Вечары на хутары ля Дзіканькі

I

Як дзівосен, як павабен летні дзень у Маларосіі! Як тамліва-гарачая тая пара, калі поўдзень блішча ў цішыні і спякоце і блакітны, невымерны акіян, што сладастрасным купалам нахіліўся над зямлёю, здаецца, заснуў, увесь патануўшы ў пяшчоце, абдымаючы і сціскаючы чароўную ў паветраных абдымках сваіх! На ім ні воблака. У полі ні гуку. Усё нібыта памерла; уверсе толькі ў нябеснай глыбіні дрыжыць жаўранак, і срэбныя песні ляцяць па паветраных сходцах на закаханую зямлю, ды калі-ні-калі крык кнігаўкі ці звонкі гром перапёлкі разлягаецца ў стэпе. Ляніва і бяздумна, як быццам гуляючы без мэты, стаяць падвоблачныя дубы, і асляпляльныя ўдары сонечнага прамення запальваюць цэлыя маляўнічыя масы лісця, накідаючы на іншыя цёмны, як ноч, цень, па якім толькі ў моцны вецер пырскае золата. Ізумруды, тапазы, яханты эфірных казюлек сыплюцца па-над пярэстымі гародамі, якія зацяняюць статныя сланечнікі. Шэрыя сцірты сена і залатыя снапы збожжа станам размясціліся ў полі і вандруюць па яго невымернасці. Схіленае пад цяжарам пладоў шырокае голле чарэшань, сліў, яблынь, ігруш; неба, яго чыстае люстра — рака ў зялёных, горда паднятых рамах… Як поўна сладастрасця і пяшчоты маларасійскае лета!

Такою раскошаю блішчаў адзін з дзён гарачага жніўня тысяча восемсот… восемсот… Так, гадоў з трыццаць будзе назад таму, калі дарога, вёрст за дзесяць да мястэчка Сарачынец, кіпела народам, які спяшаўся з усіх вакольных і далёкіх хутароў на кірмаш. З раніцы яшчэ цягнуліся бясконцаю вераніцай чумакі[4] з соллю і рыбаю. Горы гаршкоў, захутаных у сена, павольна рушылі, здаецца, нудзячыся ў сваім зняволенні і цемры; там-сям толькі якая-небудзь распісаная ярка міска ці макітра[5] выхвальна выстаўлялася на паказ з высока ўзнятага на возе плятня і прыцягвала расчуленыя позіркі прыхільнікаў раскошы. Шмат прахожых паглядала з зайздрасцю на высокага ганчара, уласніка гэтых каштоўнасцей, які павольным крокам ішоў за сваім таварам, рупліва ахутваючы гліняных сваіх франтаў і какетак ненавісным для іх сенам.

Адзінока ў баку цягнулі ператомленыя валы воз, навалены мяхамі, пянькою, палатном і рознаю хатняю паклажаю, за якім ступаў, у чыстай палатнянай кашулі і запэцканых палатняных нагавіцах, яго гаспадар. Лянівай рукой абціраў ён пот, які градам каціўся са смуглявага аблічча і нават капаў з доўгіх вусоў, напудраваных тым няўмольным цырульнікам, які няпрошаны з'яўляецца і да красуні і да пачвары, і прымусам пудруе ўжо некалькі тысяч год род чалавечы. Поруч з ім ішла прывязаная да воза кабыла, рахманы выгляд якой выкрываў немалы век яе. Шмат сустрэчных, і асабліва маладых парубкаў, браліся за шапку, параўняўшыся з нашым мужыком. Аднак-жа не сівыя вусы і не важны поступ яго прымушалі гэта рабіць; варта толькі падняць вочы трохі ўгару, каб убачыць прычыну такой пашаны: на возе сядзела прыгожанькая дачка з круглым тварыкам, з чорнымі брывамі, якія роўнымі дугамі ўздымаліся над светлымі карымі вочкамі, з бесклапотна-ўсмешлівымі ружовымі вусенкамі, з павязанымі на галаве чырвонымі і сінімі істужкамі, што, разам з доўгімі косамі і пучком палявых кветак, багатаю каронаю спачывалі на яе чароўнай галоўцы. Усё, здавалася, цікавіла яе; усё было ёй дзіўным, новым… і прыгожанькія вочкі безупынна бегалі з аднае рэчы на другую. Як не разгубіцца! першы раз на кірмашы! Дзяўчына ў восемнаццаць год першы раз на кірмашы!.. Але ніводзін з прахожых і праезджых не ведаў, чаго ёй каштавала ўпрасіць бацьку ўзяць з сабою; ён і душою рад-бы быў гэта зрабіць раней, калі-б не злая мачыха, што навучылася трымаць яго ў руках таксама спрытна, як ён лейцы старой кабылы, што валаклася за доўгую службу цяпер на продаж. Няўрымслівая супруга… Але мы і забыліся, што і яна тут-жа сядзела на вышыні воза ў святочнай шарсцянай зялёнай кофце, дзе, нібыта на гарнастаевай шкурцы, панашываны былі хвосцікі чырвонага толькі колеру, у багатай плахце[6], стракатай, як шахматная дошка, і ў паркалёвым каляровым ачыпку[7], што надаваў асаблівую важнасць яе чырвонаму поўнаму абліччу, па якім прамільгвала штосьці настолькі непрыемнае, настолькі дзікае, што кожны адразу-ж спяшаўся перанесці ўстрывожаны позірк свой на вясёленькі тварык дачкі.

Вачам нашых падарожнікаў стаў відзён ужо Псёл; ужо здалёк павявала прахалодаю, якая здавалася адчувальней пасля зняможлівай разбуральнай спёкі. Праз цёмна- і светла-зялёнае лісце нядбала раскіданых па лузе ясакараў, бяроз і таполяў заззялі агністыя, апраненыя холадам іскры, і рака-красуня бліскотна агаліла срэбраныя грудзі свае, на якія раскошна падалі зялёныя кудзеры дрэў. Свавольная, як яна ў тую цудоўную пару, калі вернае люстра так зайздросна змяшчае ў сабе яе поўнае гордасці і асляпляльнага блеску чало, лілейныя плечы і мармуровую шыю пад засенню цёмнай, упаўшай з русае галавы хвалі, калі з пагардаю кідае адны аздобы, каб замяніць іх другімі, і капрызам яе канца няма — яна амаль кожны год перамяняе свае аколіцы, выбірае сабе новы шлях і абкружае сябе новымі, рознастайнымі ландшафтамі. Рады млыноў падымалі на цяжкія свае колы шырокія хвалі і магутна кідалі іх, разбіваючы на пырскі, абсыпаючы пылам і абдаваючы шумам наваколле. Воз са знаёмымі нам пасажырамі ўз'ехаў у гэты час на мост, і рака ва ўсім харастве і велічы, як суцэльнае шкло, раскінулася перад імі. Неба, зялёныя і сінія лясы, людзі, вазы з гаршкамі, млыны — усё перакулілася, стаяла і хадзіла дагары нагамі, не падаючы ў блакітнае, цудоўнае прадонне. Красуня наша за-думалася, гледзячы на раскошу краявіда, і забылася нават лузаць свой сланечнік, якім дбайна займалася на ўсім пра-цягу дарогі, як раптам словы: «вось дык дзяўчына!» уразілі слых яе. Азірнуўшыся, убачыла яна на мосце натоўп паруб-каў, адзін з якіх, апранены прыгажэй за іншых, у белай світцы і ў шэрай шапцы рашацілаўскіх смушак[8], падпёршыся ў бокі, зухавата паглядаў на праязджаўшых. Красуня не магла не заўважыць яго загарэлага, але поўнага прыемнасці твару і вогненных вачэй, якія, здавалася, імкнуліся бачыць яе наскрозь, і апусціла вочы пры думцы, што, можа, яму належала вымаўленае слова. «Слаўная дзяўчына!» гаварыў далей парубак у белай світцы, не зводзячы з яе вачэй. «Я-б аддаў усю сваю гаспадарку, каб пацалаваць яе. А вось наперадзе і д'ябал сядзіць!» Рогат узняўся з усіх бакоў; але расфранчонай сажыцельцы павольна выступаўшага супруга не вельмі спадабалася такое прывітанне: чырвоныя шчокі яе ператварыліся ў вогненныя, і траскатанне адборных слоў дажджом пасыпалася на галаву разгульнага парубка:

«Каб ты ўдавіўся, нягодны бурлак! Каб твайго бацьку гаршком у галаву стукнула! Каб ён пакаўзнуўся на лёдзе, антыхрыст пракляты! Каб яму на тым свеце чорт бараду падсмаліў!»

«Бач, як лаецца!» сказаў парубак, вылупіўшы на яе вочы і як быццам сумеўшыся ад такога залпу нечаканых прывітанняў: «і язык у яе, у стогадовай ведзьмы, не забаліць вымавіць гэтыя словы».

«Стогадовай!..» падхапіла пажылая красуня. «Паганец! пайдзі, памыйся раней! Шыбенік нягодны! Я не бачыла тваёй маці, але ведаю, што дрэнь! і бацька дрэнь! і цётка дрэнь! Стогадовай! што ў яго малако яшчэ на губах…»

Тут воз пачаў з'язджаць з моста, і апошніх слоў ужо не-магчыма было расслухаць; але парубак не хацеў, здаецца, скончыць гэтым: не думаючы доўга, схапіў ён камяк гразі і шпурнуў услед за ёю. Удар быў трапнейшы, чым можна было меркаваць: увесь новы паркалёвы ачыпак запырсканы быў гразёю, і рогат разгульных гарэзнікаў падвоіўся з новаю сілаю. Мажная франціха ўскіпела гневам; але воз ад'ехаў у гэты час даволі далёка, і помста яе перакінулася на бязвінную падчарыцу і павольнага сажыцеля, які, прызвычаіўшыся здаўна да падобных з'яў, захоўваў упартае маўчанне і, не хвалюючыся, прымаў мяцежныя словы ўгневанай супругі. Аднак-жа, не зважаючы на гэта, няўтомны язык яе трашчаў і матляўся ў роце да таго часу, пакуль не прыехалі яны ў прыгараддзе да старога знаёмага і кума, казака Цыбулі. Сустрэча з кумамі пасля доўгай ростані выгнала на час з галавы гэтае непрыемнае здарэнне, прымусіўшы нашых падарожнікаў пагаварыць аб кірмашы і спачыць крыху пасля далёкай дарогі.

II

Вам, пэўна, здаралася чуць, як дзесьці валіцца аддалены вадаспад, калі ўстрывожанае наваколле поўна гулам, і хаос цудоўных, невыразных гукаў віхурай носіцца перад вамі. Ці не праўда, ці не тыя самыя пачуцці раптоўна абхопяць вас у віхуры сельскага кірмаша, калі ўвесь народ зрастаецца ў адно велізарнае страхапудзіла і варушыцца ўсім сваім тулавам на плошчы і па цесных вуліцах, крычыць, гагоча, грыміць? Шум, лаянка, мыканне, бэканне, роў — усё зліваецца ў адну бязладную гаману. Валы, мяхі, сена, цыганы, гаршкі, бабы, пернікі, шапкі — усё ярка, пярэста, бязладна, мітусіцца кучамі і мільгае перад вачыма. Рознагалосыя размовы топяць адна другую, і ніводнае слова не вызваліцца, не выратуецца ад гэтага патопу; ніводзін крык не вымавіцца выразна. Толькі плясканне па руках гандляроў чуецца з усіх бакоў кірмаша. Ломіцца воз; звініць жалеза; грымяць дошкі, якія скідваюць на зямлю; і замарочаная галава не дабярэ ладу, куды звярнуцца. Прыезджы мужык наш з чорнаброваю дачкою даўно ўжо штурхаўся ў народзе. Падыходзіў да аднаго воза, мацаў другі, пытаўся пра цану; а тым часам думкі яго круціліся безупынна каля дзесяці мяхоў пшаніцы і старой кабылы, прывезеных ім на продаж. Па твары яго дачкі прыкметна было, што ёй не надта прыемна церціся каля вазоў з мукою і пшаніцаю. Ёй-бы хацелася туды, дзе пад палатнянымі яткамі[9] прыгожа паразвешаны чырвоныя істужкі, завушніцы, алавяныя, мядзяныя крыжы і дукаты[10]. Але і тут, аднак-жа, яна знаходзіла сабе многа рэчаў для назірання: яе надзвычайна смяшыла, як цыган і мужык білі адзін аднаго па руках, ускрыкваючы самі ад болю; як п'яны жыд даваў бабе кісяля[11], як перакупкі[12], пасварыўшыся, перакідваліся лаянкаю і ракамі; як маскаль, пагладжваючы адною рукою сваю казліную бараду, другою… Але вось адчула яна, хтосьці тузануў яе за вышываны рукаў сарочкі. Азірнулася — і парубак у белай світцы з яркімі вачыма стаяў перад ёю. Жылкі яе здрыгануліся і сэрца закалацілася так, як яшчэ ніколі, ні пры якай радасці, ні пры якім горы: і дзіўна, і люба ёй здалося, і сама не магла ўцяміць, што рабілася з ёю.

«Не бойся, сэрцайка, не бойся!» гаварыў ён ёй напоўголаса, узяўшы яе руку: «Я нічога не скажу табе благога!»

«Можа, гэта і праўда, што ты нічога не скажаш благога», падумала сама сабе красуня: «толькі мне дзіўна… пэўна, гэта нячысцік! Сама, здаецца, ведаеш, што не варта гэтак… а сілы нестае ўзяць ад яго руку».

Мужык азірнуўся і хацеў штосьці прамовіць да дачкі, але збоку пачулася слова: пшаніца. Гэтае магічнае слова прымусіла яго ў той-жа момант далучыцца да дваіх голасна размаўляўшых негацыянтаў, і ўвагі, якая прыкавалася да іх, ужо нішто не магло адцягнуць.

III

«Дык ты думаеш, зямляк, што кепска пойдзе наша пшаніца?» гаварыў чалавек, з выгляду падобны да заезджага мешчаніна, жыхара якога-небудзь мястэчка, у саматканых, запэцканых дзёгцем і засаленых нагавіцах, другому ў сіняй, там-сям ужо залапленай світцы і з вялізным гузам на ілбе.

«Ды думаць няма чаго тут; я гатоў ускінуць на сябе пятлю і матляцца на гэтым дрэве, як каўбаса перад Калядамі на хаце, калі мы прадамо хоць адну мерку».

«Каго ты, зямляк, задурваеш? Прывозу-ж, акрамя нашага, няма зусім», запярэчыў чалавек у саматканых нагавіцах. — «Так, гаварыце сабе, што хочаце», думаў сам сабе наш знаёмы, не прапускаючы ніводнага слова з гутаркі двух негацыянтаў: «а ў мяне дзесяць мяхоў у запасе».

«Вось яно і ёсць, што калі дзе ўбілася чартоўшчына, дык чакай столькі карысці, як ад галоднага маскаля», падкрэслена прамовіў чалавек з гузам на ілбе.

«Як чартоўшчына!» падхапіў чалавек у саматканых нагавіцах.

«Ці чуў ты, што пагаварваюць у народзе?» гаварыў далей чалавек з гузам на ілбе, наводзячы на яго скосу панурлівыя свае вочы.

«Ну!»

«Ну, вось табе і ну. Засядацель — каб яму не давялося болей абціраць губы пасля панскай слівянкі — вызначыў для кірмаша праклятае месца, на якім, хоць трэсні, ніводнага зярняці не збудзеш. Ці бачыш ты той стары, раскіданы хлеў, што вунь-вунь стаіць пад гарою?» (Тут цікаўны бацька нашай красуні падсунуўся яшчэ бліжэй і ўвесь ператварыўся, здавалася, ва ўвагу). — «У тым хляве безупынна водзяцца чартоўскія шашні; і ніводзін кірмаш на гэтым месцы не праходзіў без бяды. Учора валасны пісар праходзіў позна ўвечары, толькі зірк — у слухавое акно выставілася свіное рыла і зарохкала так, што ў яго мароз падраў па скуры; таго і чакай, што ізноў пакажацца чырвоная світка!»

«Што-ж гэта за чырвоная світка?»

Тут у нашага ўважлівага слухача валасы сталі дуба, са страхам адвярнуўся ён назад і ўбачыў, што яго дачка і парубак спакойна стаялі, абняўшыся і напяваючы адзін аднаму нейкія любоўныя казкі, забыўшыся пра ўсе світкі на свеце. Гэта разагнала яго страх і прымусіла звярнуцца да ранейшай бесклапотнасці.

«Эге, ге, ге, зямляк, ды ты майстар, як бачу, абдымацца! Хапі мяне чорт, калі я не на чацверты толькі дзень пасля вяселля навучыўся абдымаць сваю Хвеську нябожчыцу, ды і то дзякуй куму: быўшы дружкам, на троп паставіў».

Парубак заўважыў адразу-ж, што бацька яго любай не хапае зор з неба, і ў думках пачаў складаць план, як-бы схіліць яго на сваю карысць.

«Ты, мусіць, чалавек добры, не ведаеш мяне, а я цябе адразу пазнаў».

«Можа, і пазнаў».

«Калі хочаш, і імя, і прозвішча, і ўсё-ўсякае раскажу: цябе зваць Салопій Чаравік».

«Так, Салопій Чаравік».

«А прыгледзься добра, ці не пазнаеш ты мяне?»

«Не, не пазнаю. Не ў гнеў будзе сказана, на вяку столькі давялося нагледзецца мордаў усякіх, што чорт іх і прыпомніць усіх».

«Шкада-ж, што ты не прыпомніш Галапупенкава сына!»

«А ты быццам Ахрымаў сын?»

«А хто-ж? Хіба адзін толькі лысы дзідзько, калі не ён».

Тут сябры пабраліся за шапкі, і пайшло лабызанне; наш Галапупенкаў сын, аднак-жа, не трацячы часу, наважыўся ў тую-ж хвіліну абсадзіць новага свайго знаёмага.

«Ну, Салопій, вось, як бачыш, я і дачка твая пакахалі адзін другога так, што хоць-бы і навекі жыць разам».

«Што-ж, Параска», сказаў Чаравік, смеючыся і адвярнуўшыся да свае дачкі: «можа, і сапраўды, каб ужо, як гаворыцца, разам і таго… каб і пасвіліся на адной траве! што? па руках? а ну, новабраны зяць, давай магарычу!»

І ўсе трое апынуліся ў вядомай кірмашовай рэстарацыі — у жыдоўкі пад яткай, застаўленай шматлікаю флатыліяй су-лей. бутляў, пляшак усіх радоў і ўзростаў.

«Эх, хват! за гэта люблю!» казаў Чаравік, крыху падгуляўшы і бачачы, як нарачоны зяць яго наліў кубак велічынёй у поўкварты і, ні трохі не зморшчыушыся, выпіў да дна, бразнуўшы яго пасля на дробныя кавалкі. «Што скажаш, Параска? Якога я жаніха табе дастаў? Глядзі, глядзі: як ён па-малайцоўску цягне пенную!..»

І, пасмейваючыся і пагойдваючыся, пацягнуўся ён з ёю да свайго воза; а наш парубак накіраваўся па радах з красным таварам, у якіх знаходзіліся купцы нават з Гадзяча і Міргарада — двух славутых гарадоў Палтаўскай губерні, выглядаць найлепшую драўляную люльку ў мядзянай блішчастай аправе, хустку ў кветкі на чырвоным полі і шапку для вясельных падарункаў цесцю і ўсім, каму належыць.

IV

«Ну, жонка! а я знайшоў дачцы жаніха!»

«Вось, якраз да таго цяпер, каб жаніхоў адшукваць. Дурань, дурань! табе, мусіць, і на вяку напісана застацца такім! Дзе-ж ты такі бачыў, дзе-ж ты такі чуў, каб добры чалавек бегаў цяпер за жаніхамі? Ты падумаў-бы лепей, як пшаніцу з рук збыць; добры павінен быць і жаніх там! мяркую, абадранейшы з усіх галадрабцаў»[13].

«Э, дзіва што, паглядзела-б ты, што там за парубак! Адна світка больш каштуе, чым твая зялёная кофта і чырвоныя боты. А як сівуху важна цягне… Хапі мяне чорт разам з табою, калі я бачыў на вяку сваім, каб парубак духам выцягнуў поўкварты, не скрывіўшыся».

«Ну, так: яму калі п'яніца ды брадзяга, дык яму і пад масць. Б'юся аб заклад, калі гэта не той самы шыбенік, які ўвязаўся за намі на мосце. Шкада, што да гэтага часу ён не трапляецца мне: я-б дала яму знаць».

«Што-ж, Хіўра, хоць-бы і той самы; чым-жа ён шыбенік?»

«Э! чым-жа ён шыбенік! Ах ты бязмозгая галаўня! чуеш! чым-жа ён шыбенік! Куды-ж ты захаваў дурныя вочы свае, калі праязджалі мы млыны; яму, хоць-бы і вось тут, перад яго запэцканым у табачышчы носам, зняславілі яго жонку, яму-б і бяды не было».

«А ўсё, аднак-жа, я не бачу ў ім нічога благога; хлопец хоць куды! толькі хіба, што заляпіў на момант тваю мардасіну гноем».

«Эге! ды ты, як я бачу, слова не дасі мне вымавіць! а што гэта значыць? калі гэта здаралася з табою? мусіць, паспеў ужо сербануць, не прадаўшы нічога…»

Тут Чаравік наш заўважыў і сам, што разгаварыўся занадта, і закрыў умомант галаву сваю рукамі, мяркуючы, без сумнення, што ўгневаная сажыцелька не замарудзіць учапіцца ў яго валасы сваімі супружымі кіпцюрамі.

«Туды к чорту! вось табе і вяселле!» думаў ён сам сабе, ухіляючыся ад моцна наступаўшай супругі. «Давядзецца ад-мовіць добраму чалавеку ні за што, ні пра што. Госпадзі, божа мой, за што такая напасць на нас грэшных! і так многа рознай дрэні на свеце — а ты яшчэ і жанок напладзіў!»

V

Безуважна глядзеў парубак у белай світцы, седзячы пры сваім возе, на народ, які глуха шумеў вакол яго. Стомленае сонца адыходзіла ад свету, спакойна прапалаўшы свой поўдзень і раніцу, і згасаючы дзень і павабна, і сумна, і ярка румяніўся, як шчокі чароўнай ахвяры няўмольнай хворасці ва ўрачыстую хвіліну яе адлёту на неба. Асляпляльна блішчалі вярхі белых шатроў і ятак, над засенню нейкага ледзь прыкметнага вогненна-ружовага святла. Шыбы наваленых кучамі акяніц гарэлі; зялёныя пляшкі і чаркі на сталах у карчмарак ператварыліся ў вогненныя; горы дынь, кавуноў і гарбузоў здаваліся вылітымі з золата і цёмнае медзі. Гоман прыкметна рабіўся радзей і глушэй, і стомленыя языкі перакупак, мужыкоў і цыганоў паварочваліся лянівей і павольней. Дзесьці пачынаў ззяць агеньчык, і водарная пара ад звараных галушак разносілася па сціхаўшых вуліцах.

«Аб чым затужыў, Грыцько?» закрычаў высокі, загарэлы цыган, ударыўшы па плячу нашага парубка. «Што-ж, аддавай валы за дваццаць!»

«Табе-б усё валы ды валы. Вашаму племені ўсё-б нажыва толькі. Падчапіць ды ашукаць добрага чалавека».

«Цьфу, д'ябал! ды цябе не на жарт забрала. Ці не са злосці, што сам навязаў сабе нявесту?»

«Не, гэта не па-мойму; я трымаю сваё слова; што раз зрабіў, таму і навекі быць. А вось у хрыча Чаравіка няма сумлення, відаць, і на поўшэлега: сказаў, дый назад… Ну, яго і вінаваціць няма чаго, ён пень, дый толькі. Усё гэта штукі старой ведзьмы, якую мы сягоння з хлопцамі на мосце злаялі на ўсе бакі! Эх, калі-б я быў царом ці панам вялікім, я-б першы перавешаў усіх тых дурняў, якія дазваляюць сябе сядлаць бабам…»

«А спусціш валоў за дваццаць, калі мы прымусім Чаравіка аддаць нам Параску?»

Недацямна зірнуў на яго Грыцько. У смуглых рысах цыгана было штосьці злоснае, уедлівае, нізкае і разам пагардлівае: чалавек, зірнуўшы на яго, ужо гатоў быў прызнацца, што ў гэтай дзіўнай душы кіпяць вартасці вялікія, але якім адна толькі ўзнагарода ёсць на зямлі — шыбеніца. Зусім запаўшы паміж носам і вострым падбародкам рот, вечна заценены падкуслівай усмешкай, невялікія, але жывыя, як агонь, вочы і маланкі пачынанняў ды задум, якія няўпынна змяняліся на твары, — усё гэта як быццам патрабавала асаблівага, такога-ж дзіўнага для сябе адзення, якое іменна было тады на ім. Гэты цёмнакарычневы каптан, дотык да якога, здавалася, ператварыў-бы яго ў пыл; доўгія чорныя валасы, якія валіліся па плячах ахлопкамі; чаравікі, абутыя на босыя загарэлыя ногі, — усё гэта, здавалася, прырасло да яго і складала яго прыроду.

«Не за дваццаць, а за пятнаццаць аддам, калі не зманіш толькі!» адказаў парубак, не зводзячы з яго выпрабавальнага позірку.

«За пятнаццаць! добра! глядзі-ж, не забывайся: за пятнаццаць! вось табе і сініца[14] ў задатак!»

«Ну, а калі зманіш?»

«Зманю — задатак твой!»

«Добра! ну, давай-жа па руках!»

«Давай!»

VI

«Сюды, Афанасій Іванавіч! вось тут пляцень ніжэйшы, падымайце нагу, ды не бойцеся: дурань мой накіраваўся на ўсю ноч з кумам пад вазы, каб маскалі выпадкам не падчапілі чаго».

Так грозная чаравікава сажыцелька ласкава падбадзёрвала паповіча, які баязліва ляпіўся каля плота, але скора падняўся на яго і доўга стаяў там у няўцямнасці, быццам даўгі, страшны прывід, вымерваючы вокам, куды-б лепей саскочыць, і, нарэшце, з шумам рынуўся ў бур'ян.

«Вось бяда! Ці не выцяліся вы, ці не зламалі яшчэ, барані божа, карак?» клапатліва сыпала Хіўра.

«Тс! нічога, нічога, найласкаўшая Хаўроння Нікіфараўна!» хваравіта шэпчучы, прамовіў паповіч, уздымаючыся на ногі: «выключаючы толькі ўязвлення з боку крапівы, сего зміепадобнага злака, паводле выразу нябожчыка айца пратапопа».

«Пойдзем-жа цяпер у хату; там нікога няма. А я падумвала ўжо, Афанасій Іванавіч, што да вас балячка ці саняшніца[15] прыстала. Няма, дый няма. Як-жа вы маецеся? Я чула, што пан-айцу перапала цяпер не мала рознай-рознасці!»

«Адна дробязь, Хаўроння Нікіфараўна; бацюшка ўсяго атрымаў за ўвесь пост мяхоў з пятнаццаць ярыны, проса мяхі з чатыры, кнышоў з сотню, а курэй, калі злічыць, дык не будзе і пяцьдзесят штук, яйкі-ж часцей за ўсё пратухлыя. Але ваісціну салодкія прынашэнні, сказаць да прыкладу, выключна ад вас чакаецца атрымаць, Хаўроння Нікіфараўна», гаварыў далей паповіч, чулліва паглядаючы на яе і падсоўваючыся бліжэй.

«Вось вам і прынашэнне, Афанасій Іванавіч!» прамовіла яна, стаўляючы на стол міскі і жаманліва зашпіляючы сваю, быццам незнарок расшпіленую кофту: «варэнічкі, галушачкі пшанічныя, пампушачкі, таўчэнічкі!»

«Б'юся аб заклад, калі гэта зроблена не хітрэйшымі рукамі з усяго Евінага роду», сказаў паповіч, беручыся за таўчэнічкі і падсоўваючы другою рукою варэнічкі. «Аднак-жа, Хаўроння Нікіфараўна, сэрца маё прагне ад вас стравы саладзейшай за ўсё галушачкі і пампушачкі».

«Вось я ўжо і не ведаю, якой вам яшчэ стравы хочацца, Афанасій Іванавіч!» адказала мажная красуня, прыкідваючыся, што не разумее.

«Зразумела, кахання вашага, незраўнаная Хаўроння Нікіфараўна!» шэптам прамовіў паповіч, трымаючы ў адной руцэ варэнік, а другой абдымаючы шырокі стан яе.

«Бог ведае, што вы выдумаеце, Афанасій Іванавіч!» сказала Хіўра, сарамліва спусціўшы вочы свае. «Чаго добрага! вы, глядзі што, надумаецеся яшчэ цалавацца!»

«Наконт гэтага я вам скажу, хоць-бы і пра сябе», гаварыў далей паповіч: «падчас бытавання майго, да прыкладу сказаць, яшчэ ў бурсе, вось як цяпер помню…»

Тут пачуўся на дварэ брэх і стук у вароты. Хіўра паспешна выбегла і вярнулася збялеўшая.

«Ну, Афанасій Іванавіч, мы папаліся з вамі; народу стукаецца куча, і мне здаўся кумаў голас…»

Варэнік спыніўся ў горле паповіча… Вочы яго вылупіліся, нібыта які-небудзь выхадзец з таго свету толькі што зрабіў яму перад гэтым візіт свой.

«Лезьце сюды!» крычала спалоханая Хіўра, паказваючы на пакладзеныя пад самай столлю на двух перакладзінах дошкі, на якіх былі навалены розныя хатнія манаткі.

Небяспека дадала духу нашаму герою. Апамятаўшыся крыху, ускочыў ён на ляжанку і палез адтуль асцярожна на дошкі. А Хіўра пабегла без памяці да варот, бо грукат у іх паўтараўся з большай сілай і нецярплівасцю.

VII

На кірмашы адбылося дзіўнае здарэнне: усё напоўнілася чуткамі, што дзесьці паміж таварам паказалася чырвоная світка. Бабульцы, што прадавала абаранкі, здаўся шайтан, ва ўбранні жахлівае свінні, які безупынна нахіляўся над вазамі, нібыта нечага шукаючы. Гэта хутка разнеслася па ўсіх кутках ужо сціхшага табара; і ўсе лічылі за злачынства не верыць, не зважаючы на тое, што прадаўшчыца абаранкаў, рухомая крама якой была поруч з яткаю карчмаркі, раскланьвалася ўвесь дзень без патрэбы і пісала нагамі штосьці зусім падобнае да свайго панаднага тавару. Да гэтага дадаліся перабольшаныя весткі аб цудзе, бачаным валасным пісарам у разбураным хляве, так што пад ноч усе цясней ціснуліся адзін да аднаго; супакой парушыўся, і страх перашкаджаў кожнаму змружыць вочы свае; а тыя, што былі не зусім з адважнага дзесятка і мелі прыстанішча ў хатах, падаліся дамоў. Да ліку апошніх належаў і Чаравік з кумам і дачкою; яны разам з гасцямі, якія панапрошваліся да іх у хату, нарабілі моцнага грукату, што так напалохаў нашу Хіўру. Кума ўжо крыху разабрала. Гэта можна было бачыць з таго, што ён два разы праехаў з сваім возам па дварэ, пакуль знайшоў хату. Госці таксама былі ў вясёлым настроі і без цырамоніі ўвайшлі раней за самога гаспадара. Супруга нашага Чаравіка сядзела, як на іголках, калі пачалі яны шныпарыць па ўсіх кутках хаты.

«Што, кума?», закрычаў увайшоўшы кум: «цябе ўсё яшчэ калоціць трасца?»

«Так, нядужыцца», адказала Хіўра, неспакойна паглядаючы на накладзеныя пад столлю дошкі.

«А ну, жонка, дастань там у возе баклажку!» казаў кум прыехаўшай з ім жонцы: «Мы чарпанём яе з добрымі людзьмі; а то праклятыя бабы панапалохалі нас так, што і сказаць брыдка. А мы-ж, дальбог, браткі, праз глупства прыехалі сюды!» гаварыў ён, сёрбаючы з глінянай конаўкі. «Я тут-жа стаўляю новую шапку, калі бабы не надумаліся пасмяяцца з нас. Ды хоць-бы і сапраўды шайтан! — Што шайтан? Плюйце яму на галаву! Хоць-бы ў гэты-ж момант надумаўся ён стаць вось тут, напрыклад, перада мною: будзь я сабачы сын, калі не паднёс-бы яму дулю пад самы нос!»

«А чаго-ж ты раптам збялеў увесь!» закрычаў адзін з гасцей, які перавышаў усіх галавою і стараўся заўжды выказваць з сябе храбраца.

«Я… Гасподзь з вамі! прыснілася?»

Госці ўсміхнуліся. Здаволеная ўсмешка з'явілася на твары высокага банматыста-храбраца.

«Куды яму цяпер бялець!» падхапіў другі: «шчокі ў яго расцвілі, як мак; цяпер ён не Цыбуля, а бурак — або лепей, як тая чырвоная світка, што так ужо напалохала людзей».

Баклажка пракацілася па стале і зрабіла гасцей яшчэ весялейшымі, чым раней. Тут Чаравік наш, якога даўно ўжо мучыла чырвоная світка і не давала ні на хвіліну спакою цікаўнаму яго духу, прыступіў да кума.

«Скажы, будзь ласкаў, кум! вось прашуся ды не дапрашуся гісторыі пра гэту праклятую світку».

«Э, кум! яно-б і не варта расказваць нанач; ды хіба ўжо, каб дагадзіць табе і добрым людзям (пры гэтым звярнуўся ён да гасцей), якім, я заўважаю, столькі-ж, як і табе, хочацца даведацца пра гэтую дзіковіну. Ну, няхай будзе так. Слухайце-ж!»

Тут ён пачухаў плечы, уцёрся крысом, паклаў абедзве рукі на стол і пачаў:

«Аднойчы, за якую віну, дальбог, ужо і не ведаю, толькі выгналі аднаго чорта з пекла!»

«Як-жа, кум?» перапыніў Чаравік: «як-жа магло здарыцца, каб чорта выгналі з пекла?»

«Што-ж рабіць, кум, выгналі дый выгналі, як сабаку мужык выганяе з хаты. Можа, на яго напала дурная ахвота зрабіць якую-небудзь добрую справу, ну, і паказалі дзверы. Вось, чорту беднаму так зрабілася нудна, так нудна без пекла, што хоць да пятлі. Што рабіць? Давай з гора п'янстваваць. Угняздзіўся ў тым самым хляве, які, ты бачыў, разваліўся пад гарою і паўз які ніводзін добры чалавек не пройдзе цяпер, не засцярогшы сябе спачатку крыжам святым, і стаў чорт такі гуляка, якога не знойдзеш паміж парубкамі. З раніцы да вечара адна справа, што сядзіць у карчме!..»

Тут ізноў строгі Чаравік перапыніў апавядальніка.

«Бог ведае, што гаворыш ты, кум! Як можна, каб чорта ўпусціў хто-небудзь у карчму: у яго-ж ёсць, дзякуй богу, і кіпцюры на лапах і рожкі на галаве».

«Вось тут і штука, што на ім была шапка і рукавіцы. Хто яго пазнае? Гуляў, гуляў — нарэшце, дайшло да таго, што прапіў усё, што меў з сабою. Карчмар доўга верыў, пасля і перастаў. Давялося чорту пакінуць у заставу чырвоную світку сваю, ледзь не за трацяк цаны, жыду, які карчмарыў тады на Сарачынскім кірмашы; пакінуў і кажа яму: глядзі, жыд, я прыду да цябе па світку роўна цераз год: беражы яе! і знік, як быццам у ваду. Жыд разгледзеў добра світку; сукно такое, што і ў Міргарадзе не дастанеш! а чырвоны колер гарыць, як агонь, так што не наглядзеўся-б! Вось жыду здалося нудным чакаць тэрміну. Пачухаў сабе пейсікі, дый злупіў з нейкага прыезджага пана амаль пяць чырвонцаў. Пра тэрмін жыд і забыўся быў зусім. Дык вось аднойчы, пад вечар, прыходзіць нейкі чалавек: „ну, жыд, аддавай світку маю!“ Жыд спачатку быў і не пазнаў, а пасля, як разглядзеў, дык і прыкінуўся, быццам у вочы не бачыў: „якую світку? у мяне няма ніякае світкі! я ведаць не ведаю твае світкі!“ Той, зірк і пайшоў; толькі пад вечар, калі жыд, замкнуўшы сваю будку і пералічыўшы па скрынях грошы, накінуў на сябе прасцірадла і пачаў па-жыдоўску маліцца богу — чуе шорхат… зірк — ва ўсіх вокнах павыстаўляліся свіныя лычы…»

Тут сапраўды пачуўся нейкі невыразны гук, вельмі падобны да рохкання свінні; усе збялелі… Пот выступіў на твары апавядальніка.

«Што?» прамовіў у спалоху Чаравік.

«Нічога!» адказаў кум, калоцячыся ўсім целам.

«Ась!» абазваўся адзін з гасцей.

«Ты сказаў»…

«Не!»

«Хто-ж гэта рохкнуў?»

«Бог ведае, чаго гэта мы перапалохаліся! нікога няма!»

Усе баязліва сталі азірацца наўкол і пачалі шныпарыць па кутках. Хіўра была ні жывая, ні мёртвая. «Эх вы, бабы, бабы!» прамовіла яна ўголас: «ці вам-жа казакаваць і быць мужамі! вам-бы верацёны ў рукі, ды пасадзіць за грэбень! адзін хто-небудзь, можа, даруй божа… Пад кім-небудзь лаўка зарыпела, а ўсе і кінуліся, як шалёныя!»

Гэта ўвагнала ў сорам нашых храбрацоў і прымусіла іх падбадзёрыцца; кум сербануў з конаўкі і пачаў расказваць далей: «Жыд умлеў; аднак-жа свінні на нагах, доўгіх, як хадулі, паўлазілі ў вокны і ў момант ажывілі яго плеценымі трайчаткамі[16], прымусіўшы яго скакаць вышэй гэтай бэлькі. Жыд у ногі, прызнаўся ва ўсім… Толькі світку нельга было ўжо вярнуць хутка. Пана абакраў на дарозе нейкі цыган і прадаў світку перакупцы; тая прывезла яе зноў на Сарачынскі кірмаш, але з таго часу ніхто нічога не купляў у яе. Перакупка дзівілася, дзівілася, нарэшце, скеміла: пэўна, віною ўсяму чырвоная світка. Нездарма заўсёды, калі надумвалася яна апранаць, адчувала, што яе ўсё душыць нешта. Не думаючы, не гадаючы доўга, кінула ў агонь — не гарыць чартоўскае адзенне. Э, ды гэта чортаў падарунак! Перакупка ўмудрылася і падсунула ў воз аднаму мужыку, які вывез прадаваць масла. Дурань і ўзрадаваўся: толькі масла ніхто і пытаць не хоча. Эх, нядобрыя рукі падкінулі світку! Схапіў сякеру і пасек яе на кавалкі; зірк — і лезе адзін кавалак да другога, і зноў цэлая світка. Перахрысціўшыся, хапіў сякераю другі раз, кавалкі раскідаў па ўсім месцы і паехаў. Толькі з той пары кожны год, і якраз у часе кірмаша, чорт з свіною лічынаю ходзіць па ўсёй плошчы, рохкае і падбірае кавалкі свае світкі. Цяпер, кажуць, аднаго толькі левага рукава нестае яму. Людзі з тае пары адхрышчваюцца ад таго месца, і вось ужо будзе гадоў з дзесятак, як не было на ім кірмаша. Ды собіла-ж нялёгкая цяпер засядацеля а…»

Другая палавіна слова замерла на вуснах апавядальніка…

Акно бразнула з шумам; шкло са звонам вылецела прэч, і страшны свіны лыч выставіўся, паводзячы вачыма, як быццам пытаючыся: а што вы тут робіце, добрыя людзі?

VIII

Жудасць скавала ўсіх, што былі ў хаце. Кум з разяўленым ротам ператварыўся ў камень. Вочы яго вылупіліся, як быццам хацелі стрэліць; расстаўленыя пальцы спыніліся ў сударгавай нерухомасці ў паветры. Высокі храбрэц, у неадольным страху, падскочыў пад столь і ўдарыўся галавою аб перакладзіну; дошкі пасунуліся, і паповіч з громам і трэскам паляцеў на зямлю. «Ай! ай! ай!» крычаў адзін, паваліўшыся на лаўцы, матляючы ў жаху рукамі і нагамі. «Ратуйце!» гарланіў другі ў адчаі, захінуўшыся кажухом.

Кум, выведзены з свае скамянеласці паўторным перапудам, папоўз у курчах пад падол свае супругі. Высокі храбрэц палез у печ, не зважаючы на вузкі чалеснік, і сам засунуў сябе засланкай. А Чаравік, як быццам абліты гарачым кіпнем, схапіўшы на галаву гаршчок, заместа шапкі, кінуўся ў дзверы і, як шалёны, бег па вуліцах, не бачачы зямлі пад сабою; адна змора толькі прымусіла яго зменшыць крыху хуткасць бегу. Сэрца яго калацілася, як млыновая ступа, пот ліў градам. У знямозе гатоў ужо быў ён упасці на зямлю, як раптам пачулася яму, што ззаду хтосьці гоніцца за ім… Духі яму заняло.

«Чорт! чорт!» крычаў ён без памяці, патройваючы сілы, і цераз хвіліну ў непрытомнасці паваліўся на зямлю.

«Чорт! чорт!» крычала ўслед за ім, і ён чуў толькі, як нешта з шумам рынулася на яго. Тут памяць ад яго адляцела, і ён, як страшны жыхар цеснае труны, застаўся нямы і нерухомы пасярод дарогі.

IX

«Чуеш, Влас!» гаварыў, прыўзняўшыся, адзін з натоўпу народа, які спаў на вуліцы: «каля нас хтосьці ўпамянуў чорта!»

«Мне якая справа!» прабурчэў, пацягваючыся, цыган, які ляжаў каля яго: «хоць-бы і ўсіх сваіх сваякоў успамянуў».

«Але-ж так закрычаў, як быццам душаць яго!»

«Мала чаго не зманіць чалавек спрасонку!»

«Воля твая, хоць паглядзець трэба; а выкрасай агню!»

Другі цыган, мармычучы сам сабе, падняўся на ногі; двойчы асвятліў сябе іскрамі, быццам маланкаю, раздзьмуў губамі трут і, з каганцом у руках, звычайнай маларасійскаю свяцільняй, што складаецца з пабітага чарапка, налітага баранавым салам, — накіраваўся, асвятляючы дарогу.

«Стой; тут ляжыць нешта; свяці сюды!»

Тут далучылася да іх яшчэ некалькі чалавек.

«Што ляжыць, Улас?»

«Так, як быццам два чалавекі: адзін наверсе, другі пад нізам; і каторы з іх чорт, ужо і не пазнаю!»

«А хто наверсе?»

«Баба!»

«Ну, вось, гэта-ж і ёсць чорт!»

Усеагульны рогат пабудзіў амаль усю вуліцу.

«Баба ўзлезла на чалавека; ну, мусіць, баба гэтая ведае, як ездзіць», гаварыў адзін з натоўпу.

«Зірніце, браткі!» гаварыў другі, падымаючы чарапок ад гаршка, з якога адна толькі цэлая палавіна трымалася на чаравікавай галаве: «якую шапку надзеў на сябе гэты слаўны маладзец!»

Узросшы шум і рогат прымусілі абудзіцца нашых мерцвякоў, Салопія і яго супругу, якія, поўныя прамінуўшага перапуду, доўга глядзелі нерухомымі ад жаху вачамі на смуглявыя твары цыганоў: азараючыся дзе-ні-дзе хістка і мігатліва гарэўшым святлом, яны здаваліся дзікім. сонмішчам гномаў, абкружаных цяжкою падземнаю парай і воблакамі мораку непрабуднае начы.

X

Ранішняя прахалода павявала над абуджанымі Сарачынцамі. Клубы дыму, з усіх каміноў, пацягнуліся насустрач узышоўшаму сонцу.

Кірмаш зашумеў. Авечкі забляялі, коні заіржалі; крык гусей і гандлярак панёсся зноў па ўсім табары — і страшныя чуткі пра чырвоную світку, якія нагналі такога страху на народ у таемную пару змроку, зніклі разам з асвятліўшай свет раніцай.

Пазяхаючы і пацягваючыся, дрымаў Чаравік у кума, каля накрытага саломаю хлява, разам з валамі, мяхамі мукі і пшаніцы і, здаецца, зусім не меў жадання развітацца з сваімі марамі, як раптам пачуў голас, таксама знаёмы, як прытулак ляноты — блаславенная печ яго хаты, ці карчма далёкае сваячкі, што знаходзілася не далей за дзесяць крокаў ад яго парога.

«Уставай, уставай!» бразджала на вуха пяшчотная супруга, тузаючы яго на ўсю сілу за руку.

Чаравік, заместа адказу, надзьмуў шчокі і пачаў матляць рукамі, нібыта перадражніваючы барабанны бой.

«Вар'ят!» закрычала яна, ухіляючыся ад замашкі рук яго, якою ён ледзь не закрануў яе па твары.

Чаравік падняўся, працёр крыху вочы і паглядзеў наўкол:

«Нячысцік мяне хапі, калі мне, галубка, не здалася твая храпа барабанам, на якім мяне прымусілі выбіваць зорю, быццам маскаля, тыя самыя свіныя лычы, ад каторых, як гаворыць кум…»

«Годзе, годзе табе лухту малоць. Выпраўляйся, вядзі хутчэй кабылу на продаж! Смех, дапраўды, людзям: прыехалі на кірмаш і хоць-бы жменю пянькі прадалі…»

«Як-жа, жонка», падхапіў Салопій: «з нас-жа цяпер смяяцца будуць».

«Ідзі! ідзі! з цябе і без гэтага смяюцца!»

«Ты бачыш, што я яшчэ не мыўся», гаварыў далей Чаравік, пазяхаючы і пачухваючы спіну і стараючыся між тым выіграць час для свае ляноты.

«Вось недарэчы ўспала дурасць быць ахайным! Калі гэта за табою вялося? вось ручнік, абатры сваю маску…»

Тут схапіла яна штосьці скручанае ў камяк — і з жахам адкінула ад сябе… гэта быў чырвоны абшлаг світкі!

«Ідзі, рабі сваю справу», паўтарыла яна, сабраўшыся з духам, свайму супругу, бачачы, што ў яго ад страху адабрала ногі і зубы ляскалі адзін аб адзін.

«Будзе продаж цяпер!» бурчэў ён сам сабе, адвязваючы кабылу і ведучы яе на плошчу. «Нездарма, калі я збіраўся на гэты пракляты кірмаш, на душы было так цяжка, як быццам хто ўзваліў на цябе дохлую карову, і валы двойчы самі паварачвалі назад. Ды бадай ці яшчэ, як успамянуў я цяпер, не ў панядзелак мы выехалі. Ну, вось і зло ўсё!.. Неўтаймоўны і чорт пракляты: насіў-бы ўжо світку без аднаго рукава; дык не, трэба-ж добрым людзям не даваць спакою. Будзь, прыкладна, я чорт, ад чаго барані божа, ці стаў-бы я цягацца ноччу за праклятымі шкуматамі?»

Тут філасофстваванне нашага Чаравіка перапынена было грубым і прарэзлівым голасам. Перад ім стаяў высокі цыган: «Што прадаеш, добры чалавек?»

Прадавец памаўчаў, паглядзеў на яго з ног да галавы і сказаў з паважным выглядам, не спыняючыся і не выпускаючы з рук аброці:

«Сам бачыш, што прадаю!»

«Раменьчыкі?» спытаў цыган, паглядаючы на аброць, якая знаходзілася ў руках яго.

«Так, раменьчыкі, калі толькі кабыла падобна да рамень-чыкаў».

«Аднак-жа, чорт бяры, зямляк, ты, відаць, яе саломаю карміў!»

«Саломаю?»

Чаравік хацеў адно пацягнуць аброць, каб правесці сваю кабылу і выкрыць ману бессаромнага паклёпніка, але рука яго з незвычайнаю лёгкасцю ўдарылася ў падбародак. Зірнуў, у ёй перарэзаная аброць і да аброці прывязаны — о, жудасць! валасы яго падняліся гарою! — кавалак чырвонага рукава!.. Плюнуўшы, хрысцячыся і матляючы рукамі, пабег ён ад нечаканага падарунка і, хутчэй за маладога парубка, прапаў у натоўпе.

XI

«Лаві! лаві яго!» крычала некалькі хлопцаў у цесным канцы вуліцы, і Чаравік пачуў, што яго раптам схапілі дужыя рукі.

«Вязаць яго! гэта той самы, каторы ўкраў у добрага чалавека кабылу».

«Гасподзь з вамі! за што вы мяне вяжаце?»

«Ён-жа і пытаецца! а за што ты ўкраў кабылу ў праезджага мужыка, Чаравіка?»

«З глузду з'ехалі вы, хлопцы! Дзе гэта бачылі, каб чалавек сам у сябе краў што-небудзь?»

«Старыя штукі! старыя штукі! Чаго бег ты на ўвесь дух, як быццам-бы сам шайтан за табою гнаўся?»

«Супроць волі пабяжыш, калі шайтанскае адзенне!..»

«Э, галубок! падманвай другіх гэтым; будзе табе яшчэ ад засядацеля за тое, каб не пужаў чартоўшчынай людзей».

«Лаві, лаві яго!» пачуўся крык на другім канцы вуліцы: «вось ён, вось уцякач!»

І перад вачыма нашага Чаравіка з'явіўся кум у самым сумным становішчы: яго, з закладзенымі назад рукамі, вяло некалькі хлопцаў.

«Цуды завяліся!» гаварыў адзін з іх: «паслухалі-б вы, што расказвае гэты шэльма, якому варта толькі зазірнуць у твар, каб убачыць злодзея; калі пачалі пытацца: чаму бег ён, як шалёны, — палез, кажа, у кішэню панюхаць табакі і, заместа таўлінкі, выцягнуў кавалак чортавай світкі, ад якой успыхнуў чырвоны агонь, а ён давай бог ногі!»

«Эге, ге, ге! ды гэта з аднаго гнязда дзве птушкі! узяць іх абодвух разам!»

XII

«Можа, і сапраўды, кум, ты падчапіў што-небудзь?» спытаў Чаравік, лежачы звязаны, разам з кумам, пад саламянаю яткаю.

«І ты туды-ж, кум! каб мне паадсыхалі рукі і ногі, калі што якое калі-небудзь краў, выключаючы хіба варэнікі са смятанаю ў маці, дый то яшчэ, калі мне было гадоў дзесяць зроду».

«За што-ж гэта, кум, на нас насланне такое? Табе яшчэ нічога: цябе вінавацяць прынамсі за тое, што ў другога ўкраў; за што-ж мне, небараку, нядобры паклёп такі, быццам сам у сябе ўкраў кабылу? Відаць нам, кум, на раду ўжо напісана не мець шчасця!»

«Гора нам, сіратам бедным!»

Тут абодва пачалі ўсхліпваць рыдма.

«Што з табою, Салопій?» сказаў увайшоўшы ў гэты час Грыцько. «Хто гэта звязаў цябе?»

«А! Галапупенка! Галапупенка!» закрычаў, узрадаваўшыся, Салопій: «Вось, гэта той самы, кум, пра якога я казаў табе. Эх, зух! Вось, бог забі мяне на гэтым месцы, калі не высусліў пры мне кухаль бадай ці не з тваю галаву, і хоць-бы раз скрывіўся».

«Што-ж ты, кум, так не ўважыў такога слаўнага парубка?»

«Вось, як бачыш», казаў далей Чаравік, адвярнуўшыся да Грыцько: «пакараў бог, відаць, за тое, што правініўся перад табою. Даруй, добры чалавек! Дальбог, рад-бы быў зрабіць усё для цябе… Але што будзеш рабіць? — у старой д'ябал сядзіць».

«Я не злапамятны, Салопій. Калі хочаш, я вызвалю цябе!»

Тут ён міргнуў хлопцам, і тыя-ж самыя, што вартавалі яго, кінуліся развязваць.

«Затое і ты рабі, як трэба: вяселле! дый пагуляем так, каб цэлы год балелі ногі ад гапака».

«Добра! от добра!» сказаў Салопій, спляснуўшы рукамі.

«Ды мне так цяпер зрабілася весела, як быццам маю старую маскалі звезлі. Ды што думаць: варта, ці не варта так — сёння вяселле, дый канцы ў ваду!»

«Глядзі-ж, Салопій, цераз гадзіну я буду да цябе; а цяпер ідзі дамоў, там чакаюць цябе пакупцы твае кабылы і пшаніцы!»

«Як! хіба кабыла знайшлася?»

«Знайшлася!»

Чаравік ад радасці стаў нерухомы, гледзячы ўслед Грыцьку.

«Што, Грыцько, кепска мы зрабілі сваю справу?» сказаў высокі цыган спяшаўшаму парубку. «Валы-ж мае цяпер?»

«Твае! твае!»

XIII

Падпёршы локцем прыгожанькі падбародак свой, задумалася Параска, адна перад сталом у хаце. Шмат лятункаў абвівалася вакол русай галавы. Часамі раптам лёгкая ўсмешка кратала яе пунсовыя губкі, і нейкае радаснае пачуццё падымала цёмныя яе бровы, то ізноў воблак задуменнасці апускаў іх на карыя, светлыя вочы.

«Ну, што, калі не здзейсніцца тое, што гаварыў ён!» шаптала яна з нейкім выразам сумнення. «Ну, што, калі мяне не вы-дадуць? калі… Не, не; гэтага не будзе! Мачыха робіць усё, што ні ўздумае; хіба і я не магу рабіць таго, што ўздумаю? Упартасці-ж і ў мяне хопіць. Які-ж ён харошы! як дзіўна гараць яго чорныя вочы! як люба гаворыць ён: Парасю, галубка! Як пасуе яму белая світка! яшчэ-б пояс ярчэйшы! Няхай, праўда ўжо, я яму вытку, як пяройдзем жыць у новую хату. Не падумаю без радасці», гаварыла яна далей, дастаючы з-за пазухі маленькае люстэрка, абклеенае чырвонаю папераю, купленае ёю на кірмашы, і гледзячыся ў яго з патайным здавальненнем. «Як я сустрэнуся тады дзе-небудзь з ёю — я ёй ні за што не пакланюся, хоць яна сабе лопне. Не, мачыха, досыць табе валтузіць сваю падчарыцу! Хутчэй пясок узыйдзе на камені і дуб пахіліцца ў ваду, як вярба, чым я пахілюся перад табою! Ды я забылася… дай памераць ачыпак, хоць мачыхін, як-жа ён мне будзе пасаваць!»

Тут устала яна, трымаючы ў руках люстэрка, і, нахіліўшыся да яго галавою, трапятліва ішла па хаце, як быццам-бы баючыся ўпасці, бачачы пад сабою, заместа падлогі, столь з накладзенымі пад ёй дошкамі, з якіх рынуўся доле нядаўна паповіч, і паліцы, застаўленыя гаршкамі.

«Што я, сапраўды, быццам дзіця», закрычала яна смеючыся: «баюся ступіць нагой».

І пачала прытупваць нагамі, усё чым далей, смялей; нарэшце, левая рука яе апусцілася і ўпёрлася ў бок, і яна пайшла танцаваць, пабразгваючы падковамі, трымаючы перад сабою люстра і наспеўваючы ўлюбёную сваю песню:

Чаравік зазірнуў у гэты час у дзверы і, убачыўшы, як дачка яго танцуе перад люстэркам, спыніўся. Доўга глядзеў ён, смеючыся з нябачанага капрызу дзяўчыны, якая, задумаўшыся, не прыкмячала, здавалася, нічога; але як пачуў знаёмыя гукі песні — жылкі ў ім заварушыліся; горда ўзяўшыся ў бокі, падаўся ён наперад і пайшоў у прысядкі, забыўшыся пра ўсе справы свае. Гучны рогат кума прымусіў абодвух здрыгануцца.

«Вось добра, бацька з дачкою распачалі тут самі вяселле! Ідзіце-ж хутчэй: жаніх прышоў!»

Пры апошнім слове Параска ўспыхнула ярчэй за пунсовую істужку, якая перавязвала яе галаву, а бесклапотны бацька яе ўспомніў, чаго прышоў ён.

«Ну, дачка! пойдзем хутчэй! Хіўра з радасці, што я прадаў кабылу, пабегла», казаў ён, баязліва азіраючыся на бакі: «пабегла купляць сабе плахты і дзяругі розныя, дык трэба да прыходу яе ўсё скончыць!»

Не паспела яна пераступіць парог хаты, як пачула сябе на руках парубка ў белай світцы, які з кучаю народа чакаў яе на вуліцы.

«Божа, блаславі!» сказаў Чаравік, складаючы ім рукі. «Няхай жывуць, як вянкі віюць!»

Тут пачуўся шум у народзе.

«Я хутчэй лопну, чым дапушчу да гэтага!» крычала сажыцелька Салопія, якую аднак-жа з рогатам адпіхаў натоўп народа.

«Не шалей, не шалей, жонка!» гаварыў спаважна Чаравік, бачачы, што пара дужых цыганоў аўладалі яе рукамі: «што зроблена, то зроблена; я перамяняць не люблю!»

«Не, не! гэтага не будзе»… крычала Хіўра, але ніхто не слухаў яе; некалькі пар абступіла новую пару і злажылі вакол яе непранікальную, танцуючую сцяну.

Дзіўнае, невымоўнае пачуццё аўладала-б гледачом, пры відовішчы, як ад аднаго ўдару смыком музыкі, у саматканай світцы, з даўгімі закручанымі вусамі, усё накіравалася, воляю ці супроць волі, да адзінства і перайшло ў згоду. Людзі, на пахмурых абліччах якіх, здаецца, век не прамільгвала ўсмешка, прытупвалі нагамі і ўздрыгвалі плячамі. Усё імчалася. Усё танцавала. Але яшчэ дзіўнейшае, яшчэ больш неразгаданае пачуццё абудзілася-б у глыбіні душы, зірнуўшы на бабулек, на старэчых абліччах якіх павявала абыякавасць магілы, каторыя штурхаліся паміж новым, усмешлівым, жывым чалавекам. Бесклапотныя! нават без дзіцячае радасці, без іскры спачування, якіх адзін хмель толькі, як механік свой бяздушны аўтамат, прымушае рабіць штосьці падобнае да чалавечага, яны ціха ківалі захмялелымі галовамі, падтанцоўваючы за вясёлым народам, не кідаючы нават позірку на маладую пару.

Гром, рогат, песні чуліся цішэй і цішэй. Смык паміраў, слабеючы і губляючы невыразныя гукі ў пустаце паветра. Яшчэ чулася дзесьці тупанне, штосьці падобнае да гаманы аддаленага мора, і хутка ўсё стала пуста і глуха.

Ці-ж не гэтак і радасць, чароўная і здрадлівая госця, адлятае ад нас, і дарэмна адзінокі гук думае выказаць весялосць. Ва ўласным рэху чуе ўжо ён сум і пустку, і дзіка ўслухваецца ў яго. Ці-ж не гэтак і жвавыя сябры бурнага і вольнага юнацтва, па адным, адзін за другім, губляюцца па свеце і пакідаюць, нарэшце, аднаго, даўняга брата іх. Смутна пакінутаму! І цяжка і сумна робіцца сэрцу, і няма чым дапамагчы яму.

I. Ганна

Звонкая песня лілася ракою па вуліцах сяла ***. Быў той час, калі стомленыя дзённай працаю і турботамі парубкі і дзяўчаты шумна збіраліся ў кола, у бляску чыстага вечара, выліваць сваю весялосць у гукі, заўжды неразлучныя са смуткам. І вечар, вечна задуманы, лятуценна абдымаў сіняе неба, ператвараючы ўсё ў невызначанасць і далечыню. Ужо і змярканне; а песні ўсё не сціхалі. З бандурай у руках, прабіраўся ўцёкшы ад спевакоў малады казак Леўка, сын сельскага галавы. На казаку рашацілаўская шапка. Казак ідзе па вуліцы, трымкае рукою па струнах і падтанцоўвае. Вось ён ціха спыніўся перад дзвярыма хаты, абстаўленай невысокімі вішнёвымі дрэвамі. Чыя-ж гэта хата? чые-ж гэта дзверы? Крыху памаўчаўшы, зайграў ён і заспяваў:

«Не, відаць, моцна заснула мая яснавокая красуня», сказаў казак, скончыўшы песню і набліжаючыся да акна: «Галю, Галю! ты спіш, ці не хочаш да мяне выйсці? Ты баішся, напэўна, каб нас хто не ўбачыў, ці не хочаш, можа, паказаць белы тварык на холад! Не бойся: нікога няма. Вечар цёплы. Але каб і паказаўся хто, я захіну цябе світкаю, абматаю сваім поясам, затулю рукамі цябе — і ніхто нас не ўбачыць. Але каб і павеяла холадам, я прыцісну цябе бліжэй да сэрца, адагрэю пацалункамі, надзену шапку сваю на твае беленькія ножкі. Сэрца маё, рыбка мая, каралі мае! выглянь на момант. Прасунь цераз акенца хоць белую ручку сваю… Не, ты не спіш, гордая дзяўчына!» прамовіў ён мацней і такім голасам, якім выказвае сябе той, хто засароміўся імгненнага прыніжэння: «табе да спадобы здзеквацца з мяне, бывай!»

Тут ён адвярнуўся, насунуў набакір сваю шапку і горда адышоў ад акенца, ціха перабіраючы струны бандуры. Драўляная ручка дзвярэй у гэты час закруцілася: дзверы расчыніліся з рыпам, і дзяўчына на пары семнаццатай вясны, апавітая змярканнем, нясмела аглядаючыся і не выпускаючы драўлянае ручкі, пераступіла цераз парог. У поўясным змроку гарэлі прыветна, быццам зорачкі, ясныя вочы; блішчала чырвонае каралевае маніста, і ад арліных вачэй парубка не магла ўтаіцца нават чырвань, што сарамліва ўспыхнула на шчоках яе.

«Які-ж ты нецярплівы!» казала яна яму напоўголаса. «Ужо і засердаваў! Нашто-ж абраў ты гэтакі час: натоўп народа швэндаецца безупынку па вуліцах… Я ўся дрыжу…»

«О, не дрыжы, мая чырвоная каліначка! Прыцісніся да мяне мацней!» гаварыў парубак, абдымаючы яе, адкінуўшы бандуру, якая вісела на даўгім рэмені ў яго на шыі, і сядаючы разам з ёю каля дзвярэй хаты. «Ты ведаеш, што мне і гадзіну не бачыць цябе горка».

«Ці ведаеш, што я думаю?» перапыніла дзяўчына, задуменна ўтаропіўшы ў яго свае вочы. «Мне ўсё штосьці быццам на вуха шэпча, што надалей нам не бачыцца гэтак часта. Нядобрыя ў вас людзі: дзяўчаты ўсе глядзяць так зайздросліва, а парубкі… Я прыкмячаю нават, што маці мая з нядаўняга часу пачала суровей прыглядаць за мною. Прызнаюся, мне весялей у чужых было».

Нейкі рух тугі выразіўся на твары яе пры апошніх словах.

«Два месяцы толькі ў роднай старане і ўжо занудзілася! Можа, і я надакучыў табе?»

«О, ты мне не надакучыў», прамовіла яна, усміхнуўшыся. «Я цябе кахаю, чорнабровы казак! За тое кахаю, што ў цябе карыя вочы, і як паглядзіш ты імі — у мяне як быццам на душы ўсміхаецца: і весела, і добра ёй; што прыветліва маргаеш ты чорным вусам сваім; што ты ідзеш па вуліцы, спяваеш і іграеш на бандуры, і ўсцешна слухаць цябе».

«О, мая любая дзяўчына!» ускрыкнуў парубак, цалуючы і прыціскаючы яе мацней да грудзей сваіх.

«Чакай! годзе, Леўка! — скажы спачатку, ці гаварыў ты з бацькам сваім?»

«Што?» сказаў ён, быццам прачнуўшыся. «Так, што я хачу ажаніцца, а ты выйсці за мяне замуж — гаварыў». Але неяк смутна загучала ў вуснах яго гэтае слова: гаварыў.

«І што-ж?»

«Што будзеш рабіць з ім? Прыкінуўся стары хрэн па свайму звычаю глухім: нічога не чуе і яшчэ лае, што швэндаюся бог ведае дзе, свавольнічаю і дурэю з хлопцамі па вуліцах. Але не тужы, мая Галю! Вось табе слова казацкае, што ўламаю яго».

«Ды табе толькі варта, Леўка, слова сказаць — і ўсё будзе па-твойму. Я ведаю гэта па сабе: іншы раз не паслухала-б цябе, а скажаш слова — і міжволі раблю, што табе хочацца. Паглядзі, паглядзі!» гаварыла яна далей, палажыўшы галаву яму на плячо і падняўшы вочы ўгару, дзе неабдымна сінела цёплае ўкраінскае неба, завешанае знізу кучаравымі галінамі стаяўшых перад імі вішань. «Паглядзі, вунь-вунь далёка мільгнулі зорачкі: адна, другая, трэцяя, чацвертая, пятая… Ці не праўда, гэта-ж анёлы божыя паадчынялі акенцы сваіх светлых дамочкаў на небе і глядзяць на нас? Так, Леўка? Гэта-ж яны глядзяць на нашу зямлю? Што, калі-б у людзей было крылле, як у птушак — туды-б паляцець, высока, высока… Ух, страшна! Ніводзін дуб у нас не дастане да неба. А кажуць, аднак-жа, ёсць дзесьці, у нейкай далёкай зямлі, такое дрэва, якое шуміць верхавінаю ў самым небе, і бог сыходзіць па ім на зямлю ўначы перад светлым святам».

«Не, Галю; у бога ёсць доўгая лесвіца ад неба да самай зямлі. Яе стаўляюць перад Вялікаднем святыя архангелы; і як толькі бог ступіць на першую прыступку, усе нячыстыя духі паляцяць стрымгалоў і кучамі пападаюць у пекла, і таму на Хрыстова свята ніводнага злога духа не бывае на зямлі».

«Як ціха гойдаецца вада, быццам дзіця ў калысцы!» казала далей Ганна, паказваючы на сажалку, панура абстаўленую цёмным кляновым лесам і аплаканую вербамі, якія паўтоплівалі ў ёй тужлівае сваё вецце. Як бяссільны стары, трымаў ён у сваіх халодных абдымках далёкае, цёмнае неба, абсыпаючы ледзянымі пацалункамі вогненныя зоры, якія цьмяна луналі сярод цёплага начнога паветра, як-бы прадчуваючы хуткае з'яўленне бліскучага цара ночы. Каля лесу, на гары, дрымаў з зачыненымі акяніцамі стары драўляны дом; мох і дзікая трава пакрывалі яго дах; кучаравыя яблыні разрасліся пад яго вокнамі; лес, абдымаючы сваім ценем, кідаў на яго дзікую змрочнасць; арэхавы гай слаўся каля падножжа яго і скочваўся да сажалкі.

«Я помню, быццам праз сон», сказала Ганна, не зводзячы вачэй з яго: «даўно, даўно, калі я яшчэ была маленькаю і жыла ў маці, штосьці страшнае расказвалі пра дом гэты. Леўка, ты, мусіць, ведаеш, раскажы!..»

«Бог з ім, мая красуня! Ці мала чаго не раскажуць бабы і дурныя людзі. Ты сябе толькі патрывожыш, пачнеш баяцца і не заснецца табе спакойна».

«Раскажы, раскажы, любы, чорнабровы парубак!» гаварыла яна, прыціскаючыся тварам сваім да шчакі яго і абдымаючы яго. «Не, ты, відаць, яе кахаеш мяне; у цябе ёсць іншая дзяўчына. Я не буду баяцца; буду спакойна спаць ноч. Цяпер вось не засну, калі не раскажаш. Я пачну мучыцца ды думаць… Раскажы, Леўка!»

«Відаць, праўду кажуць людзі, што ў дзяўчат сядзіць чорт, які падбухторвае іх цікаўнасць. Ну, слухай: даўно, маё сэрцайка, жыў у гэтым доме сотнік. У сотніка была дачка, ясная панначка, белая як снег, як твой тварык. Сотнікава жонка даўно памерла; надумаўся сотнік ажаніцца з другою. „Ці будзеш ты мяне песціць паранейшаму, бацька, калі возьмеш другую жонку?“ — „Буду, мая дачка; яшчэ мацней буду туліць цябе да сэрца! Буду, мая дачка; яшчэ ярчэйшыя буду дараваць завушніцы і маністы!“ Прывёз сотнік маладую жонку ў новы дом свой. Прыгожай была маладая жонка. Румяная і белая з твару была маладая жонка; толькі так страшна зірнула на сваю падчарыцу, што тая ўскрыкнула, убачыўшы яе, і хоць-бы слова за ўвесь дзень прамовіла суровая мачыха. Надышла ноч; пайшоў сотнік з маладою жонкаю ў сваю спачывальню; замкнулася і белая панначка ў сваёй святліцы. Горка зрабілася ёй; пачала плакаць. Глядзіць: страшная чорная кошка падкрадаецца да яе, шэрсць на ёй гарыць, і жалезныя кіпцюры стукаюць па падлозе. У сполаху ўскочыла яна на лаўку: кошка за ёю. Пераскочыла на ляжанку: кошка і туды, і раптам кінулася да яе на шыю і душыць яе. З крыкам адарваўшы ад сябе, кінула на падлогу; ізноў падкрадаецца страшная кошка. Туга яе ахапіла. На сцяне вісела бацькава шабля. Схапіла яе і бразь па падлозе — лапа з жалезнымі кіпцюрамі адскочыла, і кошка з яўканнем знікла ў цёмным кутку. Цэлы дзень не выходзіла з святліцы свае маладая жонка; на трэці дзень вышла з перавязанаю рукою. Угадала бедная панначка, што мачыха яе вядзьмарка і што яна ёй перасекла руку. На чацверты дзень загадаў сотнік сваёй дачцы насіць ваду, падмятаць хату, як простай мужычцы, і не паказвацца ў панскія пакоі. Цяжка было небарачцы, ды няма чаго рабіць, пачала выконваць бацькоўскую волю. На пяты дзень выгнаў сотнік сваю дачку босую з дому і кавалка хлеба не даў на дарогу. Тады толькі зарыдала панначка, затуліўшы рукамі белы твар свой. „Загубіў ты, бацька, родную дачку сваю! Загубіла вядзьмарка грэшную душу тваю! даруй табе бог; а мне, ня-шчаснай, відаць, не судзіў ён жыць на белым свеце“. — „І вунь, ці бачыш ты…“ Тут павярнуўся Леўка да Ганны, паказваючы пальцам на дом. „Глядзі сюды: вунь, далей ад дома, самы высокі бераг! З гэтага берага кінулася панначка ў ваду, і з таго часу няма яе на свеце…“»

«А вядзьмарка?» баязліва перапыніла Ганна, утаропіўшы на яго заблішчэўшыя слязамі вочы.

«Вядзьмарка? Старыя выдумалі, што ад таго часу ўсе тапельніцы выходзілі, у месячную ноч, у панскі сад грэцца на месяцы; і сотнікава дачка зрабілася над імі галоўнаю. У адну ноч, убачыла яна мачыху сваю каля сажалкі, напала на яе і з крыкам зацягнула ў ваду. Але вядзьмарка і тут знайшла раду: перакінулася пад вадою ў адну з тапельніц, і праз гэта ўнікнула гарапніка з зялёнага трысця, якім хацелі біць яе тапельніцы. Вер бабам! Расказваюць яшчэ, што панначка збірае кожную ноч тапельніц і заглядае паасобку кожнай у твар, намагаючыся пазнаць, каторая з іх ведзьма; але да гэтага часу не пазнала. І калі трапіцца з людзей хто, адразу прымушае яго адгадваць; а не — дык пагражае ўтапіць у вадзе. Вось, мая Галя, як расказваюць старыя людзі!.. Цяперашні пан хоча будаваць на гэтым месцы вінніцу[37] і прыслаў знарок для гэтага сюды вінакура… Але я чую гаману… Гэта нашы варочаюцца з песень. Бывай, Галя! Спі спакойна; ды не думай аб гэтых бабскіх выдумках!»

Сказаўшы гэта, ён абняў яе мацней, пацалаваў і пайшоў.

«Бывай, Леўка!» гаварыла Ганна, задуменна ўтаропіўшы вочы на цёмны лес.

Вялізны агністы месяц пачаў велічна вырэзвацца ў гэты час з зямлі. Яшчэ палавіна яго была пад зямлёю; а ўжо ўвесь свет прасякнуўся нейкім урачыстым святлом. Сажалка кранулася іскрамі. Цень ад дрэў выразна пачаў вылучацца на цёмнай зеляніне.

«Бывай Ганна!» пачуліся ззаду яе словы разам з пацалункам.

«Ты вярнуўся?» сказала яна, азірнуўшыся, але, убачыўшы перад сабою незнаёмага парубка, адвярнулася ўбок.

«Бывай, Ганна!» пачулася ізноў, і ізноў пацалаваў яе хтосьці ў шчаку.

«Вось прынеслі нячысцікі і другога!» прамовіла яна, засердаваўшы.

«Бывай, любая Ганна!»

«Яшчэ і трэці!»

«Бывай! бывай! бывай, Ганна!» і пацалункі засыпалі яе з усіх бакоў.

«Ды іх тут цэлая зграя!» крычала Ганна, вырываючыся з натоўпу парубкаў, якія адзін перад адным спяшаліся абдымаць яе. «Як ім не надакучыць безупынку цалавацца! Хутка, дальбог, нельга будзе паткнуцца на вуліцу!»

Услед за гэтымі словамі дзверы бразнулі, і толькі чутно было, як з рыпеннем засунулася жалезная завала.

II. Галава

Ведаеце вы украінскую ноч? о, вы не ведаеце украінскай ночы! Угледзьцеся ў яе: з сярэдзіны неба пазірае месяц. Неабдымнае нябеснае скляпенне раздалося, пашырылася яшчэ неабдымней. Гарыць і дыхае яно. Зямля ўся ў срэбраным святле; і цудоўнае паветра і прахалодна-душнае, і поўнае пяшчоты, і ўздымае акіян водарных пахаў. Бажэсцвенная ноч! Чароўнейшая ноч! Нерухома, натхнёна сталі лясы, поўныя змроку, і кінулі вялізны цень ад сябе. Якія ціхія і спакойныя гэтыя сажалкі; холад і цемра іхніх вод маўкліва абведзены цёмназялёнымі сценамі садоў. Некранёныя нетры чарэмшын і чарэшняў палахліва працягнулі сваё карэнне ў крынічны холад і зрэдку спляскваюць лісцем, быццам злуючы і абураючыся, калі чароўны ветранік — начны вецер, падкраўшыся раптоўна, цалуе іх. Увесь ландшафт спіць. А ўгары ўсё дыхае, усё дзівосна, усё ўрачыста. А на душы і неабдымна, і дзіўна, і натоўпы срэбраных зданяў стройна ўзнікаюць у яе глыбіні. Бажэсцвенная ноч! Чароўнейшая ноч! І раптам усё ажыло: і лясы, і сажалкі, і стэпы. Сыплецца велічны гром украінскага салаўя, і здаецца, што і месяц заслухаўся яго пасярод неба… Як зачарованае, дрэмле на ўзвышшы сяло. Яшчэ бялей, яшчэ лепей блішчаць пры месяцы натоўпы хат; яшчэ больш асляпляльна выразаюцца са змроку нізкія іх сцены. Песні змоўклі. Усё ціха. Набожныя людзі ўжо спяць. Дзе-ні-дзе толькі свецяцца вузенькія вокны. Перад парогамі некаторых толькі хат запозненая сям'я ўпраўляецца са сваёй позняю вячэрай.

«Ды гапак не гэтак танцуецца! Вось я і гляджу, не клеіцца ўсё. Што-ж гэта расказвае кум?.. А, ну: гоп траля! гоп траля! гоп, гоп, гоп!» Так размаўляў сам з сабою падгуляўшы мужык сярэдніх год, танцуючы па вуліцы. «Дальбог, не гэтак танцуецца гапак! Што мне маніць! дальбог, не так! А ну: гоц траля! гоп траля! гоп, гоп, гоп!»

«Вось здурэў чалавек! няхай-бы яшчэ хлопец які, а то стары япрук, дзецям на смех, танцуе ўночы на вуліцы!» закрычала пажылая жанчына, што праходзіла, несучы ў руцэ салому: «Ідзі ў хату сваю! Пара спаць даўно!»

«Я пайду!» сказаў, спыніўшыся, мужык. «Я пайду. Я нс пагляджу на якога-небудзь галаву. Што ён думае, дидько б утысся его батькови[38], што ён галава, што ён аблівае людзей на марозе халоднаю вадою, дык і нос задраў! Ну, галава, галава. Я сам сабе галава. Вось, забі мяне бог! Забі мяне бог! Я сам сабе галава. Вось што, а не тое што…» гаварыў ён далей, падыходзячы да першай, якая трапілася на дарозе, хаты, і спыніўся перад акном, слізгаючыся пальцамі па шыбе і намагаючыся знайсці драўляную ручку. «Баба, адчыняй! Баба, хутчэй, кажу табе, адчыняй! Казаку спаць пара!»

«Куды ты, Каленік! Ты ў чужую хату трапіў», закрычалі, смеючыся, ззаду яго дзяўчаты, якія варочаліся з вясёлых песень. «Паказаць табе тваю хату?»

«Пакажыце, ласкавыя маладзічкі!»

«Маладзічкі? ці чуеце», падхапіла адна: «які пачцівы Каленік? За гэта яму трэба паказаць хату… але не, наперад патанцуй!»

«Патанцаваць?.. эх вы, мудрагельніцы-дзяўчаты!» працягла прамовіў Каленік, смеючыся і грозячы пальцам і спатыкаючыся, бо ногі яго не маглі трымацца на адным месцы. «А дасце перацалаваць сябе? Усіх перацалую, усіх!..» І віхлястым' крокамі прыпусціў бегчы за імі. Дзяўчаты паднялі крык, перамяшаліся; але потым, падбадзёрыўшыся, перабеглі на другі бок, пабачыўшы, што Каленік не надта быў порсткі на ногі.

«Вунь твая хата!» закрычалі яны яму, адыходзячы і паказваючы на хату, куды большую за іншыя, якая належала сельскаму галаве. Каленік слухмяна пацягнуўся ў той бок, пачынаючы ізноў лаяць галаву.

Але хто-ж гэты галава, які ўзбудзіў такія непамысныя пра сябе чуткі і размовы? О, гэта галава важная асоба на сяле. Пакуль Каленік дасягне канца дарогі свае, мы, бясспрэчна, паспеем тое-сёе сказаць пра яго. Усё сяло, загледзеўшы яго, бярэцца за шапкі; а дзяўчаты, самыя маладзенькія, даюць дабрыдзень. Хто-б з парубкаў не захацеў быць галавою? Галаве адчынен вольны ход ва ўсе таўлінкі; і мажны мужык пачціва стаіць, зняўшы шапку, на ўсім працягу, калі галава запускае свае тоўстыя і грубыя пальцы ў яго лубяную табакерку. На сялянскай сходцы, або грамадзе, не зважаючы на тое, што яго ўлада абмяжована некалькімі галасамі, галава заўсёды бярэ верх і амаль па сваёй волі высылае, каго яму заманецца, раўняць і гладзіць дарогу, ці капаць канавы. Галава пануры, суровы з выгляду і не любіць шмат гаварыць. Даўно яшчэ, вельмі даўно, калі блажэннай памяці вялікая царыца Екацярына ездзіла ў Крым, быў абраны ён за праважатага; цэлыя два дні знаходзіўся ён на гэтай пасадзе і нават меў гонар сядзець на козлах з царыцыным фурманам. І з той самай пары яшчэ галава навучыўся раздумна і важна панурваць галаву, гладзіць даўгія, закручаныя ўніз вусы і кідаць спадылба сакаліны позірк. І ад таго часу галава, пра што-б не загаварылі з ім, заўжды ўмее павярнуць гаворку на тое, як ён вёз царыцу і сядзеў на козлах царскай карэты. Галава любіць часамі прыкінуцца глухім, асабліва, калі пачуе тое, чаго-б не хацелася яму чуць. Галава цярпець не можа франтаўства, носіць заўсёды світку з чорнага хатняга сукна, падпяразваецца шарсцяным каляровым поясам, і ніхто ніколі не бачыў яго ў іншым убранні, выключаючы хіба толькі час праезду царыцы ў Крым, калі на ім быў сіні казацкі жупан. Але гэты час наўрад ці хто мог запомніць з цэлага сяла; а жупан трымае ён у скрыні пад замком. Галава ўдавец; але ў яго жыве ў доме швагерка, якая варыць абедаць і вячэраць, мые лаўкі, беліць хату, прадзе яму на кашулі і загадвае ўсім домам. На сяле пагаварваюць, быццам яна зусім яму не сваячка; але мы ўжо бачылі, што ў галавы шмат злоснікаў, якія рады распускаць усякія паклёпы. Зрэшты, можа, гэтаму дало зачапку і тое, што швагерцы заўжды не падабалася, калі галава заходзіў на поле, засыпанае жнеямі, ці да казака, у якога была маладая дачка. Галава аднавокі; але затое адзінокае вока яго пройда, і далёка можа ўбачыць прыгожанькую сялянку. Не раней, аднак-жа, ён навядзе яго на прывабны тварык, пакуль не агледзіцца добра, ці не глядзіць адкуль-небудзь швагерка. Але мы амаль усё ўжо расказалі, што трэба, пра галаву; а п'яны Каленік не дабраўся яшчэ да палавіны дарогі, і доўга яшчэ частаваў галаву ўсімі адборнымі словамі, якія толькі маглі ўспасці на язык яго, што паварочваўся марудна і ляніва.

III. Нечаканы саперпік. Змова

«Не, хлопцы, не, не хачу! Што за разгульнасць такая! Як вам не надакучыць блазнаваць? І без гэтага ўжо лічаць нас, бог ведае, якімі буянамі! Кладзіцеся лепей спаць!» Так гаварыў Леўка разгульным сябрам, якія падгаварвалі яго на новыя свавольствы. «Бывайце, браткі! спакойная вам ноч!» і хуткім крокам ішоў ад іх па вуліцы.

«Ці спіць мая яснавокая Ганна?» думаў ён, падыходзячы да знаёмае нам хаты з вішнёвымі дрэвамі. Сярод цішыні пачулася ціхая гамана. Леўка спыніўся. Паміж дрэў забялела кашуля… «Што гэта значыць?» падумаў ён і, падкраўшыся бліжэй, схаваўся за дрэва. Пры месячным святле блішчэла аблічча стаяўшай перад ім дзяўчыны… Гэта Ганна! Але хто-ж гэты высокі чалавек, які стаяў да яго спіной? Дарэмна прыглядаўся ён: цень укрываў яго з ног да галавы. Спераду толькі ён быў асветлены крыху; але пры нязначным кроку наперад Леўка падпадаў пад небяспеку быць выкрытым. Ціха прыхінуўшыся да дрэва, вырашыў ён застацца на месцы. Дзяўчына выразна прамовіла яго імя.

«Леўка? Леўка яшчэ блазнюк!» гаварыў хрыпла і напоў-голаса высокі чалавек. «Калі я стрэну яго калі-небудзь у цябе, я натузаю яго за чуб…»

«Хацелася-б мне ведаць, якая гэта шэльма пахваляецца натузаць мяне за чуб!» ціха прамовіў Леўка і выцягнуў шыю, намагаючыся не прапусціць ніводнага слова. Але незнаёмы гаварыў далей так ціха, што нельга было нічога ўчуць.

«Як табе не сорам!» сказала Ганна, калі той скончыў гаварыць. «Ты маніш; ты падманваеш мяне; ты мяне не кахаеш; я ніколі не паверу, каб ты мяне кахаў!»

«Ведаю», гаварыў далей высокі чалавек: «Леўка шмат нагаварыў табе лухты і ўскружыў тваю галаву» (тут здалося парубку, што голас незнаёмага не зусім незнаёмы, і як быццам ён некалі яго чуў); «але я дамся Леўку ў знакі!» працягваў усё таксама-ж незнаёмы. «Ён думае, што я не бачу ўсіх яго шашняў. Пакаштуе ён, сабачы сын, якія ў мяне кулакі».

Пры гэтым слове Леўка не мог ужо болей стрымаць свайго гневу. Падышоўшы на тры крокі да яго, замахнуўся ён на ўсю сілу, каб даць штурханца, ад якога незнаёмы, не зважаючы на сваю відавочную дужасць, не ўстояў-бы, можа, на месцы; але ў гэты час святло ўпала на твар яго, і Леўка ўкамянеў, убачыўшы, што перад ім стаяў бацька яго. Міжвольнае ківанне галавою і лёгкі праз зубы свіст адны толькі выказалі яго здзіўленне. Убаку пачуўся шолах; Ганна паспешна ўляцела ў хату, бразнуўшы за сабою дзвярыма.

«Бывай, Ганна!» закрычаў у гэты час адзін з парубкаў, падкраўшыся і абняўшы галаву; і з жахам адскочыў назад, сустрэўшы жорсткія вусы.

«Бывай, красуня!» закрычаў другі; але на гэты раз паляцеў стрымгалоў ад цяжкага штуршка галавы.

«Бывай, бывай, Ганна!» закрычала некалькі парубкаў, павіснуўшы яму на шыю.

«Згіньце вы, праклятыя гарэзы!» крычаў галава, адбіваючыся і прытупваючы нагамі. «Што я вам за Ганна! Падавайцеся ўслед за бацькамі на шыбеніцу, чортавы дзеці! Прыліплі, як мухі на мёд. Дам я вам Ганну!..»

«Галава! галава! гэта галава!» закрычалі хлопцы і разбегліся ва ўсе бакі.

«Вось дык бацька!» гаварыў Леўка, схамянуўшыся ад свайго здзіўлення і гледзячы ўслед галаве, што адыходзіў з лаянкаю. «Вось якія за табою штукі водзяцца! слаўна! А я дзіўлюся ды перадумваю, што-б гэта значыла, што ён прыкідваецца глухім, калі пачнеш гаварыць пра справу. Чакай-жа, стары хрэн, ты ў мяне будзеш ведаць, як швэндацца пад вокнамі маладых дзяўчат, будзеш ведаць, як адбіваць чужых нявест! Гэй, хлопцы! сюды! сюды!» крычаў ён, махаючы рукою да парубкаў, якія ізноў збіраліся ў кучу. «Ідзіце сюды! Я падгаварваў вас ісці спаць; але цяпер раздумаў і гатоў, хоць цэлую ноч, сам гуляць з вамі».

«Вось гэта справа!» сказаў плячысты і мажны парубак, які лічыўся першым гулякам і свавольнікам на сяле. «Мне ўсё здаецца няміла, калі не ўдаецца пагуляць толкам і настроіць штук. Усё як быццам нестае чагосьці. Як быццам згубіў шапку ці люльку; словам, не казак дый годзе».

«Ці згодны вы сёння добра пашальмаваць галаву?»

«Галаву!»

«Так, галаву. Што ён сапраўды надумаўся! Ён у нас упраўляецца так, нібы гетман які. Мала таго, што папіхае, як сваіх нявольнікаў, яшчэ і пад'язджае да дзяўчат. Я-ж думаю, на ўсім сяле няма прыгожай дзеўкі, за якой-бы не валачыўся галава».

«Гэта так, гэта так», — закрычалі ў адзін голас усе хлопцы.

«Што-ж мы, хлопцы, за нявольнікі? Хіба мы не такога роду, як і ён? Мы, дзякуй богу, вольныя казакі! Пакажам яму, хлопцы, што мы вольныя казакі!»

«Пакажам!» закрычалі парубкі. «Ды калі галаву, дык і пісара не мінуць!»

«Не мінем і пісара! А ў мяне, як знарок, склалася ў галаве слаўная песня пра галаву. Пойдзем, я вас ёй вывучу», гаварыў далей Леўка, ударыўшы рукою па струнах бандуры. «Ды слухайце: пераапранайцеся, хто ў што налучыць!»

«Гуляй, казацкая галава!» гаварыў мажны гуляка, ударыўшы нагою ў нагу і пляснуўшы рукамі. «Што за раскоша! Што за воля! Як пачнеш шалець, здаецца, быццам памінаеш даўнія гады. Люба, вольна на сэрцы, а душа як быццам у раі. Гэй, хлопцы! Гэй! гуляй!..»

І натоўп шумна праімчаўся на вуліцах. І набожныя бабулькі, абуджаныя крыкам, падымалі аконцы і хрысціліся соннымі рукамі, гаворачы: «ну, цяпер гуляюць парубкі!»

IV. Парубкі гуляюць

Адна толькі хата свяцілася ў канцы вуліцы. Гэта жыллё галавы. Галава ўжо даўно скончыў сваю вячэру і, бясспрэчна. даўно-б ужо заснуў; але ў яго быў у гэты час госць, вінакур, прысланы будаваць вінакурню памешчыкам, які меў невялікі ўчастак зямлі паміж вольнымі казакамі. На самым покуце, на пачэсным месцы, сядзеў госць — нізенькі, тоўсценькі чалавечак, з маленькімі вочкамі, якія вечна смяяліся; у іх, здаецца, напісана было тое задавальненне, з якім ён курыў сваю кароценькую люльку, штохвіліны сплёўваючы і прыціскаючы пальцам вылазіўшую з яе, ператвораную ў попел табаку. Воблакі дыму хутка разрасталіся над ім, апранаючы яго ў шызы туман. Здавалася, быццам шырокі комін з якой-небудзь вінакурні, якому надакучыла сядзець на сваім даху, надумаўся прагуляцца і спаважна прымасціўся за сталом у хаце галавы. Пад носам тырчалі ў яго кароценькія і густыя вусы; але яны так невыразна мільгалі праз табачную атмасферу, што здаваліся мышшу, якую вінакур злавіў і трымаў у роце сваім, падрываючы манаполію свірнавага ката. Галава, як гаспадар, сядзеў у адной толькі кашулі і ў палатняных нагавіцах. Арлінае вока яго, як сонца надвечар, пачынала пакрысе плюшчыцца і меркнуць. На канцы стала курыў люльку адзін з сельскіх дзесяцкіх, што складалі каманду галавы; з пашаны да гаспадара ён сядзеў у світцы.

«Хутка-ж вы думаеце», сказаў галава, павярнуўшыся да вінакура і кладучы крыж на пазяхнуўшы рот свой, «паставіць вашу вінакурню?»

«Калі бог дапаможа, дык гэтай восенню, можа, і закурым. На Пакровы, я гатоў залажыцца на бог ведае што, калі пан галава не будзе пісаць нагамі нямецкія крэндзелі па дарозе».

Пасля вымаўлення гэтых слоў вінакуравы вочкі зніклі; замест іх працягнулася праменне да самых вушэй; усё тулава пачало калыхацца ад смеху, і вясёлыя вусны на момант пакінулі задымленую люльку.

«Дай божа», сказаў галава, выразіўшы на абліччы сваім нешта падобнае да ўсмешкі. «Цяпер яшчэ, дзякуй богу, вінніц развялося крыху. А вось, у стары час, калі праводзіў я царыцу па пераяслаўскай дарозе, яшчэ нябожчык Безбародзька[39]…»

«Ну, сват, успомніў час! Тады ад Крэменчуга да самых Ромен не налічвалі і двух вінніц. А цяпер… Ці чуў ты, што навыдумлялі праклятыя немцы? Хутка, кажуць, будуць курыць не дрывамі, як усе сумленныя хрысціяне, а нейкай чартоўскай параю». Гаворачы гэтыя словы, вінакур у разважанні пазіраў на стол і на расстаўленыя на ім рукі свае. «Як гэта параю — дальбог, не ведаю!»

«Што за дурні, даруй божа, гэтыя немцы!» сказаў галава. «Я-б іх батагом, сабачых сыноў. Ці чутая справа, каб параю можна было кіпяціць што. Таму лыжку баршчу нельга паднесці да роту, не падсмажыўшы губы, як маладое парася…»

«І ты, сват», абазвалася швагерка, якая сядзела на ляжанцы, падабраўшы пад сябе ногі: «будзеш, увесь гэты час, жыць у нас без жонкі!»

«А навошта яна мне? Іншая справа, каб што людскае было».

«Быццам і непрыгожая?» запытаў галава, утаропіўшы на яго вока сваё.

«Дзе там прыгожая! Стара, як біс. Хара ўся ў зморшчках, быццам спарожнены кашалёк». І нізенькая будыніна вінакура расхісталася ізноў ад гучнага смеху.

У гэты час нешта пачало шастаць за дзвярыма; дзверы расчыніліся, і мужык, не здымаючы шапкі, ступіў за парог і стаў, як быццам у роздуме, пасярод хаты, разявіўшы рот і аглядаючы столь. Гэта быў знаёмы наш, Каленік.

«Вось я і дамоў прышоў!» гаварыў ён, сядаючы на лаўку каля дзвярэй і не зварочваючы ніякай увагі на прысутных.

«Бачыш як расцягнуў, ворагаў сын, шайтан, дарогу. Ідзеш, ідзеш і канца няма! Ногі як быццам пераламаў хто-небудзь. Дастань вось там, баба, кажух, падаслаць мне. На печ да цябе не прыду, дальбог, не прыду: ногі баляць! Дастань яго, там ён ляжыць, каля покута: глядзі толькі, не абярні гаршчок з цёртаю табакаю. Альбо не, не руш, не руш! Ты, можа, п'яная сёння… Няхай, ужо я сам дастану».

Каленік падняўся крыху, але неадольная сіла прыкавала яго да лаўкі.

«За гэта люблю», сказаў галава: «прышоў у чужую хату і гаспадарыць, як дома! Выправіць яго, пакуль рэбры цэлыя!»

«Пакінь, сват, адпачыць!» сказаў вінакур, утрымліваючы яго за руку. «Гэта карысны чалавек; пабольш-бы такога народу — і вінніца наша слаўна-б пайшла…»

Аднак-жа не дабрадушнасць змусіла на гэтыя словы. Вінакур верыў усім прыметам, і адразу-ж прагнаць чалавека, які ўжо сеў на лаўку, значыла ў яго наклікаць бяду.

«А што-ж, як старасць прыдзе!..» бурчаў Каленік, кладучыся на лаўку. «Ну, каб быў, яшчэ сказаць, п'яны; дык не-ж, не п'яны. Дальбог, не п'яны! Што мне маніць! Я гатоў абвясціць гэта хоць самому галаве. Што мне галава? Каб ён здох, сабачы сын! Я плюю на яго! Каб яго, аднавокага чорта, возам пераехала! Што ён аблівае людзей на марозе…»

«Эге! улезла свіння ў хату, ды і лапы суне на стол», сказаў галава, гнеўна ўздымаючыся з свайго месца; але ў гэты час цяжкаваты камень, пабіўшы акно ўшчэнт, паляцеў яму пад ногі. Галава спыніўся. «Калі-б я ведаў», казаў ён, падымаючы камень, «які гэта шыбенік шпурляў, я-б навучыў яго, як кідацца! Бачыш, якія свавольствы!» гаварыў ён далей, разглядаючы яго на руцэ палаючым позіркам. «Каб ён удавіўся гэтым каменем…»

«Стой, стой! Божа цябе барані, сват!» падхапіў, збялеўшы, вінакур. «Барані цябе божа, і на тым, і на гэтым свеце, паблаславіць каго-небудзь такою лаянкай!»

«Вось знайшоўся заступнік! Няхай ён згіне!..»

«І не думай, сват! Ты не ведаеш, пэўна, што здарылася з нябожчыцай цешчай маёй?»

«З цешчай?»

«Так, з цешчай. Увечары, крыху, можа, раней, як цяпер, паселі вячэраць: набожчыца цешча, нябожчык цесць, да найміт, да наймічка[40] ды дзяцей штук з пяцёра. Цешча адсыпала крыху галушак з вялікага чыгуна ў міску, каб не былі такія гарачыя. Пасля працы ўсе выгаладаваліся і не хацелі чакаць, пакуль астынуць. Уздзеўшы на даўгія драўляныя спіцы галушкі, пачалі есці. Раптам, адкуль ні вазьміся, чалавек, якога ён роду, бог яго ведае, просіць і яго дапусціць да трапезы. Як не накарміць галоднага чалавека! Далі і яму спіцу. Толькі госць умінае галушкі, як карова сена. Пакуль тыя з'елі па адной і апусцілі спіцы па другія, дно было гладка, як панскі памост. Цешча насыпала яшчэ; думае, госць пад'еў і будзе ўмінаць меней. Ані блізка! Яшчэ ямчэй пачаў аплятаць! і другую спаражніў! „А каб ты ўдавіўся гэтымі галушкамі!“ падумала галодная цешча; як раптам той папярхнуўся і ўпаў. Кінуліся да яго — і духі вон. Удавіўся».

«Гэтак яму, абжыралу праклятаму, і трэба!» сказаў галава.

«Так-бы, ды не гэтак вышла: ад таго часу спакою не было цешчы. Як толькі ноч, мярцвяк і цягнецца. Сядзе верхам на комін, пракляты, і галушку трымае ў зубах. Удзень усё спакойна, і не чуваць пра яго; а толькі пачне змяркацца, зірні на страху, ужо і асядлаў, сабачы сын, комін…»

«І галушка ў зубах?»

«І галушка ў зубах».

«Дзівосы, сват! Я чуў нешта падобнае яшчэ за нябожчыцу царыцу…»

Тут галава спыніўся. Пад акном пачуўся шум і тупанне танцуючых. Спярша ціха трымкнулі струны бандуры, да іх далучыўся голас. Струны загрымелі мацней, некалькі галасоў пачалі дапамагаць, і песня зашумела віхурай:

«Слаўная песня, сват!» сказаў вінакур, нахіліўшы крыху набок галаву і адвярнуўшыся да галавы, які ўкамянеў ад здзіўлення пры гэткім нахабстве. «Слаўная! кепска толькі, што галаву ўспамінаюць не зусім прыстойнымі словамі…» І ізноў паклаў рукі на стол з нейкім салодкім замілаваннем у вачах, падрыхтоўваючыся слухаць яшчэ, бо пад акном грымеў рогат і крыкі: ізноў! ізноў! Аднак-жа праніклівае вока ўбачыла-б адразу, што не здзіўленне ўтрымлівала доўга галаву на адным месцы. Так толькі стары спрактыкаваны кот дапускае часамі неспрактыкаваную мыш бегаць каля свайго хваста; а тым часам хутка стварае план, як перарэзаць ёй дарогу ў сваю нару. Яшчэ адзінокае вока галавы было ўтароплена ў акно, а ўжо рука, даўшы знак дзесяцкаму, трымалася за драўляную ручку дзвярэй, і раптам на вуліцы ўзняўся крык… Вінакур, які да ліку многіх вартасцей сваіх далучаў яшчэ і цікаўнасць, хутка набіўшы табакаю сваю люльку, выбег на вуліцу; але жартаўнікі ўжо разбегліся.

«Не, ты не вырабішcя ад мяне!» крычаў галава, цягнучы за руку чалавека ў вывернутым поўсцю дагары аўчынным чорным кажусе. Вінакур, карыстаючыся часам, падбег, каб паглядзець у твар гэтаму парушальніку спакою; але нясмела адступіўся назад, убачыўшы даўгую бараду і страшна размаляваную храпу. «Не, ты не вырабішся ад мяне», крычаў галава, цягнучы далей свайго палонніка проста ў сенцы, а той, зусім ніяк не ўпіраючыся, спакойна ішоў за ім услед, як быццам у сваю хату. «Карпо, адчыняй камору!» сказаў галава дзесяцкаму. «Мы яго ў цёмную камору! А там пабудзім пісара, збяром дзесяцкіх, пераловім усіх гэтых буянаў і сёння-ж і рэзалюцыю ўсім ім учынім!»

Дзесяцкі забразджаў невялікім вісячым замком у сенцах і адчыніў камору. У гэты самы час палоннік, карыстаючыся цемнатою сянец, раптам вырваўся з незвычайнаю сілаю з рук яго.

«Куды?» закрычаў галава, ухапіўшы яшчэ мацней за каўнер.

«Пусці, гэта я», чуўся тоненькі голас.

«Не дапаможа! не дапаможа, брат! Вішчы сабе хоць чортам, не толькі бабаю, мяне не абдурыш!» і штурхнуў яго ў цёмную камору так, што бедны палоннік застагнаў, упаўшы на падлогу, і, у суправаджэнні дзесяцкага, накіраваўся ў хату пісара, а ўслед за імі, як параход, задыміўся вінакур.

У роздуме ішлі яны ўсе трое, панурыўшы галаву, і раптам, на павароце ў цёмны завулак, разам ускрыкнулі ад моцнага ўдару па ілбах, і такі-ж крык адгукнуўся ў адказ ім. Галава, прыжмурыўшы вока сваё, са здзіўленнем убачыў пісара з двума дзесяцкімі.

«Я да цябе іду, пане пісар».

«А я да твае ласкі, пан галава».

«Дзівосы завяліся, пане пісар».

«Дзівосныя справы, пан галава».

«А што?»

«Хлопцы шалеюць! буяняць цэлымі кучамі па вуліцах. Тваю ласку велічаюць такімі словамі — словам, сказаць брыдка, п'яны маскаль пабаіцца іх выкінуць нечасцівым языком сваім». (Усё гэта хударлявы пісар, у пярэстых нагавіцах і камізэльцы колеру вінных дражджэй, суправаджаў працягваннем шыі наперад і прывядзеннем яе ў ранейшае становішча.) «Задрамаў быў крыху, паднялі з ложка праклятыя гарэзы сваімі брыдкімі песнямі і грукатам! Хацеў быў як належыць прыструніць іх, ды пакуль надзеў нагавіцы і камізэльку, усе разбегліся, куды папала. Самы галоўны, аднак-жа, не вылузаўся ад нас. Выспеўвае ён цяпер у той хаце, дзе трымаюць калоднікаў. Душа гарэла ў мяне пазнаць гэтую птушку, ды храпа запэцкана сажаю, як у чорта, які куе цвікі для грэшнікаў».

«А як ён апранены, пан пісар?»

«У чорным вывернутым кажусе, сабачы сын, пане галава!»

«А ці не маніш ты, пане пісар? Што, калі гэты вісус сядзіць цяпер у мяне ў каморы?»

«Не, пане галава. Ты сам, не ў гнеў будзь сказана, паграшыў крыху».

«Давайце агню! мы паглядзім яго!»

Агонь прынеслі, дзверы адамкнулі, і галава ахнуў ад здзіўлення, убачыўшы перад сабою швагерку.

«Скажы, калі ласка», з гэтымі словамі яна прыступіла да яго: «ты не з'ехаў яшчэ з апошняга розуму? Ці была ў аднавокай мазгаўні тваёй хоць кропля мазгоў, калі штурхнуў ты мяне ў цёмную камору; шчасце, што не ўдарылася галавою аб жалезны крук. Хіба я не крычала табе, што гэта я? Схапіў, пракляты мядзведзь сваімі жалезнымі лапамі, дый пхне! Каб цябе на тым свеце чэрці пхалі!..»

Апошнія словы яна вынесла за дзверы на вуліцу, куды падалася дзеля якіх-небудзь сваіх прычын.

«Ды я бачу, што гэта ты!» сказаў галава, схамянуўшыся.

«Што скажаш, пане пісар, не шэльма гэты пракляты сарвігалава?»

«Шэльма, пане галава».

«Ці не пара нам усіх гэтых гарэзаў прашколіць, як мае быць, і прымусіць іх займацца справаю?»

«Даўно пара, даўно пара, пане галава».

«Яны, дурні, забралі сабе… Што за ліха, мне здаўся крык швагеркі на вуліцы; яны, дурні, забралі сабе ў галаву, што я ім раўня! Яны думаюць, што які-небудзь іх брат, просты казак!» Невялікі кашаль услед за гэтым і ўтаропліванне вока спадылба наўкруг змушала здагадвацца, што галава рыхтаваўся гаварыць пра нешта важнае. «У тысяча… гэтых праклятых назваў год, хоць забі, не выгавару; ну, годзе, камісару тагачаснаму, Ледачаму, дадзены быў загад выбраць з казакаў такога, які-б быў кемлівейшы за ўсіх. О! (гэтае „о“ галава прамовіў, падняўшы палец угору) кемлівейшы за ўсіх! у праваднікі да царыцы. Я тады…»

«Што і казаць! гэта ўжо кожны ведае, пане галава. Усе ведаюць, як ты выслужыў царскую ласку. Прызнайся, цяпер, мая праўда вышла; хапіў крыху на душу граху, сказаўшы, што злавіў гэтага гарэзу ў вывернутым кажусе?»

«А што да гэтага д'ябла ў вывернутым кажусе, дык яго, для прыкладу іншым, закуць у кайданы і пакараць, як належыць. Хай ведаюць, што значыць улада! Ад каго-ж і галава пастаўлены, як не ад цара? Потым дабяромся і да іншых хлопцаў: я не забыўся, як праклятыя гарэзы ўвагналі ў гарод чараду свіней, якія перапсавалі маю капусту і гуркі; я не забыўся, як чортавы дзеці адмовіліся вымалаціць маё жыта; я не забыўся… Але згінь яны, мне трэба абавязкова даведацца, якая гэта шэльма ў вывернутым кажусе».

«Гэта спрытная, мусіць, птушка!» сказаў вінакур, у якога шчокі, на працягу гэтае ўсяе гаворкі, безупынна заражаліся дымам, як асадная гармата, і вусны, пакінуўшы кароценькую люльку, выкінулі цэлы воблачны фантан. «Гэтакага чалавека не кепска, на кожны выпадак, і пры вінніцы трымаць; а яшчэ лепш павесіць на верхавіну дуба, замест панікадзіла». Гэткая астрата здалася не зусім дурною вінакуру, і ён у той-жа час вырашыў, не чакаючы ўхвалення іншых, узнагародзіць сябе хрыплым смехам.

У гэты час пачалі набліжацца яны да невялікай хаты, якая амаль павалілася на зямлю, — цікаўнасць нашых падарожнікаў павялічылася. Усе зграмадзіліся каля дзвярэй. Пісар дастаў ключ, загрымеў ім каля замка: але гэты быў ад яго скрыні. Нецярплівасць павялічылася. Засадзіўшы руку, пачаў ён шукаць і сыпаць лаянку, не знаходзячы яго. «Ёсць!» сказаў ён, нарэшце, нагнуўшыся і дастаючы яго з глыбіні прасторнай кішэні, якую мелі яго пярэстыя нагавіцы. Пры гэтым слове сэрцы нашых герояў, здалося, зліліся ў адно. І гэтае вялізнае сэрца забілася так моцна, што няроўны стук яго не быў заглушаны нават бразнуўшым замком. Дзверы адчыніліся і… Галава зрабіўся белы, як палатно; вінакур адчуў холад, і валасы яго, здавалася, хацелі адляцець на неба; жах выказаўся ў твары пісара; дзесяцкія прыраслі да зямлі і не мелі сілы самкнуць дружпа разяўленыя раты свае: перад імі стаяла швагерка.

Уражаная не менш за іх, яна, аднак-жа, крыху схамянулася і зрабіла рух падыйсці да іх.

«Стой!» закрычаў немым голасам галава і моцна зачыніў за ёю дзверы. «Панове! гэта шайтан!» гаварыў ён далей. «Агню! шпарчэй агню! не пашкадую казённай хаты! Запальвай яе, запальвай, каб і касцей чартовых не засталося на зямлі!»

Швагерка ў жаху крычала, чуючы за дзвярамі грознае прызначэнне. «Што вы, браткі!» гаварыў вінакур. «Дзякуй богу, валасы ў вас ледзь не ў снезе, а да гэтае пары розуму не нажылі; ад простага агню вядзьмарка не загарыцца! Толькі агонь з люлькі можа запаліць ваўкалака. Чакайце, я зараз усё ўладжу».

Сказаўшы гэта, ён высыпаў гарачы попел з люлькі ў пук саломы і пачаў раздзьмухваць яе. Адчай дадаў сілы беднай швагерцы, голасна пачала яна ўмольваць і разупэўняць іх.

«Чакайце, браткі! Навошта дарэмна граху набірацца; можа, гэта і не шайтан», сказаў пісар. «Калі яно, гэта значыць тое самае, якое сядзіць там, згодзіцца перахрысціцца, дык гэта пэўная адзнака, што не чорт».

Прапанова ўхвалена.

«Чур мяне, шайтан», казаў далей пісар, прылажыўшыся да замочнае дзіркі ў дзвярах. «Калі не зварухнешся з месца, мы адчынім дзверы».

Дзверы адчыніліся.

«Перахрысціся!» сказаў галава, аглядаючыся назад, як быццам выбіраючы бяспечнае месца на выпадак рэтырады.

Швагерка перахрысцілася.

«Што за ліха! сапраўды гэта швагерка!»

«Якая гэта нячыстая сіла зацягнула цябе, кума, у гэты катух?»

І швагерка, усхліпваючы, расказала, як схапілі яе хлопцы ў ахапак на вуліцы і, не зважаючы на яе супраціўленне, апусцілі ў шырокае акно хаты і забілі акяніцы. Пісар зірнуў: завескі шырокае акяніцы адарваны, і яна прыбіта толькі зверху драўляным брусам.

«Глядзі адно ты, аднавокі шайтан!» закрычала яна, падступіўшы да галавы, які адышоўся крыху і ўсё яшчэ працягваў яе мераць сваім вокам. «Я ведаю твой намер: ты хацеў, ты рады быў выпадку спаліць мяне, каб вальней было валачыцца за дзяўчатамі, каб не было каму бачыць, як дурыцца стары дзед. Ты думаеш, я не ведаю, пра што ты гаварыў гэтым вечарам з Ганнаю? О! я ведаю ўсё. Мяне цяжка абдурыць і не тваёй бесталковай мазгаўні. Я доўга цярплю, але потым не пакрыўдуй…»

Сказаўшы гэта, яна паказала кулак і хутка пайшла, пакінуўшы галаву ў аслупяненні. «Не, тут не на жарты шайтан убіўся», думаў ён, моцна пачухваючы сваю макавінку.

«Злавілі!» закрычалі падышоўшыя ў гэты час дзесяцкія.

«Каго злавілі?» запытаў галава.

«Д'ябла ў вывернутым кажусе».

«Падавайце яго!» закрычаў галава, схапіўшы за рукі прыведзенага палонніка. «Вы звар'яцелі: гэта п'яны Каленік».

«Што за насланнё! у руках нашых быў, пане галава. У завулку абкружылі праклятыя хлопцы, пачалі танцаваць, тузаць, высалапліваць языкі, вырываць з рук… ліха з вамі!.. І як мы злавілі гэтую варону, замест яго, бог адзін ведае!»

«Уладаю маёю і ўсіх міран даецца загад злавіць у гэты-ж момант гэтага разбойніка; а аднолькавым чынам, і ўсіх, каго знойдзеце на вуліцы, і прывесці на расправу да мяне!..»

«Злітуйся, пан галава!» закрычалі некаторыя, кланяючыся ў ногі. «Убачыў-бы ты, якія храпы; забі бог нас, і нарадзіліся і хрысціліся — не бачылі такіх паганых храп. Ці доўга да граху, пане галава, дерапужаюць добрага чалавека так, што потым ні адна баба не возьмецца выліць пярэпалах».

«Дам я вам пярэпалах! Што вы? не хочаце слухацца? Вы, пэўна, трымаеце іх руку? Вы бунтаўшчыкі? Што гэта?.. Што гэта… Вы заводзіце разбоі?.. Вы… Я данясу камісару? У гэты-ж момант! Чуеце, зараз-жа. Бяжыце, ляціце птушкаю! Каб я вас… Каб вы мне…»

Усе разбегліся.

V. Тапельніца

Не турбуючыся ні аб чым, не клапоцячыся аб разасланых пагонях, віноўнік усяе гэтае мітусні павольна падыходзіў да старога дома і сажалкі. Не трэба, я мяркую, казаць, што гэта быў Леўка. Чорны кажух яго быў расшпілены. Шапку трымаў ён у руцэ. Пот валіўся з яго градам. Велічна і змрочна чарнеў кляновы лес, абсыпаючыся толькі на ўскраіне, што стаяла тварам да месяца, тонкім срэбраным пылам. Нерухомая сажалка падзьмула свежасцю на стомленага пешахода і прымусіла яго адпачыць на беразе. Усё ціха, у глыбокім гушчары лесу чуліся толькі раскаты салаўя. Неадольны сон пачаў хутка сплюшчваць яго зрэнкі; стомленыя члены гатовы былі забыцца і анямець; галава схілялася… «Не, гэтак я засну яшчэ тут!» гаварыў ён, уздымаючыся на ногі і праціраючы вочы. Азірнуўся: ноч здавалася перад ім яшчэ больш бліскучаю. Нейкае дзіўнае ўпаяльнае ззянне дамяшалася да бляску месяца. Ніколі яшчэ не здаралася яму бачыць падобнага. Срэбраны туман упаў навакола. Пах ад цвітучых яблынь і начных кветак ліўся па ўсёй зямлі. Са здзіўленнем глядзеў ён у нерухомыя воды сажалкі; старасвецкі панскі дом, абярнуўшыся ўніз, відзён быў у ёй чысты і ў нейкай яснай велічы. Заместа змрочных акяніц глядзелі вясёлыя шкляныя вокны і дзверы. Праз чыстыя шыбы мільгала пазалота. І вось здалося, быццам акно адчынілася. Затаіўшы дух, не здрыгануўшыся і не спускаючы вачэй з сажалкі, ён, здавалася, перасяліўся ў глыбіню яе і бачыць: спачатку белы локаць выставіўся ў акно, пасля выглянула прыветлівая галоўка з бліскучымі вачыма, якія ціха свяціліся праз цёмнарусыя хвалі валасоў, і абаперлася на локаць. І бачыць: яна ківае крыху галавою, яна махае, яна ўсміхаецца… Сэрца яго адразу забілася… Вада задрыжала, і акно зачынілася зноў. Ціха адышоў ён ад сажалкі і зірнуў на дом: змрочныя акяніцы былі адчынены; шыбы ззялі пры месяцы.

«Вось як мала трэба пакладацца на людскія гутаркі», падумаў сам сабе герой наш. «Дом навюткі; фарбы жывыя, як быццам сёння пафарбаваны ён. Тут жыве хто-небудзь» — і моўчкі падышоў ён бліжэй, але ўсё ў ім было ціха. Моцна і гучна перагукваліся бліскучыя песні салаўёў, і калі яны, здавалася, паміралі ў тамленні і пяшчоце, чуўся шолах і стракатанне конікаў ці гудзенне балотнае птушкі, якая біла слізкім носам сваім у шырокае вадзяное люстра, нейкую салодкую цішыню і ціхае прыволле адчуў ён у сваім сэрцы. Настроіўшы бандуру, заіграў ён і заспяваў:

Акно ціха адчынілася, і тая-ж самая галоўка, якой адбітак ён бачыў у сажалцы, выглянула, уважліва прыслухоўваючыся да песні. Доўгія вейкі яе былі крыху апушчаны на вочы. Уся яна была бледная, як палатно, як бляск месяца; але якая дзівосная, якая чароўная! Яна засмяялася!.. Леўка здрыгануўся. «Заспявай мне, малады казак, якую-небудзь песню!» ціха прамовіла яна, нахіліўшы галаву сваю набок і апусціўшы зусім густыя вейкі.

«Якую-ж табе песню заспяваць, мая ясная панначка?»

Слёзы ціха пакаціліся па бледным абліччы яе. «Парубак», казала яна, і штосьці невыказна-чуллівае чулася ў яе словах: «парубак, знайдзі мне маю мачыху! Я нічога не пашкадую для цябе. Я ўзнагароджу цябе. Я цябе багата і раскошна ўзнагароджу! У мяне ёсць зарукаўе, шытае шоўкам, каралі, ажарэлле. Я падарую табе пояс, унізаны жэмчугам. У мяне золата ёсць… Парубак, знайдзі мне маю мачыху! Яна страшная вядзьмарка, мне не было ад яе спакою на белым свеце. Яна мучыла мяне; прымушала працаваць, як простую мужычку. Зірні на твар: яна вывела румянец сваімі нячыстымі чарамі са шчок маіх. Зірні на белую шыю маю: яны не змываюцца! яны не змываюцца! яны ні за што не змыюцца, гэтыя сінія плямы ад жалезных кіпцюроў яе. Зірні на белыя ногі мае: яны шмат хадзілі: не па дыванах толькі — па пяску гарачым, па зямлі сырой, па калючай цярніне яны хадзілі, а на вочы мае, зірні на вочы: яны не глядзяць ад слёз… Знайдзі яе, парубак, знайдзі мне маю мачыху!..».

Голас яе, які раптам быў узвысіўся, спыніўся. Ручаі слёз накаціліся па бледным абліччы. Нейкае цяжкое, поўнае жалю і смутку пачуццё сперлася ў грудзях парубка.

«Я гатоў для цябе на ўсё, мая панначка!» сказаў ён у сардэчным хваляванні: «але як мне, дзе яе знайсці?»

«Паглядзі, паглядзі!» хутка гаварыла яна: «яна тут! яна на беразе гуляе ў карагодзе паміж маіх дзяўчат, і грэецца на месяцы. Але яна крывадушная і хітрая. Яна прыняла на сябе аблічча тапельніцы; але я ведаю, але я чую, што яна тут. Мне цяжка, мне душна ад яе. Я не магу праз яе плаваць лёгка і вольна, як рыба. Я тану і падаю на дно, як ключ. Адшукай яе, парубак!»

Леўка зірнуў на бераг: у тонкім срэбраным тумане мільгалі лёгкія, як быццам цені, дзяўчаты, у белых, як луг, прыбраны ландышамі, кашулях; залатыя ажарэллі, маністы, дукаты блішчалі на іх шыях; але яны былі бледныя; цела іх было як быццам зваяна з празрыстых воблакаў, і як быццам свяцілася наскрозь пры срэбраным месяцы. Карагод, гуляючы, падсунуўся да яго бліжэй. Пачуліся галасы. «Давайце ў ворана, давайце гуляць у ворана!» зашумелі ўсе, нібы ўзбярэжнае трысцё, закранутае ў ціхі час змяркання паветранымі вуснамі ветру. «Каму-ж быць воранам?» Кінулі кон — і адна дзяўчына вышла з натоўпу. Леўка пачаў разглядаць яе. Аблічча, адзенне, усё на ёй гэтакае-ж, як і на іншых. Прыкметна толькі было, што яна неахвотна іграла гэтую ролю. Натоўп выцягнуўся ланцугом і хутка перабягаў ад нападаў драпежнага ворага. «Не, я не хачу быць воранам!» сказала дзяўчына ў знямозе ад зморы: «Мне шкада адбіраць куранят у беднае маці!» «Ты не вядзьмарка!» падумаў Леўка. «Хто-ж будзе воранам?» Дзяўчаты зноў збіраліся кінуць кон. «Я буду воранам!» вызвалася адна з сярэдзіны. Леўка пачаў пільна ўглядацца ў твар ёй. Хутка і смела гналася яна за ланцугом і кідалася ва ўсе бакі, каб злавіць сваю ахвяру. Тут Леўка пачаў прыкмячаць, што цела яе не гэтак свяцілася, як у іншых: у сярэдзіне яе відно было штосьці чорнае. Раптам разлёгся крык: воран кінуўся на адну з ланцуга і схапіў яе, і Леўку здалося, нібы ў яе выпусціліся кіпцюры і на твары бліснула злосная радасць. «Вядзьмарка!» сказаў ён, раптам паказаўшы на яе пальцам і павярнуўшыся да дому.

Панначка засмяялася, і дзяўчаты з крыкам павялі за сабою тую, што іграла ролю ворана. «Чым узнагародзіць цябе, парубак? Я ведаю, табе не золата патрэбна: ты кахаеш Ганну; але суровы бацька перашкаджае табе ажаніцца з ёю. Ён цяпер не перашкодзіць; вазьмі, аддай яму гэтую запіску…» Белая ручка працягнулася, твар яе неяк дзівосна засвяціўся і заззяў… З невыказным трапятаннем і тамлівым біццём сэрца схапіў ён запіску і… прачнуўся.

VI. Абуджэнне

«Няўжо гэта я спаў?» сказаў сам сабе Леўка, устаючы з невялікага ўзгорка. «Так выразна, нібыта на яве!.. Дзіўна, дзіўна!» паўтарыў ён, азіраючыся. Месяц, які спыніўся над яго галавою, паказваў поўнач; усюды цішыня; ад сажалкі павяваў холад; над ёю ў смутку стаяў стары дом з зачыненымі акяніцамі; мох і дзікі быльнёг паказвалі, што з яго даўно пасыходзілі людзі. Тут ён разгарнуў сваю руку, якая сударгава была сціснута на ўсім працягу сну, і ўскрыкнуў ад здзіўлення, адчуўшы ў ёй запіску. «Эх, калі-б я ведаў грамату!» падумаў ён, пакручваючы яе перад сабою ва ўсе бакі. У гэты момант пачуўся ззаду яго шум.

«Не бойцеся, проста хапайце яго! Чаго збаяліся? нас дзесятак. Я іду ў заклад, што гэта чалавек, а не чорт!» Так крычаў галава сваім спадарожнікам, і Леўка ўбачыў сябе схопленым некалькімі рукамі, з якіх некаторыя дрыжалі ад страху. «Скідай вось, дружбача, сваю страшную лічыну! Даволі табе чмуціць людзей!» прамовіў галава, ухапіўшы яго за каўнер, і разгубіўся ад нечаканасці, вылупіўшы на яго вока сваё. «Леўка, сын!» закрычаў ён, адступаючы ад здзіўлення і апускаючы рукі. «Гэта ты, сабачы сын! Бачыш, чартоўская ўрода! Я думаю, які гэта шэльма, які гэта вывернуты д'ябла строіць штукі! А гэта, выходзіць, усё ты, нявараны кісель твайму бацьку ў горла, маеш ласку заводзіць на вуліцы разбоі, складаеш песні!.. Эге, ге, ге, ге, Леўка! А што гэта? Відаць свярбіць у цябе спіна? Вязаць яго!»

«Чакай, бацька! загадана табе аддаць гэтую запіску», прамовіў Леўка.

«Не да запісак цяпер, галубок! Вязаць яго!»

«Чакай, пане галава!» сказаў пісар, разгарнуўшы запіску: «камісарава рука!»

«Камісара?»

«Камісара?» паўтарылі машынальна дзесяцкія.

«Камісара? дзіўна, яшчэ больш незразумела!» падумаў сам сабе Леўка.

«Чытай, чытай!» сказаў галава: «што там піша камісар?»

«Паслухаем, што піша камісар!» прамовіў вінакур, трымаючы ў зубах люльку і выкрасаючы агонь.

Пісар адкашляўся і пачаў чытаць: «Загад галаве, Яўтуху Макагоненку. Дайшло да нас, што ты, стары дурань, замест таго, каб сабраць ранейшыя нядоімкі і трымаць на сяле парадак, здурнеў і робіш агіднасці»…

«Вось, дальбог!» перапыніў галава: «нічога не чую!»

Пісар пачаў зноў: «Загад галаве, Яўтуху Макагоненку. Дайшло да нас, што ты, стары ду…»

«Чакай, чакай! не трэба!» — закрычаў галава: «я хоць і не чуў, аднак-жа ведаю, што галоўнае справы тут яшчэ няма. Чытай далей!»

«А з прычыны гэтага, загадваю табе зараз-жа ажаніць твайго сына, Леўка Макагоненка, на казачцы з вашага-ж сяла Ганне Петрычэнкавай, а таксама падладзіць масты па гасцінцы і не даваць абыватальскіх коней без майго дазволу судовым панічам, хоць-бы яны ехалі проста з казённай палаты. Калі-ж, пасля прыезду майго, знайду гэты загад не выкананым, дык цябе аднаго прыцягну да адказнасці. Камісар, адстаўны паручык Кузьма Дзяркач-Дрышпаноўскі».

«Вось што!» сказаў галава, разявіўшы рот. «Ці чуеце вы, ці чуеце: за ўсё галаве трэба будзе адказваць, і таму слухацца! без пярэчанняў слухацца, а не — дык прашу выбачыць… А цябе!» гаварыў ён далей, адвярнуўшыся да Леўкі: «з прычыны камісаравага загаду — хоць і дзіўна мне, як гэта дайшло да яго — я ажаню; толькі напачатку пакаштуеш ты гарапніка! Ведаеш таго, што вісіць у мяне на сцяне, каля покута? Я паднаўлю яго заўтра… Дзе ты ўзяў гэтую запіску?»

Леўка, не зважаючы на здзіўленне ад такога нечаканага павароту яго справы, добра разважыў і падрыхтаваў у думках сваіх іншы адказ, утаіўшы сапраўдную ісціну, якім чынам дасталася запіска. «Я выбраўся», сказаў ён, «учора ўвечары яшчэ ў горад і сустрэў камісара, які вылазіў з брычкі. Даведаўшыся, што я з нашага сяла, даў ён мне гэтую запіску і загадаў на словах пераказаць табе, бацька, што заедзе па дарозе назад да нас паабедаць».

«Ён гэта казаў?»

«Казаў».

«Ці чуеце?» гаварыў галава з важнаю паставай, павярнуўшыся да сваіх спадарожнікаў: «Камісар сам сваёю асобаю прыедзе да нашага брата, гэта значыць да мяне, на абед. О!» Тут галава падняў палец угару і галаву прывёў у такое становішча, як быццам яна да чаго-небудзь прыслухоўвалася. «Камісар, ці чуеце, камісар прыедзе да мяне абедаць! Як мяркуеш, пане пісар, і ты, сват, гэта не зусім абы які гонар! ці не праўда?»

«Яшчэ, колькі магу прыпомніць», падхапіў пісар: «ніводзін галава не частаваў камісара абедам».

«Не кожны галава да пары!» прамовіў з самаздаволеным выглядам галава. Рот яго пакрывіўся, і нешта накшталт цяжкага, хрыплага смеху, падобнага больш да гуду далёкага грому, загучала ў вуснах. «Як мяркуеш, пане пісар, трэба было-б для вяльможнага госця даць загад, каб з кожнай хаты прынеслі хоць па кураняці, ну, палатна, яшчэ таго-сяго… А?»

«Трэба, трэба, пане галава!»

«А калі-ж вяселле, бацька?» запытаў Леўка.

«Вяселле? Даў-бы я табе вяселле!.. Ну, ды дзеля вяльможнага госця… заўтра вас поп і звянчае. Ліха з вамі! Няхай камісар пабачыць, што значыць спраўнасць! Ну, хлопцы, цяпер спаць! Ідзіце ў хаты!.. Сённешні выпадак нагадаў мне той час, калі я…» Пры гэтых словах галава пусціў звычайны свой важны і значны позірк спадылба.

«Ну, цяпер пойдзе галава расказваць, як вёз царыцу!» сказаў Леўка і хуткім крокам і радасна спяшаўся да знаёмай хаты, абкружанай нізенькімі вішнямі. «Дай табе бог нябеснае царства, добрая і чароўная панначка», думаў ён сам сабе. «Няхай табе на тым свеце вечна ўсміхаецца паміж анёламі святымі! Нікому не раскажу пра дзіва, што здарылася ў гэтую ноч; табе адной толькі, Галя, перакажу яго. Ты адна толькі паверыш мне і разам памолішся за ўпакой душы няшчаснае тапельніцы!» Тут ён наблізіўся да хаты: акно было адамкнута; праменне месяца праходзіла праз яго і падала на Ганну, што спала перад ім; галава яе ўсперлася на руку; шчокі ціха гарэлі; вусны варушыліся, невыразна вымаўляючы яго імя. «Спі, мая красуня! Прысніся табе ўсё, што ёсць лепшага на свеце; дый то не будзе лепей за нашае прабуджэнне!» Перахрысціўшы яе, зачыніў ён акенца і ціхенька пайшоў. І цераз некалькі хвілін усё ўжо заснула на сяле; адзін толькі месяц, таксама бліскучы і чароўны, плыў у неабдымных пустынях раскошнага ўкраінскага неба. Таксама ўрачыста дыхала ў вышыні, і ноч, бажэсцвенная ноч, велічна дагарала. Такая-ж чароўная была зямля, у дзівосным срэбраным бляску; але ўжо ніхто не цешыўся імі: усё спавілося сном. Зрэдку толькі перапынялася маўчанне брэхам сабак. І доўга яшчэ п'яны Каленік бадзяўся па заснуўшых вуліцах, адшукваючы сваю хату.