Ваўчкі

— I мужчынам,— пагадзіўся Павел Іванавіч.

Нехта крыкнуў, каб не перашкаджалі мужу гаварыць тост у гонар жонкі, усе сціхлі, і Павел Іванавіч закончыў сваё ўрачыстае слова, стуккуўся келіхам з жонкаю, выпіў нагбом. Госці пацягнуліея са сваімі чаркамі да імянінніцы, кожны хацеў павіншаваць асабіста, тыя, што сядзелі ў канцы стала, уставалі і ішлі з поўнымі кілішкамі да крэсла, у якім сядзела гаспадыня.

А яна, з чаркаю ў руцэ, паварочвалася то ў адзін бок, то ў другі, чокалася з гасцямі, нахілялася, каб дастаць сваёю чаркаю тых, хто сядзеў далёка, яе бліскучая сукенка адтапырвалася на грудзях, ажно відзён быў раўчучок паміж імі.

Пасля першага тосту некалькі хвілін у кватэры было зусім ціха, толькі чулася, як стукалі нажы ды відэльцы, потым гоман зноў пачаў набіраць сілу.

Тамадою выбралі завуча, таму да гэтага было не прывыкаць, яго часта выбіралі тамадою, і вочы яго цяпер узбуджана блішчэлі, і лысіна блішчэла, як паліраваная, ён жартаваў, каламбурыў, заклікаў застолле да ўвагі. Устаў і заявіў, што калі імянінніца — выкладчыца англійскай мовы, дык ён скажа тост у яе гонар на англійскай мове.

— Прытым, у вершах, у вершах! — узнімаў угору ён свой кілішак.

Усе ўраз згадзіліся, прыціхлі, гатовыя слухаць, і завуч прадэкламаваў:

Гуд івнінг, гуд івнінг, гуд івнінг ту ю,

Гуд івнінг, гуд івнінг, ві а глэд ту сы ю!

Людміла Макараўна пакацілася са смеху і запляскала ў ладкі.

— Брава, брава,— смяялася яна.— Дарую вам і ваша вымаўленне! За вашу смеласць, што вы, не ведаючы англійскай мовы, узяліся на ёй вершы пісаць!

Завуч пакланіўся.

— Я ўсё жыццё вывучаў французскую,— сказаў ён,— але спецыяльна для вас, як бачыце, асвоіў і англійскую.

— Скажыце, Косця,— пыталася Людміла Макараўна ў паэта, мужа сваёй прыяцелькі, ці ведаеце вы ў гісторыі літаратуры факт, каб чалавек, не ведаючы мовы, вершы на ёй пісаў?

Паэт толькі што выпіў і цяпер закусваў.

— Гісторыя ўсё ведае,— адказаў ён з поўным ротам.

— А ці разумееце вы хоць, што вы сказалі? — са смехам пыталася Людміла Макараўна ў завуча.

— О, як вы кепска пра мяне думаеце, дарагая імянінніца,— роблена пакрыўдзіўся тамада.— Я сказаў вам добры вечар і што я рады бачыць вас!

— Па англійску вы, па-мойму, гаварылі даўжэй,— сказаў паэт. Усе весела засмяяліся.

Калі застолле ўжо гуло, як растрывожаны вулей, у дзверы пазванілі і з’явіліся, нарэшце, дэкан з жонкаю. Ён — невысокі, паўнаваты, з разумнымі вачыма, яна крышку сарамлівая, з мяккаю ўсмешкаю на не маладым, але яшчэ прывабным твары.

— О-о-о!

— У-у-у! — загулі госці, паказваючы сваю радасць.

— Штрафную! Штрафную! — крычаў тамада, наліваючы дэкану каньяк у фужэр.

Дэкан падняў рукі.

— Даруйце, не судзіце так строга... Вінаватыя, спазніліся мы, так атрымалася,— прасіў ён прабачэння.

Калі новыя госці крыху падсілкаваліся і абвыклі ў кампаніі, Людміла Макараўна пачала прасіць паэта пачытаць свае вершы:

— Калі ласка, Косця, толькі не па-англійску, каб усе зразумелі.

Паэт спачатку аднекваўся, але паэтава жонка піхнула яго пад бок, і ён устаў. Паэт быў высокі, са светлымі валасамі, хударлявы. Успершыся адной рукою на стол, а другую паклаўшы ў кішэню пінжака, ён пачаў:

Жанчына, ты соль на раны мае...

Жанчына, бальзам ты на раны мае...

Ты позіркам можаш мяне загубіць,

Усмешкаю радасць жыцця падарыць...

Усе ціха слухалі, пазіраючы на паэта, а той чытаў верш пра жанчыну, пра каханне. Калі скончыў, госці дружна яму запляскалі, асабліва жанчыны, а тамада сказаў:

— Наліце, калі ласка, таварышу паэту гарэлкі з бальзамам, няхай яна, замест жанчыны, палечыць сёння яго раны.

Тамада здолеў арганізаваць яшчэ адзін ці два тосты, а далей пайшла, як кажуць, самадзейнасць. Госці пачалі ўставаць з-за стала, мяняцца месцамі, мяняцца чаркамі, пілі па двое, па трое, гучна гаварылі між сабою.

— Вы чыталі ў сённяшняй газеце? — расказваў Верын Валодзя намесніку дэкана. — Недзе ў Эквадоры вёска ёсць, дык там усе жыхары жывуць больш чым па сто гадоў... I ніводзін з іх ніколі ў вочы не бачыў доктара, жывуць па сонцы, з ім кладуцца, з ім устаюць.

— Ага, чытаў,— дружалюбна адказваў намеснік дэкана.— А чаму так доўга жывуць? Бо ўвесь час на свежым паветры, бо фізічная праца...

На другім канцы стала настаўніца музыкі Нэля Ігараўна гаварыла з мастаком, пляменнікам гаспадыні.

— Што вы, Міця,— паварочвала яна да мастака зграбную галоўку з кароткаю стрыжкаю,— у мяне няма абсалютна ніякіх прэтэнзій да жыцця, да грамадства, наадварот, я адчуваю сябе вінаватаю перад людзьмі. Гэта ж падумаць толькі! — падняла яна ўгору плечыкі.— Я жыву ў цёплай кватэры, у мяне ёсць вадаправод, газ, электрычнасць, гэта ж усё мне зрабілі, я сама і пальца не прыклала да ўсяго гэтага, на гатовенькае прыйшла.— Яна, здаецца, забылася пра яду, трымала перад сабою нож і відэлец, паводзіла імі пад такт сваім словам.— Я іду ў магазін і купляю свежы хлеб, малако, яйкі, цукеркі. I гэта ж для мяне нехта зрабіў, я толькі на піяніна іграць умею, без маёй музыкі можна жыць, а вось без хлеба, без кватэры...

Міця сядзеў, ужо крышку захмялелы, без пінжака — пінжак вісеў на спінцы яго крэсла — і глядзеў на Нэлю Ігараўну закаханымі вачыма. Узяў яе руку, пацалаваў.

— Мілая,— сказаў, ледзь не са слязою.— Я заўсёды ведаў, што жанчыны разумнейшыя за мужчын, але не перажывайце, ваша музыка таксама патрэбна людзям, патрэбна, як хлеб...

Павел Іванавіч не слухаў таго, што гаварылі за сталом госці, але ён бачыў, што госці занятыя самі сабою, і быў рады, што іх не трэба забаўляць. Ён куляў чарку за чаркаю, быццам хацеў патушыць нейкі вугаль, што гарэў у яго ў грудзях, але вугаль не затухаў, а яшчз больш разгараўся, пёк усярэдзіне.

Нехта ўключыў тэлевізар, і на сіняватым экране мяняліся кадр за кадрам — паяўляліся то лес, то немцы ў касках, то заяц, які ўцякаў ад стрэлаў. Потым людзі, вязнучы ў балоце, пхалі нагружаныя калёсы, памагаючы каню выцягнуць іх з багны. Ішоў фільм пра вайну, пра партызанаў, і ён на міг як бы вярнуў Паўла Іванавіча ў тыя далёкія гады, калі і сам ён вось гэтак граз у балоце, сам страляў па немцах, пух з голаду. Захацелася паглядзець фільм — што будзе далей, ці выцягнуць партызаны воз, ці адаб’юць немцаў, але экран засланяла талерка, з якой тырчалі курыныя ножкі, Вера Пятроўна, якая сядзела каля самага тэлевізара, трымала ў руцэ келіх з віном, ставіла яго на абрус, вадзіла донцам па абрусе, і гэта таксама перашкаджала глядзець. Павел Іванавіч адвярнуўся ад экрана. У галаве шумела — і ад гулу, і ад выпітай гарэлкі. Госці гаварылі, стараючыся перакрычаць адзін аднаго, нехта смяяўся, нехта спрабаваў спяваць. Ніхто не звяртаў увагі на Паўла Іванавіча, быццам госці забыліся, хто тут гаспадар, хто тут імяніннік і чаго яны сюды прыйшлі. Павел Іванавіч адчуў раптам сябе за гэтым шумным сталом, як на бязлюдным востраве, зрабілася сумна, тужліва, аж слёзы падступілі да вачэй.

«Больш не трэба піць,— падумаў ён.— I так перабраў норму».

— Таварышы! Танцаваць! Музыку! Музыку! — запляскала ў ладкі Людміла Макараўна. Яна молада падхапілася з крэсла, адставіла яго ўбок і па-за спінамі гасцей, якія ўсё яшчэ сядзелі за сталом, выбегла з залі. Праз хвіліну яна вярнулася, несучы перад сабою шэры чамаданчык — магнітафон, які ўзяла ў пакоі дачкі, паставіла на нізенькі столік са шкляным верхам.

— Ірачка, заводзь сваю шарманку, я не ведаю, як тут што робіцца,— сказала яна дачцэ.

Ірачка, пунсовая, як ружа, і ад выпітага віна, і ад заляцанняў барадатага Міцевага сябра, які ўсё-такі пераманіў Ірачку да сябе і ўвесь час гаварыў з ёю, устала з свайго крэсла і, адчуваючы на сабе позірк свайго кавалера, крыху саромеючыся гэтага позірку і радуючыся яму, пайшла заводзіць музыку.

Яна адкрыла вечка магнітафона, як майстра, які ведае, што робіць, пакруціла адзін ражок, другі. Магнітафон засіпеў, потым забалбатаў — скоранька-скоранька і як дзіцячым голасам, потым палілася музыка з песняю. Музыка была рытмічная, артыст спяваў па-французску хрыплаватым голасам, і Ірачка, не адыходзячы ад магнітафона, пачала прытупваць ножкаю ў сінім лакавым туфліку.

Жанчыны пачалі выцягваць з-за стала мужчын, каб ішлі танцаваць, мужчыны, цяжкія ад яды і гарэлкі, неахвотна паднімаліся і пачыналі тупаць пад музыку, быццам утрамбоўваючы з’едзенае, каб знайшлося яшчэ месца і для салодкага стала — кавы, чаю і пірожных.

Маладзейшыя танцавалі па-свойму — выкручваліся ўсім целам, вадзілі рукамі, быццам ручніком спіну выціралі, нагамі быццам акуркі тушылі і ўсё скарэй-скарэй, жвавей-жвавей. Настаўніца музыкі танцавала з намеснікам дэкана — у яе выходзіла хораша, зграбна, а ён размахваў рукамі, як вятрак крыламі, тоўкся на месцы, не трапляючы ў такт музыцы.

А ў Ірачкі і ў барадатага выходзіла хораша ў абоіх, яны абое адчувалі музыку, рухі ў абоіх былі зграбныя. Людміла Макараўна спярша залюбавалася дачкою, а потым здзівілася і спалохалася. Адкуль яна ўмее? Дзе навучылася? Здаецца ж, увесь час на вачах, пад матчыным наглядам.

А Павел Іванавіч раптам падумаў, што Тані тады было столькі гадоў, як цяпер яго дачцы. Падумаў так і здзівіўся. Таня ў свае гады працавала, можна сказаць, сям’ю карміла, і здавалася, што яна зусім дарослая.

Музыка іграла жыва і весела, танцоры не ведалі стомы, Ірачка кідала пякучыя позіркі на свайго партнёра, усё яе цела жыло, вабіла, барадаты слухаўся кожнага яе руху — то падступаў бліжэй да яе, то адыходзіў, выгінаўся і прысядаў амаль да падлогі. Было ў гэтым танцы нешта як першабытнае, дзікае, вольнае ад усялякіх правіл і законаў.

— Як табе гэта падабаецца? — спытаў Павел Іванавіч у Хадасевіча, які стаяў каля яго і таксама глядзеў на танцораў.

Хадасевіч прыжмурыў вочы, памаўчаў, потым адказаў з ухмылкаю:

— Каб мы некалі, у час нашай маладосці, так паапраналіся б ды так танцаваць пачалі, нас і з інстытутаў павыганялі б, і з камсамола павыключалі б...

— Дык добра гэта ці дрэнна? — дапытваўся Павел Іванавіч.

Хадасевіч, склаўшы на грудзях рукі, глядзеў на танцораў.

— Праўда заўсёды на баку моладзі... Хоць часам нам гэта і не хочацца прызнаваць. I потым — мы самі ўсё гэта спарадзілі. Што нарадзілі, тое і маем.

Музыка не спынялася, канчалася адна мелодыя і пачыналася другая, аркестр іграў на ўсю сілу, надрываліся саксафоны, бразгалі талеркі, грымеў барабан, і Паўлу Іванавічу захацелаея адпачыць ад гэтага шуму, пабыць хоць крышку аднаму. Лавіруючы паміж танцорамі, ён выйшаў у калідор, адтуль пакіраваўся ў спальню.

Тут было нашмат свяжэй, чым у залі, шум даносіўся крыху прыглушана, верхняе святло не было ўключана, гарэў толькі начнік, што стаяў на тумбачцы паміж двума ложкамі. На жончыным ложку ляжала цэлая гара пакункаў і карабкоў, ужо адкрытых і разгорнутых — падарункі, што напрыносілі сёння госці. Пакрывалы і на жончыным, і на ягоным ложку былі крыху сцягнутыя і скамечаныя, госці садзіліся тут і на ложкі.

Павел Іванавіч прайшоўся па спальні, адпачываючы ад гарачыні і ад шуму; праходзячы каля высокага люстэрка-трумо, неяк знянацку ў яго паглядзеўся і аж скалануўся, стаў, як укопаны. 3 трумо на яго глядзеў Зайчык... Не, гэта быў не Зайчык, не той хлопец, якога засудзілі на чатыры гады, гэта быў Павел Іванавіч, але выраз твару, паварот галавы ў гэты міг быў такі самы.

Павел Іванавіч правёў далоняю па шчацэ, па лбе, быццам хочучы сцерці гэта падабенства. Ды яго ўжо, здаецца, і не было, з люстэрка ўжо глядзеў салідны мужчына ў белай кашулі, дагледжаны, паўнаваты, з інтэлігентным тварам. Што агульнае магло быць у гэтага чалавека з тым арыштантам у рудых штанах з торбамі на каленях, які адабраў у дзяўчыны сумачку з грашыма?

— Не трэба было столькі піць,— падумаў Павел Іванавіч і, яшчэ раз правёўшы рукою па твары, адышоў ад люстэрка.

4

Назаўтра быў дзень з халодным шэрым небам, з дробным сняжком, які бяліў зрудзелую і зшорхлую пасля адлігі скарынку лёду, сыпаўся пад калёсы машын і тралейбусаў, біўся ў шыбы высокіх дамоў, што стаялі на праспекце. Адчыняліся і зачыняліся дзверы гастраномаў, прамтаварныя магазіны былі яшчэ замкнёныя, за шырокім шклом вітрын стаялі манекены ў доўгіх, да пят, сукенках, віселі распятыя спадніцы і кашулі, блузкі і касынкі, ужо крыху запыленыя, віцвілыя.

Павел Іванавіч, як заўсёды, як кожную раніцу, ішоў на работу.

Зямля пачынала свой новы дзень. Пачынала яго для ўсіх — і для гэтай старой жанчыны, што, захутаная ў хустку, з сумкаю ў руцэ выйшла з гастранома, і для гэтых хлапчукоў, што з ранцамі за плячыма беглі ў школу, і для гэтай пары, мусіць, маладажонаў, што, узяўшыся за рукі, выйшлі ў раніцу. Зямля пачынала свой новы дзень, ні рухам, ні намёкам не адкрываючы нікому, што напаткае яго сягоння — цераз міг, цераз хвіліну, не адкрываючы нікому, як гэты дзень адзавецца некалі — праз пяць гадоў, праз дзесяць, праз дваццаць.

Інстытут сустрэў Паўла Іванавіча знаёмым гулам галасоў, знаёмымі пахамі — пабелкі, клею і гардэроба, дзе вісела вопратка студэнтаў — паміж цёмных мужчынскіх паліто чырвоныя, зялёныя, сінія паліто студэнтак з футравымі каўнярамі, шапкі і шапачкі на ражках вешалак.

Марыя Данілаўна, у чорным халаце, у валёнках, якая прымала і выдавала студэнтам паліто, павіталася з Паўлам Іванавічам. I студэнты з ім віталіся:

— Добры дзень, Павел Іванавіч!

— Добры дзень!

— Дзень добры!

Па шырокай лесвіцы ўздымаўся на другі паверх, да дэканата. Насустрач яму з лесвіцы збягалі студэнты, іншыя пераганялі яго, ветліва абмінаючы, каб не штурхнуць.

У дзканаце павітаўся за руку з дэканам, з намеснікам дэкана, з Вераю Пятроўнай, з іншымі выкладчыкамі і з сакратаркаю, якая сядзела за машынкаю і друкавала, пазіраючы то на спісаны густым почыркам лісток, што ляжаў у яе злева, то на клавішы машынкі. Дэкан і намеснік дэкана паціснулі яму руку мацней, чым звычайна, быццам гэтым поціскам гаворачы, што не забыліся, дзе яны ўчора былі, а Вера Пятроўна па-змоўніцку яму ўсміхнулася.

Павел Іванавіч распрануўся, падышоў да вакна, паклаў свой партфель на падваконнік. За вакном было ўжо бела ад снегу, снег ляжаў на карнізе і на раме вакна, аднекуль прыляцеў голуб, заскакаў на карнізе, пакідаючы на некранутым снезе крыжыкі слядоў, потым прытуліўся ў кутку, надзьмуўся, і добра было відаць яго круглае жоўтае вока з чорнаю зрэнкаю.

Павел Іванавіч, шчоўкнуўшы бліскучым замком, адкрыў партфель, выняў канспект лекцыі, якую павінен быў чытаць зараз, кніжку з закладзенымі паперкамі ў тых месцах, дзе былі падрыхтаваны цытаты. Рабіў усё гэта і адным вухам прыслухоўваўся да таго, пра што гаварылі ў дэканаце.

Выкладчыца французскай мовы скардзілася Веры Пятроўне на свайго сына — урокі вучыць не хоча, ад тэлевізара не адарваць, то было фігурнае катанне, а цяпер гэты хакей...

Літаратар Іван Фёдаравіч толькі што вярнуўся з-за мяжы, ездзіў у Японію, і расказваў, як іх там кармілі.

Выкладчык псіхалогіі, нізенькі, лысы, даваў парады выкладчыку беларускай мовы, як лячыць радыкуліт.

Ніякай сенсацыі не адбылося ні ў інстытуце, ні ў горадзе, ні ў цэлым свеце, і размовы былі будзённыя. А вось кожная важная навіна абмяркоўваецца тут горача, з запалам. Горача абмяркоўваюць тут кожны палёт касманаўтаў, спрачаюцца, ці трэба даваць прэмію вучонаму, калі яго работа не мае практычнага значэння, абураліся, калі даведаліся, што адзін выкладчык інстытута пакінуў жонку з дзіцем і ажаніўся са студэнткаю.

Павел Іванавіч падумаў, як загаварылі б у дэканаце, каб даведаліся пра Зайчыка.

— Хіба такі чалавек можа выкладаць у інстытуце, выхоўваць моладзь! — гэта сказаў бы намеснік дэкана.

— Свайго ўласнага сына судзіў! А мы да яго яшчэ ў госці хадзілі! — так сказала б Вера Пятроўна.

Павел Іванавіч паморшчыўся, быццам ужо цяпер пачуў усё гэта.

Зазвінеў званок. Выкладчыкі пабралі свае сумкі, папкі. Павел Іванавіч пакінуў партфель на падаконніку — чамусьці не любіў хадзіць у аўдыторыю з партфелем. Узяў канспект, кніжку, прапусціўшы ў дзвярах выкладчыцу французскай мовы, выйшаў у калідор.

Высокі светлы калідор быў ужо амаль пусты, бег толькі адзін студэнт, у караткаватых штанах, у цесным пінжачку, з кнігамі пад пахай. Прыкідваючыся, што не заўважае выкладчыкаў, якія выходзілі з дэканата, пабег у канец калідора, адчыніў дзверы аўдыторыі, знік за дзвярьіма. У гэту аўдыторыю ішоў цяпер і Павел Іванавіч, у яго лекцыя на трэцім курсе. Зараз ён зойдзе, і ўсе студэнты ўстануць, вітаючы яго, а ён, напэўна, адчуе нялоўкасць.

«Трэба нешта рабіць... Трэба нешта рабіць...»,— думаў Павел Іванавіч, адчыняючы дзверы.

*

Ён разумеў, што калі не будзе дабівацца ісціны — хто такі Зайчык, чый ён сын — ці Танін, ці не,— то ўсё застанецца так, як і было, яго таямніцы ніхто не раскрые. Больш чым дваццаць гадоў прайшло, і ніхто не ставіў да яго ніякіх прэтэнзій, не шукалі яго ні Таня, ні яе радня, ніхто і не намякнуў яму, што ў яго ёсць дзіця, ды і сам ён — вучыўся ў інстытуце, ажаніўся, абараніў дысерцатыю, і ўсё гэта, вельмі рэдка ўспамінаючы Таню, зусім не думаючы пра дзіця, якое яна павінна была нарадзіць. Ды вялікага грэху ён за сабою і не бачыў — ці ён першы, ці ён апошні меў да жаніцьбы дзяўчыну, быў блізкі з ёю, ці ён першы, ці ён апошні яе пакідаў. Мужчыны часам у кампаніях прызнаваліся ў сваіх грахах, смеючыся, гаварылі — маўляў, хто ведае, можа дзе па свеце і нашы дзеці бегаюць. Дык хіба не можа ён жыць, як і жыў, не дабіваючыся ніякай ісціны з гэтым Зайчыкам. Можа не варта пра ўсё гэта думаць, забіваць сабе галаву, трывожыць сэрца, тым больш, што паправіць усё гэта цяпер проста немагчыма. Дапусцім, ён прызнаецца, што Зайчык — ягоны сын, напіша яму ў калонію пісьмо і ўсё раскажа. Зайчыка гэтым ён не ўратуе, таму ўсё роўна прыйдзецца адбываць пакаранне, бо ён яго заслужыў. А ці ўзрадуецца сам Зайчык, даведаўшыся, што ў яго знайшоўся бацька і хто гэты бацька. Можа, яшчэ больш узлуецца, узненавідзіць Паўла Іванавіча, скажа: «А дзе ты быў раней?» Вернецца з калоніі ды яшчэ морду наб’е такому бацьку. Перавыхаваць Зайчыка, дарослага мужчыну, таксама ўжо цяжка, можа нават немагчыма, так што Зайчыку, хутчэй за ўсё, ён нічым не паможа, а сам страціць аўтарытэт, страціць работу, у сям’ю прынясе разлад. Хіба ўзрадуюцца, даведаўшыся пра ўсё, жонка, дачка? Скажуць, што ён скампраметаваў не толькі сябе, але і іх.

Павел Іванавіч разумеў усё гзта, можа, больш за ўсё ён якраз і баяўся страціць тое, што меў, але не мог выкінуць з галавы таго суда, не мог выкінуць з галавы Зайчыка. Апошні час ён думаў толькі пра гэта, і сэрца яго не знаходзіла спакою. Мінулае ўставала, як здань, чаплялася за яго, як калючыя ваўчкі за адзежу, і іх было не паскідаць, ад іх было не адчапіцца. Каб нарэшце вырашыць усё да канца, каб ведаць пэўна, хто гэты Зайчык, Танін ён ці не, Павел Іванавіч надумаўся схадзіць на завод, дзе працаваў асуджаны, знайсці яго сяброў, што жылі з ім разам у інтэрнаце, распытаць, адкуль Зайчык родам, хто яго бацькі. Скажа хлопцам, што ён прыйшоў з суда, ды яны не будуць вельмі дапытвацца, чаму ён прыйшоў. Скажа, што так трэба.

Пасля лекцый, не заязджаючы дадому, скіраваўся ён на завод. Спачатку ехаў тралейбусам, потым перасеў у трамвай. Апошнім часам ён рэдка ездзіў трамваем, і яму непрывычны быў жалезны грукат колаў па рэйках, візгат на паваротах. I пасажыры тут былі другія. У тралейбусах, асабліва першага маршруту, якім карыстаўся Павел Іванавіч, на работу і з работы ездзілі служачыя, набівалася поўна студэнтаў, а тут было больш рабочай публікі — мужчыны з абветранымі, быццам і зімою загарэлымі тварамі, з дужымі рукамі, жанчыны ў ватоўках, у камбінезонах.

Вокны ў трамваі бразгацелі, на адной шыбе, прыклеены, вісеў білецік.

Ён выйшаў на ўскраіне горада — тут стаялі драўляныя дамы, усцяж усёй вуліцы цягнуўся доўгі шэры плот, каля плота ішоў вузкі тратуарчык, не ачышчаны ад снегу, і наогул снегу на гэтай вуліцы было многа, вялікімі гурбамі ляжаў ён каля дрэў, што раслі ўздоўж тратуара, укрываў гародчыкі каля хат, і ад яго было тут светла, бела. Снег і цяпер яшчэ церусіў, рэдкі і дробны, падаў на цёмнае паліто Паўла Іванавіча, раставаў на твары.

Вуліца была адна з тых, што дажывала свой век, хутка ад яе і следу не застанецца, на яе месцы вырастуць высокія дамы, як тыя, што стаяць ужо недалёка і відаць цераз рэдкую сетку снегу — на дзевяць паверхаў, з балконамі, з усімі выгодамі. За драўлянаю вуліцаю рос мікрараён — цэлыя кварталы прыгожых, як лялькі, дамоў, відаць былі і недабудаваныя, з доўгімі стрэламі кранаў каля іх. Каменны раён быццам наступаў на ціхую драўляную вуліцу, падыходзіў да яе бліжэй і бліжэй, каб аднойчы наступіць на яе і сцерці назаўсёды.

Павел Іванавіч падумаў, што вось людзі, шмат людзей, працуюць, будуюць заводы, дамы, цэлыя гарады, робяць і за тых, і для тых, хто мітусіцца ў жыцці, думае толькі пра сябе, прыкідваецца вельмі важнаю асобаю, лічыць, што ён нашмат вышэйшы за іншых. А вось яна — мера: калі тое, што ты зрабіў, патрэбна некаму — як кватэра, як хлеб, як штаны,— то ты і асоба, ты і не лішні на зямлі, а так...

Павел Іванавіч пайшоў у бок мікрараёна, ён ведаў, што там завод, на якім працаваў Зайчык, скора ён і сапраўды ўбачыў высокія заводскія трубы, цагляны плот, прахадную.

3 прахадной выйшаў адзін чалавек, потым другі, і далей адзін за адным павалілі рабочыя — мусіць, кончылася змена. Павел Іванавіч спыніўся, падумаў, што трапіў не ў час, можа, не знойдзе цяпер на заводзе тых людзей, якія яму трэба. А рабочыя ішлі, ішлі, хлопцы — у куртках з балонні, дзяўчаты ў сініх, зялёных, чырвоных вязаных шапачках, і ўсё моладзь, моладзь...

Павел Іванавіч адышоў убок, стаяў, чакаў, калі пройдуць рабочыя. А потым ён падумаў, што пасля першай змены на работу заступіць другаяі, можа, ён усё-такі знойдзе каго з тых, што яму памогуць.

Ён стаяў, пакуль паток людзей не пачаў меншаць, пакуль з прахадной не пачалі ўжо выходзіць па адным, па два чалавекі, а пасля зноў узышоў на сцежку, якая вяла да завода...

Ён пазнаў гэту жанчыну, калі падышоў да яе зусім блізка. Спачатку падумаў: «Дзе я яе бачыў?» А потым успомніў, спыніўся, азірнуўся — тая, у зялёным паліто, была на судзе ў Зайчыка...

Жанчына, мусіць, не пазнала яго, бо прайшла паўз яго абыякава і цяпер спяшалася, грузна ставячы ногі ў чорных ботах, размахваючы рукамі.

Павел Іванавіч крута павярнуўся і пайшоў за жанчынаю, яшчэне ведаючы, як спыніць яе, як з ёю загаворыць, але разумеючы ўжо, што гэта жанчына ведае пра Зайчыка больш, чым хто, і яму пашанцавала, што ён яе ўбачыў.

Жанчына ў зялёным паліто спяшалася, не падазраючы, што нехта глядзіць ёй у спіну, ідзе за ёю следам, што некага яна цяпер вельмі цікавіць. Яна ўсё грузна, не па гадах цяжка ставіла ногі, і з-пад яе ботаў выляталі камячкі снегу. Тут было адкрытае месца, і дзьмуў моцны вецер, несучы з сабою калючы дробны снег, але жанчына як не чула ветру, снегу, ішла, не зважаючы на іх.

Павел Іванавіч усё бліжэй падыходзіў да яе, зайшоў крыху збоку і ўбачыў сіняватыя жылкі на яе шчоках, губы з рэшткаю губной памады.

— Прабачце, калі ласка,— крануў ён яе за локаць.

Жанчына як спалохалася, азірнулася, паглядзела на Паўла Іванавіча з недаўменнем, з хвілінку нешта як успамінала, потым, напэўна, успомніла, але твар яе не памякчэў.

Павел Іванавіч здагадаўся, што яна пазнала яго, пазнала ў ім чалавека з суда, і насцярожылася. Ён загаварыў з ёю мякка, стараючыся адагнаць гэту насцярожанасць.

— Мне хацелася б... Мне трэба з вамі пагаварыць... Вы не хвалюйцеся, я да вас нічога кепскага не маю, я так...

Жанчына слухала, нічога не адказваючы, толькі глядзела на яго з чаканнем.

— Вы былі на судзе, калі судзілі Зайчыка, Віктара Паўлавіча... Скажыце, калі ласка, хто вы яму будзеце? — спытаўся Павел Іванавіч.

Жанчына цяпер ужо крыху паспакайнела, можа, яе супакоіла далікатнасць Паўла Іванавіча, можа, адчула, што яму самому нечага няёмка.

— Я... гэта, цётка яму... Ён мне пляменнік,— адказала яна і кашлянула, прыкрыўшы далоняю губы.

— Цётка? — перапытаў Павел Іванавіч.— Разумееце, я хацеў бы з вамі пагаварыць... Мы, савецкі суд... Мы не толькі судзім чалавека, мы хочам дазнацца — чаму чалавек стаў на такую дарогу... Зайчык атрымаў сваё, атрымаў тое, што зарабіў, але мяне як засядацеля і проста як чалавека...

Паўлу Іванавічу самому зрабілася няёмка за такую напышчанасць, за тое, што ён, як добры дэмагог, святымі словамі прыкрывае сваё, маленькае. Але жанчына гэтага, мусіць, не адчула, яна глядзела ўжо на Паўла Іванавіча даверліва і са спагадаю.

Паўз іх праходзілі рабочыя, паглядалі на сваю работніцу і на саліднага чалавека з партфелем, якія стаялі пасярод дарогі, абыходзілі іх, часам азіраліся. 3 трэскам праехаў матацыкліст у жоўтай касцы, у ватовых штанах, за ім віліся клубы сіняга дыму, але вецер тут жа развейваў іх.

— Мне трэба з вамі пагаварыць,— яшчэ раз сказаў Павел Іванавіч і азірнуўся, быццам шукаючы месца, куды б тут можна было пайсці, каб захінуцца ад ветру і снегу, каб застацца ўдваіх, каб ніхто не перашкаджаў ім. Але справа было адкрытае поле, некалі перакапанае бульдозерамі, узрытае гусеніцамі кранаў, а злева — кар’ер. Дарога з завода вяла ў ціхую вуліцу, на ёй было лепш, чым тут, на адкрытым месцы, але хіба на вуліцы пагаворыш з чалавекам, ды яшчэ з незнаёмым?

— У вас тут блізка няма якой-небудзь кавярні ці рэстаранчыка? — спытаўся Павел Іванавіч,— мы б там пасядзелі ў цяпле, пагаварылі,— сказаў ён.

Жанчыну такая прапанова, здаецца, збянтэжыла, яна азірнулася, быццам шукаючы, дзе ж тут якая кавярня ці рэстаран, паціснула плячыма.

— Тут, блізка, няма, у мікрараёне ёсць, але далекавата,— сказала яна няпэўна.

Павел Іванавіч глянуў у бок мікрараёна, які прасціраўся за заводам. Ён не хацеў адступацца, не хацеў пакідаць жанчыну, вырашыў угаварыць яе пайсці ў мікрараён, але тая раптам сказала:

— Ды не, не трэба ў кавярню... Я ж з работы, так апранута,— глянула яна на свае ногі ў цяжкіх чорных ботах.— Калі ўжо так... То я жыву недалёка, адна жыву, вунь там,— паказала яна ў бок новых дамоў, што падступалі да драўлянай вуліцы.

Гэта было, мусіць, самае лепшае. Калі жанчына жыве адна...

— 0, то і добра,— адразу згадзіўся Павел Іванавіч.— Я вас доўга не затрымаю, вы ўжо прабачце мне, што я так...

Яны пайшлі — жанчына крышку наперадзе, Павел Іванавіч за ёю, адчуваючы і нялоўкасць, і хваляванне, яшчэ добра не ведаючы, як пачне з ёю гаварыць, каб выпытаць самае галоўнае, самае важнае для сябе.

— Мы тут у бараку жылі, а цяпер барак знеслі, дык нам кватэры падавалі,— загаварыла жанчына, азіраючыся на Паўла Іванавіча.— У бараку ведаеце як было — на керагазах есці варылі, ваду вёдрамі з калонак насілі, а цяпер усё ў хаце, дык мы не нарадуемся.

— Дзіва што, новая кватэра — гэта добра,— сказаў Павел Іванавіч, ледзьве паспяваючы за жанчынаю, якая ішла скора і часам азіраючыся на яго, быццам правяраючы, ці ідзе ён за ёю.

— Вунь наш дом,— паказала яна на высокі новы будынак, які выступаў адразу за старою вуліцаю.— Адсюль і балкон мой відаць, трэці з краю, на чацвёртым паверсе.

Жанчына яшчэ ўсё, мусіць, перажывала радасць наваселля і дзялілася гэтаю радасцю з усімі. Павел Іванавіч кінуў вокам на тыя балконы — на адным вісела бялізна, на другім да сцяны было прыхілена нешта вялікае — мусіць, спрунжынавы сяннік.

Вуліцай дайшлі яны да завулка, дзе стаяў гэты новы дом і будавалася яшчэ некалькі — кран узнімаў угору бэльку, гудзеў экскаватар. Зямля тут была раскопаная, толькі да новага дома вяла ачышчаная ад снегу роўная сцежка.

Па крутой вузкаватай лесвіцы яны падняліся на чацвёрты паверх, жанчына выняла з кішэні ключык, адамкнула дзверы. У невялічкім калідоры распранулася і засталася ў сіняй вязанай кофце, у чорнай спадніцы, валасы яе былі пастрыжаны да вуха і збоку зашпілены прыколкаю.

Яна запрасіла распрануцца і Паўла Іванавіча, і ён павесіў на вешалку сваё паліто, шапку, партфель паставіў у кутку на падлогу, зайшоў у пакой.

Кватэра была аднапакаёвая, чыстая, новая, пры сцяне стаяў нікеляваны ложак, засланы блакітнаю капаю, у кутку шафа з люстэркам у дзверцах, пасярэдзіне круглы стол, накрыты абрусам, звязаным з белых нітак.

У гэтай чыстай сціплай кватэры Павел Іванавіч адчуў сябе раптам як на шыле, не ведаў, куды ступіць, куды дзець рукі, нешта як муляла яму, зрабілася прыкра, што ён прыйшоў сюды вывіжоўваць, што яму тут прыйдзецца хлусіць.

Гаспадыня падставіла яму крэсла, запрашаючы сесці, і ён сеў каля стала, адчуваючы, як трымціць у яго ўсё ў сярэдзіне і як хочацца закурыць. Убачыў на падваконніку пачаты пачак «Беламору» і хоць ніколі не курыў папярос, курыў толькі цыгарэты, узрадаваўся.

— У вас папяросы, можна ўзяць? — спытаўся ў гаспадыні.

— Ага, можна, можна,— гаспадыня скоранька падала яму пачак, збегала на кухню і прынесла карабок запалак, замест попельніцы паставіла перад Паўлам Іванавічам сподак з жоўтым беражком.

Павел Іванавіч узяў папяросу, падаў пачак гаспадыні, каб і яна закурыла, але гаспадыня адмовілася.

— Не, я не куру, гэта забыўся тут адзін чалавек,— сказала яна і засаромелася, а Павел Іванавіч падумаў, што папяросы забыўся, мусіць, яе кавалер.

Гаспадыня таксама села за стол, спіною да шафы з люстэркам, і Павел Іванавіч бачыў у люстэрку яе патыліцу з пастрыжанымі валасамі, спіну, абцягненую сіняю кофтаю.

Трэба было пачынаць гаворку, для якой ён і прыйшоў сюды, але Павел Іванавіч не ведаў, як яе пачаць. Гаспадыня таксама, мусіць,

чакала ўжо, што ён скажа. I ён пачаў, адкашляўшыся,— папярхнуўся дымам, адвык курыць.

— Я, разумееце, ішоў на завод, думаў знайсці каго з хлопцаў, якія жылі з вашым пляменнікам у інтэрнаце, але сустрэў вас. А як вас завуць? Трэба ж нам пазнаёміцца.

— Маруся мяне зваць,— адказала жанчына.

— А мяне Павел Іванавіч. Дык раскажыце мне, Маруся, я буду так вас называць, бо вы маладая, нашмат маладзейшая за мяне... Раскажыце, калі ласка, як жыў ваш пляменнік, чаму ён стаў такі...— зноў зацягнуўся дымам папяросы Павел Іванавіч.

— Што ж тут расказваць, таварыш засядацель,— уздыхнула Маруся.— Віцька — сын маёй сястры. Сястра з ім гора набралася, а цяпер і я. Гэта ж на завод яго ўстроіла — рабі, жыві, як людзі. Дык не... Каб сястра ведала — у труне перавярнулася б. Яна памерла, летась...

Павел Іванавіч лавіў у Марусіным расказе тое, што магло яму адкрыць пра Зайчыкаву радню. «Сын сястры... Сястра памерла летась... Не можа быць, каб Таня памерла, яна ж зусім маладая, маладзейшая за мяне, ну, напэўна ж, Зайчык чужы, я проста ўбіў сабе ў галаву...»

— Гэта ж такога сораму нарабіў,— гаварыла Маруся,— і скажу я вам, раней усялякае было — ну, піў, ну, хуліганіў, але каб чалавека абакрасці... Я вам скажу, усё гэта гарэлка, усё яна, ну хіба цвярозы зрабіў бы такое? Канечне, каб вы як памаглі таму дурню, то няхай бы памаглі, каб нябожчыца сястра ведала... Ды гэта дзіця мо і звяло яе ў магілу, столькі яна з ім, бедная, гора набралася... Ды і дурня таго шкода, можа той вотчым мазгі яму адбіў, каб яго магіла ўзяла. Скажыце, чаму гэта добрыя людзі паміраюць, а паганых зямля носіць...

Павел Іванавіч зноў лавіў у Марусіным апавяданні тое, што было важна для яго. Значыцца, у гэтага Зайчыка быў айчым... Што ж, Таня магла выйсці замуж... Не трэба больш цягнуць, хутчэй няхай яна ўжо гаворыць, ён жа быў гатовы да ўсяго, дык чаго ж цяпер баіцца...

— У вашага пляменніка быў айчым... А бацька... Бацька яго хто? — спытаў ён глухаватым, чужым самому сабе голасам.

Маруся правяла далоняю па абрусе, зноў уздыхнула.

— Як вам сказаць... Бацька... недзе сабакам сена косіць... Кінуў ён яе. Яшчэ як дзіця не нарадзілася, ну, а потым, хто ж добры ўзяў бы яе з дзіцем? Выйшла замуж за ўдаўца, за п’яніцу, той адну жонку звёў у магілу, і Валю нашу...

Як толькі Павел Іванавіч пачуў імя — Валя,— у грудзях у яго нешта як скалыхнулася. Ён патушыў папяросу, прыдушыўшы яе аб дно сподка, выняў з кішэні хустачку, выцер лоб, шыю. Ён ужо слаба слухаў, што гаварыла Маруся далей, у вушах у яго гучала адно імя — Валя. Ён хацеў пачуць яго яшчэ раз, яшчэ раз пераканацца.

— Дык, кажаце, вашу сястру, маці вашага пляменніка звалі Валя? — спытаў Павел Іванавіч, спытаў — і як ступіў на міннае поле: а раптам Маруся другі раз не назаве гэта імя, а раптам яна агаварылася?

— Ага, Валя,— падняла Маруся вочы на Паўла Іванавіча.

Жалезны абруч, што колькі дзён сціскаў грудзі Паўла Іванавіча, пачаў адпускацца, заласкатала, варухнуўшыся, радасць. Але Павел Іванавіч ужо баяўся паверыць самому сабе, спытаў яшчэ раз, для большай пэўнасці:

— А дзе яна працавала?

— На фанернай фабрыцы,— адказала Маруся.— I той там рабіў, Віцькаў бацька, Зайчык гэны самы. А потым завербаваўся і паехаў на лесаразработкі, так дасюль там і разрабатвае, ні слуху пра яго ні духу...

За сцяною іграла радыё, ці яно і раней іграла, ці Павел Іванавіч толькі цяпер пачуў музыку. Смяялася, бегала, нечым стукала дзіця. Паўлу Іванавічу здалося, што гэтае іграе, смяецца і бегае само жыццё, і як добра яму вярнуцца ў гэта жыццё, ведаючы, што асуджаны Зайчык зусім чужы яму чалавек, што яго нарадзіла нейкая Валя, якой ён ніколі не ведаў, ніколі ў жыцці не бачыў.

А Маруся расказвала:

— Ён жа так біў Валю і Віцьку біў, яшчэ малога вучыў піць гарэлку, дзіцяці пяці гадоў не было, а ён налье яму ў шклянку і крычыць: «Пі, гад, усё роўна будзеш піць!»

«Хто гэта каго біў?.. Ага, той удавец біў Валю і Віцьку біў, вучыў піць гарэлку... Божа мой, колькі ў нас яшчэ дзікасці... Бедная жанчына...»

— Я тады яшчэ малая была, Валя была нашмат за мяне старэйшая, але і то помню, як яна да нас прыбягала ўся збітая. Яшчэ як мама жывая была, дык угаварвала Валю, каб кінула яго, дык не кідала, галаву апусціць і будзе казаць: «Няхай б’е, мне ўсё роўна. Той раз ударыў, а век будзе балець...» Гэта яна пра таго, пра Віцькавага бацьку, што кінуў яе. А красівы быў мужчына, я вам скажу, і любіла яго Валя, а таго п’яніцу і праўда як ты кінеш, калі двое дзетак і ад таго з’явілася, дзеўка цяпер то ўжо вялікая, шаснаццаць гадоў, а хлопцу дзесяць, як сястра памерла — у прыют аддалі, бо пры такім бацьку і з гэтага невядома што вырасла б. Я цяпер думаю — ці не забраць мне яго з прыюта, каб са мною жыў, раней то кватэры не мела, а цяпер вось далі кватэру, ды не ведаю, ці будзе яму ў мяне лепей, як у прыюце, там за ім догляд, там вучыцца, а тут я на работу пайду, а ён будзе адзін бадзяцца...

Павел Іванавіч ніяк не мог прывыкнуць да сваёй радасці, але ён ужо саўладаў з сабою і зноў слухаў Марусю, тым больш, што цяпер не баяўся яе слухаць, кожнае яе слова цяпер вяртала яму спакой і ўпэўненасць. Ён цяпер шчыра шкадаваў тую Валю, шкадаваў і таго хлопца, Зайчыка, каб мог, то быў бы рады яму памагчы. Ён успомніў ухмылачку Зайчыка, як той ухмыляўся ў судзе, што гэта было — ці бравада хулігана — мне, маўляў, нічога не страшна,— ці хвароба чалавека, які з дзяцінства атручаны алкаголем, якога з дзяцінства моцна білі. Дзе канчаецца адно, дзе пачынаецца другое, дзе хвароба, а дзе распушчанасць, што з чаго пачынаецца?

Шыбы пачалі сінець, кароткі зімовы дзень канчаўся. Маруся ўстала, запаліла святло, і Павел Іванавіч падумаў, што яму трэба паднімацца, ісці дахаты, што позна ўжо, на вуліцы сцямнела. Успомніў, што не папярэдзіў жонку, яна недзе чакае, не ведае, дзе ён дзеўся. Звычайна, калі ён дзе затрымліваўся, дык папярэджваў альбо званіў, але тут няма тэлефона.

А Маруся зноў села на сваё месца і зноў пачала расказваць. Яна, мусіць, была з тых жанчын, якія любяць пагаварыць, якіх, калі ўвойдуць у ахвоту, і спыніць цяжка. А можа проста ў яе набалела, накіпела, а паспавядацца няма перад кім, жывё адна. Яна расказвала то пра сястру, то пра Віцьку, то пра сябе — як Віцька ў школе кепска вучыўся, як Валя гаравала з ім, як выпіналася, каб накарміць і адзець дзяцей, бо той п’яніца ўсё прапіваў.

— Ну, а таго, Віцькавага бацьку, не шукалі? — спытаў Павел Іванавіч ужо хутчэй для таго, каб падтрымаць размову, каб паказаць Марусі, што ён слухае.— Аліменты трэба было спагнаць.

Маруся памаўчала, гледзячы ўбок, на засланы блакітнаю капаю ложак, паціснула плячыма.

— Што ж тут шукаць... Калі чалавек уцякае, то начорта яго шукаць. Ды яны з Валяю былі не запісаныя, калі дзіцяці прозвішча давалі, то Валя сведкаў брала, пацвердзілі суседзі, што Зайчык жыў у яе і ўцёк, паехаў. А калі б яго шукаць, то не столькі тых аліментаў было б, як валакіты. Я вам скажу, час быў такі, пасля вайны, мужчын пабіла, баб многа засталося, дзевак нарасло, усім замуж хацелася, каторьш дзеўкі і самі на шыю вешаліся, адбівалі мужыкоў. Хаця, як паглядзіш, дык і цяпер свет не лепшы, жэняцца, разводзяцца, мужчыны многа п’юць. I ў мяне ёсць адзін, сватаецца, але я баюся звязвацца, бо выпівае.

Павел Іванавіч падумаў, што, мусіць, гэты чалавек і пакінуў тут пачак «Беламору», які ляжаў цяпер на стале, а змяты акурак — у сподку з жоўтым беражком.

Трэба было ўставаць, ісці дахаты. Што сказаць гэтай жанчыне на развітаыне, чым закончыць размову? Падзякаваць за тое, што расказала, папрасіць прабачэння за тое, што адабраў у яе столькі часу? Яна ж з работы, недзе галодная, Павел Іванавіч сёння таксама не абедаў і раптам адчуў, што ён моцна хоча есці.

Дачакаўшыся, калі Маруся прыпынілася ў сваім расказе, ён устаў. I Маруся паднялася з крэсла, уздыхнула. Здаецца, ёй было нават шкода, што гэты салідны чалавек зараз пойдзе ўжо.

— Дык я падумаю, можа што ўдасца зрабіць для вашага пляменніка,— сказаў ён.

Маруся згодна кіўнула галавою.

— Дзякуй вам, дзякуй, яно б, канечне, добра... Каб сястра ведала, у труне перавярнулася б.

Яна пайшла ў калідорчык, зняла з вешалкі паліто Паўла Іванавіча, падала яму. А той апранаўся і адводзіў ад Марусі вочы, бо ведаў, што нічога не зможа зрабіць, што Зайчык будзе адбываць пакаранне і дай бог, каб калонія пайшла яму на карысць.

Маруся ўскінула на галаву хустку, апранула паліто — сабралася праводзіць Паўла Іванавіча.

— Не трэба, Маруся, заставайцеся дома, я і так вас натаміў сваім візітам,— угаворваў яе Павел Іванавіч, але Маруся не згадзілася.

— У нас на лесвіцы лямпачка не гарыць, ды і каля дому дарогу яшчэ трэба ведаць, я правяду вас, хоць да вуліцы,— сказала яна.

На лесвіцы сапраўды было цёмна, і Маруся пайшла наперад.

— Дайце руку,— сказала яна Паўлу Іванавічу, у нас лесвіца крутая, яшчэ спатыкнецеся.

Павел Іванавіч падаў руку, і Маруся ўзяла яе. Рука ў Марусі была цёплая і крыху шурпатая, яна моцна трымала Паўла Іванавіча і вяла яго за сабой, як сляпога.

На вуліцы было светла ад снегу, ды ён і яшчэ ўсё сыпаўся — кволы, дробны. Наперадзе гарэў агнямі горад, і адтуль чуўся гул машын, зарыпеў, мусіць, робячы кальцо, трамвай. Справа, там дзе ішло будаўніцтва, гарэў яркі пражэктар, сняжынкі круціліся каля яго, і здавалася, што яны не сыплюцна ўніз, а ляцяць угору. На сцяне, складзенай з цэглы, працавалі рабочыя, бліскала электразварка.

Маруся выпусціла руку Паўла Іванавіча, пайшла наперад яго па сцежцы, вакол якой ляжаў яшчэ будаўнічы друз.

— Гэта ў нас цяпер непарадак,— сказала яна,— а як скончаць тыя дамы, дык усюды асфальт пакладуць, сквераў насадзяць, ліхтары паставяць, не горш будзе, як у цэнтры.

— Да, раён тут харошы,— згадзіўся Павел Іванавіч.— Ціха ў вас, і паветра чыстае, не тое што ў цэнтры, дзе столькі машын.

— Жыць бы цяпер ды жыць,— азірнулася Маруся на Паўла Іванавіча.— I хлеб у людзей ёсць, і да хлеба, і кватэр ужо столькі набудавалі, ды вось людзі самі псуюць сабе жыццё. У адных розуму не хапае, у другіх совясці.

Яны падышлі ўжо да драўлянай вуліцы, якая была падобна на вясковую, недзе нават, як у вёсцы, забрахаў сабака.

— Што ж, дзякуй вам, дарагая Маруся,— спыніўся Павел Іванавіч і падаў руку на развітанне.— Дзякуй за ўсё, што вы мне расказалі, я вам вельмі ўдзячны.

Маруся моцна, па-мужчынску адказала на поціск, потым схавала рукі ў кішэні паліто.

— Няма за што дзякаваць,— сказала яна.— Гэта вам дзякуй. Калі ўжо што зможаце,— пачала яна голасам просьбы, потым нечакана ўскінула на Паўла Іванавіча вочы, твар яе пацвярдзеў.— А можа... Можа і не трэба нічога рабіць... Няхай пасядзіць, можа, розуму набярэцца, няхай ведае, што калі напаскудзіў, то і адплаціць за гэта трэба. Можа на карысць яму пойдзе тая калонія, піць адвыкне.

За час, што хадзіў у засядацелях, Павел Іванавіч шмат чаго наглядзеўся, не раз бачыў, як бацькі, сваякі са скуры вылузваліся, каб абяліць сваё дзіця, каб выгарадзіць ад пакарання. Сын адной дамы ўдарыў нажом чалавека, дык тая дама зусім сур’ёзна даказвала, што гэта пацярпеўшы сам сябе ўдарыў.

Павел Іванавіч паціснуў Марусі руку вышэй локця, сказаў:

— Не ведаю я... сам не ведаю, як лепей. А вам... Вам я жадаю ўсяго найлепшага. Каб шчасліва жылі вы ў вашай новай кватэры, каб чалавек, што да вас сватаецца, кінуў выпіваць.

Маруся засмяялася.

— Каб вашы словы ды богу ў вушы.

— Ну, бывайце здаровы,— яшчэ раз развітаўся з ёю Павел Іванавіч.

I пайшоў, пайшоў хутчэй да трамвая, які, чуваць было, недалёка грукаў па рэйках.

3 трамвая ён перасеў у тралейбус, выйшаў з тралейбуса на сваім прыпынку. У пад’ездзе па прывычцы адчыніў паштовую скрынку — яна была пустая, мусіць, жонка ці дачка забралі пошту. Лёгка падняўся на свой чацвёрты паверх, адчыніў сваім ключом дзверы.

Дачка іграла на піяніна, жонка сядзела на канапе, падсунуўшы блізка да сябе таршэр, чытала англійскі часопіс.

— Дзе ты ходзіш, дзе ты прападаеш? — напусцілася яна на Паўла Іванавіча, як толькі ён увайшоў у пакой.— Чакаем, чакаем, вячэраць без яго не садзімся.

— У інстытуце быў, заняткі праводзіў. Семінар,— адказаў ён.

— Дык не мог пазваніць? I што гэта за заняткі такія вечарам, табе заўсёды больш чым каму трэба. Ірачка! — паклікала яна дачку.— Вячэраць!

Жонка бурчэла, але ён не звяртаў на гэта ўвагі — жонка бурчэла, шкадуючы яго.

Ён еў доўга і шмат, ніяк не могучы ўталіць голад, ніяк не могучы наесціся. Жонцы гэта падабалася, і яна падкладала і падкладала яму ў талерку. Сама жавала і дасказвала пра свае школьныя навіны, успамінала, як прайшоў дзень яе нараджэння.

— Па-мойму, някепска ўсё было, весела, толькі Міцька прывалок гэтага барадатага.

— А па-мойму, ён сімпатычны,— сказала дачка, беручы са сподачка пячэнне.

— Сімпатычны,— перакрывіла жонка.— Там за барадою і не відаць, сімпатычны ці не сімпатычны, і наогул табе яшчэ рана прыглядацца да мужчын.

— П-ф,— фыркнула дачка.— У нас у класе ўсе дзевачкі дружаць.

Жонка глянула на Паўла Іванавіча, сашчапіла рукі і паківала галавою. Гэта значыла — вось, паглядзі, якія там дзевачкі, які цяпер свет пайшоў.

Пасля вячэры ён сказаў жонцы, што хоча прыняць ванну. Яна прынесла яму чыстую бялізну, вялікі махровы ручнік.

Ён шараваў мачалкаю сваё гладкае белае цела, якое пачало ўжо аплываць тлушчам, і яму здавалася, што ён змывае, счышчае бруд не толькі са скуры, але і з душы, што яму лягчэе, робіцца вальней. Ён доўга паласкаў рот, здавалася, яшчэ ўсё адчуваў пах папяросы, якую сёння выкурыў, потым стаяў пад душам, зганяў рукамі ваду з цела, цёр далонямі твар. У ваннай набралася пары, зусім запацела люстэрка, што вісела над умывальнікам.

Потым ён доўга расціраў цела махровым ручніком. Апрануўся, прычасаў вільготныя валасы, з жалем заўважаючы, што іх стала апошнім часам менш, асабліва спераду, пабольшалі, палезлі ўгору залысіны.

Свежы, быццам толькі што на свет нарадзіўся, ён увайшоў у залю, узяў сённяшнія газеты, якія ляжалі на нізкім століку, сеў у сваё крэсла.

Ён гартаў газеты, спыніўся на артыкуле — «Вышэйшая школа, яе задачы». Чытаў, дзе згаджаўся, дзе не згаджаўся з аўтарам, ужо дачытваючы артыкул, раптам успомніў прахадную завода, жанчыну ў зялёным паліто — Марусю,— яе новую кватэру. Усё ўспомнілася, як праз туман, як праз сетку дробнага снегу, які сыпаўся сёння цэлы дзень, круціўся каля пражэктара, і здавалася, што ён не сыплецца ўніз, а ляціць угору. Быццам гаварыў ён з Марусяю, сядзеў у яе кватэры не сёння, а некалі, даўно-даўно, і наогул, ці ён гэта хадзіў туды, ці ён сядзеў там? У грудзях у яго былі лёгкасць і пустата, як у чалавека, які ачуньвае пасля хваробы.

— Можа, тэлевізар паглядзім? — падышла да яго жонка.— Сёння пачынаюць паказваць нейкі шматсерыйны мастацкі фільм. А свежанькі ты, як агурчык,— пагладзіла яна яго па шчацэ, нахілілася і пацалавала ў залысіну.

Ён узяў яе руку, пацалаваў, і гэта значыла, што настрой у яго добры, што ў яго ўсё нармальна, што ў хаце ў іх спакой і лад.

Заміргаў уключаны жонкаю тэлевізар. Дачка таксама прыйшла са свайго пакоя, прысела на ручку крэсла каля бацькі, абняла яго за шыю цёплаю рукою.

Ён нахіліў галаву дачкі бліжэй да сябе, пацалаваў дачку ў шчаку — шчака ў дачкі была гладкая, як шаўковая. I тут жа ўспомніў, быццам зноў адчуў дотык, шурпатую Марусіну руку, як вяла яна яго за сабой па цёмнай лесвіцы. Цяпер, здалося яму, гэта было вось-вось, толькі што.

На экране тэлевізара замільгалі кадры — нехта, апрануты ў цывільнае, страляў у немца, другі цывільны кідаў немца ў бяздонне, маладая прыгожая жанчына цэлілася ў некага з пісталета, і руля пісталета было скіравана проста на гледачоў, рваліся бомбы, гулі самалёты.

Павел Іванавіч любіў фільмы пра вайну, любіў і дэтэктывы, і цяпер ён пачаў глядзець на экран, чакаючы цікавага. Недалёка ад яго, на канапе, сядзела жонка, яна адзела акуляры, каб лепей было відаць, побач з сабою ён адчуваў цёплы бок, цёплую руку дачкі.

I раптам Павел Іванавіч заўважыў — ён кепска сочыць за тым, што адбываецца на экране. Ён не разумее, што зрабіла дзяўчына, якую цягнуць двое немцаў. Ён не пачуў, што сказаў хлопец у берэце. Чаго гэта засмяяліся жонка і дачка?..

Ну, канечне, ён глядзіць тэлевізар, а думае зусім пра другое... Таня... Таня... Яна зноў нібы стаяла перад ім — у белым фартушку, з талеркаю чырвонага баршчу, азірнулася на некага і скоранька сказала: зараз, зараз, зараз...

Паўлу Іванавічу захацелася крыкнуць на яе:

— Адкасніся!

...На экране рваліся бомбы.