Успаміны

Па песні ранняй і па крылах-стрэлах

Цябе пазнаюць лёгка людзі там

I скажуць:

«Нават перад смерцю пеў ён,

I песню гэтую паслаў ён нам».

«Маабіцкі сшытак» Мусы Джаліля быў яго апошняй песняй, якая гучыць сёння як песня мужнасці і змагання. Вершы гэтага сшытка надзвычай разнастайныя па сваёй тэматыцы, жанрах і стылю.

У няволі паэт смяяўся з бяссілля смерці, заставаўся верным сынам сваёй Радзімы і не стаў на калені перад катамі. Вось як апісвае ён дзень фашысцкага суда над сваімі сябрамі:

Сонца захавалася ў аблокі:

Не да твару сонцу ганьбы суд.

I не росамі трава абмылася,

А слязамі горкімі зямлі...

Холадна. Начамі на дарозе

Адчуваем цеплыню зямлі.

За сыноў маці-зямля ў трывозе,

Дыша цяжка, грэе мазалі.

Не бядуй, зямля,— не задрыжым мы,

Покуль на сабе ты носіш нас...

Людзі, якія сустракалі Мусу Джаліля ў канцэнтрацыйных лагерах Прыбалтыкі і Польшчы, у турмах фашысцкай Германіі, расказваюць, што паэт сапраўды не задрыжаў перад катамі, пакуль яго насіла зямля. У жніўні 1944 года за агітацыю і актыўны ўдзел у антыфашысцкай арганізацыі ён быў пакараны смерцю.

Так загінуў малавядомы старшы палітрук Савецкай Арміі і нарадзіўся вядомы ўсяму свету Герой Савецкага Саюза, першы з лаўрэатаў Ленінскай прэміі Муса Джаліль.

Спраўдзіліся прарочыя словы паэта:

Песняй ў народзе жыццё прагучала,

Смерць будзе песняй змагання

гучаць.

1966

ПЕРШАЯ ЛЮБОЎ

Я мстил за Пушкина под Перекопом,

Я Пушкина через Урал пронес,

Я с Пушкиным шатался по окопам,

Покрытый вшами,

голоден и бос!

И сердце колотилось безотчетно,

И вольный пламень в сердце закипал,

И в свисте пуль,

за песней пулеметной —

Я вдохновенно Пушкина читал...

Эдуард Багрыцкі

Мне ўспамінаюцца гэтыя радкі, калі я думаю пра Лермантава. Пры чым тут Пушкін?.. Не та­му, што Лермантаў у літаратуры пачаўся з Пушкіна... Не. Таму, што да мяне ён прыйшоў менавіта дзякуючы Пушкіну, прыйшоў своеасаблівым шляхам.

За Лермантава я з «кацюшай» жорстка пом­ещу ворагам, праўда, не пад Перакопам, а на Волхаве. У цяжкі час я пранёс Лермантава цераз Урал, бадзяўся з ім па свеце. Лермантаў быў ра­зам са мной у фашыецкай няволі на чужыне, дзе ад аднаго ўсведамлення гэтага мацней білася маё сэрца, у якім «вольный пламень закипал».

Лермантаў!..

Я не першы і не апошні з пашанай станаўлюся перад ім на калені. Не адзін я, а тысячы лю­дзей улюбёны ў яго паэзію. I кожны з іх любіць яе па-свойму.

Я раскажу толькі пра свае сустрэчы з паэзіяй Лермантава. Раскажу пра тое, як любоў да Лер­мантава затлела ў маім сэрцы і як яна ў хвіліны роспачы балюча смылела ў маёй душы, а ў часіны радасці разгаралася зыркім полымем.

Некалі мясцовая пані пашкадавала вясковую дзяўчыну, бацька якой, качагар панскага бровара, стаў алкаголікам, і ўзяла яе наймічкай у маёнтак. Дзяўчына, якая перад тым дзве зімы вучылася ў царкоўнапрыходскай школе, з зайздрасцю паглядала на кнігі ў руках панскіх дзяцей. Ад­нойчы да яе трапіла кніга, якую, як казалі, напісаў дзед Наталлі Аляксандраўны. Дзяўчына не раз бачыла Наталлю Аляксандраўну — гаспадыню суседняга маёнтка ў Вавулічах. Наймічка лічыла, што кнігі пішуць нейкія незвычайныя людзі. I таму яна была ўражана, што такую дзіўную кнігу напісаў дзед суседняй пані.

Так мая будучая маці пазнаёмілася з творамі Пушкіна.

Вядома, што пры такіх абставінах дзяўчына не магла не прачытаць пра гібель Пушкіна і верш Лермантава «Смерць паэта». Мабыць, тады на ўсё жыццё прычасцілася яна іх паэзіяй, бо пазней, незаўважна для сябе, прычашчала ёю з маленства і мяне. У душы я ганаруся тым, што не ўсемагутны бог, а два гэтыя апосталы паэзіі ахрысцілі ў сваю веру ўражлівую вясковую дзяўчыну ў змрочную пару яе маладосці.

Значыць, паэтычнае слова мацнейшае за свя­тую малітву. Маці засталася абыякавай да рэлігіі, хоць побач, у суседняй вёсцы, стаяла прыгожая, вядомая ў наваколлі, цагляная царква, пабудаваная на сродкі той жа ўнучкі Пушкіна Наталлі Аляксандраўны і яе мужа.

Мяне, народжанага зусім у іншы час, гэтая царква не магла ўжо, вядома, нічым прывабіць. Хоць бабуля аднойчы і звадзіла туды ўнука прычасціцца, але святы айцец Сяргей (дарэчы, такса­ма Пушкін і, як казалі, нібыта далёкі нашчадак Аляксандра Сяргеевіча) не здолеў мяне прычасціць рэлігіяй так, як маці прычасціла паэзіяй вялікага рускага генія.

Помню, пасярод нашай прасторнай хаты паліцца бляшаная печка. Манатонна паскрыпвае калаўрот, на якім маці прадзе кудзелю. Мы, малыя, сама што раздурэліся на падлозе.

Раптам маці спыняе самапрадку і кажа:

— Супакойцеся... Не абпячыцеся аб печку. Чуеце, што робіцца на дварэ...— I яна расказвае, як там бура то вые, як звер, то плача, як дзіця, то стукае ў акно, як запознены падарожнік...

Мы сціхаем і прыслухоўваемся. Чуваць, як у печцы час ад часу страляюць дровы, а на дварэ сапраўды хтосьці то вые, як звер, то плача, як дзіця. Здаецца, што запознены падарожнік нясмела стукае ў шыбу. Я ўглядаюся ў акно, але нічога не магу разглядзець, бо на шыбах мароз намаляваў дзівосныя дрэвы і кусты. Гэта было акно ў нейкі казачны свет.

Маці вельмі складна расказвала казкі. То пра зялёны дуб, каля якога на залатым ланцугу ўдзень і ўночы ходзіць вучоны кот, а побач блукае лясун і на галлі сядзіць русалка. То пра князя, што сустрэў сваю смерць, наступіўшы на конскі чэрап, з якога выпаўзла змяя. То пра мужыка, які, дазнаўшыся ад дзяцей, што іх сеці «прыцягнулі мерцвяка», пайшоў і адпіхнуў вяслом у раку тапельца. То пра тры гордыя пальмы, што раслі над крыніцай у пустыні і былі ссечаны і спалены жорсткімі людзьмі з вандроўнага каравана.

Колькі таямнічасці і загадкавасці было ў гэтых казках!..

Затаіўшы дыханне, слухаў я казку пра тое, як родная маці выганяе з дому сына, які згубіў зброю і Ўцёк з бітвы, не адпомсціўшы ворагам за смерць бацькі і двух братоў.

У пачатковай школе настаўніца павяла нас ад­нойчы на станцыю слухаць радыё. Тады яно было ў нас вялікай навіной. Разявіўшы ад здзіўлення раты, доўга слухалі мы ў зале невыразны, хрыплы голас, што скрозь шум і трэск даносіўся з нейкай чорнай талеркі, якая стаяла бокам на насценнай палічцы.

Калі вярталіся дадому, сябра завёў мяне на пошту.

На століку, перад драцяной агароджай, ляжала некалькі кніг.

— Ну што, хлопцы, купляць кнігі прыйшлі? — з усмешкай запытаўся нізкі дзядзька ў акулярах.— Выбірайце...

Я ўзяў тонкую кніжачку і пачаў чытаць там, дзе разгарнулася:

И наконец удар кинжала

Пресек несчастного позор...

И мать поутру увидала...

И хладно отвернула взор.

И труп, от праведных изгнаний,

Никто к кладбищу не отнес,

И кровь с его глубокой раны

Лизал рыча домашний пес...

Я адразу ж пазнаў у гэтым вершы казку, якую часта расказвала маці.

Пазней, чытаючы «Зімовы вечар», уступ да «Руслана і Людмілы», «Песню пра вешчага Алега», «Тапельца» Пушкіна і «Тры пальмы» Лер­мантава, я са здзіўленнем пазнаваў у іх складныя матчыны «казкі». Для мяне яны былі першымі «казкамі», пачутымі ў жыцці.

Так у маленстве з навакольнага таямнічага свету Пушкін і Лермантаў, як два незнаёмыя вандроўнікі, настойліва стукалі ў акно і ў маё сэрца.

Але здарылася так, што я спачатку пазнаёміўся па-сапрауднаму з Лермантавым. За пятнаццаць капеек я купіў тады на пошце невялікую кніжачку і ляцеў дадому, як на крылах, не адчуваючы пад сабой ног. Час ад часу разгортваў, засопшыся, кнігу і чытаў то адзін, то другі верш:

Тучки небесные, вечные странники!

Степью лазурною, цепью жемчужною

Мчитесь вы...

Я быў зачараваны гэтай прыгажосцю... Задзіраў угару галаву, узіраўся ў неба і здзіўляўся, што мне яно ніколі не здавалася «стэпам блакітным», а хмаркі, якія праплывалі па ім, ніколі не нагадвалі «жамчужны ланцуг».

Усё лета я не расставаўся з гэтай кніжкай, і многія вершы з яе ведаў ужо на памяць. За дзень набегаўшыся на пашы за каровай, стомлены, лажыўся ў пасцель і ўспамінаў блізкія мне радкі:

Горные вершины

Спят во тьме ночной;

Тихие долины

Полны свежей мглой;

Не пылит дорога,

Не дрожат листы...

Подожди немного,

Отдохнешь и ты.

Помню, як моцна забілася маё сэрца, калі ў сямігодцы ў руках Людачкі, якая сядзела перада мной на парце, я ўбачыў тоўстую кнігу «Сочине­ния Лермонтова, том первый». На некалькі дзён я выпрасіў у аднакласніцы кнігу, і пасля таго, як вярнуў яе Людачцы, дзяўчына прынесла мне яшчэ і Другі том.

Тады ўпершыню прачытаў я амаль усяго Лер­мантава. Захапляўся «Ашык-Керыбам», не мог адарвацца ад «Бэлы» і «Тамані». «Вадзім» зрабіў на мяне наймациейшае ўражанне з усяго прачытанага ў сямігодцы. Лле асабліва палюбіліся вер­шы і паэмы Лермантава. У вершах «Дары Церака», «Марская царэўна», «Паветраны карабель» я пазнаў яшчэ некаторыя матчыны «казкі».

Вечарамі пры цьмяным святле газоўкі перапісаў я з таго двухтомніка многія вершы, запоўніўшы імі некалькі вучнёўскіх сшыткаў.

Неяк раз мы паехалі на кані ў горад. Бацька застаўся на ўскраіне пытляваць пшаніцу, а маці ўзяла мяне з сабой. Апынуліся мы з ёй у нейкай цеснай, цёмнай кватэры.

— Нам сказалі, што вы прадаеце Поўныя зборы твораў Пушкіна і Лермантава,— спыталася маці ў гаспадыні.

— Прадаю,— адказала тая, недаверліва аглздзела нас з ног да галавы, пайшла некуды ў бакоўку і вынесла адтуль вялікую тоўстую кнігу.

— Вось Поўны збор твораў Лермантава выдання Сыціна і ёсць яшчэ такі ж Пушкін.

— I колькі вы просіце за іх?

— Па два пуды мукі за кожную кнігу.

У тыя гады ўсё ацэньвалася не грашыма, а му­кой. Маці задумалася. Мабыць, прыкідвала ў дум­ках, на колькі хопіць для нас тых чатырох пудоў мукі. Потым яна неахвотна працягнула жанчыне кнігу і няўпэўнена сказала, што мы зойдзем пазней.

«Ці не засыта запрасіла яна за таго Сыціна»,— думаў я, калі мы ехалі ўвечары дадому.

Над лесам у туманнай смузе плыў месяц. Мне чамусьці ўспомніўся лермантаўскі верш:

Посреди небесных тел

Лик луны туманный.

Как он кругл и как он бел.

Точно блин с сметаной.

Кажду ночь она в лучах

Путь проходит млечный,

Видно, там на небесах

Масленица вечно!

ГІазней, у юнацтве я здзіўляўся, чаму маці не дадумалася тады зайсці ў кнігарню і купіць там гэтыя кнігі. Відаць, і ў думках яна не даиускала нават, што ў тагачаснай кнігарні маглі быць Поўныя зборы твораў Пушкіна і Лермантава, якіх яе сын «праходзіў» тады ў школе як дваранскіх пісьменнікаў. Тым больш што пад вокнамі нашай сямігодкі, на цвінтары перад царквой, у якой айцец Сяргей служыў малебны, сярод магіл знакамітых паноў ляжала пліта, дзе было высечана: «Наталля Аляксандраўна Пушкіна, па мужу...» і напісана прозвішча мясцовага памешчыка.

У апраўданне сваёй любві да Лермантава я нясмела паўтараў тады сам сабе радкі аднаго з савецкіх паэтаў: «Из юнкеров я Лермонтова лишь любил».

Гэта маленькае лірычнае адступленне ці, лепш сказаць, мая споведзь перад часам, які выпраўляе промахі гісторыі. У маіх родных мясцінах людзі пазабывалі прозвішчы навакольных памешчыкаў. Даўным-даўно ніхто не ходзіць маліцца ў царкву, з якой скінуты крыжы. А на цвінтары не засталося ніякіх слядоў ад памешчыцкіх магіл. I толькі перад вокнамі школы, цяпер ужо не сямігодкі, а дзесяцігодкі, непадалёк ад бальніцы, беражна захоўваецца абнесеная агароджай сціплая магіла Наталлі Аляксандраўны Пушкінай, унучкі вялікага рускага паэта.

Я не спыняўся б тут на такім недарэчным вывучэнні літаратуры ў тагачаснай школе, калі б яно не абакрала духоўна на ўсё жыццё некаторых маіх аднагодкаў, якім «мечты поэзии, создания искус­ства восторгом сладостным... ум не шевелят...п. Можа, таму і палюбіў я так Лермантава, што мне пашчаслівілася пазнаёміцца з ім яшчэ да таго, як мы «прайшлі» ў школе творчасць «дваранскіх» пісьменнікаў.

Хаця я йасябраваў з Лермантавым задоўга да знаёмства са сваімі нацыянальнымі наэтамі, я перакананы, што толькі дзякуючы яму вельмі ра­на ўспрыняў блізка да сэрца творчасць Максіма Багдановіча.

У юнацтве мяне захапляла натуральнасць і незвычайная разнастайнасць лермантаўскіх вобразаў:

Луна катится в зимних облаках,

Как щит варяжский или сыр голландский,

іх гукавая і зрокавая дакладнасць:

Заскрипели

Полозья по сугробам, как резец

По мрамору...

Спачатку мяне, беларуса, бянтэжыў дзіўнаваты зварот вялікага рускага паэта да Расіі, якую ён называў «нямытай». Толькі пасля таго, як я многа разоў перачытаў яго творы, лісты і артыкулы пра ягонае жыццё, я зразумеў глыбокі сэнс шчырага лермантаўскага прызнання:

Люблю отчизну я, но странною любовью!

За абуджэнне ў маёй душы пачуцця сыноўняй вернасці радзіме я перш за ўсё абавязаны Лермантаву, у прыватнасці горскай легендзе «Уцякач».

Яшчэ ў маленстве Лермантаў пазнаёміў мяне з маляўнічымі краявідамі Расіі. Упершыню я адчуў гэта ўлетку 1941 года, пехатой ідучы па яе цэнтральных абласцях. У тую суровую пару не раз успаміналіся лермантаўскія радкі аб радзіме:

...я люблю — за что, не знаю сам —

Ее степей холодное молчанье,

Ее лесов безбрежных колыханье,

Разливы рек ее, подобные морям;

Проселочным путем люблю скакать в телеге

И, взором медленным пронзая ночи тень,

Встречать по сторонам, вздыхая о ночлеге,

Дрожащие огни печальных деревень;

Люблю дымок спаленной жнивы,

В степи ночующий обоз

И на холме средь желтой нивы

Чету белеющих берез.

Калі ад сумных вестак і ад ветру затуманьваліся слязьмі вочы, гэтай «четой белеющих берез» здавалася кожнае дрэва на Арлоўшчыне ці ў вёс­нах Тамбоўшчыны.

Фашысцкія зграі рваліся да Масквы. Мы адыходзілі на ўсход па дарогах Пензеншчыны, набліжаючыся да лермантаўскіх мясцін. Аднойчы ў другой палове дня з галавы калоны, якая расцягнулася на маршы, імгненна перадаўся па радах вокліч: «Лермантава! Лермантава!»

Як па камандзе, адразу ж выпроствалі илечы І выцягвалі шыі стомленыя паходам былыя беларускія студэнты, трымаючы раўненне на рускае сяло, дахі якога відаць былі ў нізіне, воддаль ад шляху. Не адзін я тады шкадаваў у душы, што дарога пралягла міма гэтай свяшчэннай мясціны.

Прайшоўшы яшчэ кіламетраў дванаццаць, мы спыніліся ў вёсцы на прывал. Я даведаўся, што тут застанемся начаваць, і папрасіў свайго малодшага камандзіра дазволіць мне збегаць у Лер­мантава. Ён далажыў пра гэта камандзіру дывізіёна. Цяпер я ўяўляю, якой незвычайнай і дзёрзкай была па тым часе мая просьба.

Мяне выклікаў камандзір дывізіёна. Калі я ўвайшоў у хату, ён устаў з-за стала (прафесійная звычка былога дырэктара сярэдняй школы: мы ведалі, што наш камандзір да пачатку вайны працаваў дырэктарам школы ў Арле і выкладаў гісторыю).

— Дык ты, Аўрамчык, хочаш збегаць у Лер­мантава?..

Я разгубіўся і не памятаю, што адказаў яму.

— Ты беларус...— ужо не пытаючыся, а сцвярджаючы, паціху прамовіў ён і, адвярнуўшы твар, паглядзеў у акно.

Я заўважыў, што вочы яго павільгатнелі.

Журботнымі вачыма на мяне глядзела цяпер сама Расія.

— А што, калі цябе затрымаюць?.. Палічаць дэзерцірам... Дый для мяне будуць непрыемнасці..— зноў парушыў цяжкое маўчанне камандзір.

Пальцы яго левай рукі нервова барабанілі па стале. Раптам ён падняў руку, глянуў на гадзіннік і спачатку неяк няўпэўнена сказаў: «Пазнавата», а потым больш рашуча:

— Ну што ж, ідзі!.. Толькі будзь асцярожны...

Я зайшоў у хату, дзе мы прыпыніліся, з рэчавага мяшка ўзяў у кішэню адзіны мой дакумент — студэнцкую заліковую кніжку і не пайшоў, а на­бег назад бальшаком, па якім нядаўна прайшла наша калона.

Бег, нідзе не спыняючыся, аж да самага павароту дарогі на Лермантава. Толькі тут прыпыніўся, каб перавесці дух. I адразу ж успомнілася, з даўно вычытанага, што некалі на гэтым павароце дарогі тарханаўскія сяляне знялі з воза труну, запаяную ў цяжкую евінцовую скрыню, і адсюль неслі на руках у сяло астанкі Лермантава.

Вось ён, дарагі майму сэрцу куток радзімы, дзе прайшло маленства любімага паэта. Сюды ён прыязджаў у госці да бабулі. Тут яго магіла.Паабапал маленькай рачулкі, якая перад плацінай разлілася ў вялікую сажалку, цягнуцца дзве вясковыя вуліцы. На пагорку за сялом — ста­ры парк і ў ім высокі дом з мезанінам і балконам на калонах. Мімаволі прыгадваюцца словы паэта:

...высокий барский дом

И сад с разрушенной теплицей;

Зеленой сетью трав подернут спящий пруд,

А за прудом село дымится — и встают

Вдали туманы над полями.

Падыходжу да будынка. На ганку сядзіць ста­ры. Я вітаюся і пытаю, як зайсці ў музей.

— Позна ўжо, сынок... Музей зачынены...

Стары з нейкай цікаўнасцю аглядае мяне з

ног да галавы. Відаць, у яго выклікаў спачуванне разгублены выраз майго твару і выгляд салдата ў зашмальцаванай кавалерыйскай куртцы.

— Адкуль ты ідзеш, сынок?

Я называю вёску, у якой мы спыніліся.

— Ажно адтуль ішоў, каб толькі паглядзець музей?! — здзіўляецца ён і пасля некаторага роздуму дастае ключ, нерашуча адмыкае дзверы.

— Зайдзі, сынок... Толькі доўга не баўся...

Я нясмела иераступаю парог. Сиачатку мне ўсё здаецца, што дзесьці тут за сцяной працуе ў гэты час гаспадар. Потым я, нарэшце, смялею, адчуўшы сябе адзіным наведвальнікам гэтага до­ма, у якім ад усяго павявае веліччу і вечнасцю.

Мне могуць пазайздросціць многія. Відаць, рэдка каму ў жыцці пашчаслівілася так, як мне, быць адзін на адзін сярод дарагіх сэрцу рэліквій.

П’яны ад шчасця, я забыў нават, што ў музеях забаронена кратаць рукамі экспанаты, і не толькі аглядаю з усіх бакоў карціны, намаляваныя Jlepмантавым, і фотакопіі яго твораў, але і прабую навобмацак рэчы, да якіх некалі дакранаўся паэт.3 вялікай сталовай, абсталяванай мэбляй з карэльскай бярозы, дзе ў прасценках размешчаны партрэты Лермантава і яго родных, я пераходжу ва ўтульны гасцінны пакой са шклянымі дзвярыма на веранду. Усё ў ім расказвае пра жыццё па­эта ў Пецярбургу. Тут ужо мяккая лакіраваная мэбля з пазалочанай аздобай і блакітнай абіўкай.

Побач з гасцінным пакоем невялікая спальня, у якой партрэты і карціны, намаляваныя Лермантавым, нагадваюць пра яго высылку на Каўказ. Значнае месца тут адведзена экспазіцыі «Барадзіно». Сярод карцін, гравюр і літаграфій з адлюстраваннем Масквы, Барадзінскай бітвы, асобных эпізодаў вайны 1812 года і яе герояў — словы Лермантава:

Уж постоим мы головою

За родину свою!

Мне здаецца, што Лермантаў толькі нядаўна пакінуў гэты пакой, каб стаць побач з абаронцамі Масквы.

Мы долго молча отступали,

Досадно было, боя ждали...

I я адчуваю сябе ніякавата. Мы ж і цяпер усё яшчэ адыходзім на ўсход...

Думка пра старога, які сядзіць на ганку, прымушае мяне спахапіцца: ён жа прасіў, каб я асабліва доўга не затрымліваўся... I я хутчэй перахо­джу ў другі пакой, дзе прадаўжаецца расказ аб знаходжанні паэта ў Пецярбургу, а потым — у былы класны пакой з экспазіцыяй «Дуэль і смерць Лермантава».

Спяшаючыся, падымаюся па лесвіцы ў мезанін, дзе размешчаны яшчэ два невялікія пакоі Лер­мантава і два пакоі Арсеневай. Ужо зусім наспех аглядаю іх і подбегам вяртаюся на ганак.

— Не спяшайся...— кажа стары.— Вярніся яшчэ і добра агледзь усё...

Пазней не раз, бывала, я з удзячнасцю прыгадваў іх абодвух — камандзіра дывізіёна і старога вартаўніка музея — двух простых і чулых рускіх людзей, якія, як быццам бы прадчуваючы, што мяне чакае жахлівае выпрабаванне на чужыне, хацелі паказаць мне гэтую святыню, каб я нідзе не забываў яе і заўсёды бачыў перад вачыма сваю Радзіму.

Я зноў уваходжу ў дом. Паспешліва абыходжу залы ўнізе і ўважліва аглядаю пакоі ў мезаніне.

Больш за ўсё затрымліваюся ў кабінеце паэта. Вокны адсюль выходзяць у парк. У гэтым пакоі захоўваюцца асабістыя рэчы Лермантава і яго родных. Падоўгу разглядаю аўтографы вершаў, напісаных у Тарханах. 3 хваляваннем стаю перад шкляной шафай з юнкерскім мундзірам Лерманта­ва, пісталетамі і шаблямі. Аглядаю шкатулку з арэхавага дрэва, у якой Лермантаў захоўваў свае дакументы. Перад пляцоўкай з выхадам на лесвіцу заўважаю на стале высокі стос вялікіх карычневых паштовак з партрэтам Лермантава. Відаць, паштоўкі прадаюцца на ўспамін наведвальнікам музея... Але няма прадаўца, дый у мяне ў кішэнях пуста.

Пасля кароткага роздуму бяру адну паштоўку, згінаю яе ў дзве столкі і кладу ў заліковую кніжку. Я не думаў тады, выходзячы з музея, што мне давядзецца на чужыне насіць каля свайго сэрца гэтую дарагую рэліквію як маленькую часцінку далёкай Радзімы...

Абыходжу стары парк, які зарос акацыямі і бэзам. Мала ў ім засталося стогадовых дрэў. Але замест іх выраслі маладыя клёны і вязы. А вось і Даўняя ліпавая алея. Мабыць, гэта тая самая алея, пад ценем якой любіў гуляць Лермантаў. Пад маімі нагамі шамаціць жоўтае лісце.

В аллею темную вхожу я: сквозь кусты

Глядит вечерний луч, и желтые листы

Шумят под робкими шагами...

Усё гэтак жа, як у часы Лермантава, над са­жа лкай шумяць «прыбярэжныя вербы».

Каля самага берага расце волат-дуб, пасаджаны некалі паэтам.

У сярэдзіне сяла побач з царквой знаходзіцца капліца, а пад ёй склеп сям! Арсеневых. Тут пахаваны Лермантаў. Над капліцай шуміць вячысты дуб. Нечая клапатлівая рука пасадзіла яго, выконваючы жаданне Лермантава:

Надо мной чтоб вечно зеленея,

Темный дуб склонялся и шумел.

Капліца зачынена. У ёй не закончаны падрыхтоўчыя работы да стагоддзя з дня смерці Лерман­тава.

Як вялікую культурную падзею збіраўся адзначыць савецкі народ гэтую дату. Урад прыняў спецыяльную пастанову аб увекавечанні памяці Лермантава, аб збудаванні яму помнікаў у Маскве і Ленінградзе. Быў адліты лермантаўскі юбілейны медаль, выпушчана серыя паштовых марак, падрыхтавана юбілейнае выданне кніг. Але за ме­сяц да гэтай даты гітлераўскія зграі напалі на на­шу краіну.

Перад тым як пакінуць гэтыя мясціны, я яшчэ раз акідваю нозіркам сажалку, сяло, парк, доммузей...

И странная тоска теснит уж грудь мою...

Адсюль я панёс Лермантава за Урал.

У Какчатаве, дзе размясцілася наша часць, я дастаў два та мы яго вершаў і паэм. Кожны дзень пасля вучэбных заняткаў у стэпе накідваўся ў ка­зарме на гэтыя кнігі, як сасмяглы падарожнік накідваецца на ваду. Але надыходзіла раніца, і зноў не радавалі ні свежыя навіны, ні выгляд бяскрайніх стэпаў вакол гарадка. 3 аднаго боку яго маркотна шапоча над замерзлым возерам чарот, а з другога — над сопкай.

...стоит одиноко

На голой вершине сосна

И дремлет, качаясь, и снегом сыпучим

Одета как ризой она.

Толькі мне здавалася, што гэтай сасне сніцца не «прыгожая пальма», якая расце «ў гіустыні далёкай, у тым краі, дзе сонца ўсход», а наш гаманлівы беларускі бор.

У казахстанскіх стэпах, ад Какчатава да Акмолінска, я не раз прыгадваў родныя сасновыя бары. Але да іх трэба было прайсці нялёгкі шлях. Я не падазраваў нават, што для мяне ён будзе намнога даўжэйшы і пакутлівейшы, чым для іншых маіх землякоў, і што на працягу ўсяго яго са мной нязменна будзе ісці побач Лермантаў.

Мая дарога ў Беларусь пралягла праз Маскву. Пад Масквой толькі што былі разгромлены фашысцкія зграі. Увесь свет захапляўся гераізмам савецкіх войск. На вуліцах горада стаялі яшчэ супрацьтанкавыя «яжы». Тады я не ведаў, што героі-панфілаўцы, якія сваімі целамі перагарадзілі фашысцкім танкам шлях да Масквы, спявалі лермантаўскае «Барадзіно».

Наўрад ці гучалі ў тую пару так па-сучаснаму яшчэ чые-небудзь словы з тваіх вялікіх песняроў, Радзіма, як гучалі радкі Лермантава, якія былі на вуснах многіх тваіх разнамоўных сыноў:

Москва, Москва!.. люблю тебя, как сын,

Как русский,— сильно, пламенно и нежно!

Люблю священный блеск твоих седин

И этот Кремль зубчатый, безмятежный.

Напрасно думал чудный властелин

С тобой, столетним русским великаном,

Померяться главою и обманом

Тебя низвергнуть. Тщетно поражал

Тебя пришлец: ты вздрогнул — он упал!

Вселенная замолкла... Величавый,

Один ты жив, наследник нашей славы.

Масква благаславіла мяне ў бой за Беларусь. Масква ўручыла мне новую грозную зброю.

Калі мы, вызваляючы ад фашысцкай нечысці рускія вёскі, апынуліся каля Селішча, за якім раскінуліся «вдали лесистые равнины... и Волхов за лесом шумел», я не мог не думаць пра Лерманта­ва і пра сваю Беларусь: у Селішчы служыў паэт у лейб-гвардыі Гродзенскім палку. Казармы ў Селішчы былі разбураны, а дом, у якім жыў Лермантаў, знішчаны.

«За Лермантава!», «За Беларусь!» — паўтараў я тады сам сабе, падвешваючы да «кацюшы» снарад за снарадам. I ў гуле снарадаў, услед за гроз­ным голасам «кацюшы» натхнёна чытаў Лерман­тава.

I пасля ўсяго гэтага дваццацідвухгадоваму юнаку апынуцца ў фашысцкім палоне! Ды яшчэ дзе б вы думалі... У Ноўгарадзе?! У горадзе, які з маленства быў для мяне ўвасабленнем непакорлівасці і рускай вольнасці. У горадзе, які сустракаў, як пераможцу, Аляксандра Неўскага пасля разгрому нямецкіх псоў-рыцараў.

Я знаў, што Ноўгарад наведваў Лермантаў. Як быццам бы толькі што былі сказаны ім словы:

Приветствую тебя, воинственных славян

Святая колыбель!

..............................................

где вольности одной

Служил тот колокол на башне вечевой,

Который отзвонил ее уничтоженье

И сколько гордых душ увлек в свое паденье!..

— Скажи мне, Новгород, ужель их больше нет?

Ужели Волхов твой не Волхов прежних лет?

Балюча было глядзець на гэты бязлюдны, дарэшты зруйнаваны горад, на яго старадаўні Крэмль, у варотах якога стаяла фашысцкая ахо­ва. Сэрца аблівалася гарачай крывёй. На шашы за горадам сялянкі, усхліпваючы, выціралі слёзы, калі гітлераўцы прыстрэльвалі знясіленых палонных.

То хацелася крычаць на ўвесь голас:

Паденье одного бойца

Не может погубить мой край:

И так уж он у ног чужих,

Забыв победы дней былых!..

Новогородцы! обо мне

Не плачьте...

То раптам як заклінанне вусны шапталі:

Краснея догорает день

В тумане. Пусть он никогда

Не озарит лучом своим

Густой новогодский дым...

I тады, як страшны папрок нам, успрымаліся словы Лермантава:

Сыны снегов, сыны славян,

Зачем вы мужеством упали?

Аднойчы да глыбіні душы ўзрушыў мяне сваёй натуральнасцю і праўдападобнасцю адзін лермантаўскі вобраз, якому ніколі да гэтага я не аддаваў належнай увагі. На ўзбочыне дарогі ляжала змяя, на якой сярэбраным адлівам блішчала луска, як блішчыць «разбитый меч», оставлен­ный бойцом, в густой траве на поле роковом».

Нідзе я не адчуваў так побач з сабой Лерман­тава, як у няволі, на чужыне. У гэтых абставінах асабліва абвострана ў чалавека пачуццё да бацькаўшчыны, ад якой ён сілком адарваны. Усе яго думы цяпер толькі пра яе, далёкую і непаўторна прыгожую. Не раз, гледзячы на купку чорных ад сажы, нязграбных, пакручастых хваінак, што раслі непадалёк ад шахцёрскага лагера ў Руры, я з журбой прыгадваў гонкія сосны роднага краю. Непрызвычаены да чужой гнілой зімы з волкім снегам і дажджом, я ў душы мроіў аб нашых маразах і завеях, паўтараючы ўслед за Лермантавым:

Прекрасны вы, поля земли родной,

Еще прекрасней ваши непогоды...

Мне чамусьці ўяўлялася, як там прагнай гайнёю бягуць ваўкі «на место битвы роковой», дзе чорны груган ужо чысціць крыважэрную дзюбу аб жорсткія сукі дрэва.

У памяці ажывала родная Беларусь, яе зімовыя пейзажы... Я адчуваў, як там блукаюць па загуменні галодныя ваўкі і ў простым і ў пераносным сэнсе слова.

Зима. Из глубины снегов

Встают чернея пни дерев,

Как призраки, склонясь челом

Над замерзающим Днепром.

Глядится тусклый день в стекло

Прозрачных льдин — и занесло

Овраги снегом.

Родны край паўставаў перада мной не толькі таму, што ў гэтых радках я пазнаваў знаёмыя з маленства краявіды... Ажывала ў памяці Бела­русь і таму, што ў змрочнае падзямелле Рура, за тыснчы кіламетраў далятала да нас водгулле яе гераічных спраў. Нават там, на чужыне, было вяпома як грозна ашчацініліся яе дрымучыя лясы, з-за якіх «огнем горя, выходит красная заря». Да нас даносіліся чуткі, што ў беларускіх барах

Отчизны верные сыны

Еще надеждою полны.

Я ведаў, што яны пакінулі родныя вёскі і гарады,

Чтоб не промчалися их дни

Под самовластием чужим,

Чтоб не склоняться вечно в прах,

Чтоб тени предков, из земли

Восстав, с упреком на устах

Тревожить сон их не пришли!..

Зайздросцячы ім, я са шкадаваннем мог толькі сказаць сам сабе:

Дай поклониться мне Днепру...

Там я родился — там умру!

Дух гордасці і мяцежнай непакорлівасці, якім прасякнута лермантауская паэзія, асабліва блізкая чалавеку ў няволі.

Сустракаючы здраднікаў, што стргщин усяля кае пачуццё чалавечай годнасці, прыгадваліся словы вялікага паэта:

...с рабским униженьем,

Прикрыв мундиром сердце подлеца,

Искать чинов, мирясь с людским презреньем,

И поклоняться немцам до конца...

Каб толькі як-небудзь апраўдаць сваю здраду, гэтыя нелюдзі распаўсюджвалі чуткі пра тое, што бацькаўшчына жорстка пакарае сваіх сыноў, якія трапілі ў палон. Часам пасля гэтага закрадваліся сумненні і разгубленасць. Тады побач з’яўляўся Лермантаў, ужо зусім інакшы:

Гляжу на будущность с боязнью,

Гляжу на прошлое с тоской

И, как преступник перед казнью,

Ищу кругом души родной.

Але ў цёмным штрэку малады канагон быў адзін на адзін з канём, які нават не разумеў на чу­жой мове воклічаў «тпру» і «но». Адзінокага юна­ка апаноўвала роспач:

И скушно и грустно! — и некому руку подать

В минуту душевной невзгоды...

Желанья... что пользы напрасно и вечно желать?

А годы проходят — все лучшие годы!

Надыходзіла нейкае незразумелае здранцвенне. Усё было абыякава. Прытупіліся ўсялякія пачуцці. Мне здавалася, што ніхто не перадаў так трапна, як Лермантаў, гэты стан чалавечай душы:

Есть время — леденеет быстрый ум;

Есть сумерки души, когда предмет

Желаний мрачен: усыпленье дум;

Меж радостью и горем полусвет;

Душа сама собою стеснена,

Жизнь ненавистна, но и смерть страшна...

Потым марудна праяснялася думка, імкліва ўздымалася паводка пачуццяў. Здаецца, апраўдваўся б немаведама перад кім:

Меня могила не страшит.

Там, говорят, страданье спит

В холодной вечной тишине,

Но с жизнью жаль расстаться мне;

Я молод — молод,— знал ли ты,

Что значит молодость, мечты?

I тут ужо напрошвалася само сабою:

И если б не ждал я счастливого дня,

Давно не дышала бы грудь у меня!

А паводка пачуццяў цераз край захліствала душу. Хацелася «дерзко бросить... в глаза» кожнаму сустрэчнаму гітлераўцу лермантаўскі «же­лезный стих, облитый горечью и злостью»:

Но знай, что жизни мне не жаль,

А жаль, лишь то, что час мой бил,

Покуда я не отомстил;

Что не могу поднять меча.

Что на руках моих, сплеча

Омытых кровью до локтей

Злодеев родины моей,

Ни капли крови нет твоей!..

Калі беларускага юнака, які праз лермантаўскія пераклады некалі ўпершыню пазнаёміўся з «Горнымі вяршынямі» Гётэ і «Сасной» Гейнэ, на радзіме гэтых паэтаў ад імя «вялікай Германіі» бязлітасна лупцавалі іх суайчыннікі — штайгеры і канваіры, пад смех самаздаволеных нямецкіх бюргераў, ён, абражаны і пакрыўджаны, не мог не прыгадаць сабе радкі Лермантава, у якіх паэт як быццам бы звяртаўся да нямецкага народа:

Мне хочется сказать великому народу:

Ты жалкий и пустой народ!

Ты жалок потому, что Вера, Слава, Гений,

Все, все великое, священное земли,

С насмешкой глупою ребяческих сомнений

Тобой растоптано в пыли.

Из Славы сделал ты игрушку лицемерья,

Из вольности — орудье палача...

Як у дажджавой кроплі пад промнямі сонца адлюстроўваецца ўсімі фарбамі вясёлкі навакольны свет, так у шматграннай паэзіі Лермантава адлюстроўваліся на чужыне настрой і пачуцці нявольніка. Яна пранікла ва ўсе таямніцы душы, абуджала думкі, падтрымлівала веру, жывіла мары.

Верш «Малітва» найлепш ахарактарызаваў бы ўсю цудадзейную сілу лермантаўскай паэзіі ў няволі. Нездарма я не раз паўтараў сам сабе гэты верш, як набожны шэпча святую малітву.

Паэзія Лермантава сваімі разнастайнымі адценнямі асвятляла самыя розныя падзеі, характарызавала з’явы, давала адказ на хвалюючыя пытанні.

Калі на Захадзе марудзілі з адкрыццём другога фронту, успамінаўся з горкай іроніяй радок:

Союзники собирались потаенно.

Калі адчувалася, як у хадзе падзей спее на зямлі помета фашызму, прыгадваліся словы:

Меж тем летят за годом годы,

Готовят мщение народы,

И пятый год уж настает...

На працягу чатырох гадоў вайны, праз усе нягоды і выпрабаванні я пранёс партрэт Лерманта­ва, які ўзяў у доме-музеі. Да яго ніколі не дакранулася на чужыне ніводная брудная рука. Ён захоўваўся ў сумцы ад савецкага процівагаза, паднятай на ланцугу пад столь шахцёрскай раздзявальні. Часам я перакладаў яго ў кішэню спяцоўкі і ў змрочным штрэку пры цьмяным святле шахцёркі разглядаў знаёмыя рысы дарагога твару.

Среди волнений жизни трудной,

Как талисман таинственный и чудный,

я захоўваў гэты партрэт. Я не веру ў прымхі, і, вя­дома, гэты «талисман таинственный и чудный» не прынёс мне ўдачы ў няволі. Але ў нейкай ступені ён сапраўды надзяляў мяне цудадзейнай сілай, напамінаючы аб далёкай Радзіме. 3 ім я адчуваў сябе ўладаром невычэрпнага багацця, якое нават у нявольніка не мог адабраць вораг і якім заўсёды можна было шчодра дзяліцца з таварышамі і аднадумцамі.

Я гляджу цяпер на гэтую карычневую гравю­ру з партрэта работы Гарбунова. Яна пажоўкла не столькі ад часу, колькі ад салёнай вільгаці рурскага падзямелля і цёплай пары шахцёрскай раздзявальні...

Мабыць, не адзін я сярод шматлікіх гарачых прыхільнікаў Лермантава з хваляваннем і замілаваннем успамінаю першае пасляваеннае выданне Поўнага збору яго твораў у кардоннай вокладцы зялёнага колеру. Пазней былі іншыя, значна прыгажэйшыя выданні. Але мне чамусьці запала ў памяць менавіта першае пасляваеннае выданне. Яго зялёная вокладка і рамка па краях яе нагадваюць мне колер сасновых бароў роднага краю і тое акно, з якога я ў маленстве ўпершыню глянуў у свет лермантаўскай паэзіі.

А на светлым карэньчыку цёмна-зялёнае акенца, падзеленае залатымі радкамі слоў на пяць шыбін, як быццам бы напамінае пра пяць доўгіх гадоў вайны, якія адарвалі мяне ад гэтага роднага краю, але не здолелі адлучыць ад Лермантава.

Пасля затхлага падзямелля няволі, трапіўшы на Каўказ, я асабліва адчуў, як вольна дыхаюць лёгкія свежым горным паветрам і як загойваюцца раны сэрца. Як скрозь прызму глядзеў я на прыроду Каўказа праз вершы Лермантава, і мне зразумелы быў прыўзняты настрой паэта:

Вдали я видел сквозь туман

В снегах, горящих, как алмаз,

Седой незыблемый Кавказ

И было сердцу моему

Легко, не знаю почему.

Кожны раз, бываючы на Каўказе, я наведваў знаёмыя да драбніц лермантаўскія мясціны. Часта сядзеў каля помніка паэту ў Пяцігорску, любуючыся далёкім горным ланцугом, над якім пануе двухгаловая аснежаная вяршыня Эльбруса. Падоўгу прастойваў у журбе перад помнікам на месцы дуэлі паэта. Узбіраўся на вяршыню Машука і слухаў легенды пра Лермантава, якія расказвала стогадовая бабуля, што збірала зёлкі і паказвала ўнізе на могільніку месца, дзе спачатку быў пахаваны паэт.

У такія дні я звычайна зноў і зноў перачытваў творы Лермантава — і кожны раз успрымаў іх тут зусім па-інакшаму, пазнаючы ўсё новыя і новыя сцяжыны, па якіх некалі хадзіў паэт і яго героі. То паміж Машуком і Бештау, сярод сівога камення і вінаграднікаў, шукаў позіркам рэшткі аула Бастунджы, то спыняўся перад галерэяй каля кісла-сернай крыніцы, дзе некалі княжна Мэры падняла і падала Грушніцкаму ўпушчаную ім шклянку.

Мабыць, нідзе на свеце не адчуеш так усю чароўнасць паэзіі Лермантава, як на Каўказе.

Не ведаю, як каму, а мне, калі я толькі ўбачу, як хмарка затрымліваецца на горнай вяршыні ці як мільгне ветразь у марской сінечы, адразу ж успамінаюцца радкі:

Ночевала тучка золотая

На груди утеса-великана...

Белеет парус одинокий

В тумане моря голубом...

Кажуць, мілей усяго, хто любіць каго.

Лермантаў — мая першая любоў. А першая любоў запамінаецца на ўсё жыццё.

1964

ЯК «МАЛЫ КАБЗАР» ПАЗНАЁМІЎ МЯНЕ 3 КАБЗАРОМ ВЯЛІКІМ

Яшчэ некалі ў школе мой сябар-аднакласнік з суседняй вёскі падараваў мне кнігу.

Пасярод белай вокладкі вялікімі вішнёвымі літарамі былі напісаны два словы: «Малий Кобзар».

Прызнацца, спачатку нават нейкай дзіўнаватай і незразумелай здалася мне гэтая назва. Толькі пасля, прачытаўшы радкі:

На розпутті кобзар сидить

Та на кобзі грае...

Грае кобзар, выспівуе,

Вимовля словами,—

я напалову зразумеў назву кнігі, бо пра сівога гус­ляра да гэтага чытаў ужо ў Янкі Купалы, а сляпых лірнікаў сам зрэдку сустракаў па вёсках. Ну, а слова «малий» я разумеў па-свойму: значыць, або — нізкі ростам, або — не сівы кабзар, а про­ста хлапчук.

Я цяпер не ведаю, як трапіла ў беларускую вёску на Бабруйшчыне гэта ўкраінская кніга. Толькі дагэтуль помню, як моцна ўразіла яна мя­не, абудзіўшы хлапечую цікаўнасць.

Хай сабе я не мог уцяміць сэнсу некаторых слоў, але многае ў гэтай кнізе хвалявала і захапляла.

Помню, як я прачытаў верш «Вечар»:

Садок вишневый коло хати,

Хруші над вишнями гудуть,

Плугатарі з плугамі йдуть,

Співають ідучй дівчата,

А матері вечерять ждуть.

Сім’я вечеря коло хати;

Вечірня зіронька встае;

Дочка вечерять подае...

А мати хоче научати,

Так соловейко не дае.

Поклала мати коло хати

Маленькіх діточок своіх,

Сама заснула коло іх,

Затихло все... Тількй дівчата

Та соловейко не затих.

Усё ў ім было настолькі знаёмае і блізкае мне, што здавалася, быццам гэта хтосьці так хораша і маляўніча апісаў вясновы надвячорак у маёй роднай вёсцы.

I калі я чытаў:

Зацвіла в долині

Червона калина;

Ніби засміялась

Дівчина-дитина,

Породила мати сина

В зеленій діброві;

Дала йому карі очі

I чорні'і брови...

До схід сонця воду брала,

В барвінку купала,

До півночі колихала,

До світа співала,—

дык гэтыя радкі былі вельмі падобныя да тых песень, якія спявалі вечарамі нашы дзяўчаты.

Да гэтага я чытаў вершы рускіх і беларускіх паэтаў пра цяжкае жыццё свайго народа пад прыгнётам рускага цара і польскіх паноў.

Але я ніколі не чытаў вершаў, у якіх з такім болем і горыччу паказвалася б гаротнае жыццё абяздоленых людзей, узнаўляліся жахлівыя малюнкі паншчыны:

Чорніше чорноі землі

Блукають людзі, повсихали

Сади зелені: погнили

Біленькі хати, повалялись;

Стави бур'яном поросли.

Село неначе погоріло,

Неначе люди подурілй,—

Німі на панщину ідуть

I діточок своіх ведуть.

Або:

А онде під тином

Опухла дитина — голоднее мре,

А мати пшеницю на паніцйні жне.

Да глыбіні душы кранала бескарыслівая, самаадданая любоў Шаўчэнкі да свайго краю. Паэт пісаў, што яму, які «у няволі вырас між чужымі і, неаплаканы сваімі у няволі, плачучы», памрэ і забярэ ўсё з сабою, усё роўна, ці будзе ён жыць на Украіне ці не, ці хто згадае ці забудзе яго ў сне на чужыне, але толькі яму не ўсё роўна:

Як Украіну зліі люди

Присплять, лікаві, і в огні

Іі окраденую, збудять...

Я, здаецца, не сустракаў яшчэ раней больш простых і шчырых радкоў, у якіх з такой пяшчотай і спагадай паэт звяртаецца, як да матулі, да сваёй бацькаўшчыны :

Украіно, Украіно!

Сердце мое, ненько!

Як згадаю твою долю,

Заплаче серденько!

Усё гэта абуджала цікаўнасць да суседняга краю, выклікала любоў да братняга народа і нейкае асаблівае замілаванне да пявучай украінскай мовы.

Помню, як цэлымі гадзінамі, схіліўшыся над гэтай кнігай, я няўмела, па-вучнёўску спрабаваў неракладаць на родную мову: «Заповіт», «Мені однаково», «Хатину в гаі», «Берестецьке поле»...Паэзія Тараса Шаўчэнкі, як шырокая паўнаводная плынь Дняпра, якая поіць землі трох славянскіх народаў, ніколі не мялее і не перасыхае.

У часіны радасці і гора я неаднойчы прыпадаў да гэтай плыні. I дзе б ні піў з яе — толькі розныя краявіды адлюстроўваліся ў яе глыбінях: на Смаленшчыне — сцены высокіх жытоў, на роднай Магілёўшчыне — стромкія сасновыя бары, на Кіеўшчыне — белыя хаты з вішнёвымі садамі, і толькі розныя мовы чуліся навакол, але ўсюды яна адразу ж праганяла смагу.

Мінула шмат гадоў. Над зямлёй пранёсся страшэнны ўраган вайны, у якім загінула нямала блізкіх і дарагіх людзей.

I вось у маіх руках — зноў тая кніга, якую некалі падараваў мне школьны сябар. Прыхаваная добрымі людзьмі, яна ўцалела ў гады ваеннага ліхалецця.

Я гляджу на пагрызеныя краі яе вокладкі, разглядаю на яе старонках ружаватыя вадзяністыя падцёкі...

Вось так і даўнюю дружбу нашых народаў спрабавалі падгрызаць усялякія пацукі, але яна, непарушная, палітая крывёю сыноў і дачок радзімы, вытрымала ўсе выпрабаванні.

Я бяру з кніжнай паліцы вялізны аднатомны «Кабзар», на супервокладцы якога малюнак — Тарас Шаўчэнка з непакрытай галавой імкліва крочыць па беразе Дняпра насустрач ветру.

Вось так некалі, яшчэ ў школьныя гады, «Ма­лы Кабзар» на Беларусі пазнаёміў мяне з вялікім Кабзаром Украіны. I з тае пары я назаўсёды пасябраваў з украінскай паэзіяй, палюбіў мілагучную мову братняга народа.

1964

ПРА СЯБЕ

За дваццаць кіламетраў ад Бабруйска па ша­шы на Жлобін непадалёк ад чыгункі раскінуліся мае родныя Плёсы. Цяпер толькі асушаныя балоты ды куп’істыя тарфянішчы, што звілістай паласой цягнуцца каля вёскі, маюць нейкае дачыненне да яе паэтычнай назвы.

Навакол няма ні азёр, ні рачулак.

Між іншым, невыпадкова Пімен Панчанка, якому пасля педкурсаў прапанавалі ў Плёсах пасаду настаўніка, аддаў перавагу больш глухім, але затое маляўнічым, лясістым мясцінам суседняга Кіраўскага раёна.

Нарадзіўся я ў сялянскай сям’і 14 студзеня 1920 года.

У Плёсах прайшлі мае дзіцячыя гады, тут я скончыў пачатковую школу.

3 маленства запаў мне ў памяць дзень, калі аднекуль здалёк вярнулася дадому па-святочнаму апранутая маці. Яна прывезла шмат кніг, брашур, плакатаў і партрэтаў.

Пазней я даведаўся, што маці прыехала тады дадому з II Усебеларускага з’езда жанчын-сялянак, які праходзіў у Мінску ў сакавіку 1926 года.

Кнігі былі пастаяннымі спадарожнікамі ў жыцці маці, нягледзячы на тое, што яна не скончыла нават і царкоўнапрыходскай школы. Калі мне было шэсць гадоў, маці навучыла мяне чытаць. Першым апавяданнем, якое я прачытаў і якое ўразіла мяне, было «Зимовье на Студеной» Д. Маміна-Сібірака.

Але тады мяне больш вабілі не кнігі, а самаробныя самапалы ды буслянкі на стогадовых ясакарах і ліпах у былым панскім садзе.

Аднойчы з двума сябрамі мы надумалі залезці ў вятрак, які пуставаў за вёскай на выгане. Дзверы ў ім былі наглуха забіты, бо сям’я млынара выехала ў Сібір.

Жэрдкай мы ўдвух падсадзілі свайго сябра ўгару, той праз ніжняе акно пранік у вятрак і апусціў уніз крыло. Па адным мы садзіліся на крыло, а сябра падымаў яго ўгару і спыняў у гарызантальным становішчы. Па крыле мы залезлі ў шапку ветрака. Там, на драўлянай перакладзіне тормаза, замест грузу віселі нейкія медныя дэталі ад машын, бронзавыя галоўкі і алюмініевыя кольцы артылерыйскіх снарадаў.

Грудзьмі я налёг на перакладзіну і стаў адбіваць адно з такіх кольцаў. Перакладзіна ад дрыжання саскочыла, і я цераз яе нырнуў уніз.

Не забіўся я толькі таму, што, падаючы, тройчы стукнуўся аб бэлькі, якія замарудзілі падзенне.

У след за мной па лесвіцы зляцелі ўніз і мае сябры. Яны выбілі дзверы, прынеслі ў шапцы балотнай вады і пачалі адліваць мяне.

Так мае сябры ўжо тады ўздымаліся ўгару і апускаліся ўніз, каб пры небяспецы ратаваць таварыша.

Пазней, між іншым, адзін з іх трапіў у авіяцыю, а другі прысвяціў сябе медыцыне.

Пасля пачатковай школы я тры гады хадзіў у Цялушскую сямігодку, за шэсць кіламетраў ад нашай вёскі.

Да вучобы асаблівай схільнасці не выяўляў. Нязменна любіў толькі адну геаграфію.

Але выкладчыца беларускай літаратуры Але­на Лаўрэнаўна Меляшкевіч па-сапраўднаму абудзіла ў маёй душы цікавасць да свайго прадмета.

Дзякуючы ёй горача палюбіў я апавяданні і аповесці Якуба Коласа і Кузьмы Чорнага, вершы

Янкі Купалы і Максіма Багдановіча. У сямігодцы і сам пачаў пісаць.

Маці мая на працы знявечыла руку і пасля доўгі час была паштальёнам. Я разносіў за яе пісьмы і газеты, потым сам працаваў паштальё­нам і тэлефаністам на пошце.

Паўгода правучыўся ў Бабруйску ў восьмым к ласе 4-й сярэдняй школы.

Праз год у Цялушы адкрыўся восьмы клас — і я паступіў туды.

Гурткі мастацкай самадзейнасці нашай шко­лы часта выступалі тады з канцэртамі ў навакольных калгасах.

Увосень 1936 года нас запрасілі на вечар у Бабруйскі дом Чырвонай Арміі. Грамадскасць горада шырока адзначала трыццацігоддзе літаратурнай дзейнасці Якуба Коласа.

На гэтым вечары я ўпершыню ўбачыў жывых пісьменнікаў — Якуба Коласа і Платона Галавача, які выступаў з дакладам аб жыцці і творчасці народнага паэта.

Хвалюючыся, прачытаў я з трыбуны свой наіўны верш, прысвечаны Якубу Коласу.

Пасля вучобы ў восьмым і дзевятым класах я два леты працаваў вагаўшчыком у трактарных брыгадах Малеўскага і Бортніцкага сельскіх Саветаў.

Ніколі да гэтага нішто не выклікала яшчэ ў маёй юнацкай душы такога паэтычнага настрою, як рамантычнае жыццё трактарыстаў, начная малацьба і ворыва.

Пазней успамінамі аб гэтай пары былі навея­ны вершы «Адлёт жураўлёў», «Вясна», «Першае ворыва», «Вось яны, прывольныя прасторы».

У дзесяцігодцы я запаўняў сваімі вершамі школьную насценгазету. У канцы 1937 года яны пачалі друкавацца на старонках бабруйскага «Камуніста», а ў пачатку наступнага года — з’явіліся ў часопісе «Полымя рэвалюцыі».

Назаўсёды ўдзячны я Кузьме Чорнаму, Арка­дзю Куляшову і Рыгору Мурашку за іх вельмі падрабязныя і змястоўныя пісьмовыя адказы на мае вучнёўскія апавяданні і вершы.

Улетку 1938 года пасля заканчэння сярэдняй школы мяне выклікалі ў Мінск на рэспубліканскія курсы маладых аўтараў. На ўсё жыццё запомнілася вучоба на гэтых курсах, цікавыя творчыя сустрэчы з вядомымі рускімі і беларускімі пісьменнікамі, прагляд і абмеркаванне спектакляў.

Восенню я паступіў на літаратурны факультэт Мінскага педагагічнага інстытута імя М. Горкага і адначасова пачаў працаваць у рэдакцыі газеты «Піянер Беларусі».

У педагагічным інстытуце тады вучыліся Іван Грамовіч, Рыгор Бярозкін, Мікола Лупсякоў, Анатоль Вялюгін, Уладзімір Рагуцкі, мае сябры-аднакурснікі Аляксей Коршак, Алесь Астапенка, Мікола Сурначоў, які пазней перавёўся да нас з Гомеля. Здаваць экзамены прыязджалі студэнтызавочнікі Пімен Панчанка, Рыгор Няхай, Алесь Бачыла.

У інстытуце выдаваўся літаратурны часопіс «Наша творчасць». На вечары да нас прыходзілі вядомыя беларускія пісьменнікі.

Адзін з такіх вечароў асабліва добра запомніўся мне.

У пачатку красавіка 1939 года ў госці да студэнтаў прыйшлі Янка Купала, Якуб Колас, Міхась Лынькоў і Эдзі Агняцвет.

У прэзідыум вечара запрасілі і нас, літгурткоўцаў з педінстытута, КІЖа і медінстытута.

Міхась Лынькоў ад імя пісьменнікаў прывітаў студэнтаў. Ён коратка расказаў аб задачах, якія паставіў XVIII з’езд партыі перад работнікамі літаратуры па камуністычнаму выхаванню.

Покуль нехта з выкладчыкаў інстытута расказваў аб творчасці літгурткоўцаў, Якуб Колас праглядаў студэнцкі літаратурны часопіс.

Заўважыўшы, што паэт прачытаў надрукаваны там мой верш «Адлёт жураўлёў» і паказаў яго Янку Купалу, я страшэнна расхваляваўся.

А тут якраз аб’явілі, што чытаць свае вершы будуць пачаткоўцы, і першаму слова далі мне.

Я канчаткова разгубіўся, нясмела выйшаў на трыбуну, па ўсіх кішэнях шукаў свае рукапісы і, як на злосць, не знаходзіў іх... У першых радах залы пачалі смяяцца. Нарэшце я сумеўся і, хвалюючыся, прачытаў на памяць «Адлёт жураўлёў» і яшчэ нейкі верш. Воплескі студэнтаў крыху згладзілі непрыемнае ўражанне...

3 чытаннем сваіх твораў выступалі многія літгурткоўцы.

Асабліва цёпла сустрэлі студэнты выступлен­ие гасцей. Янка Купала чытаў верш «А мы сабе сеем і сеем» і ўрывак з паэмы «Тарасова доля», а Якуб Колас — вершы «XVIII з’езду» і «Прывітанне Маскве». Потым Якуб Колас выказаў сваё ўражанне аб творчасці літгурткоўцаў, падрабяз^на разглядзеў мой верш «Адлёт жураўлёў» і Ў кнізе запісаў пакінуў вельмі пахвальны водгук аб ім.

Гэта і акрыліла мяне, дзевятнаццацігадовага

юнака, і прымусіла болыи цвяроза глянуць на сваю паэтычную працу. Бо я і мае сябры пісалі тады шмат, стараючыся адзін перад адным, пісалі, не заўсёды ўсведамляючы, што пішам, як пішам і дзеля чаго пішам.

Вестка аб вераломным нападзе гітлераўскай Германіі застала мяне ў інстытуцкай чытальні, дзе я рыхтаваў апошні экзамен за трэці курс.

Уначы 26 чэрвеня з Міколам Сурначовым мы пакінулі ахоплены полымем Мінск, а назаўтра ў высокай збажыне ўзбоч Бабруйскай шашы хаваліся ад фашысцкіх сцярвятнікаў, якія бамбілі і расстрэльвалі з кулямётаў грамадзянскае насельніцтва.

Тады Сурначоў і йапісаў першапачатковы варыянт верша «У стоптаным жыце», які пачынаўся радкамі: «Ляжыць ён забіты у стоитаным жыце...»

3 Асіповіч Сурначоў паехаў цягніком у Магілёў, намерваючыся адтуль завітаць да сваіх бацькоў.

На Бабруйск цягнікі ўжо не ішлі. А мне ж таксама хацелася зайсці ў родную вёску. Я пайшоў пехатою, але каля Ясеня даведаўся, што фашысты захапілі Бабруйск.

Лясамі дабраўся да Магілёва, а адтуль паехаў у Мсціслаў, дзе жыў мой сябра-аднакурснік.

3 Мсціслаўля ў радах аднаго з запасных палкоў мы пайшлі на ўсход.

На Смаленшчыне я зноў сустрэўся з М. Сур­начовым. Разам з ім у вучэбным узводзе тапографаў-вылічальнікаў мы прайшлі пехатой на ўсход усю еўрапейскую тэрыторыю СССР, жылі ў лаге­рах ля Тамбова, з тэадалітам і сталёвай лентай вымяралі казахстанскі стэп вакол Какчэтава і Акмолінска (цяпер Цалінаград). Удвух выпускалі палкавую насценгазету, дзе змяшчалі свае вер­шы, разам балюча перажывалі ростань з родным краем, зямлю якога таптаў ненавісны вораг.

У пачатку 1942 года нас, студэнтаў з незакончанай вышэйшай адукацыяй, тэрмінова адклікалі ў Маскву. Там мы і разлучыліся з Сурначовым, бо трапілі ў розныя часці.

Я з «кацюшай» апынуўся на паўночным захадзе. Гвардыі радавым ваяваў на Волхаўскім фронце.

У канцы чэрвеня 1942 года пры акружэнні каля Мяснога Бору трапіў у фашысцкі палон. Быў вывезены ў Рур на каменнавугальную шахту горада Марль, які знаходзіцца на поўнач ад Эсена.

Кожны дзень на дасвецці з лагера да шахты канваіры прыганялі вялікую калону палонных, абвітую гірляндай шахцёрскіх лямпаў. Нявольнікаў апускалі ў падзямелле. У лагеры лупцавалі кіямі паліцаі, па дарозе да шахты штурхалі прыкладамі канваіры, а ў падзямеллі кайлом білі штайгеоы і іх памочнікі.

Ад стандартнага рацыёну — невялічкай пайкі хлеба-сурагату і двух літраў незапраўленай балан­ды са шпінату або сушанай бручкі — мы ледзьве перастаўлялі ногі.

Кожны месяц з лагера вывозілі трыццаць — сорак хворых туберкулёзам.

Калі б не малады, юнацкі арганізм ды не падтрымка і дапамога аднаго нямецкага шахцёра, дык я, напэўна, не выжыў бы ў гэтым пекле.

Успаміны аб ім і цяпер не даюць мне спакою. Пад уражаннем іх напісаны вершы «Глюкаўф!», «Я знаю рай ваш залаты», «Ключы жураўліныя», «Сустрэча былых канагонаў», «Хлеб твой».

Знясіленага, хворага малярыяй, мяне пазней вывезлі ў шахцёрскі шталаг у горад Хемер.

Толькі ў канцы красавіка 1945 года я быў вызвалены англічанамі і перавезены ў размяшчэнне савецкіх войск.

3 паўночнай Германіі наш батальён прыйшоў У Беласток. Адтуль мы паехалі на Украіну. Я аднаўляў Данбас, працаваў на ўскраіне Данецка сталяром у Рутчанкоўскім дрэваапрацоўчым камбінаце. У выніку ўсяго гэтага і была напісана нізка вершаў «Легенда аб залатой зямлі».

Увесну 1946 года я вярнуўся ў Мінск і пасту­шу на філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага універсітэта, які скончыў у 1949 годзе.

Адначасова з вучобай працаваў у рэдакцыях «Чырвонай змены», «Літаратуры і мастацтва», «Полымя».

А з дня арганізацыі часопіса «Маладосць» працую ў ім.

Кажуць, што біяграфія паэта — у яго вершах. Мабыць, кароткая ў мяне біяграфія, бо вершаў напісаў я вельмі мала.

Дваццаць гадоў рэдакцыйнай працы, звязанай з літаратурнай кансультацыяй, прайшлі для мя­не ў цеснай сувязі з паэтычнай моладдзю.

Разам з ёй і сам я вучыўся, з ёй перажываў яе расчараванні, радаваўся яе поспехам. Таму часамі здаецца, што я на дваццаць гадоў маладзей свай­го ўзросту.

1962