2 pri la remplaseso di la prepoziciono.)
3. Ula relati ad irgo:
Exempli
o Konkordar kun la lego.
o Ca regulo koincidas kun (ad) ita.
o Intermixar la verda koloro kun la blua.
o Komparar lua forteso kun (ad) vua.
o Donar kun la certigo.
o Negociar kun la furnisanto.
o Mariajar su kun (ad) bonvivanto.
(Vice kun on povas preske sempre substitucar la prepoziciono ad qua esas la dativala
prepoziciono. Ton ni nomizas la substituceso di la dativo.)
E 17. per – montras:
1. Instrumento, moyeno, o mediato:
Exempli
o Vehar per (en) automobilo.
o Cirkondar per lumo.
o Batar per flogilo.
o Avizar per (en) letro.
o Explozigar per pulvero.
o Dankar per aparta deputanto.
o Vortifado per l’afixi.
o Pruvita per (da) la fakto.
o La kapo esas kovrita per (da) nigra chapelo.
2. Figurale:
Exempli
o Venkar per (pro) la taktiko.
o Lua adepti kontas per milioni.
34
o Okupar su per gardenkulturo.
o Amuzar su per ludar shako.
o Kombatar per akra vorti.
o Impresar per (pro) lua richeso.
(Komparez D 2 pri la remplaseso di la prepoziciono.)
F 13. Kompozita konjuncioni
Per prepozicioni: Segun ke esas posibla, omna prepozicioni povas juntesar kun la
konjunciono ke. Do on povas formacar:
o malgre ke,
o por ke (Komparez F 4. ),
o pri ke,
o pro ke,
o segun ke,
o sen ke.
Ma la totala formulo esas:
o malgre to ke,
o segun ito ke, edc.
Do la pronomo ito (to) ordinare supresas.
Exempli
o Segun ke nia samideani helpas ni en nia entraprezo, nia editeyo esas en la situeso
publikar ankore diversa verki.
o Nam, malgre ke relative multi ja existas en nia idiomo, ni esas tamen dil opiniono ke
ni bezonas anke ja nun kelka altri.
o Ma ni ja spensas multo por nia ideo; pro to ni pregas nia samideani abonar su a nia
revuo por ke ni povez poke kompensar nia kusti.
o Sen ke ni desesperas pro ke ni ne recevas til nun sat multa aboniti, tamen ni tre joyus,
e plu volonte laborus se ni esus recevinta li.
o Ma pri ke ni ne povas suportar deficito, e pri ke ni pro to ne duros publikar nia revuo,
pri talo nia lektanti ne bezonas pavorar.
G 13. -izar – havas la senco provizar, plenigar, dotar ulo per to quan la radiko indikas.
Radiko nur substantivo:
acentizar, adresizar, aerizar, alkoholizar, amilizar, anmizar, aquizar, arborizar, arjentizar,
armizar, asfaltizar, balsamizar, bendizar, betonizar, bordizar, brechizar,bridizar, bronzigar,
butrizar, cementizar, cirajizar, datizar, dentizar, digizar, diplomizar, dokumentizar, emaliizar,
figurizar, flagizar, florizar, formizar, fumizar, furizar, gipsizar, gloriizar, gluizar, gradizar,
gudrizar, gumizar, harmoniizar, harnesizar, hipotekizar, honorizar, incensizar, instrumentizar,
irisizar, jaspizar, kadrizar, kalkizar, kanalizar, kanelizar, karakterizar, kartonizar, katalogizar,
katenizar, kelizizar, klientizar, klikizar, klistizar, klovizar, koloniizar, kolorizar, konturizar,
korkizar, korpizar, kostumizar, kotizar, krenelizar, kronizar, kubitizar, kuprizar, kurasizar,
kuvertizar, lacizar, lakizar, lardizar, limitizar, lineizar, lokizar, lumizar, magnetizar, makadamizar,
makulizar, markizar, mashinizar, mastizar, masticizar, matrikulizar, metalizar, moblizar,
motivizar, nikelizar, nivelizar, nomizar, notizar, nuancizar, nubizar, numerizar, ondizar,
orizar, ordenizar, organizar, orientizar, orlurizar, oxidizar, ozonizar, parfumizar, parquetizar,
pasionizar, pasmentizar, pavizar, pechizar, petrolizar, piklizar, pimentizar, piprizar, plakizar,
plankizar, plumbizar, pomadizar, populizar, porcionizar, prefacizar, premiizar, privilejizar,
pudrizar, pulverizar, puntizar, rangizar, regulizar, reliefizar, rigizar, rimizar, ringizar, rivetizar,
sablizar, salizar, saponizar, selizar, signizar, signalizar, skemizar, skrubizar, specizar, spicizar,
stanizar, sterkizar, stilizar, strekizar, striizar, stukizar, sukrizar, sulfurizar, sulkizar, sunizar,
35
suolizar, tapetizar, tarifizar, tektizar, titolizar, vacinizar, vatizar, vaxizar, velizar, venenizar,
ventizar, vernisizar, vestizar, vildizar, zinkizar, zonizar.
C 10. (Adjuntajo) – Omna verbi kun la sufixo -izar esas transitiva.
G 14. -ifar – signifikas produktar, fabrikar, facar to quon la radiko expresas.
Radiko nur substantivo:
armifar, birifar, brandifar, burjifar, butrifar, cintilifar, dentifar, dramatifar, esamifar, fablifar,
fairifar, flamifar, florifar, forejifar, frayifar, fruktifar, grumelifar, gutifar, interestifar, jermifar,
klasifar, kordifar, kriblifar, laktifar, larmifar, legifar, loklifar, monetifar, nestifar, nodifar,
ondifar, oraklifar, ovifar, pacifar, panifar, paperifar, parfumifar, perlifar, polvifar, pusifar,
radikifar, radiifar, rimifar, salivifar, sangifar, saponifar, selifar, shuifar, signifar, sinuifar,
skemifar, specifar, spumifar, squamifar, stratifar, sudorifar, tresifar, truifar, ulcerifar, versifar,
vinifar, vortifar.
G 6. (Adjuntajo) -isto – Ni povas uzar -if- + -isto:
armifisto, birifisto, kordifisto, legifisto, metalifisto, pacifisto, panifisto, sukrifisto.
G 11. (Adjuntajo) -eyo – Ni povas uzar -if- + -eyo:
birifeyo, kordifeyo, monetifeyo, panifeyo, potifeyo, sukrifeyo.
G 15. ex- – uzesas por karakterizar homo qua havas plu frue ta profesiono, okupeso od ofico
quan la radiko montras;
ex- nultempe montras ula kauzo pro quo ta homo ne plus esas aktiva, ma nur en tote neutrala
senco la fakton ke il plu frue havis tal okupeso.
Radiko nur substantivo (eventuale quale mediato):
exbankisto, exdirektisto, exkapitano, exkasisto, exkonsilanto, exoficisto, exprezidanto.
Exerco 5
1. Esas evidenta ke la esperanti per (pro) lia exajeri pri lia nombro e difuzeso di lia idiomo
ofte rekrutas plu mult adherenti kam nia propagisti per lia logikal e ciencal argumenti.
Ma ti ne desesperez pro to! Nam quante plu multa homi lernas ta idiomo, tante plu
nia komun ideo esos difuzata en la tota mondo. Fine, ni venkos; nam dop ni stacas, la
ciencisti ed eruditi.
2. Kelka indijanto preferus vivar nur per pano ed aquo kam fraudar lua kunvivanto nur
pri un centimo; ma kelka richo, kun lua reputeso pro lua richeso ne hezitas fraudar tam
indijanti kam richi (indijanti e richi).
3. Qua tam bone versifas kam il, ta esas segun mea opiniono vera poeto.
4. Quale en plu frua tempo (plu frue} la sklavi esis laboranti dil richi e nobeli, tale la
laboristi di kelka fabrikeyo ofte esas anke nur speco de moderna sklavi.
5. Quante plu on voyagis en stranjera landi, tante plu bone on savas taxar l’interna valoro
di nia propra kustumi.
6. Ta desfortuno ne min esas en lia mento kam via fortuno en (la) via.
7. Segun nia legi ne esas permisata okupar tale e tante la ne ja sat multe adulti, quale e
quante on okupas la adulta laboristi.
8. Ka vu ne konocas l’impero di (da, de) Deo? «Amez vua vicino tam kam vu ipsa!»
9. La rezulti ne esas tala qualin ni expektis malgre ni ne sparis tam tempo kam mono
(tempo e mono).
10. Nulo tam klare karakterizas la homo kam lua maniero ridar.
36
11. Me esperas ke ne trublas vu se me ne povas aceptar vu kun tam joyoza mieno kam me
dezirus.
12. La paperifisti produktas papero en la paperifeyi e la paperisti (papervendisti) vendas ol
en lia papervendisteyi (paperala butiki).
13. Oportas ke on kanalizez la tota urbo ke tala stando quala ol esas prezente tre nesanigiva.
14. Sen ke ni marchis tro rapide, ni multe sudorifas. Certe to venas de ke ni ne povis sat
multe transpirar dum la pluvo.
15. Ante du hori la exdirektisto vidis ula viro, stacanta avan la fabrikeyo.
37
6ma Leciono
A 21. Derivo di adverbo
De l’adjektivo (videz D 1):
Ofte bezonata adverbi derivesas de la general adjektivi:
altre, cetere, ipse, irge, multe, nule, poke, quale, quante, same, single, tale, tante.
A 22. Supreso di vorti o vortparti
1. Ito (to) eliminesas en la kompozita konjuncioni.
Exemple: Vice de to ke, pos to ke, on nur formacas de ke, pos ke.
2. La neutrala formi di la pronomi (kun la finalo o) supresas la eventuala ulo di diversa
nacionala lingui.
3. Exemple: To esas altro (vice ulo altra).
B 9. Plura pronomi, ligita ad objekto, od inter su
Exemple:
o Omna altra viro (omna altru o omnu altra);
o nula altro o nulo altra (nul altru);
o multa tala idei (multa tali o multi tala);
o omni quon vu deziras (omni ti qui o omna ti qui);
o li omni.
On atencez la difero inter:
o omn a bon o (= omna bona homo) ed omn o bon a;
o nula agrablo, nulo agrabla;
o ula galanto, ulo galanta (= galantajo).
C 11. Netransitiva verbi
Ti ne povas havar rekta komplemento (akuzativo) apud su. Dum ke transitiva verbo preske
sempre postulas rekta komplemento por ke la senco esez kompleta, la senco di netransitiva
verbo esas kompleta per su ipsa. Maxim ofte bezonata netransitiva verbi esas:
ardorar, boliar, chagrenar, dolorar, efikar, emocar, falar, frostar, fuzar, haltar, hororar,
intermitar, intrigar, kolizionar, koncertar, konfliktar, konsistar, kontrastar, konvergar, lojar,
lumar, fumar, mankar, militar, nauzear, nodifar, parolar, pezar, plendar, posturar, silencar,
terorar, transaktar, vigilar.
G 14. (Adjuntajo)
Omna verbi formacita per la sufixo -ifar esas netransitiva pro ke la radiko ipsa esas quaze rekta komplemento.
D 7. Kompozita adverbi
1. Kun pronomo:
altramaniere (altre), irgamaniere (irge), kelkamaniere, nulmaniere, omnamaniere,
plurmaniere, qualmaniere (quale), talmaniere (tale), ulmaniere, unlatere, altralatere,
nulkaze, omnakaze, omnaflanke, altrafoye, irgafoye, kelkafoye, omnafoye, quantafoye,
tantafoye, unfoye, altravorte.
2. Pronomo + tempal adverbo:
altratempe, irgatempe, kelkatempe, lastatempe, nultempe, omnatempe, samtempe,
ultempe, catempe, tatempe, irgadie, omnadie, samdie, uldie, cadie, tadie.
Same, on povas adjuntar altra-, irga, omna, ca-, ta- ad -hore, -matene, -monate, -nokte,
-semane, -yare.
En ta expresuri la pronomo ca- relatas la prezenta tempo, dum ke ta- relatas antea o posa tempo.
38
E 18. ek – uzesas por montrar:
1. Lokale, movado od agado qua tendencas de la internajo di ulo ad extere:
o fugar ek bruiso di urbo
o cherpar ek fonto
o atakar ek embuskeyo
o larmi ek lua okuli
o paroli ek la boko di puero
o irar ek la bosko
o tirar ek la rivero
o ekpulsar ek societo
o drinkar ek glaso
2. Tempale, epoko o tempo en qua ulo esis facata:
o verki ek la dek-e-sisesma yarcento
o ek la pasinta semano
o ek la lasta kunveno
3. La materio ek qua ulo konsistas, o per qua esas fabrikata:
o krear la mondo ek nulo
o konstruktar ek ligno
o konsistar ek tre solida stofo
4. Figurale:
o liberar ek la manui di pirato
o vekigar ek bela sonjo
o konkluzar ek (de) ta intenco
o extraktar artiklo ek jurnalo
E 19. til – montras la punto quan on vizas, la fino od extremajo di ulo. Usez:
1. Lokale:
o inklinigar su respektoze til la tero
o irar til la quaresma strado
o persekutar la furtinto til la lago
2. Tempale:
o restar til hodie
o aranjar til morge;
o tri semani pasis til mea retroveno;
o prorogar til la saturdio
3. Figurale:
o la halo kontenas til 100 personi
o lua fervoro augmentis til l’emfazo
o kombatar por nia ideo til la lasta sospiro
o drinkar til la lasta guto
o til (la) rivido.
E 20. dum – uzesas nur tempale e montras plu longa duro kam la simpla en:
o dum pauzo en la debato ni manjis
o dum la lasta kongreso en Barcelona
39
o lente marchar dum l’acenso
o gardar dum lua absenteso
o dum la yuneso
E 21. Kompozita prepozicioni
1. Omna prepozicioni qui povas servar por montrar movado ad o de ulo povas kompozesar
per ad por la movado ad ulo, e per de por la movado de ulo. On povas separar ad o de per streko: puero falis aden (ad-en) l’aquo.
Exempli:
o La kurtajisto reverencis ad-dope e ad-avane.
o La dervisho iris de-dop la kolono.
o La felica patro elevas ilua infanto aden la aero.
o La ucelo flugis desub la tekto.
2. Ma on uzas la simpla prepozicioni vice la kompoziti se la frazo ipsa ja montras ta
movado, do se ula vorto o vorti en la frazo ja sat multe klarigas la movado ad o de ulo:
Exempli:
o La sango acensis en (vice aden) lua vizajo.
o La judikisto duktigis la kriminozo da la servisto en (vice aden) la karcero.
o Jus kande la chambristino pozis la krucho sur (vice adsur) la tablo, el hazarde
regardis en (vice aden) la spegulo, e vidis talmaniere elua makuloza vizajo.
o Ka vu ja jetis poka salo en (vice aden) la bolianta sauco?
F 14. do – deduktas (inferas) konkluzo de preirinta penso; la frazo kun la konjunciono do esas ulgrade la konsequo, rezulto o konkluzo de preirinta penso. On trovas do ofte apud
l’ imperativo.
Exempli:
o Balde la treno iros; hastez do se vu volas ankore departar!
o La tomi di la kolekto esas tre bone redaktita ad anke relative chipa; do l’unesma edituro
balde exhaustesos.
o Tahore l’atestanto esis en la proxima urbo, adminime segun enunco di ilua spozino;
tote neposibla esas do ke il povis spektar ta kruelajo.
Noto 9 – F 10, Adjuntajo pri nam, e F 13, pri pro ke
La konjunciono pro ke introduktas dependanta frazo qua kontenas argumento o motivizo
por la nemediata preiranta o posiranta chefa frazo, dum ke nam introduktas chefa frazo qua
same kontenas argumento o motivizo, ma por pre irinta frazo o penso.
Exempli:
1. Adminime tri dii ante komendez la bileti pro ke ja multa gasti advenis; nam me savas
ek (de) la pasinta yaro ke on povis tote ne plus obtenar bileto en la lasta dio. Do
obediez mea konsilo!
2. Pro ke kelka infanti poke sufras pro tuso, la tro angoroza patro interdiktas ad ilua
filiino vizitar la skolo. Nam il timas infekturo. Ma ilua timo esas tro multe exajerita;
nam ta tuso esas tote sendanjera.
3. Por ke tre granda sumo esas bezonata, il ne volas riskar ta entraprezo. (Od: Il ne volas
riskar ta entraprezo pro ke (od: nam) tre granda sumo esos bezonata).
F 15. ya – konfirmas, fortigas la penso od ideo expresita en la frazo. Korespondanta a ya esas
ofte ma.
Exempli:
1. Omno to esas ya bela; ma la maxim esas tamen la matrala amo.
40
2. Se me ya ultempe divenus tam richa kam ta viro, me certe plu bone uzus ta richajo.
3. Preske omnadie la homo ya havas l’okaziono vidar la kontrajo.
4. El ya ne esus veninta; ma la fratino maxim insistante konsilis to ad el.
5. Bon intenco povas ya valorar en la cielo, ma che la homi nur la fakto valoras.
6. Pro quo vu klamas tante forte? Me ya audis vu!
F 16. or – indikas nova argumento o motivo qua kompletigas ante la konkluzo la
rezono. Or opozesas a do, ed esas analoge a nam qua kontree sequas sempre la
konkluzo; or introduktas nur chefa frazo.
Exempli:
1. Prezente multa ofici esas vakanta qui qualifikesis quale promocal ofici. Or la konsilistaro
ne konsentis la necesa subvenco; ti ne povas okupesar.
La frazo en altra formo:
Or la konsilistaro ne konsentis la necesa subvenco; pro to ti ne povas okupesar.
Od: Ma ti ne povas okupesar pro ke la konsilistaro ne konsentis la necesa subvenco.
2. Me deziras promenar. Or nivas; do me ne ekiras, nam me timas la mala
vetero. Od: Or me timas la mala vetero; do me ne ekiras, nam nivas.
Od: Ma me ne ekiras pro ke me timas la mala vetero; nivas ya.
G 16. -ajo – uzesas por montrar:
1. Ago, fakto, stando apartenanta a la radiko o relatanta ule la radiko. La radiko + -ajo =
ago, fakto o stando qua esas tala qualan la radiko expresas, o qua esas l›ago di la
radiko. Radiko povas esar:
a. Adjektivo
absurdajo, agreablajo, bonajo, burleskajo, drolajo, dusencajo, facilajo, fortajo,
galantajo, hipokritajo, inflamajo, komikajo, komunajo, kontrajo, kruelajo,
kuriozajo, lirikajo, naivajo, necesajo, neposiblajo, novajo, obcenajo, oportunajo,
partikularajo, perfidajo, posiblajo, profundajo, provizorajo, quikajo, sekretajo,
solenajo, stranjajo, trivialajo, unajo, vandalajo, verajo, vicinajo.
b. Substantivo
deajo, feajo, friponajo, infantajo, malicajo, sensencajo, spritajo, teatrajo, terajo.
2. Kozo, objekto apartenanta a la radiko o relatanta ule la radiko; ulo (= kozo) di kelka nacionala lingui ofte tradukesas ne aparte ma kushas en nia -ajo. Radiko povas
esar:a. Adjektivo
absurdajo, agreablajo, akrajo, altajo, bonajo, cirkumajo, densajo, dolcajo,
eskarpajo, exterajo, facilajo, friandajo, grandajo, humidajo, internajo, kavajo,
komikajo, lirikajo, molajo, nudajo, planajo, platajo, profundajo, proprajo, rarajo,
realajo, rektajo, richajo, sakrajo, similajo, stranjajo, subtilajo, suprajo, transajo,
vanajo, verajo, verdajo.
b. Substantivo
acidajo, alkoholajo, korbelajo, kotonajo, kukajo, ladajo, lanajo, ledajo , lignajo,
linajo, mercerajo, metalajo, ovajo, rokajo, stukajo, sukrajo, tapisajo, terajo.
c. Verbo
(Takaze la radiko + ajo = objekto, kozo, qua esas facata, fabrikata ek la radiko
ipsa; do ajo havas takaze pasiva senco; konseque on povas aplikar -ajo nur a
transitiva verbo):
adjuntajo, adpozajo, aglomerajo, aquirajo, bakajo, balayajo, chasajo, depozajo,
diktajo, drinkajo, exhalajo, extraktajo, farmajo, fritajo, fumisajo, ganajo,
garantiajo, glutajo, havajo, heredajo, imitajo, inhalajo, insertajo, jungajo, kaptajo,
41
kargajo, karpentajo, koagulajo, komercajo, kompozajo, komprajo, konquestajo,
konservajo, konsomajo, kontenajo, koquajo, kovajo, kreajo, kredajo, lektajo,
lesivajo, livrajo, manjajo, marinajo, ofrajo, perdajo, portajo, posedajo, preparajo,
prestajo, produktajo, pruntajo, putrajo, raptajo, requizitajo, restajo, rezultajo,
rekoltajo, riskajo, rostajo, ruinajo, selektajo, semajo, skribajo, sparajo, spektajo,
sputajo, stufajo, suskriptajo, texajo, tranchajo, trovajo, vidajo, vomajo, vovajo.
G 17. -uro – montras objekto, kozo qua esas la rezultajo di la produkturo di l’ago; do
-uro aplikesas nur a verbala radiki.
Radiko esas nur verbo.
Exempli:
abreviuro, abstrakturo, afrankuro, armuro, binduro, broduro, broshuro, bruluro, dekoruro,
dicemuro, diserturo, dotura, edituro, ejekturo, eskarturo, expresuro, fabrikuro, falduro,
falsiguro, fenduro, finguro, flexuro, fonduro, formacuro, fortikuro, fosuro, fotografuro,
fumuro, genituro, glacuro, graburo, hachuro, ilustruro, imituro, impresuro, imprimuro,
improvisuro, incisuro, influro, infusuro, institucuro, interpoluro, karikaturo, komenturo,
kompensuro, komposturo, kompozuro, konstrukturo, kopiuro, krochuro, laboruro, lesivuro,
lezuro, limuro, litografuro, maceruro, manjuro, mixuro, modluro, morduro, mulduro,
perforuro, pikuro, pikluro, plajiuro, polisuro, provizuro, quitiguro, raboturo, redakturo,
rompuro, seguro, sekuro, sekrecuro, sigluro, skarifikuro, skizuro, skrapuro, skulturo, solduro,
solvuro, stampuro, steburo, studiuro, suturo, tatuuro, taxuro, telegrafuro, texuro, tinturo,
torduro, trakturo, tranchuro, trasuro, trikoturo, vunduro, xilografuro.
Noto 10. On povas kelkafoye hezitar qua sufixo esas uzenda inter -ajo, -eso, -uro. La sequant exempli klarigez e explikez to.
1. La verbo vundar:
vundo = l›ago qua efektigas la
vunduro = produktajo qua divenas per l›ago, dum ke
vundajo = (exemple) vundita pedo.
2. La verbo afrankar:
afranko = l›ago,
afrankuro = postalmarko, la sumo di ti, dum ke
afrankajo = letro qua esas afrankita.
3. La verbo fendar:
fendo = l›ago,
fenduro = loko ube la tero o roko esas fendita, dum ke
fendajo = objekto fendita, (sive tero, roko, glacio, ligno edc.)
4. La verbo fotografar:
fotografo = l›ago,
fotografuro = la objekto diveninta per l’ago, dum ke
fotografajo = la objekto fotografita.
5. L’adjektivo alta:
altajo = alta kozo (exemple monteto), dum ke
alteso esas la qualeso di altajo.
6. L’adjektivo rara:
rarajo = objekto od ago qua esas rara, dum ke
rareso = qualeso di rara kozo.
7. L’adjektivo naiva:
naivo = persono qua esas naiva,
naiveso = qualeso di ta, dum ke
naivajo = ago di ta.
42
8. La substantivo fripono:
friponajo = ago di ta homo, dum ke
friponeso = la qualeso di ta.
Exerco 6
1. Dum plura hori la peskanto stacis preske til la hanchi en la kolda aquo. Pro to on povas
ya tre facile komprenar ke forta kataro atakis il samdie.
2. Pulsez do adminime la hanini ek la paviliono! Nam li despurigar ol.
3. Dum la decenso di la monto ni observis l’incendio qua extreme rapide difuzesis quo
rezultis de ke akuta vento suflis. Pluse la maxim multa konstrukturi konsistas ek ligno,
ed esas kovrita da (per) shindoli. Omno to esis oportuna a l’avida elemento.
4. La skulturo quan vu lor vidis, esas nur imituro dum ke l’imitajo, do la originalo, esas
ibe avane.
5. Ni ya povas esperar to; ma ka nia espero realeskas? To ya esas altro.
6. Segun l’opiniono di kelka medicinisti bon alkoholajo efikas multe min nocive kam ofte
pur aquo segun ke ca kontenas kompozanti.
7. La mixuro ek tala medikamenti esas prefere sanigiva por morduri de (da) viperi e simil
animali.
8. La uzuristo sequis la entraprezisto adsupre en la chambro ube ca prenis ek la kaso la
trati omnamonate pagita.
9. Jus kande la forestisto esforcis penetrar en la densajo por serchar la chasajo, il audis
pafo de dextre. Quik il kuris a ta sinso por serchar la pafinto. Ma lua pedo implikesis
dum la kuro en viburno; pro to il falis adsule, e tale ta furtechasisto sucesis eskapar.
10. Quankam la roti sinkis aden la sulo til la axo, ni tamen advenis ankore justatempe en
nia kampeyo.
11. Che la butikisto vu maxim bone kompras nur linaji e merceraji dum ke lua pikturi e
modluri ne esas rekomendinda.
12. La kuracisto restos nur tam longe kam la krizo esos pasinta; nam pos ta epoko la
morbo ne plus esas danjeroza.
13. Me renkontris sioro qua questionis me pri la voyo: quik on savis pro lua parol-maniero
ke il ne esas Germano. Me explikis a li la voyo. Pose il esforcis konversar en suedana.
Or me konocas la suedana nur tam multe kam la questionanto la germana; do esis
absolute neposibla komprenigar lu reciproke. Hazarde me vidis nia insigno en lua
butontruo, e quik la situeso tote chanjis. Do itera pruvo ke esas bona portar sempre
nia insigno.
43
7ma Leciono
A 18. (Adjuntajo) – Derivo dil substantivo
De la infinitivo:
On substitucas la finalo -ar per -o. Ta substantivi havas la senco e la signifiko di infinitivo
substantivale uzita; do tala substantivigita infinitivo esas ago o stando segun ke la radiko
(verbo) expresas ca o ta.
Exempli:
acenso, akomodo, atenco, merito, minaco, prezido, raporto, venko, voko, chagreno, falo,
halto, koncerto, manko, silenco, transakto, beligo, glatigo, liberigo, simpligo, desfaciligo,
destranquiligo, dupigo, monopoligo, partigo, sumigo, senhonorigo, senplumigo, aparigo,
chagrenigo, hipnotigo, stacigo, acentizo, aquizo, gumizo, lokizo, spicizo, vaxizo, desarmizo,
destronizo, birifo, flamifo, larmifo, ondifo, sangifo, sudorifo, vortifo, akomodeso, edukeso,
komplikeso, ordineso, separeso, situeso, trubleso.
A 15. (Adjuntajo) – General adjektivi
Ta adjektivi havas ofte la prepoziciono de (anke ek) dop oli, do la general adjektivo uzesas
quale substantivo; to eventas precipue se la substantivo havas ja altra adjektivo apud su.
Exempli:
o Kelki de lernanti (kelka lernanti)
o kelki de (ek) ta societi
o la cetero de la homaro
o plumulto de quaradek voti
o singlu de la soldati (singla soldato)
o multi de la urbani (multa urbani)
o nulu de la du posiblesi
A 23. Relati inter la kazi di substantivi e la aktiva e pasiva formo dil verbo
La akuzativo (rekta komplemento) di frazo en la aktivo divenas nominativo (subjekto dil
frazo) en la pasiva formo dum ke la nominativo (subjekto) dil frazo en la aktivo recevas la
prepoziciono da.
Exempli:
1. Aktiva formo:
La genitori amas la infanti.
La aktiva verbo en la substantival formo:
La amo dil genitori al infanti (o por infanti), o la genitoral amo al (por) infanti, o
infantamo dil genitori.
La frazo en pasiva formo:
La infanti amesas da la genitori.
La pasiva verbo en la substantivala formo:
La ameso dil infanti da la genitori.
[On ne devas elizionar la ed ameso por ke lameso havas altra senco].
2. Aktiva formo:
La voyajanto acensis la monto, o l›acenso dil voyajanto al monto;
od en pasiva formo:
La monto esas acensata da la voyajanto, o la acenseso dil monto da la voyajanto.
3. Aktiva formo:
44
La regimento persequos la enemiki (o la persequo dil regimento a la enemiki, o la
regimental persequo a la enemiko, o la enemiko-persequo dil regimento).
Per pasiva formo:
La enemiki esos persequata da la regimento, o la persequeso dil enemiki da la
regimento.
B l. (Adjuntajo) – Personala pronomo
La kompleta formo di il, el, ol ed anke di la nedefinita pronomo on (videz B 7) esas ilu, elu, olu, onu.
On uzas ta formi, do kun u, por la belsono, o por ke la vorto esez tre pezoza.
Oportas aplikar la litero u a ta vorti se on bezonas lakuzativala formo.
Exemplo: – Ka vu vidas ibe la sioro e siorino? Yes, ilun me konocas ma ne elu.
Noto 12 – Se onu ne volas o ne povas determinar la sexuo di ta individuo quan la personala
pronomo relatas, on uzas la pronomo lu qua montras individuo ma esas neutra relate
(pri) la genro. La pronomo lu havas quale plurala formo la sengenra li. De lu on derivas
la posedal pronomo lua (videz B 6).
Tala nocioni di qui la sexuo ofte ne esas klara, exemple: homo, individuo, infanto, persono;
anke la nomi d’animali, exemple hundo, kato, kavalo, on uzas por pronomo, lu. Ultre on
uzas lu dop kolektala nociono quale homaro, servistaro, hundaro.
Exempli:
1. Ni vidis ke ulo movis, ma en la obskura nokto onu ne povis determinar kad ol esas
persono od animalo od altro. Kande ni poke plu multe esis proximiginta, ni videskis
kun teroro grandega simio. Neregardite da lu ni sucesis eskapar ta danjeroza situeso.
2. Vu laudas un persono; lu certe esas kontenta pri to, ed eventuale anke la altri laudas
lua meriti. Ma vu laudas plura personi; preske certa esos ke nun kelki de li reprochas
vu pro ke vu esas (adminime segun lia opiniono) ne tote senpartisa. Li dicos: Nia meriti
esas same importanta kam ita meriti.
B 5. (Adjuntajo) – Demonstrativo ed anke A 4. Genro
Same kam la pronomi li, lia povas ligesar kun (ad) il, el, ol, on povas anke pozar la sama personala pronomi ante ca e ta, se genro esas importanta. Do ni havas ilca, elca, olca, ilta, elta, olta.
Ofte pro to, la frazo divenas plu klara e plu facile komprenebla kam sen ta kompozita pronomi.
Exempli:
1. Omnu koncesas ke la viri e la mulieri havas la sama yuro quale homi. Or en kelka
societi ilti povas votar, ma elti ne povas to; do la yuro esas diferanta takaze.
2. Ube la puero esas? Il esas sur l’agro ube il gardas la kavalo. Advokez ilta, e vu pluse
gardez olca!
C 12. transitiva e netransitiva verbi
(Videz anke C 10. transitiva verbi e C 11. Netransitiva verbi).
Diversa verbi povas esar transitiva od intransitiva, do li povas havar rekta komplemento
(akuzativo) o ne.
Tala verbi esas:
acelerar, aglutinar, alternar, apetitar, avancar, balnar, brular, cesar, chanjar, deviacar, diminutar,
duktar, expansar, extingar, finar, fugar, fumar, fuzar, grilar, guidar, injeniar, kombustar,
komencar, mentiar, mezurar, pendar, penetrar, permutar, renversar, ridar, reprochar, riskar,
rompar , rostar, rular, sequar, servar, sufokar, sufrar, tacar.
D 8. Adverbo, dependanta de prepoziciono
Omna adverbo povas dependar de prepoziciono, ma preske sempre nur tempala e lokala
adverbi ligesas a prepoziciono.
45
Exempli:
o de ibe, de infre, de kande (= de longa tempo), de lor, de sempre, de supre, de ube,
o til ibe, til kande, til lor, til morge, til nun, til ube
o ad ibe, ad infre, ad ube, ek ube
o por sempre
o antehiere
o posmorge
o entote
E 22. inter – On uzas ta prepoziciono por montrar ulo quo esas pos o dop la komenco ma
ante od avan la fino di ulo, do interne ta du extremaji.
1. Lokale
o Kultelo inter la denti
o Tereno inter la rivero e la montaro
2. Tempale
o Tempo inter la karnivalo e Pasko
o Inter printempo ed autuno esas somero
3. Figurale
o Li parolas tote libere inter li pri ta afero
o Relato, deskonsento, diskuto, paco, disputo inter diversa personi
o la maxim jeneroza viro inter lua kolegi
o babilar, dividar, uzar inter su
E 23. apud – uzesas por montrar ulo quo esas o movas sur (en) la latero di ulo.
Nur lokale:
o Urbo apud la maro
o Irar dextre apud li
o Tablo apud fenestro
o Sidigar kamarado apud su
o Advenar apud tre kaduka domo
o Stacar apud la forno
o Paris apud Seine
E 24. che – montras ke ulo esas en la domo, habiteyo, rezidenteyo di ulu, do on povas uzar
che pri individui (homi ed animali).
Nur figurale:
o Dinear che la ministro (do en la domo di la ministro, dinear apud la ministro = sidar
apud il od exter lua domo).
o Studiar che universitato (do esas universitatano).
o Komprar pano che la panifisto (do en la domo di la panifisto; ma ne esas necesa ke on
kompras pro to rekte de la panifisto quale persono).
o Irar che sua kolegio (do en lua domo).
Pluse on uzas che por montrar ta speco, naciono, socio, societo, edc. o nur unika individuo
qua agas tale:
o Fumar esas kustumo che omna klasi, che la richi e la povri; che la superiori e la inferiori.
o Havar armo che su, on trovas simila soni anke che la simii.
46
F 17. Reciproka frazjunto
Per ta ni komprenas ke du od anke plura sam-ranga frazi (du chefa o du dependanta frazi)
juntesas inter su per du konjuncioni.
1. nek ... nek
La frazi kontenas fakti (argumento, motivo, o simpla afirmo edc.) qua ne valoras; do nek
... nek esas negativa.
Exempli:
o Me povas nek skribar letro ad il pro ke me ne savas ilua nomo, nek me ne povas
serchar il en la koncerteyo; nam me konocas il nur tre neprecize.
o Pro ke la plumulto de ta sektanti nek drinkas alkoholaji, nek manjas karno, la
homaro opinionas ke li esas vejetarani.
2. sive ... sive
La frazi kontenas fakti qui esas equivalanta. Se sive ... sive introduktas frazi (plusa
konjunciono ne esas necesa), ta frazi esas dependanta.
Exempli:
o Sive el mortis, sive el ankore vivas, en la du kazi vu esez gratitudoza a vua
bonfacintino.
o Sive la koquisto esis distraktata, sive pro altra kauzo, la manjajo ne bone saporas.
3. ne nur ... ma (eventuale kun adverbo quale anke, mem, precipue, prefere edc.) La frazi kontenas fakti qui esas equivalanta. On volas montrar en la
duesma frazo plusa fakto qua anke valoras ultre ta en l’unesma frazo.
La duesma frazo kontenas preske sempre fakto qua plu multe valoras kam la fakto en
l’unesma frazo. La akompanant adverbo en la duesma frazo expresas la grado de ta
augmento.
Exempli:
o Omna partiano di nia idiomo ne nur lernez ol, ma anke praktikez ol!
o Nam nia ministraro ne nur questionos kad e quanta adherantin ni havas ma
precipue lu examenos ka nia sistemo esas apta ad (por) omna posibla skopi.
o Ton ne nur ni Idani kredas ma mem mult altra civitani.
Noto 13
La reciproka konjuncioni (on povas kontar li eventuale sub l’adverbi) povas uzesar anke en
nur un frazo; ta frazo remplasas du o plura frazi qui esas samranga.
Exempli:
1. La problemo di linguo internaciona esas solvebla nek per Latina nek per ula vivanta
linguo (o, la Latina ne solvas, ed anke vivanta linguo ne solvas la probemo).
2. La kompatind infanto konocas nek patro nek matro nek gefrati nek parenti.
3. Preske omnadie ni recevas korespondaji sive de nia lektanti sive de altra personi qui
esas interesata a nia ideo.
4. La redaktisto pregis la universitatano tradukar la fablaro, sive tota, sive nur singla peci
ek ol.
5. Ne nur urbani ma mem la rurani demandas de la guvernantaro sorgar la maxim balda
posible realig(es)o di ta postulo.
G 18. -ano – montras
1. persono qua esas membro, adheranto di la kozo expresata da la radiko; la sufixo
-ano esas neutra relate la ideo, plu bone, tala persono povas havar intereso al ideo en
la radiko, ma to ne esas necesa.
Exemple: Seminariano fakte habitas la seminario ma kelkafoye nur segun l’impero, do
ne volunte. Ma la sufixo -isto (videz G 6. -isto) expresas ke tala persono esas partiano,
47
interesato.
Radiko nur substantivo:
agrano, artilriano, civitano, ekleziano, familiano, galerano, gimnaziano, infantriano,
kolegiano, kongresano, kurtezano, legionano, ligano, milicano, parlamentano,
parokano, partiano, policano, presbiteriano. religiano, republikano, rezervano, sektano,
seminariano, senatano, skismano, sociano, stabano, universitatano, vejetarano.
2. persono qua esas habitanto di la radiko.
Radiko nur substantivo:
insulano, koloniano, landano, montano, ocidentano, orientano, provincano, rurano,
sudano, urbano, vilajano, Berlinano, Holandano, Londonano, Suisanino.
3. Kelkafoye persono qua esas partiano di ula persono o di ta skolo (di -ismo). On uzez
la sufixo -ano vice -isto se un persono esas la fondinto.
Radiko nur substantivo:
Kalvinano, Kristano, Mahometano.
G 19. -aro – uzesas por formacar kolektala nociono, do multeso, kolekturo, uniono e c.
Radiko nur esas substantivo:
arboraro, armaro, bestiaro, borgezaro, brancharo, chefaro, episkoparo, fakaro, foliaro,
framasonaro, frataro, gradaro, hararo, homaro, hundaro, insularo, kanaliaro, kanonikaro,
keglaro, klavaro, klientaro, kolonaro, kornaro, lapidaro, mashinaro, mastaro, materiaro,
membraro, ministraro, moblaro, montaro, muskaro, nekrologaro, nervaro, nubaro, ostaro,
patronaro, pavaro, planetaro, plebeyaro, plumaro, proletariaro, protokolaro, puliaro, regularo,
rotaro, seglaro, sortaro, stelaro, tabularo, tendaro, terminaro, tunaro, vazaro, veinaro, vestaro,
veturaro, vortaro.
Per la substantivo quale mediato, anke adjektivo e mem verbo povas esar radiko:
o aristokrata, aristokrato, aristokrataro;
o katolika, katoliko, katolike, katolikaro;
o klerikaro, nobelaro, parentaro, yunaro;
o direktar, direktanta, direktanto;
o guvernar, guvernanta, guvernanto, guvernantaro;
o delegar, delegita, delegito, delegitaro.
48
Exerco 7
1. Du personi, nome lua spozino e mea onklo, heredis de ta kurtajano. Or ilca esas ja
sepadekyara ed ultre tre richa; do ilua renunco a la heredajo por la avantajo di elta esas
tre facile komprenebla.
2. De lor amaso de vildo existas en nia regiono. Or ne nur la oficala chasisti ma anke mult
urbani, mem rurani iras a la chaso (por chasar) pro quo olua amaso rapide diminutas.
3. Til lor, l’esperantisti opinionas povar posibligar konsento inter la du parti, la konservemi
e la reformani. Ma nek ante nek dum nek pos la kongreso la esperantisti esis inklina ad
ula konsento, sive li opinionas ke la tempo ne esas apta, sive li kredis la netushebleso
di la «Fundamento».
4. La penso a la puniso da Deo instigas kelki de nia civitani obediar l’impero dil rejo (rejal
impero). Pro to vu timez la perd(es)o di ta kredi di borgezaro a la nemortiveso dil anmo
e la venjo dil eterna Deo a la pekozi!
5. Por venar ad ibe vu sequez la voyo apud la lago til ke vu atingos ul albergo; pos ica (vu)
irez rekte adavan, nek sur la larja voyo segun la lago, nek sur la bela strado a la vilajo
ma sur la voyo qua duktas en la foresto!
6. Pos ke vu esos depozinta, sive che la chefa garsono, sive che la pordisto la precoza
lapidaro, hastez venar che ni!
7. Acendita lampo extingos sen ke on esos extinginta ol, dum ke brulanta sigareto ofte
kombustas til la lasta polveto, e do fumas sen ke on fumas olu.
8. La malado nun itere apetitas; ma ante posmorge donez ad il nek rostajo nek fritajo
mem se il tre apetitas ol!
9. La supres(es)o di ta paragrafi en la kodexo da la deputataro segun la deziro dil granda
plumulteso de la imperiani esis grand avantajo por la internaciona kombato a la
nihilisti.
10. Mem konocante nek l’antiqua nek plura prezenta lingui omnu kun nur poke bon
instrukteso lernos nia idiomo en kelka monati od admaxime en un yaro.
49
8ma Leciono
A 24. Tempo, mezuro, pezo, preco e simila vorti
Ta nocioni uzesas generale en la nominativo. Ma on povas uzar eventuale ula prepozicioni,
prefere de qua stacas inter ta vorto e l›adpozita vorto.
Exempli:
o Nia klubo konvenas omnasemane (ye, en) mardio en la restoriero Fürstenfelder Hof.
o Duadek pari (de) silka ganti esis komendata da la butikistino.
o Donez a me ok metri (de) drapo ek kotono!
o Ta ora horlojo kustas quaradek franki.
Notez: Se ta vorti esas la rekta komplemento, li recevas eventuale l’akuzativala finalo n.
Exempli:
o Glason (de) biro me komendas, ne vino. Adportez anke du pari (de) la mikra socisi kun
poka pano.
o Kande nia katolika pueri evas dek-e-du yari li unesmafoye komunias.
A 25. Uzeso dil infinitivo
1. Pro ke ni havas sis formi en nia linguo (prezento, pasinto, futuro, single aktiva o
pasiva), on usez ta formo qua montras maxim klare la tempo en qua ul ago o stando
eventas. En dubitebla kazi on formacez dependanta o mem chefa frazo ek l’infinitivo;
lor on trovos quik la justa formo dil infinitivo.
La chefa frazo en la prezento:
Exempli:
o Me opinionas vidar trupo (de) kavalisti malgre la lumozeso (me opinionas ke me
vidas la trupi).
o Me esperas vidor vu che me (me esperas ke me vidos vu).
o Me opinionas defensir juste nia afero (me opinionas ke me defensis juste).
La chefa frazo en la pasinto:
Exempli:
o Il asertis ne punisar la petuloza pueri (il asertis: me ne punisas la pueri).
o Il promisis tacor ta fato (il promisis: me tacos la fato).
o La akuzato kontestis asistir la kunveno (il kontestis, ke il asistis la kunveno).
La chefa frazo en la futuro:
Exempli:
o Il afirmos rikonocar ta viro quale la furtinto (il afirmos ke il rikonocas ta viro).
o Il propozos audesor duesmafoye da la tribunalo (il propozos ke il esos audata).
o Me dicos esir dum ta dio en la urbo (me dicos: me esis en la urbo).
2. Transitiva verbo quale infinitivo retenas olua rekta komplemento (akuzativo) en la
originala kazo, do en l’akuzativo.
Exempli:
o Apene altra linguo ofras tanta facileso di formacar kompozita vorti kam la
germana.
o Omnadie lektar ula jurnalo esas a multi tote necesa laboro.
3. Infinitivo povas anke havar la definita artiklo avan su. On uzas nur rare ica, e precipue
se l’infinitivo precize montras tote determinita speco di ago o stando.
Exempli:
o Certe me konsentas: obediar esas necesa; ma la obediar tala preskripti esus
senkurajigo.
50
o Explikar a vu pro quo ya ta experimento klarigas la fenomeno, ne esas facila.
o Voyajar en nia epoko per la fervoyo od automobilo esas agreablajo a (por) multi;
ma la voyajar pede o nur en simpla veturo quale on koaktigesis voyajar en la
komenco di l’antea yarcento, ne plezus a kelki de ni.
4. Infinitivo povas esar tam subjekto kam objekto en frazo, do anke dependar de
prepoziciono.
Exempli:
o Kavalkar e vehar sur ica voyo esas interdiktata.
o Ombroza laubo rekte apud la bordo invitas onu (onu esas hike rekta komplemento
a la verbo) a repozar e meditar.
o La instruktisto dicis a la urbestro ke lua filio ( sua uzesas se esus la filio dil
instruktisto, do dil objekto en la relatata frazo) ne havas aparta inklineso a (por)
diligente lernar.
o Donacar felicigas plu multe kam recevar.
o En la exkurso ni amuzis ni ultre altro per koliar fragi.
o Demandar pardono pro eroro ne esas defekto di bone edukita homo.
o Ma flatar defekti di onu, me ne prizas (ta infinitivo kun olua objekto esas rekta
komplemento al verbo prizar}.
5. Infinitivo esas ofte komplemento ad ula vorto en la relatata frazo, do preske sempre
en la chefa frazo. Takaze la infinitivo uzesas sen prepoziciono. Ma on povas anke per
prepoziciono juntar la infinitivo por plu precize klarigar la frazo.
Infinitivo esas komplemento:
0. A verbo:
o Anke prezente la siorini ne ja sucesis tote liberigar su de ta kustumo.
o Il pretendas vidir me ante ok du en la palaco.
o Me permisas a me explikar a vu pro quo me agis tale e ne altre.
o Kande vu esos veninta apud la pordo, suficos poke frapar ita.
a. A substantivo:
o La skopo di nia Uniono unionar omna adheranti di nia idiomo esas
atingebla nur se omna Unionani penas explikar a ne-Unionani ke nur
potenta societo povos exercar sat granda influo a la guvernistaro por
venkar la diversa misjudiki pri nia ideo.
o Sklavi ne havis la yuro (di) laborar por lia intereso ma la devo (di) gardar
la intereso di lia patrono.
b. Ad adjektivo:
o La regimento esas pronta (por, ad) atakar l’adversi.
o Esas tre agreabla a ni audar ke nia vicini esis tre kurajoza (por) gastigar
dum ta nokto la desertinto.
1. Se infinitivo ne esas absolute bezonata komplemento a vorto en la chefa frazo, on
juntez la infinitivo per prepoziciono al frazo.
Exempli:
o Kelki opinionas ke onu ne povas juar la vivo sen drinkar alkoholaji.
o Quala rekompenson il povus recevar per akuzar ta homi?
o Me konocas nur un modo (di) venjar su en tala kazo; bastonagar tala kanalii.
o Vice vartar ankore poka tempo, il quik departis pos recevir ta informo.
51
A 21. (Adjuntajo) – Derivo di adverbo
2. De substantivo (videz D 2)
3. De prepozicioni:
antee, apude, avane, cise, cirkume, dope, dume, extere, fore, kontree, kune, pose,
proxime, sube, supere, trae, transe, ultree, vice.
Exempli:
o La depeshisto ja esis tante fore ke mea voco ne plus atingis ilu.
o Ni omni kune iris che il; ma ni ne renkontris il heme (en ilua hemo).
o Lor la situeso dil mobli esis yena: inter la du fenestri ibe avane esis la divano,
hike apud ica parieto la piano ed apude tableto kun muzikalaji, ed kontree apud
la parieto sen fenestri bufeto stacas.
o Supere en la triesma frazo ni explikis quale ta experimento exekutesas.
Noto 14. On uzas extere vice eke, interne vice ene.
Exempli:
o Extere il ne revelas iraco, ed ilua traiti esis tote tranquila, ma interne esis tote
altro.
o Acensez ta altajo! De supre vu vidos til profunde en la laterala valo en qua este
albergo esas tote proxime apud pinto di bosko. Ta esas vua dezirata skopo.
C 13. Participo dil pasivo
Same kam en la aktivo ni havas anke en la pasivo tri participi:
Prezento: am a ta
Pasinto: am i ta
Futuro: am o ta
A 18. (Adjuntajo) – Derivo di substantivo
3. De participo pasiva:
o Preske nur personala nocioni:
abonito, akuzato, alaktato, amato, amatino, arestato, citato, damnito, delegito,
deputito, edukato, erudito, favorato, favoratino, federito, interesato, invitato,
jubileato, kaptito, kastrito, komisito, kondamnito, konocato, kreito, kuracato,
maskito, operacito, paralizito, pensionato, proskribito, protektato, rafinito,
reformito, rekrutito, relegito, salariato, sendito, tutelato.
o Anke kozala nocioni:
kompozito, opozato, relatato.
C 14. Kompozita tempala formi dil pasivo
Quale la formi dil aktivo, tale la formi dil pasivo formacesas per la participo di pasintoe la
korespondanta tempala formo dil helpanta verbo:
Perfekto: me es as am ita
Plusquamperfekto: me es is am ita
Futuro dil pasinto: me es os am ita
Kondicionala dil pasinto: me es us am ita
52
C 15. Sintezala formi
La simpla tempi di pasivo povas abreviesar por juntar la helpanta verbo ( esar) a la radiko dil
chefa verbo. Do:
Prezento: me ames as vice
me
es as
amata
Imperfekto: me ames is vice
me
es is
amata
Futuro: me ames os vice
me
es os
amata
Kondicionalo: me ames us vice
me
es us
amata
Imperativo ed Optativo: me ames ez vice me es ez amata Infinitivo dil prezento: ames ar
vice
es ar
amata
Infinitivo dil futuro: ames or
vice
es or
amata
Infinitivo dil preterito: ames ir
vice es ir amata
C 16. Nevera reflektiva verbi dil naciona lingui
Diversa verbi qui en la nacionala lingui uzesas quale reflektivi, tradukesas sen la reflektiva
pronomo en nia idiomo, do ne uzesas quale reflektivi. Precipue ta reflektiva verbi dil
nacionala lingui tradukesas en Ido quale nereflektivi qui expresas automata, instintal ago.
De to rezultas ke granda parto de tala verbi esas netransitiva, e ke lia objekto recevas ula
prepoziciono quale pro, pri, ad edc. Tamen kelki de ta verbi povas esar anke transitiva en Ido.
Ta nevere reflektiva verbi tradukesas en Ido per primitiva verbi (ofte en germana, franca ed
altra europala lingui):
afektacar, angorar (pro, pri), audacar, augmentar, balnar, baraktar (pro), chagrenar
(pro, pri), chanjar, decar, decidar, duelar, ecelar (pri), entuziasmar (pri), enuncar, erorar
(pri), esforcar (pri, ad), eventar, expansar, fantaziar, flexar, hororar (pri, pro), iluzionar,
konspirar, kontraktar, konvenar, konversar (kun ulu, pri ulo), memorar, movar, pavorar
(pri, pro), penar (pri, ad), plendar (pri), posturar (pri), profitar, revanchar, rezignar, rezolvar,
rezultar (de ulo), refuzar, repozar (pri), shamar, sorgar, standar, timar, translacar, vomar.
Exempli
o La frato iras por balnar (do il balnas su).
o La malado balnas lua okuli.
o En multa kazi (multakaze) oficiro esis obligata (obligesis) duelar altru qua insultis ilu.
Ma se il, do la insultito, refuzis agar tale, il devas preske sempre demisar ek l’armeo
aktiva.
o Ka vu ne shamas tanta neyustajo? Vu audacas asertar to malgre ke vu ipsa ante koncesis
ke segun nia kustumala koncepto omnu esforcas revanchar tal insolentajo.
o Nia amiko angoras pri ia eventualajo ke la konspiritaro decidos sendor spionanto en
la kunveno.
E 25. sub – uzesas por montrar ulo quo esas plu infra kam ulo.
1. Lokale: (kun o sen movado):
Exempli:
o Kande ni camatine pasis sub vua fenestro, la stori ankore esis fixe klozata.
o La santa civito en la lumo di la luno jacis sub il.
o Sioro kun libri sub la brakio promenas ja de longe sub la kolonaro.
2. Figurale:
Exempli:
o Ni donas sub (en) ica rubriko anekdoti ed altra humoraji.
o La suceso manifestesas ya sub altra formo; tamen ni esas kontenta.
o Ta fabrikuro propagesis sub la nomo Klefeolo.
53
o Sub la prezido dil sekretario la kunveno apertesis.
E 26. sur – montras ulo quo esas super ulo, ma samtempe tushante to.
1. Lokale (kun o sen movado):
Exempli:
o Rido aparas sur la vizajo di ilu
o makulo sur tapiso
o skribar sur la surfaco dil shildo
o stono falis sur la vitro
o sidar sur kavalo
o nesto sur arboro
o pozar fresha kuracala herbi sur vunduro
o stacar sur un gambo
o batar sur la dextra vango
2. Figurale:
Exempli:
o apogar su sur principo grava
o societo sur la bazo di reciproka garantio
o sozar ulo sur plu larja fundamento
o prenar sur su laboro
E 27. cirkum – montras ulo quo esas sur omna lateri di ulo.
1. Lokale (kun o sen movado):
Exempli:
o Arjenta bendi cirkum la etuyo
o Quik rondo de spektanti formacesis cirkum l’ebrio
o Irar cirkum la gardeno
o Cirkum la kolo el portis koliari de granati e perli
2. Figurale:
Exempli:
o Cirkum la fino dil koncerto
o Cirkum la quaresma horo
F3. (Adjuntajo) – Kompozita konjuncioni: ante ke, pos ke, en ke, de ke, per ke Exempli:
o Ante ke la hanulo krios duesmafoye, vu esos reneginta me trifoye.
o Pos ke (pro ke) komitato rezolvis supresar ita paragrafo, la mencionita motivo ne plus
valoras.
o Ver amikeso ne konsistas en ke un exkuzas altru pri eventuala defekti, ma precipue en
ke on atencigas da l’altru la nociveso di tala difekti.
o Certe la elekteso ne dependos de ke il inicias entraprezar frequa kunveni, ma plu multe
de ke la publika opiniono esas favoroza a (por) ilu.
o Ed ita skopon ni atingos maxim rapide per ke ni profitos la potenta influo (per uzar la
influo) quan lua bopatro havas a (en) la jurnalistala rondo.
G 20. -inda – aplikesas a verbo por formacar adjektivo qua expresas: digna di (ne nur
bona ma anke mala qualeso).
Radiko nur verbo:
54
abomininda, admirinda, aminda, damninda, deplorinda, honorinda, kompatinda,
kondamninda, konsiderinda, kredinda, laudinda, memorinda, preferinda, profitinda,
punisinda, respektinda, ridinda, regretinda, remarkinda, shaminda, simpatiinda.
G 21. -enda – indikas ago quan on devas facar pri ula kozo, quan on qualifikas tale.
Radiko nur verbo:
diskutenda, komprenda, liberigenda, pagenda, vendenda.
G 22. -ala – uzesas por formacar adjektivo qua expresas:
1. apartenanta ad ulo
2. relatanta ulo
3. apta ad ulo
4. dependanta ad ulo
Adjektivi kun la sufixo -ala uzesas tre ofte.
Radiko nur verbo:
filiala, financala, fratala, galvanala, genezala, geniala, gramatikala, guturala, industriala,
infektala, ironiala, katarala, kauzala, lokala, matenala, metodala, metrala, monatala, nazala,
nordala, normala, ovala, profesionala, proverbala, provincala, prozala, racionala, regionala,
rejala, sentimentala, statistikala.
Exerco 8
1. La salvinto esus elevita sur la shultri da la entuziasmoza homi se il ne esus impedita
da la policisti.
2. Da du forta manui la fuganta arestato esis kaptata cirkum la tayo e jetata adsule.
3. Sub semblo di kaptito un de la detektivi esis asociata a la kriminozi, e tale la konspiro
esis deskovrata.
4. Nia opiniono, apogata sur la defino di tante konocata ciencisto, en extreme poka tempo
dispersesis en la tota lando.
5. Pavoro audesar kaptis il; nam la apuda chambro separesis nur per dina parieto de la
dormochambro.
6. Quankam la sincereso di nia karaktero pruvesis per plura bona konsili, volunte donita
da ni, itere nia propozo ne aceptesis.
7. Ta fatala denunco exekutesis da ula viro, furioza pro trompesir da lua propra federiti
– ed ita esas via prezenta jubileato. Ma to omna esas absolute sekretajo, e tu nun ol
konfidesis da me a nulu ecepte vu. Certe ne esas necesa adjuntar ke lua opiniono
trompesir esis nur vana suspekto.
8. La judikisto imperis ke la akuzato advokesez. Kande ni venis en la karcero, terorigiva
aspekto prizentesis a ni. Nam la kaptito tormentata da la angoro fine deskovresor
quale la mortiginto, trahizesis per lua propra ago. Il pendis su ipsa per bendo, fabrikita
ek lua vesti, pos skribir kompleta naraco di lua krimino hororigiva sur la plankosulo
per lua propra sango.
9. Segun ke vi traktas la homi, anke vi esos traktata da li. Do vi exkuzez vi pri ke ta afero
tante esis neglijata da vi. Certe to pardonesos da via kliento.
10. Kande me uldie esis invitita da mea kuzo por dinear che il, ta damzelo, parentino di il,
prizentesis a me.
11. Sakrifikar la certa salario a tre dubitinda posibleso ganar talmaniere mono ne esas
rekomendinda. Anke la respondo di vua onklo esas antee expektenda.
12. Tote precize la atestanto memoras la dio, mem la horo en qua la abomininda atako a la
senarma migranti esis exekutata.
55
9ma Leciono
A 26. Kompozita vorti
Por iti la sequanta reguli valoras:
a. La chefa vorto esas la lasta vorto; la vorto qua restriktas o determinas la chefa vorto,
adjuntesas avan la chefa vorto.
b. La gramatikala finalo di la determinanta vorto povas esar omisata se la belsoneso
permisas to. p.e. metalfilo vice metalofilo.
c. Se on konsideras la relato di la chefa vorto a la determinanta, on trovas ke la
determinanta tre ofte dependas per ula prepoziciono de la chefa vorto.
d. Segun quante la logikeso permisas, omna vortospeco povas esar chefa o determinanta
vorto.
Exempli: Chefa vorto esas substantivo. Determino esas:
a. Substantivo:
pedovesto (vesto di o cirkum pedo), labiobarbo (barbo di labio), lambastono (bastono
di o por lamo), litotuko (tuko di o por lito), marhundo (hundo di maro), naztruo (truo
di nazo), noktomezo (mezo di nokto}, ovoshelo (shelo di o cirkum ovo), mashtuniko
(tuniko ek mashi), metalfilo (filo ek metalo), paperpasto (pasto ek papero), lumshirmilo
(shirmilo kontre lumo), mezofingro (fingro en mezo), kurasnavo (navo kun kuraso),
pendolhorlojo (horlojo kun pendolo), psalmilibri (libro kun psalmi), manulaboro
(laboro per o por manuo) manupreso (preso per manuo), serumkuraco (kuraco per
serumo), okulvitri (vitri por okuli), ringofingro (fingro por ringo), forestovoyo (voyo
tra o en foresto).
b. Verbo:
konceptomaniero (maniero konceptar), kuracarto (arto kuracar), lulkanto (kanto por
lular), rulkurteno (kurteno qua rulas).
c. Adjektivo:
altareliefo, novyaro, primavi.
d. Adverbo o numeralo:
angleparolanti, plumulto, pluklareso, pluvaloro, mezinstruktito, novenaskinto,
dusensajo, triangulo, trimasto, triuneso, unkorno.
A 27. Plu ofte bezonata vortokompozaji
Per la verbo agar:
Takaze agar esas speco de sufixo e divenas transitiva, p. e. martelagar fero.
Exempli:
agrafagar, ankragar, bastonagar, buklagar, butonagar, desagrafagar, desskrubagar, frenagar,
fusilagar, gilotinagar, gluagar, halteragar, harpunagar, hersagar, kanonagar, klovagar, kriblagar,
krucagar, lacagar, manuagar, martelagar, palpebragar, pinglagar, pinselagar, pumicagar,
registragar, rivetagar, sabragar, siringagar, skrubagar, sluzagar, smerilagar, spisagar, sporagar,
stonagar, tamburagar, tanagar, trepanagar, vaporagar, venenagar, vergagar, veturagar.
A 28. irga – Generaligo
Por generaligar ula nocioni, prefere pronomo od adverbo, on uzas la pronomo irga od olua
adverbo e pro to ni nomizas ta pronomo generaligivo.
Hike esas mencionenda anke la kompozita vorti: irgube, irgekande, irgatempe, irgafoye.
Exempli:
1. Advokez irgu quale testo! Yen vua frato venas. Ta ne esas oportuna a me; oportas ke
irga altru esas.
2. Vunduro irge quale negrava ol esas, povas esar mortokauzo.
56
3. La direktisto ne konfidos ad il ta entraprezo irge quanta garantisumon il donos.
4. Vu ne terorez irge quon vu vidos od audos!
A 20. (Adjuntajo) – Komparado
4. maxim ... posible
5. Pos tante plu / min on uzas ke vice kam:
a. tante plu ... ke
b. tante min ... ke
6. quale
7. quaze
Exerci
1. Se on maladeskas, on serchez maxim balde posible eskartar la kauzo di to! Nam esas
tante plu facila kuracar malado, quante plu en la komenco la maladeso esas.
2. Konfidencez a ta muliero minime posible, e ya tante plu ke el esas konocata quale
frivola babilemino!
3. La nevo ne volunte departas de ilua onklo tante min ke la eduko di sua genitori esas
tro severa.
4. Tala propozo ne esos aceptata tante min ke ol kontredicas plu o min forte la paragrafo
7 di nia statuto.
5. Ta linguo internaciona maxim rapide difuzesos qua esas maxim facile lernebla,
ed expresas maxim klare posible la idei e pensi. De ta vidpunto Esperanto ne esas
rekomendinda tante min ke olua adheranti mem ne esas inklinita eskartar defekti.
6. Partio sen chefi esas quale mutonaro sen pastoro.
7. Me havas quaze presento pri ta desfortuno.
8. Quaze odio subite aparis en lua traiti.
C 17. Predikatala verbi
Kelka verbi havas ula predikato (predikativa substantivo od adjektivo) apud su quale speco di
komplemento di la verbo. Ta predikato qua esas sempre en la nominativo, agesas a la verbo.
a. Per quale por expresar reala e kompleta simileso od atributo.
b. Per quaze expresesar nur komparo o figurala similigo (analogeso).
Tala predikativa verbi, plu ofte bezonata, esas:
aceptar,agnoskar, amar, aparar, asistar, aspektar, blamar, debar, deklarar, divenar, donar,
elektar, estimar, existar, honorizar, igar, jacar, jubilear, judikar, koncesar, konocar, konsiderar,
konstatar, konstitucar, kredar, lasar, laudar, montrar, nomar, nomesar, nomizar, opinionar,
plezar, recevar, regretar, reprimandar, reputar, respektar, restar, selektar, semblar, servar,
taxar, traktar.
Exempli:
1. On judikas ta spegulo (quale) bona qua montras la visajo tala quala ol reale esas.
2. Semblas ke ilua dicipuli reputas il (quale) extreme pia homo.
3. La klubani konstitucis la triesma di junio quale la dato di la vera fondo di lia klubo.
4. Nia amiko en lua maskilo aspektas quale originala kavaliero ek la dek-e-sisesma
yarcento (il aparas tale quale kavaliero aspektas).
5. Ula soni di la simii divenas audebla quaze speco di primitiva linguo; ya kelka eruditi
judikas oli quale linguo di la simii.
6. Ni traktas ta yuno quale familiano.
7. La mortinto esis respektata quale pia ermito, (do il esis ermito; la frazo kontre il esis respektata
quaze pia ermito expresas ke il ne esis ermito; on nur respektis il tale quale on respektas ermito).
57
Noto 15
a. Se la uzeso di quale ne dependas de predikativa verbo, on uzez quale nur se
komparo o similigo existas, do se on povas pozar tale quale komplemento!
En la frazeto esante oficiro on ne dicas quale oficiro pro ke on ne povas pozar
relativa tale.
Tamen on povas dicar agar quale oficiro pro ke ta persono esas oficiro do il agez tale
quale devas agar.
Altra exemplo:
Nur quale ecepto ulu en nia Uniono, esante akademiano povas elektesar quale
komitatano ed inverse.
b. Se la tota ideo esas nur figurala on usez quaze! Tamen takaze on ne povas
komplementigar tale.
Exempli:
1. Lua tota vivo detaloze desvolvis su quaze en panoramo.
2. Semblas ke la du viri quaze reptis tra la tereno.
3. Ta informo surprizas extreme la kompatindo, e quaze en trista sonjo il audis la raporto.
4. Kande li saveskis la venko di lia partio, li quaze saltetis pro joyo ed entuziasmo.
E 28. preter – montras movado en plu o min granda disto qua tendencas segun objekto,
ma finas nur exter la extremajo di ta objekto.
1. Lokale:
o Ni nur irez segun la rivo di la lago, ma ankore plu fore preter la tota lago til la
tri abieti avan kaduka barako!
o Preter florifant arbori e jermifanta agri, preter dezerta marshi e nuda rokoza
monti la fervoyo duktas en l’internajo di vere paradizatra regiono.
2. Figurale:
o La hori sempre reptas quaze heliki preter la mizerozi, ma flugas quaze hirundi
preter la felici.
E 29. tra – montras movado qua komencas avan objekto e finas dop ica.
1. Lokale:
o La kaptita ucelo flugis tra l’apertita pordo di la kajo.
o La voyo duktas tra prati ed agri til la bordo di foresto.
2. Figurale (sen movado):
o Tra fenduri di (en) la pordo me vidis en la internajo di la chambro.
o Ja la lumi brilas tra la frua krepuskulo.
E 30. super – montras la situeso di objekto qua esas plu supre kam altro, ed ne tushas ol
(kun o sen movado).
1. Lokale:
o Ita turmi quin vu vidas super la bosko, esas la turmi di famoza pilgrimala pregeyo.
o La suno varmega radiifis super ni.
2. Figurale:
o La esperantisti pozas lia idiomo Esperanto super la sublima ideo di komuna
linguo internaciona.
C 31. vice – indikas ke on pozas o donas ulo en la loko di altro.
Exempli:
o Vice pekunio il recevas insulti.
o Voluntez donar a me quale almonajo vice pekunio e nutrivi, anciena shui!
o Vice l’onklo la frato dil onklo advenis.
58
F 17. (Adjuntajo) – Reciproka frazligo
4. od ... od (o ... o) ligas du samranga frazi; nur un fakto valoras, sive ta di la un frazo,
sive ta di la altra. (komparez Noto 13).
Exempli:
o Dum la cayara festoludi en Oberammergau on povas voyajar de München ad
Obergammergau o per fervoyo o per automobilo o per aeroplano.
o Segun nia lego, vu devas persequar vua konkuranto, o por ke il pagez la
konvencionala sumo, o por ke il koaktesez cesar la vendo.
o Quo esas plu avantajoza? o tacar la tota eventajo o raportar detaloze olu?
o Nek ito nek ico esas rekomendenda; esas maxim bona vartar kad ula homi
denuncos ta desfortuno, o kad ol esos neglijata.
5. tam ... kam montras du o plura samvalora fakti; on trovas ta konjuncioni nur en la
sama frazo [komparez A 20. (1)]
Exempli:
o Tam de praktikala, kam de teoriala vidpunto la esperantisti ja plu ofte modifikis
grave, sive la formo, sive la senco di la radiki.
o En omna artificala lingui, la elementi tam en la gramatiko kam en la vortaro
divenas pokope plu komuna (od: sive en la gramatiko sive en la vortaro, od: ne
nur....ma anke).
o Diskursi en publika kunveni esas sen dubite bonega propagivo tam por la ideo
generale, kam por nia idiomo specale.
6. Adverbi quale okazionala reciproka konjuncioni:
a. lore ... lore
b. parte ... parte
c. unparte ... altraparte
d. unlatere ... altralatere
Exempli:
e. Subite il remarkas ke la maxim multi salutis, lore respektoze, lore ridetante,
quaze il esus bona konocato.
f. Ja kelka esperantisti expresis lia opiniono pri eventuala reformo; ili lore deziris,
lore demandis, lore postulis olu.
g. Tamen ol ne realigesis til nun, parte pro la granda indiferenteso di multi di lia
partiani, parte pro ula facile komprenebla intereso di lia editisti, parte pro la
desfacilajo efektigar konsento inter la diversa opinionani.
h. Ka do diversa opinioni existas en «Esperanto-lando»? Yes, nam unparte la
ortodoxa fideli, la Fundamentisti asertas ke Esperanto esas tote nechanjebla
dum ke altraparte progresema fideli kredas ke la omnadia uzado efektigas to
– do Esperanto esas ya chanjiva, mem chanjema – ma nultempe chanjebla per
rezolvi.
i. Fine la maxim progresemi de la esperantisti vartas til ke la guvernantari adoptos
unlatere Esperanto quale oficala linguo intemaciona ed altralatere lia delegiti
plubonigos la kaduka Esperanto. Omno to esas utopio, adminime en ica yarcento.
Nam nek la Fundamento restos netushebla, nek la omnadia uzado o l’uniono de
delegiti di diversa guvernantari povos enduktar vera plubonigi, omnakaze ne
tam longe kam ni e nia infanti vivos.
59
G 23. pre- – havas la senco di la prepoziciono avan od ante.
(Tala nova vorti kun ta prefixo povas funcionar quale radiko.)
Exempli: preavo, preavulo, preavino, predatizar, predestinar, predeterminar, predicar,
predispozar, prehistorio, preirar, prejudiko, prekondiciono, prelasta, preludar, prematura,
prenomo, preonklo, prepagar, preremarko, presavo, presendar, presentar, presorgar,
presupozar, preurbo, prevenar.
G 24. dis- – havas la senco simple partigar od igar a diversa lateri.
Radiko nur verbo.
Exempli: disdonar, disirar, dispecigar, dissekar, dissemar, dissendar, distranchar.
G 25. -ema – expresas inklineso o tendenco di ulu od ulo.
Pro to, -ema signifikas preske sempre mentala qualeso, ma kelkafoye anke korpala.
Radiko preske nur:
a. Verbo:
abstenema, amema, arogema, atakema, atencema, babilema, bonfacema, cedema,
ceremoniema, decidema, difamema, dormema, drinkema, dubitema, efikema,
entraprezema, fidema, flanema, gratitudema, imaginema, imperema, indulgema,
iniciatema, insidiema, insultema, intrigema, iracema, karesema, kolerema, kompatema,
komplezema, komplimentema, konciliema, konservema, konvergema, kredema,
kriema, laborema, ludema, manjema, meditema, mentiema, mordema, movema,
muzikema, neglijema, negratudema, nesorgema, obediema, obliviema, observema,
obstinema, ordinema, ostentema, pacema, pardonema, pariema, parolema, pasema,
pavorema, pensema, persistema, petulema, pikema, postulema, procesema, produktema,
progresema, raptema, reflektema, regresema, revema, rezignema, rezolvema, riskema,
savema, sentema, servema, shamema, shikanema, sorgema, sparema, studiema,
suspektema, tacema, tenema, timema, tolerema, trahizema, transaktema, triumfema,
variema, venjema, vigilema, violentema, vivema, voyajema.
b. Substantivo (nur tre rara):
gruema, luxema, minuciema, paradoxema, rutinema, sarkasmema, sentimentema,
sistemema, sportema, voluptema.
G 26. -ebla – expresas pasiva posibleso; qua povas esar ....
Radiko nur transitiva verbo:
acesebla, brulebla, chanjebla, damnebla, digestebla, dilatebla, diciplinebla, diskutebla,
disponebla, dubitebla, ecitebla, efacebla, engajebia, expresebla, flexebla, fuzebla, impresebla,
iritebla, kombustebla, komprenebla, konciliebla, koruptebla, kredebla, lektebla, movebla,
navigebla, palpebla, parolebla, penetrebla, ponderebla, postulebla, profitebla, refraktebla,
rekonciliebla, remediebla, remarkebla, revokebla, rompebla, sentebla, shamebla, solvebla,
suportebla, suspektebla, tolerebla, transmisebla, vendebla, videbla, vundebla.
G 5. (Adjuntajo) – On povas juntar -ebla a vorti kun la prefixo ne-:
Exempli: neacesebla, nealterebla, neefacebla, nefatigebla, nemovebla, nepenetrebla,
neperceptebla, nevidebla, nevundebla.
Noto 16.
Onu ne konfundez -iva, -ebla, -ema.
o La sufixo -iva havas aktiva signifiko
(do ol povas aplikesar anke a netransitiva verbi)
o dum ke -ebla havas pasiva signifiko
(do ol aplikesas nur a transitiva verbi),
o e fine -ema povas aplikesar tam a transitiva kam a netransitiva verbi.
60
Exempli:
o Veneno esas efikiva, ne efik ebla ;
o la vetero esas variiva, o variema, ne variebla.
o Flamo povas esar extinganta (ol jus extingas),
od extingema (ol havas la inklineso extingar),
od extingiva (ol havas la kapableso extingar),
od extingebla (ol povas extingesar).
Exerco 9
1. Quaze rejo il, esante delegito di !a venkinta armeo, esis recevata pompoze da la
entuziasmoza landani.
2. Nia ordinare charmiva amikino havas extreme chanjema humuro; lore el esas gaya,
lore trista, e ta traito desfaciligas la komuniko kun elu.
3. Vice kavalkar sur la larja komoda voyo tra la foresto, il opinionis plu bona kavalkar
sur la streta deskomoda voyo tra la marshoza valo.
4. Quankam ilua tilnuna konduto esas sat atakebla de la politikala vidpunto, tamen il esis
aceptata en la militistala lerneyo quale aspiranto.
5. Ta siorino esas od elua fratino od ula tre proxima parentino; nam tam elua forte kurva
nazo, kam entote elua konduto e staturo esas karakteriva di la nobela populi di Boos.
6. La suno lumas tam super boni kam super maligni.
7. To esas la kustumo di populacho: quan tu gloriizis hiere quale heroo e savinto, itan lu
kondamnos posible morge quale trahizemo e perfido.
8. Manuagez la pafilo tante plu prudente ke vu ne sat precize konocas ta nova speco!
9. La sumo quan il nun recevas quale salario esas multe plu mikra kam ante. Tamen il
ne kambius ilua nuna ofico po la antea situeso. Nam esante urbala oficisto, il recevos
en ilua oldeso, o se il ja ante esos pensionata quale nequalifikenda por l’aktiveso, ula
parto di ilua salario quale certena pensiono kontre ke, esante komercisto, il obligesus
konstitucar per konstanta sparemeso ula kapitale ek qua la interesto esus por il quaze
speco di pensiono.
10. Antiqua ruzo di furtisti esas: esante persequata simila ke il ipse persequas la furtisto.
Semblas ya apene kredebla ke tam reflektema policisto kam sioro M., dupigas per to;
tamleven ito eventis.
11. Kun fiere levita kapo, la kolonelo pasis preter la barono, e por quaze expresar ilua
desestimo il fixe regardis ica, ma ne salutis.
61
10ma Leciono
A 29. Derivo di la adjektivo
1. De substantivo:
On adjuntas -a a la radiko e per to la originala senco di la substantivo tote ne altrigesas.
La adjektivo montras nur la gramatikal uzo di la nociono en la frazo. Do la derivita
expresas qualeso tote identa kun la esenco di la substantivo.
Exempli: acesora, acida, afirma, alegoria, delikta, detala, erora, hermafrodita,
hidraulika, idiota, inkluza, instinta, kalumnia, kolosa, kona, konfidenca, konifera,
kritika, kuba, laika, legenda, logika, magneta, melankolia, melodia, metafora, meza,
mirakla, misteria, monstra, muzika, nana, narkota, obliga, panika, para, paradoxa,
parola, pinta, polemika, proverba, pseudonima, pulvera, purpura, republika, respekta,
rudimenta, sarkasma, satira, sfera, simbola, simfonia, sinteza, simbola, skema, sklava,
sprita, teoria, texta, tipa, tirana, toxika, triedra, utopia, vasala, vertikala, volunta.
Aparte adjektivi derivesas de substantivi qui esas metali o materii.
Exempli: arjenta, fera, gasa, lana, marmora, metala, ora, stona, ultramara.
Anke de la nomi di populi, genti, e lingui.
Exempli: amerikana, angla, franca, germana, sueda, sanskrita, semida.
2. De prepoziciono od adverbo:
Se prepoziciono ne expresas movado, on povas chanjar -e ad -a.
(Tamen ante e kontre divenas antea e kontrea.)
Exempli:
antea, apuda, avana, cisa, dopa, extera, fora, interna, kontrea, posa, proxima, suba,
supera, transa, balda, iba, infra, jusa, lora, morga, nuna, ofta, olima, plusa, poka,
precipua, quika, subita, supra, troa, yena.
3. De participo:
Fakte, participi esas ja adjektivi (kun finalo -a). Generale tal adjektivi uzesas nur quale
atributo (direte ligata a substantivo). Ni havas amba aktiva e pasiva formi, tamen on
povas uzar la participo quale predikato (adjektivo kun la helpanta verbo esar).
Exempli:
adjacanta, alternanta, diletanta, distanta, ecelanta, enoyanta, existanta, extazanta,
fosforecanta, fulminanta, importanta, indulganta, influanta, insistanta, insultanta,
interesanta, intermitanta, intriganta, iracanta, izolanta, jacanta, jenanta, karesanta,
kompatanta, koncianta, konsequanta, konsolanta, konstitucanta, konvenanta,
konverganta, konvinkanta, kooperanta, kreanta, kriminanta, kulpanta, lokanta,
lumanta, meritanta, mordanta, movanta, obstinanta, odoranta, ofensanta, penanta,
penetranta, permananta, persistanta, perturbanta, petulanta, pikanta, ravisanta,
relatanta, responsanta, rezignanta, rezistanta, sequanta, shamanta, silencanta,
stagnanta, suficanta, sufokanta, trepidanta, tributanta, triumfanta, urjanta, vacilanta,
vakanta, valoranta, varianta, zelanta;
abstraktata, bezonata, broshata, celata, distraktata, dotata, erudata, fingata, fortifikata,
heredata, inspirata, intencata, interesata, kompozata, kompresata, kondicionata,
koordinata, moderata, nevolata, obsedata, operacata, opozata, ordinata, relatata,
salariata, volata.
A 26. (Adjuntajo) – Kompozita vorti
e. La senco e la signifiko di prepoziciono qua uzesas quale determinanta vorto, ne
alteresas per to.
La senco dil kompozita vorto esas la chefa vorto + prepoziciono.
Exemple:
62
o irar ek domo = ek irar (ek) domo;
o duktar en komploto = ek duktar (en) komploto;
o linguo inter nacioni = inter naciona linguo (o linguo internaciona).
f. Netransitiva verbo povas divenar transitiva, esante kompozita vorto; to koncernas
precipue kompozaji per prepoziciono.
Exemple:
o ekirar domo o irar ek domo;
o enduktar komploto o duktar en komploto;
o kontreparolar ulu o parolar kontre ulu.
Per uzar prepoziciono la ideo plu precize esas expresata.
A 27. (Adjuntajo) – Plu ofte bezonata vortokompozaji
2. Per la verbo esar – Determinanto:
a. Adjektivo
Exempli:
afinesar, bigotesar, devotesar, diversesar, egalesar, gayesar, hipokritesar,
inklinesar, kadukesar, lamesar, nechastesar, nomadesar, pacientesar, parazitesar,
sanesar, similesar, strabesar, tardesar, utilesar, verdesar.
b. Substantivo
Exempli
chefesar, dandiesar, friponesar, kandidatesar, mediatesar, piratesar, profetesar,
rivalesar.
Noto 17
Kompreneble kompozaji per esar diferas ulgrade de la ordinara formo, nome de la helpanta
verbo kun predikata adjektivo o substantivo.
La kompozajo per esar divenas verbo e povas pro to anke havar rekta komplemento [videz
A 26, (f)]; pluse ol montras ago o stando, rezultanta ek l’adjektivo e la helpanta verbo, dum
ke esar e la separita predikato nur montras qualeso.
Ul ago povas esar bigota dum ke persono povas esar bigota od anke bigotesar (plu forta
granda de bigoteso).
Exempli:
1. Gambo ya povas esar lama, ma nur ento povas lamesar.
2. Benko povas esar verda dum ke folio povas anke verdesar.
3. Se ulu facas friponajo, lu esas fripono; se lu havas en lua karaktero la traito esar
friponerna, ed agas tale lu friponesas.
4. Se ulu predicas irgafoye ulo, on povas nomizar lu profeto; ma se lu plu ofte, quaze pro
interna impulso, predicas, lu nomesas profeto; do lu profetesas.
On usez kompozajo per esar nur se ula nuanco necesigas to; la ordinara formo (do helpanta
verbo e predikato) esas ofte plu klara kam kompozita verbo.
A 27. (Adjuntajo)
3. Per ad
Exempli:
adirar, adjacar, adjuntar, adjustigar, adportar, adpozar, advenar, advokar.
4. Per avan
Exempli:
avanguardo, avanposteno, avantuko.
5. Per ek
Exempli:
ekirar, ekpresar, ekpulsar, eksekreco, eksecuro, ekreceva.
6. Per en
63
Exempli:
enfiltrar, enirar, enkarcerigar, enmigrar, enspiracar, enterigar, envolvar
C 16. (Adjuntajo) – Nevera reflektiva verbi di nacionala lingui
2. Per sintezala formi
Tala nevera reflektiva verbi povas remplasigar anke en nacionala lingui per la pasiva
formi dil verbo; la senco du frazo ne alteresas per to. Prefere on uzas en nacionala
linguo ta reflektiva verbi por montrar speco de automata od instintal ago o stando
quo tre ofte eventas se ulo (do kozo, ago, stando) esas subjekto.
Exempli:
adaptesar, adjuntesar, aiteresar, apertesar, astonesar, derivesar, developesar, difuzesar,
direktesar, dispersesar, distraktesar, efacesar, explikesar, extensesar, fondesar,
informesar, intermixesar, klozesar, kompresar, konciliesar, konformesar, konkluzesar,
konvinkesar, manifestesar, nomesar, obligesar, perdesar, pozesar, preparesar, pruvesar,
reflektesar, reputesar, skribesar, trovesar, turnesar.
3. Per kompozaji per esar
Exempli:
afinesar, egalesar, gayesar, inklinesar, kandidatesar, pacientesar,similesar, tardesar.
E 32. kontre – montras la situeso di objekto qua esas rekte opozita ad ulo.
1. Lokale:
Exempli:
o Kontre nia domo esas la policeyo.
o La stuli kontre la princala lojio vendesas tre rapide.
2. Figurale:
Montras ulo a quo on opozas su en adversa senco.
Exempli:
o Konkursar kontre lua antal aferamiko.
o Protestar kontre la rezolvo.
o Akuzo kontre la fato.
o Blasfemo kontre lua povo.
o Gardar kontre atako.
o Protektar kontre supozita fantomi.
Noto 18
1. La prepozicioni ad, til, kontre esas poke parenta, p. e.:
o Irar ad la aquofalo (to montras simple movado en la direciono a la aquofalo).
o Irar til la aquofalo (to montras movado qua cesas ye la aquofalo).
o Irar kontre la aquofalo (to montras movado qua tendencas en la direciono a
la aquofalo; ne oportas ke la movado tendencas rekte a la aquofalo, e same ol
povas cesar ja avan la aquofalo).
2. La prepozicioni por e kontre esas kontrala.
Exempli:
• Cent membri votis por (favoroza senso), e duacent kontre (adversa senco) ta
propozo, do onu ne aceptis olu.
b. Ta argumento valoras ne por, ma kontre la signizita literi.
c. La diskursanto parolis por, ne kontre ta opinionas.
64
E 33. exter – esas la kontrajo di en. Exempli:
1. Lokale:
o Ne esas permisata ke kaptiti promenas exter la parko di kastelo.
o La bovini livis nia prato, e pasturas nun exter ol en la prato di nia vicino.
2. Figurale:
o Esas regretinda ke multa samideani esas ankore exter nia uniono.
o Ta posiblajo esis exter nia supozo.
E 34. ultre – montras ulo quo anke valoras, same kam altro; do to ankore adjuntesas.
Exempli:
o Ultre ta kozi, la korbo kontenis anke pulvero.
o Ultre la bona qualesi jus mencionita, nia linguo donas pluse l’avantajo plu bone
komprenar l’idiotismi ed lia signifiko en la diversa lingui.
F 13. (Adjuntajo) – Kompozita konjuncioni
Til ke, vice ke, ultre ke, dum ke, kontre ke.
Exempli:
1. De ke nia nuna prezidanto mem ne venis en la cadiala generala kunveno, ni konkluzas
ke il ne deziras rielektesar,
2. Vice ke la puerino esus expektinta til ke la fiakro esis preter-vehinta, el hastis trairar
la strado
3. Guto sequis guto til ke fine divenis pluvego. Vice ke la mantelo esus protektinta ni
kontre la pluvo kolda per absorbar la guti, la aquo balde fluis torentatre sur la stofo
adinfre sur nia pedi. Quon do utilesis ke la superkorpo esis sekura kontre koldesko
kontre ke la pedi tante plu humidigesis? Akuta kataro esis la necesa konsequo de to.
Absolute me do konsilias ne metar gumimantelo dum forta pluvo. Ultre ke ol do nur
poke protektas kontre eventuala humidesko, ol esas anke nociva pro ke ol impedas la
bezonata transpirado.
4. Dum li tale parolis, li ne remarkis ke li esis veninta preske til la bordo di l’abismo. Nur
la bruiso di la aquofalo atencigis da li la dangeroza situeso.
5. Sideskez hike dum ke me iros ad ibe por spionar quon la enemiki entraprezas!
Noto 19
La konjunciono dum ke uzesas tam tempale kam en kontrala senco.
Exempli:
o Il strabesas dum ke (kontre ke) ilua fratino havas normal okuli.
o Ta espero esas tote vana dum ke (kontre ke) nia kompreno di la prezenta situaciono
plu posible esas apta venkar la diversa impedivi opozata.
o Dum ke (hike nur tempala relato) la vilajani amuzis su per spektar la drola akrobataji
di la cigani, kelki de ci furtis en lia domi.
Esas preferenda restriktar la uzo di dum ke nur a tempala relato e uzar kontre ke se on
volas expresar kontrala relato.
G 27. mis- – expresas ke ulo facesas nejuste od erore.
Radiko nur verbo:
misaplikar, misdonar, misduktar, misinterpretar, misjudikar, miskalkular, miskomprenar,
miskontar, misnomar, misprizentar, mispronuncar, misselektar, mistaxar, mistradukar,
misuzar.
G 28. -eskar – formacas netransitiva verbi kun la senco: komencar, divenar, chanjar ago, kozo, apero.
65
Exempli Radiko:
a. Verbo:
ameskar, angoreskar, atakeskar, atenceskar, audeskar, dekadeskar, dezireskar,
dormeskar, emoceskar, iraceskar, joyeskar, klameskar, koncieskar, konoceskar,
konverseskar, kurajeskar, kustumeskar, lojeskar, lumeskar, paceskar, penseskar,
ploreskar, posedeskar, putreskar, riviveskar, rideskar, sideskar, tremeskar, troteskar,
troveskar, videskar, voyajeskar.
b. Adjektivo:
beleskar, blankeskar, bruneskar, destranquileskar, ebrieskar, familieskar, foleskar,
grandeskar, gravideskar, hardeskar, klareskar, koldeskar, konfuzeskar, kurbeskar,
libereskar, longeskar, matureskar, moleskar, multeskar, nuleskar, oldeskar, pleneskar,
proximeskar, raukeskar, realeskar, redeskar, risaneskar, riyuneskar, saneskar,
senkurajeskar, sikeskar, tardeskar, varmeskar, vasteskar, verdeskar.
c. Substantivo:
cikatreskar, fibreskar, fosileskar, frateskar, glacieskar, jorneskar, kalkeskar, karbeskar,
korpeskar, kristaleskar, membreskar, nokteskar, osteskar, peceskar, rusteskar,
sinueskar, spliteskar, vaporeskar, venteskar, vidveskar, vireskar.
Noto 20
La sufixo -esk- tre rare uzesas formacar substantivo od adverbo edc.
ТЕЛЕГРАМКанал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками
Книжный Вестник
Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)
Поиск книг
Свежие любовные романы в удобных форматах
Любовные романы
О психологии, саморазвитии и личностном росте
Саморазвитие
Детективы и триллеры, все новинки
Детективы
Фантастика и фэнтези, все новинки
Фантастика
Отборные классические книги
Классика
ВКОНТАКТЕБиблиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории
Любовные романы
Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров
Фантастика
Самые популярные книги в формате фб2
Топ фб2
книги