Узаранае поле

Алег зыркнуў назад, у бок лесу, і згледзеў над ім знаёмае воблака, няроўнае, гарбатае, бы злепленае з дробных снегавых камякоў. Значыцца, ён памыліўся: зусім іншае воблака вісіць па той бок ракі. I зусім нерухомае! I як жа блізка яно, быццам села на лазнякі, сагнула іх і зыбаецца на гнуткіх тонкіх макавінках. I лес здаецца дужа блізкі, быццам расце адразу ж за лазнякамі. А за лазнякамі яшчэ поле, потым пойдзе гравійка, потым зноў поле, за якім доўгімі шнурамі пакладзены вольхавы параснік, які пассякалі летась фашысты, каб добра бачыць і прастрэльваць усе падыходы да чыгункі. Уночы там заўжды цяжка было прабірацца — скрозь вострыя, як пікі, неньчучкі: калі раптоўна ўзлятяла з чыгункі ракета, вельмі небяспечна было падаць на зямлю. Праўда, табе там заўжды шанцавала: безліч разоў вадзіў падрыўнікоў на чыгунку, безліч разоў валіўся на зямлю і аніводнага разу ні твар не пашкрабаў, ні рукі. Там, значыцца, табе нязручна было ісці! А тут — лёгка! Роўнае поле — не зачэпішся, не спатыкнешся! I падаць мякка — ралля ж свежая!

Нечакана звонкае чырканне зямлі пад ботамі Гонты аціхла. Спыніўся Гонта? Навошта ж ён спыніўся? Сам жа казаў: толькі наперад трэба! I гэтага ім і неабходна трымацца, ісці і ісці, каб наблізіцца… А можа, час ужо? Не! Яшчэ далёка — пакуль кінеш, пакуль граната даляціць… Разбягуцца фашысты, пахавацца паспеюць!..

Ён зноў узняў галаву і зноў убачыў чорныя постаці ворагаў.

Але цяпер позірк яго не затрымаўся на іх — ён глядзеў па гнуткія жаўтлявыя лазнякі, што паката выгіналіся пад ветрам. Як жа блізка яны! Як жа выратавальна густыя яны! Адзіны міг — і ты там. Дзе ж міг! Гэта трэба прайсці ўсю разору да канца, ступіць на ўзмежак. I толькі тады ўжо апусціць рукі… А Гонта спыніўся! Навошта ён спыніўся? Трэба ісці і ісці, не спыняцца! Трэба ісці, пакуль яны яшчэ не агледзеліся, пакуль яшчэ ва ўтрапенні ад свае ўдачы…

А Гонта спыніўся… Навошта? Божухна, ён жа як здурнеў! Бульбіну спрабуе мыском бота засыпаць! Да ліха яму гэтая бульбіна!..

— Недаробка, братачка. Ліквідаваць яе трэба. У нас у брыгадзе закон быў: недаробкі не пакідаць. Не будзем і мы з табою іх пакідаць. Праўда? — спытаў Гонта памяркоўна, без насмешкі, неяк дзелавіта нават. I гэтак жа дзелавіта мыском бота падгроб сіпаку, пачаў засыпаць бульбіну, што вытыркалася з-пад ворнага пласта; жоўты грабеньчык пласта лёгка крышыўся і асыпаўся ў разору.— Во цяпер цёпла будзе бульбінцы ў зямельцы ляжаць. I прарасце хутчэй, і ўродзіць багацей…

Ад лазнякоў прагучала патрабавальнае і здзеклівае — па-нямецку:

— Ком, бандытэн, ком! Шнэль, шнэль!

Гонта, не спыняючы свае працы, злосна працадзіў праз зубы:

— Зашнэліў, гад! Пацерпіш! Нідзе не дзенешся! — I тут жа зарадаваўся, прамовіў прачулена, быццам нішто іншае, апроч свайго занятку, яго ўжо не тычылася: — Поле якое прыгожае! I барозны ўсе ро-о-оўненькія, як па шнурочку. Не развучыўся яшчэ Гонта працаваць. Праўда ж?

Гэтае ўсхваляванне, поўнае ўрачыстасці: «Праўда ж?», зноў уразіла Алега. Сапраўды, ён жа як здурнеў, гэты Гонта! Бульбіну прысыпаў… Цяпер ралля яго сваёй прыгажосцю вабіць! Тут трэба думаць пра адно: як з бяды гэтае выкараскацца! А ён…

— Не развучыўся,— сам сабе адказаў Гонта і, спахапіўшыся, што нахвальвае толькі самога сябе, паправіўся: — I ты не развучыўся. Мы з табою поле ўрабілі па-стаханаўску. Бульбачкі тут нарасце…

— Нарасце,— пагадзіўся Алег, быццам сказаў нешта адчэпнае, зусім неабавязковае, не вартае аніякай увагі, і двойчы паўтарыў, не тоячы незадаволенасці, якую абудзілі ў ім апошнія словы Гонты: — Нарасце, нарасце… Толькі паспявай выбіраць!

Гонта не ўзяў пад увагу зласлівы Алегаў тон, прамовіў прачулена і летуценна:

— А неба ж якое, Алежак, паглядзі! Як падсінілі яго! I гэтыя аблокі за рэчкай! Здаецца, ніколі і не бачыў гэткага! Дапраўды!

Прачулены, лагодны Гонтаў голас яшчэ больш раззлаваў Алега. Бульбіну нейкую заўважыў, зямелькаю прысыпаў… Цяпер неба яго вабіць! Нібыта іншага клопату не зцайшоў! Нібыта няма бяды наперадзе, якую не абысці, ад якое нікуды не схавацца! I кожны крок яго, Алега, і кожны Гонтаў крок вядзе да гэтае бяды, набліжае яе!.. А Гонта як і не бачыць нічога! I які дзіўны твар у яго! Паблажлівы, нічым не заклапочаны твар!

— Якое ж неба, братачка,— зноў прамовіў Гонта ў захапленні.— Ах, прыгажосць якая! Нібыта ўпершыню ў жыцці і ўбачыў гэтае дзіва!.. Ты па-аглядзі!..

Што ён вярзе, гэты Гонта! Зноў пра неба дудзіць! Як з бяды выкараскацца — вось пра што думаць трэба. А ён? На неба глядзіць!.. На неба? Але ж і ён, Алег, нядаўна гэтым жа небам захапляўся. Не выказаў, праўда, тое захапленне ўслых. Толькі што ён сам дзівіўся, што, здаецца, за ўсю вайну не бачыў гэткай густой сінечы над галавою!..

«Я глядзеў на неба, каб не думаць пра бяду. I Гонта робіць тое ж!»

Толькі цяпер адкрыўся Алегу сэнс таго, што рабіў і што казаў Гонта. Гонта гэтак жа, як і ён, Алег, разумее ўсю непапраўнасць таго, што здарылася, разумее няўмольнасць таго, што чакае іх наперадзе. I не толькі разумее, але і імкнецца адцягнуць той міг, калі давядзецца стаць з бядою тварам у твар, калі трэба будзе апусціць цяпер узнятыя над галавою рукі, апусціць, каб гранаты пакаціліся на дол…

Ён абсачыў позіркам дол ля сваіх ног і наперадзе, нібыта выбіраў месца, куды кідаць гранаты. Наперадзе быў зялёны ўзмежак, а пад нагамі шарэў сіпак, спрэс у карэннях травы, якое падрэзаў і вывернуў плуг.

«Бяда з намі, як карэнне гэтае, счапілася, сплялася…»

Нечаканае адкрыццё і параўнанне на нейкі міг захапіла Алега, і ён глядзеў сабе пад ногі, на густое спляценне карэнняў асоту і пырніку; плуг падрэзаў карэнне, і яно, быццам вяроўкі, скручанае і звязанае, выпіналася з зямлі, навісала над разорамі. У асоту карэнне роўнае, быццам верацёнка, белае, з тонкімі атожылкамі-валасінкамі, а ў пырніку яно доўгае, звілістае, падобнае на жоўтыя драцінкі, якія спачатку скруцілі, а потым нядбайна выраўноўвалі. I які глыбокі сятчасты след пакідае на ворыве Гонтаў чаравік. Не, гэта ж ён след пакінуў, калі за плугам ішоў. Падэшва спрэс у цвіках, цвікі зношаныя па краях падэшвы, і след ад гэткай падэшвы падобны на маленькую сетку. Сетка як зрэзаная па вуглах. У Гонты боты трафейныя. Нямецкія.

«Ён узяў іх у ворагаў. Цяпер боты вернуцца да ворага…»

Думка была недарэчная. Але сутнасць, якая заключалася ў ёй, нечакана паўстала перад Алегам аголена, рэальна і была гэткая ж чыстая, як толькі што абадраная ліпка. Усе маленькія хітрыкі, усе наіўныя спадзяванкі на нейкае шчаслівае збавенне ад бяды і паратунак імгненна выпарыліся і пакінулі яго сам-насам з жорсткай і няўмольнай рэальнасцю таго, што адбываецца і што адбудзецца на гэтым полі.

«Заб’юць… I аднаго заб’юць… I другога…»

Ён прыняў гэтую думку як дзіўную і нечаканую выснову, што не патрабавала доказаў, не вымагала тлумачэнняў. Яго нават не дзівіла абстрактнасць у разважаннях, якую ён дапусціў і на якой пабудаваў сваю выснову аб непапраўнасці бяды; ён нават лічыў, што ў вызначанай меры гэтая непапраўнасць не тычыцца яго асабіста, не тычыцца Гонты, а скіравана супраць нейкага «аднаго» і нейкага «другога», да якіх ён, Алег, і Гонта не маюць аніякага дачынення. Але лічыў ён так толькі адно імгненне, бо следам за гэтай думкай нарадзілася новая, у якой ужо не было аніякай абстрактнасці і якая ранейшую думку аб тым, што непапраўнасць не тычыцца яго і Гонты, крэсліла і адкідала бязлітасна і канчаткова.

«Заўтра мы з Гонтам ужо не ўбачым гэтага неба, гэтага поля, гэтых лазнякоў… Заўтра? Сёння ты ўжо не ўбачыш ні неба, ні поля, ні лазнякоў… I Гонта не ўбачыць!»

Алег ведаў цяпер дакладна, што неўзабаве адбудзецца, і думка пра будучую смерць не спалохала, не спарадзіла адчаю, а выклікала нечаканую ярасць. Чаму яго і Гонту павінны забіць вось гэтыя чужынцы ў чорным адзенні? Чаму яго жыццё і жыццё Гонты павінна абарвацца тут, абарвацца цяпер, абарвацца гэтак неспадзявана, па-дурному?.. Па-дурному? Не, не па-дурному яны загінуць. Наўрад ці ацалее і хто-небудзь з тых, што стаяць на ўзмежку. Значыцца, добры дзесятак фашыстаў не будзе страляць па нашых! Ён і Гонта дорага аддаюць сваё жыццё. Аддаюць? Не-е! Яны выконваюць сваю партызанскую прысягу, у якой кляліся, што калі ўжо і давядзецца паміраць у баі, дык стаць тварам да смерці, аддаць жыццё як мага даражэй, аддаць у імя Перамогі. Гэта ён, Алег, і робіць. Гэтак робіць і Гонта! Добры дзесятак фашыстаў знойдзе сабе магілу тут, на ўзмежку, і ўжо ніколі не возьме ў рукі зброю. I таму на нейкі час раней Перамога прыйдзе сюды. I нехта павінен памерці ў імя таго жыцця!..

«Няхай памірае ён, вораг!..»

Думка гэтая, выразная і абвостраная да болю, выкрышталізавалася з усіх іншых, і Алега здзівіла не яе чоткасць, а тое, што ён чамусьці да гэтага часу не разумеў, што з самага пачатку бою яна стаяла на першым месцы, што ён падпарадкоўваў ёй кожнае імгненне, падпарадкоўваў нават у той міг, калі, выконваючы Гонтаў загад, выкуліўся з акопчыка і поўз па разоры. Але цяпер яна, гэтая думка, з дзіўнай выразнасцю і жывіла лютую нянавісць да ворага, і акрэслівала, не давала растаць разуменню непапраўнасці бяды, разуменню, якое, здавалася, ён пахаваў канчаткова і якое, як рэха ў гаі, цяпер зноў вярталася да яго.

«Ты болей не пабачыш гэтага поля…»

Халодная непрыемная дрыготка сціснула шыю, колкай хваляй пакацілася па скуры, і нейкая як бы сутарга скруціла ногі пад каленкамі і тут жа адпусціла, і ён лёгка зрабіў яшчэ адзін крок наперад.

Дзесяты крок… Яшчэ крок…

Ён зноў лічыў не свае ўласныя, а Гонтавы крокі, і гэты падлік не спустошваў, а нараджаў цвярозае стаўленне да будучыні. Цяпер, калі мітуслівы бег думак суняўся, рашэнне, якое прыняў Гонта, успрымалася як адзіна вернае і разумнае. Ён і Гонта выйграюць гэты бой! Выйграюць? Яны яго ўжо выйгралі!

Зноў завітала да яго гэтая думка, і яна яшчэ больш супакойвала, як бы крэсліла бяду, і ён з дзіўным задавальненнем разумеў,— яны з Гонтам ужо вышэй бяды, яны для яе недасягальныя ў тым сэнсе, што нікому ўжо не суджана змяніць і перарабіць тое, што яны пакідаюць пасля сябе — абсеянае, уробленае поле. Будуць ісці дажджы, і будзе свяціць сонца, і будуць плысці над полем сінія туманы ад ракі, і будуць спяваць жаўрукі, і поле будзе зелянець, і потым падорыць людзям свой плён… I няхай эсэсаўцы крычаць на ўзмежку, няхай трасуць аўтаматамі, падспешваючы іх. Няхай! Ён і Гонта будуць ісці гэтак жа, як і ішлі напачатку — нетаропка, упэўнена, спакойна. Каб жа вось толькі не мучыла паскудная дрыготка, што карабаціць шыю і плечы.

«Ты павінен глядзець на нешта адно. Выбраць сабе мэту павінен…»

Алег спыніў свой позірк на эсэсаўцу, які стаяў на самым краёчку ўзмежка, побач са скібкай чорнай зямлі, што вывернуў плуг на траву. Як ён дзіўна стаіць!.. Зыбаецца, быццам з гумы, узмежак… Не, узмежак нерухомы, гэта эсэсавец зыбаецца: з наска на пятку, з пяткі — на насок… I чорная пілотка, што заціснута пад шырокую дзягу адным крайком, таксама зыбаецца… I зыбаюцца плечы, і рукі зыбаюцца… I зыбаецца галава… I бялявыя, з кароткім праборам ля левага вуха, валасы зыбаюцца, як бы ўздрыгваюць ад штуршкоў знутры… Нерухомыя толькі вочы… Падобна, што вочы таксама зыбаюцца… Не, гэта, здаецца, кудлатыя рудыя бровы соўгаюцца, і вочы то большаюць, то звужаюцца, як бы правальваюцца ў глыб вачніц… I губы нават соўгаюцца, і сківіцы, як бы нешта вялікае ў яго ў роце і дужа цвёрдае — не пражаваць…

«Яшчэ крокаў пяць трэба зрабіць… Пяць крокаў… І тады!…»

Ён вызначыў гэта і пачаў лічыць свае ўласныя крокі, нібыта ішоў па ворным полі адзін. Ён лічыў свае крокі, але нехта яшчэ, як бы не ён сам, падлічваў і Гонтавы крокі, і гэты падлік не блытаў нічога, клаўся роўна, не абцяжарваў.

«Чатырнаццаты крок Гонты і мой крок…»

«Пятнаццаты крок Гонты і мой другі крок…»

I раптам Гонта зблытаў увесь падлік, штурхануў Алега плячом, закрычаў адчайна і радасна:

— Кіда-а-а-а-ай!

Гонтаў крык узвіўся высокай шчымліва-трапяткой нотаю і ўдарыў у сэрца і цяжкім абручом лёг на скроні, сціснуў да болю галаву. Алег махнуў левай рукою, быццам паказваючы некаму шлях наперадзе, а правую рвануў убок, як бы нешта адкідваючы ад сябе. Куды паляцела першая граната, ён не бачыў, але добра згледзеў, як другая, падскочыўшы на зямлі, знікла ў траве ля правага бота эсэсаўца.

Суха чакнулі гранатныя запалы, і Алегу здалося, што гэта нешта трэснула ў Гонтавым горле, і з таго голас яго перасекся, як раптоўна адсечаны.

«Цяпер — пад узвал!»

Ён скочыў да лазнякоў, скочыў імкліва, адчуваючы жаданую палёгку ў руках, якія не трэба больш трымаць над галавою. I адразу апалі з галавы абручы і сталі жывымі далоні.

«Гонта дзе? Дзе Гонта?»

Алег павярнуўся, убачыў Гонту, які валіўся на лазнякі, раскінуўшы рукі, як крылы. У той жа міг поле нібыта перавярнулася, чорныя барозны сталі строма побач з лазнякамі, і гэткія чорныя барозны ўзляцелі строма ў неба над вязамі і абрынуліся на Алега. Барозны, падалося яму, былі яшчэ далёка. Але ад іх ударыла, забіла рот грымотная гарачыня. Ён не адчуў болю, адчуў толькі гэтую грымотную гарачую хвалю, нейкую мяккую, і яму здалося, што і ён, і Гонта падхоплены тою хваляй і што ён гэтак жа, як і Гонта, валіцца на лазнякі, і вецер ад ракі лашчыць і абвявае яму твар. Алег не бачыў, як чатыры выбухі змялі ўсіх эсэсаўцаў з узмежка, не бачыў, як коціцца ў выратавальны заглуш лазнякоў Гонта, не бачыў і не разумеў, што ён нікуды не ляціць, што ён памірае, памірае не ад асколкаў, а памірае ад кулямётнай чаргі, ад разрыўных куль, якія наўскасяк прашылі яму грудзі і якія прыляцелі ад вязаў, што гнуліся пад ветрам на ўскрайку ўзаранага поля, чорнага і блішчастага на сонцы.

Мастак В.В. Сокалаў.