Волат з Мігаўкі

«Падумалася: нічога сабе бабка. У свае дзевяноста чатыры грады поле!» А яна такі праўда палола. Не разагнулася і тады, калі мы падышлі да яе. Павіталася яна з намі, але не разгінаючыся. Праўда, пацікавілася, чаго мы ад яе хочам. Патлумачылі, што мы хацелі пра Мігаўку і Ўласава пагаварыць.

— Мне няма калі з вамі гавэнды гавэндзіць. Едзьце ў Мігаўку. Уласаў там жыў. Зараз там жыве Вера Ўладыка. Яна была Ўласавай суседкаю. Усё, што яна вам раскажа, пасля мне раскажаце. Я паслухаю, ці праўду яна вам расказала.

— От табе! Не бабка, а цэлы драматург. Гэткі сюжэт закруціла. Але нічога не зробіш: сілком любы не будзеш! Не ўдалося пагаварыць. Давялося падпарадкавацца яе ўмове. Паехалі ў Мігаўку да тае Веры Ўладыкі. Ехалі і думалася: гэткая была спадзеўка! Думалася: от дзе грабанем расповядаў пра Ўласава і яго Мігаўку. А тут ад варот такі паварот...

Праз колькі дзён мы ўсё ж яшчэ раз завіталі да бабкі Вэрці. І на гэты раз яе прыспелі на тым жа агародзе і на той жа градзе, толькі цяпер яна харашыла качанкі, капуснае лісцё і скідала ўсю гэтую сакаўную зеляніну ў цалафанавы мяшок і, як раней, не звяртала на нас аніякай увагі. Мы падахвоціліся дапамагчы ёй, паднесці той мех з зелянівам на падворак. Але бабка катэгарычна запратэставала:

— Не трэба! Я сама! Нечага мне памагаць. Я яшчэ маю сілу сама данесці, — і пачала валачы той свой мех на падворак. Мы пачалі ёй нагадваць, што мы з ёй ужо знаёмыя, што наведалі ўжо Веру Галубовіч і от цяпер хацелі расказаць ёй, што мы пачулі і што-кольвек хацелі пачуць і ад яе пра Мігаўку, пра Аўласа...

Але дзевяностачатырохгадовая бабулька агрэсіўна ўпарта паўтарала:

— Улас жыў на Мігаўцы, там пра яго і пытайцеся. Там шмат людзей, якія яго ведалі, а я ўсё забылася. Адно толькі памятаю — пацеры.

— Дык мы ад вас, — кажу, — гатовы слухаць і пацеры.

Але не тут тое было:

Чаго яшчэ захацелі: тут не святыня і вы не святары. Вунь ідзе чалавек. I вы ідзіце за ім з Богам! А мне няма калі з вамі гавэнды разводзіць. Хутка прыгоняць кароў, і мне трэба ёй капусты нагатаваць з капуснай зелянівы, — і з якойсь плашкі ўзяла сякеру і пачала на ёй здрабняць тыя качанчыкі. Мы глядзелі разгублена і недаўменна на яе рукі, на яе клопат і нежаданне з намі хоць трошкі пагаманіць. Я зразумеў, што здабыць з бабкі Веры патрэбныя звесткі мне не ўдасца. І я гатовы быў слухаць яе, усё, што толькі яна скажа, згадае, хай выпадковае, часам мо і неасэнсаванае. Дыкцыя яе чыстая, інтанацыя ясная, уладарная. Ніякай шапялявасці. Кожны гук слова гучэў чыста, выразна. Сінтаксіс абрывісты. Натую ўладарны яе кожны сказ і словы: «Ідзіце ў Радашкавічы... Там жыве яго пляменніца... Кожны дзень ходзіць у царкву, на клірасе бывае... А што я? Сям'і не знала... Мала што жыла праз дарогу ад Мігаўкі. Ba Аўласа сваё, a ў мяне сваё... Так што, ідзіце з Богам! А мы тут з дачкою агарод на восень парадкуем...»

Усё ж на расстанне я пацікавіўся, ці пазнаў бы Ўласаў сваю Мігаўку, калі б ажыў? Гэтак тут усё змянілася?

— То пэўна ж пазнаў бы. Не пазнала б вока. Дык пазналі б ногі... Ён і мяне пазнаў бы, дарма што састарэла. Больш за шэсцьдзесят гадоў мінула, калі я бачыла яго астатні раз. І я б яго пазнала, хоць і не дабачваю. З голасу б пазнала. Ён у яго быў глухі, басавіты. За гэта шмат хто з ягоных сучаснікаў, асабліва моладзі, называлі Ўласава Дзядзька Гром. Казаў, як у трубу... Бывала, выйдзе на пагорак і гукае дзяцей:

— Дзіма! Алег! Есці! Бульбачка маладая зварылася... Казаў да Дзімы ды Алега, а чула ўся Мігаўка, а мо і болей, і далей...

Усе ведалі: Уласава сямейка садзіцца вячэраць.

КРЭЎНЯ

Наведваючы Мігаўку, я не раз думаў: «У Аляксандра Ўласава было чацвёра братоў: Павел, Жорж, Аляксей, Мікалай. Усе яны гадаваліся ў Мігаўцы, прайшлі праз мігеўскія ўніверсітэты. А як склаўся ix лёс, лёс іхніх нашчадкаў? Ці разумелі яны памкненні свайго брата?»

Высвятляецца, разумелі. Спрыялі, падтрымлівалі, хоць у кожнага з ix свой лёс, свая доля.

Кажуць, Аляксей, калі жыў на Сібіры, на Алтаі, чытаў і выпісваў «Нашу Ніву». А Жорж, ён жа Георг, нібыта нават пісаў у «Нашу Ніву». Сустракалі там ягоныя допісы за подпісамі Юрка Ўласаў. Жорж — гэта і ёсць Юрка. Яму вельмі імпанавалі братавы парыванні, памкненні.

Пад нашаніўскую пару Юрка быў ужо сямейны. У яго было чацвёра дзяцей. Аляксандр з зайздрасцю паглядаў на дружную Жоржаву сямейку, але тое шчасце было нядоўгае. Выбухнула вайна 1914 года. Юрку, гэтак жа, як і Аляксандра, пагукалі на вайну. Аляксандр так-сяк выбраўся з тае вайны, вярнуўся з яе хоць і з пажмаканай душою, але жывы і здаровы і зноў зарупіўся сваім беларускім клопатам. Юрку ж параніла. З тых ранаў ён памёр у 1918 годзе ў Лунінцы, у лунінецкім шпіталі. Аляксандр, як толькі дачуўся пра згон брата з белага свету, адразу ж заапекаваўся ягонай сямейкай. Забраў яе разам з удавою ў Мігаўку. Колькі гадоў яны ўсе жылі на яго фальварку. I гэта доўжылася да тае пары, пакуль Уласаў не надумаўся нарэшце абзавесціся сям'ёю. Але і пасля ён не пакінуў свае апекі над Юркавымі дзецьмі. Ён любіў ix, як сваіх. Хтось з ix жыў на так званай радашкаўскай Сніткавай фэрме. Прынамсі, тут доўга жыла і гадавалася Муся — Марыя. Яна гэтага сама жадала. Пасля выйдзе замуж за паляка-эмігранта і з'едзе з ім у Канаду. Кагось з Жоржавых дзяцей Уласаў уладкаваў у добры інтэрнат пад Варшавай. Той інтэрнат слыў варункамі выхавання. То не дзівіцеся, калі раптам дзесь пад Варшавай ці ў самай Варшаве напаткаеце кагось з Уласавых. Гэта, напэўна, хтось з колішніх Уласавых нашчадкаў, якімі апекаваўся Аляксандр Уласаў.

Да 1934 года жыў у Мінску Аляксандраў брат Павел. Праз усё сваё жыццё быў ён вайскоўцам. Як і ўсе прыстойныя людзі, меў сям'ю. Да гэтай пары на вуліцы Якуба Коласа ў Мінску, поблізу колішняга Дома фізкультуры, жыве і зараз ягоная ўнучка Рыма. Да 1964 года, да шлюбу, яна была Рыма Ўласава.

Рыма — карэнная мінчанка. Яна з большага ведае свой радавод з васемнаццатага стагоддзя. Пра гэты радавод ёй нагадвае стары партрэт ейнага прадзеда Аляксея Ўласава. Намаляваны ў 1827 годзе ў Вільні ў строях часоў Грыбаедава, Рылеева.

Рыма з 1936 года. Яна расла і гадавалася ў тыя часы, калі пра Ўласавых было згадваць небяспечна. «Мама расказвала. У 1934 годзе гэта было. Аднойчы восенню, у кастрычніку, пагрукалі ў дзверы. Мама дзверы не адчыніла, перагаварылі праз дзверы. Той час быў трывожны. Чалавек, што грукаў у дзверы, сказаў, што ён ад Аляксандра Мікіціча. Размову адклалі на раніцу... Жылі мы на Суражскай — гэта дзе зараз завод медпрэпаратаў... A раніцай... A раніцай прыехалі на машыне, забралі тату, яго сына Алега... Праўда, ненадоўга, чатыры месяцы пратрымалі і адпусцілі... Але адбітак застаўся...» І ўсё ж сямейнікі хоць з большага ды распавядалі сваім дзецям, чым былі знакамітыя Ўласавы. «Гэта апошнім часам, — кажа Рыма, — пра Ўласавых там-сям пачалі згадваць. А так ціха, нібыта тых Уласавых і іхняга клопату пра Беларусь і не было. Тым не менш, Рыма трымалася свайго прозвішча аж да тае пары, пакуль не ўзяла шлюб з хлопцам з Лагойшчыны — Мікалаем Гірыловічам. «Я ёй прапанаваў, — згадвае Мікалай, — пакінуць за сабой прозвішча Ўласавай. Усё ж яно знакамітае. Але яна не пажадала...»

«Бабка мая не пагадзілася, — патлумачыла Рыма. — Сказала, замужняя жанчына павінна мець мужава прозвішча. Праз прозвішча жанчына павінна быць прывязана да мужа... Ну і я паслухалася бабчынай рады...»

З Уласавых жыве на Сібіры яе брат Юрка ды ягоныя дзеці. Бывае калі-нікалі наязджае ў Беларусь, але рэдка. Ён таксама цікавіцца сваім продкам, ганарыцца ім.

Жыве памяць пра Ўласава і ў Радашкавічах. Ірына Ніжанкоўская аж чатырнаццаць гадкоў расла-гадавалася пры роднай сястры Аляксандра Ўласава! То ці не чула яна якіхсь бабчыных расповядаў пра Аляксандра Ўласава, пра ягоную Мігаўку?

— Чаму ж не чула! Памятаю яе расповяды, як Саша вучыў замежныя мовы, прынамсі нямецкую. Прыгадваюць... Пасадзяць яго, бывала, нямецкую мову вучыць, а ён набярэ цікавых яму кніг і чытае ix. Вачыма чытае мілую яму кнігу, а языком на ўвесь пакой галосіць нараспеў: «Der Rabe! Der Knabe! Der Vater!..»

Усе думаюць: Саша ўрокі вучыць! Бач, як шчыруе! Бач, як навуку грызе! Не трэба яму замінаць! Але што гэта: прайшло пяць, дзесяць хвілінаў, а ён, як той голас з плыткі, дзе іголка заела, адно і тое правіць: «Der Rabe! Der Knabe!..»

Прачыняюць дзверы. А Саша нікога і нічога не заўважае. Сядзіць над кнігаю і адно і тое, як заведзены, ладзіць. Усе думаюць, што ён гэта напраўду так старанна нямецкую мову штудуе. Аж глядзяць, а ён нітачку з стала звесіў, сам нахіліўся і з катком пад сталом той нітачкай гуляе, забаўляецца.

Бабулька згадвала, што Ўласаў досыць часта гасцяваў у яе на радашкаўскай ферме. Пра гэта сведчаць і шматлікія фотаздымкі.

У сваю пару мне пашчасціла разоў колькі спаткацца з пляменніцай Уласава Верай з Сніткаў. Яна ведала свайго дзядзьку з малых гадоў, калі яшчэ жыла ў Карлзбергу. А пасля ёй выпала жыць у Мігаўцы. Пра Мігаўку ў яе такі ўспамін:

«На сядзібе дзядзькі Ўласава была невялічкая спартыўная пляцоўка з рознымі там турнікамі, бумамі, брусамі для раўнавагі. Дзядзька Ўласаў культываваў фізкультуру і спорт, цікавіўся ўсім гэтым і сам патроху займаўся гімнастыкай, лічыў, што спорт — гэта здароўе. Ён і Броніка далучыў. От на адным такім брусе з кольцамі я і прыспела Броніка. Практыкаванне было нескладанае. Неяк трэба прыладзіцца і прашмыгнуць праз тыя кольцы. Але нікому гэта не ўдавалася: кольцы круціліся, слізгалі. А Бронік змог. Гэта вельмі мяне ўсцешыла. Пасля мы з Бронікам часта бывалі яшчэ ў Мігаўцы. Бронік і дзядзька Ўласаў жа был і сэнатарамі, пасламі Беларускага пасольскага клюбу. Яны часта бачыліся і ў Вільні. Затым Броніка пачалі цягаць па судах. Дзядзька Ўласаў перажываў, хваляваўся, як мог бараніў Броніка, угаворваў яго менш гарачыцца, быць больш дыпламатычным. Але дзе там! Броніка цяжка было спыніць. Ён за праўду — беларускую праўду — ішоў на злом галавы».

Уласаву было прыемна, што праз сваю пляменніцу ён парадніўся з Тарашкевічам. Неяк у сваяцтве было спарней цягнуць нялёгкі беларускі воз.

ЛЁС АРХІВА

Пасля вяртання з сібірскай высылкі Аляксандра Паўлаўна, наведваючы Мінск, цікавілася і лёсам Уласавага архіва. Пра лёс Уласавага архіва яна распытвалася ў Максіма Танка. Той нічога пэўнага не мог ёй сказаць. Выказаў толькі меркаванне: магчыма, усё згрэблі і звезлі ў Вілейку. А як там далей было, ён не ведае.

Заклапочанасць Аляксандры Паўлаўны архівам Уласава невыпадковая. Гэта быў не якісь другарадны архіў. У ім жывы летапіс гісторыі адродзінаў беларускага этнасу, яго змаганне за права людзьмі звацца. За свой архіў Уласаў турбаваўся больш чым за свой лёс. Пра яго ён згадваў і ў сваім апошнім лісце з Мігаўкі да свайго пабраціма Антона Луцкевіча. То няўжо ніхто і нічога не ведае пра архіў Уласава? На вялікі жаль, такі чалавек пакуль не натрапіўся. Апошні, хто бачыў архіў Уласава, быў усё той жа Андрэй Гаранскі з Пяцюляў. Ён прыгадвае...

... Я вучыўся ў Радашкавічах. Перад вайною скончыў сем класаў. Тады ўжо было скупа з папераю. Нехта сказаў: у радашкаўскі магістрат прывезлі паперы Ўласава. От я наважыўся пашукаць хоць колькі шматкоў там чыстай паперы. Неяк раз зайшоў у той магістрат. I праўда: там ляжала ў дашчанай прыбудове цэлая гара розных папераў. Адшыў дошку і пачаў корпацца. Там і фотакарткі былі. Я ўзяў колькі з ix...

— То дзе яны?

— Я і сам хацеў ведаць пра гэта, — ніякавата мовіў Андрэй. — Пажары , войны, пераезды...

— Ну, а ці хоць помніце, хто на тых здымках быў?

— Гэта былі пераважна гуртавыя здымкі. Я ix тату свайму паказваў — Юстыну. То ён казаў, што на тых здымках пераважна былі беларускія настаўнікі. Магістрат той месціўся, дзе зараз аўтавакзал. Пасля з гэтага магістрату зрабілі клуб...

ФОТАЗДЫМКІ РАСПАВЯДАЮЦЬ

Як гэта нядзіўна, але нягледзячы на такі безвыходны лёс Уласавага архіва, усё ж што-кольвек з ягонай багатай, найперш фатаграфічнай спадчыны, ацалела: штось у ягоных сяброў-аднадумцаў, ягоных пабрацімаў, штось у сваякоў. Інакш і не магло быць: Уласаў для Беларусі быў той асобаю, якая ніяк не магла расстварыцца ў віры нашага жыцця. Невыпадкова на ўсіх ацалелых гуртавых здымках Уласаў заўсёды ў цэнтры фотаграфічных кампазіцый. Усе гуртуюцца вакол яго асобы. Ён для ўсіх узор бездакорнага служэння Беларусі. Такім яго бачым на гуртавым здымку з беларускімі настаўнікамі ў Мігаўцы, з гімназістамі Радашкаўскай беларускай гімназіі. Такі ж ён і ў ганаровым прэзідуме пад бел-чырвона- белым сцягам. Такі ж Уласаў з чуццём свае годнасці, калі хочаце і важнасці, і на гуртавым здымку 1920 году. На гэтым здымку не абы-які люд: Францішак Аляхновіч, Змітрок Бядуля, Алесь Гарун, Янка Купала, Альбэрт Паўловіч, Міхась Чарот, Уладзіслаў Галубок, Язэп Фарботка... А між імі, як зерне ў гарэху, — Аляксандр Уласаў. У ягоных руках скураны картуз. Рукі і картуз уладарна ляжаць на неразлучным стэку. З гэтым стэкам Уласаў выглядаў гжэчна, джэнтльменам. Жывучы ў Мінску, ён нідзе не расставаўся з ім, усюды хадзіў з ім. Бывала, ідзе з кім, пра Беларусь гамоніць, разважае і, нечакана для субяседніка, стукае-стукае тым стэкам у зямлю і кажа:

— Будзіць трэба беларуса! Будзіць, будзіць!

I Уласаў будзіў. З гэтым стэкам яго шмат хто бачыў і ў Мігаўцы. Рэха ягонай пабудкі яшчэ і зараз жыве на абшарах ягонай Мігаўкі. Мігеўцы і колішнія суседзі Ўласава шануюць роднае слова, турбуюцца, пакутуюць за яго, хвалююцца за яго, калі нешта не так у нашай моўнай гаспадарцы. З імі можна сугучна пагаварыць пра нашу незалежнасць, пра наш сувернітэт. «Гэтага якраз і хацелася Ўласаву, — кажуць яны. — За гэта ён біўся!»

Наведваючы родныя мясціны слынных сыноў Беларусі, я заўсёды цікавіўся старымі здымкамі з тых куточкаў. Старымі здымкамі я пацікавіўся і ў спадарыні Веры Ўладыкі. «Ды трохі ёсць», — сказала яна і прынесла цэлы жмут пажоўклых фотаздымкаў рознага фармату, кампазіцый і зместу. Я рассунуў ix і на мяне дыхнула непаўторным водарам далёкага ад нас часу. Вось адзін з такіх здымкаў — вясельнае танчанне ў Мігаўцы. У кадр трапіў і куточак тагачаснай Мігаўкі. Тут жа і музыкі. Асабліва вока цешыць музыка з цымбаламі!

Цымбаліст у Мігаўцы! Гэта так сугучна з духам Аляксандра Ўласава! А вось яшчэ адзін непаўторны мігеўскі здымак. На ім мо ля сотні асобаў. Як толькі фатограф скампанаваў гэгую процьму людзей у адзін кадр! Сярод ix і жонка Аляксандра Ўласава — душа мігеўскага люду. Пра гэты здымак ужо згадвалася. А ці ацалеў хоць адзін здымак самога Ўласава ў Мігаўцы? На наша вялікае шчасце, такіх здымкаў аж два.

Неяк знаёмячыся з жыццем пісьменніка Вячаслава Дашкевіча, прачытаў, што ён родам з Дзяшкнянаў, менавіта з тых Дзяшкнянаў, што побач з Мігаўкай Уласава, у якіх мігеўскі рамантык марыў заснаваць сельскагаспадарчую школу для тутэйшага люду.

Вячаслаў Дашкевіч рос і гадаваўся ў Дзяшкнянах. То ці не чуў і ён чагось ад людзей пра Ўласава?

— Чаму ж не чуў... Чуў... Мама расказвала, як яна хадзіла ў Мігаўку на розныя мігеўскія вечарыны, на якіясь спектаклі... У нас нават фотаздымак з Уласавым ёсць... Стары такі, на цупкой, як кардон, паперы. На тым здымку і мама мая ёсць, і тата. Маму звалі Ганна, тату — Юзаф. Мама мая з 1915 году, тата — з 1909...

Ці трэба казаць, які я быў усцешаны, калі пачуў, што ў аднаго з землякоў Уласава ацалеў даўні і пакуль мала каму вядомы гуртавы здымак з гаспадаром Мігаўкі. Вядома, я тут жа пачаў прасіць у Вячаслава копію гэтага здымка ці хоць паказаць мне яго. Вячаслаў паабяцаў, што зробіць копію. Толькі зараз гэтага здымка ў яго няма. Ён у сястры. Трэба з ёй звязацца, — дадаў Вячаслаў. — Яна дома бывае толькі ўвечары. Вечарам трэба яе лавіць...

Але, як кажуць, абяцанка-цацанка, а такому, як я, усяго толькі радасць і надзея. Міналі дні, тыдні, ужо і гады, а копіі абяцанага здымка з Уласавым я ўсё не меў і не меў. Пры сустрэчах з Вячаславам я, вядома, нагадваў пра сваю просьбу, але ён неяк усё спасылаўся на сястру, што апошнім часам яму цяжка звязацца з ёй. Дый і ён сам ніяк не можа да гэтае пары выбрацца з таго гора, якое не так даўно напаткала яго. Тады я падумаў: «Вячаслаў — літаратар, пісьменнік. Ён можа і сам абнародаваць згаданы здымак з сваім каментарам». Балазе, пры апошняй сустрэчы казаў, што рыхтуе для «ЛіМа» разгорнуты гістарычны фотарэпартаж пра любыя Ўласаву Радашкавічы. Заклікаў і мяне далучыцца да больш шырокага асвятлення радашкаўскага краю.

Што ж, Вячаславава прапанова досыць слушная. Аляксандр Уласаў, жывучы ў Мігаўцы, душой і сэрцам штохвілінна быў і ў Радашкавічах. Інакш і не магло быць.

У Радашкавічах была яго гімназія. То Радашкавічы ніколі не выходзілі яму з галавы. Пра Радашкаўскую гімназію шматлікія фотаздымкі. Сярод ix і гуртавыя першых выпускаў гімназіі, якія зараз захоўваюцца ў фондах Музея гісторыі беларускай літаратуры.

МІГЕЎСКІ КРЫЖ

Шмат разоў я наведваў Мігаўку з Міколам Лавіцкім. Нішто не заставалася па-за нашаю ўвагаю. Пра ўсё, пра што толькі можна было, пытаўся, распытваў. От, скажам, пры заездзе на фальварак, напрыканцы бярозавай прысады, я даўно прыкмеціў вялізны стары бэзавы куст. Чаго ён тут? Звычайна бэз садзілі ў палісадніках, пры сядзібах, у агародчыках, пад вокнамі ці перад вокнамі. А гэты куст няведама чаго апынуўся тут: водаль ад сядзібы і нідзе ніякіх поблізу слядоў забудовы. Наважыўся неяк раз пра гэта пацікавіцца ў мігеўцаў. Мігеўцы з гэтай нагоды мне патлумачылі: «Некалісь, яшчэ за Аўласам, пры гэтым кусце стаяў высокі крыж-абярэг. Аберагаў ён сядзібу Ўласава і ўвесь тутэйшы абшар ад усялякай нечысці. Ля гэтага крыжа маліліся Богу. Ён кожнага — ішоў хто ці ехаў — бласлаўляў у дарогу. На яго жагналіся, лічыўся святым. Быў асвечаны святарамі. Крыж той, згадваюць, быў з крыжаваннем, з вышываным фартушком. Як знішчылі цэрквы ды касцёлы, людзі з усяго абшару прыходзілі да гэтага крыжа і маліліся. Каму ў памяці гэты крыж, той і зараз ідучы ці едучы гэтай мясцінай, моліцца. На яго маліліся і праваслаўныя, і каталікі. Цяпер пра той крыж толькі ўсяго і знаку стары бэзавы куст».

МУЗЫЧНЫ ШАЛ

У Мігаўцы дый і ва ўсіх прылеглых да яе вёсках жыў музычны люд. Пра гэта ўжо згадвалася. У кожнай вёсачцы, у кожным аднаселлі знаходзіўся той, хто на чым-небудзь барабаніў ці трымкаў. Хто на цымбалах, хто на скрыпачцы выцінаў. Усе гэтыя музыкі неяк вакол Мігаўкі гуртаваліся. Яно і вядома чаму: у Мігаўцы ёлкі, у Мігаўцы «шпектаклі». Не забывалася пра Мігаўку і ўлада. «Неяк раз, — згадвае Віцэнт Мацкевіч, — прыехаў у Мігаўку вайсковы аркестр. Нейкае свята ладзіла Польшча. Ці не дзень свае канстытуцыі? Гэтае свята палякі вельмі шанавалі. Выбралі на чыімсь падворку пляцоўку і разанулі на ўвесь дух, ва ўсе трубы ды ў бубны далі... То людзі як людзі. Яны да ўсяго звыклыя. А от жывёла ў хлявах не вытрымала, да шаленства даходзіла. Кідалася ад сцяны да сцяны. Для яе гэта была нечаканка. А адна карова, як дала з шалу рагамі ў дзверы, дык тыя дзверы на рагах і вынесла. А калі хапіліся, дык яна была ўжо за мяжою – за Радашкавічамі. Пасля яе вярнулі. Але і гаманы было».

Уласаў таксама быў уражаны гэтым здарэннем, хадзіў па Мігаўцы і казаў сваё шматзначнае: "Здорава! Здорава!"

ПОШУК УЧАРАШНЯГА ДНЯ

Нараілі мне напаткацца з Міхасём Кульбіцкім. Ён быў цымбалістам, іграў на вячорках і вяселлях. Як музыка шмат вандраваў па вёсках. Mo нават іграў у Мігаўцы. Вось гэты апошні довад і быў тым імпульсам, які прывёў мяне ў хату да Кульбіцкіх. Жывуць яны ў Радашкавічах. A даўней жылі ў Млецкаўшчыне. То іду ў хату і на дзіўленне гаспадароў: хто такі завітаў да ix, кажу выпрабаванае ўжо не адзін раз:

— Я той чалавек, які шукае ўчарашняга дня. Мне сказалі, што ў вас я яго знайду.— I тут жа выкладаю фотаздымачак з лабаценькай падабізнай, — з вусамі, пры гальштуку, з годнай наставай галавы. Пытаюся:

— Ці памятаеце вы гэтага чалавека, ці ведаеце? Ці сустракалі?

Гаспадар адразу ж адмежаваўся: асоба на маім фотаздымку яму невядомая, незнаемая. А вось гаспадынька чамусь адразу вызначыла:

— Гэта Аўлас!

Мяне гэта дужа ўсцешыла. Падумалася: от зараз шмат чаго раскажа пра гаспадара Мігаўкі. Аднак яна тут жа мяне расчаравала:

— Самога Аўласа я не ведала. Толькі чула пра яго шмат добрага і падумала, што гэта ён вас цікавіць. Oт таму і сказала: Аўлас. Можа ты, Міхась, больш чаго пра Аўласа ведаеш, — перавяла гаспадыня гаворку. — Ці чуў?..

Колішняму цымбалісту Міхасю Кульбіцкаму ўжо за восемьдзесят. Ён спракавечны хлебароб. З малых гадоў з зямелькай зросся. Але цымбалы пакінулі на ім свой след. Ён якісь мяккі, далікатны і рухі рук яго такія ж мяккія, далікатныя, плаўныя, і абліччам ён адухоўлены. Адухоўленасць гэтая ў кожным слове, у кожнай яго складачцы на твары. Але, на жаль, і ён з Уласавым не меў ніякіх стасункаў. Нават ні разу не бачыў яго, хоць і жыў непадалёку ад Мігаўкі. «Даўнейшыя людзі трымаліся кожны свае зямлі, свае гаспадаркі. Хадзіць не было калі. Усё пры гаспадарцы ды пры гаспадарцы. А калі святочны дзень наставаў, то людзі ішлі да касцёлу ці царквы. Іншай патрэбы ў людзей не было хадзіць па чужых сядзібах. Але ад таты — звалі яго Міхал — чуў, што Ўласаў быў сэнатарам у Варшаве. Законы там розныя прымаў, усё пра Беларусь клапаціўся, каб яна сама сабе была гаспадыняй, каб ёй ніхто іншы не мог кіраваць, камандаваць, а толькі яна сама сабою. А законы тыя прымаліся ў сойме, найчасцей прымалі на карысць Польшчы, а не Беларусі. I нібыта Ўласаў на тым сойме ўсё казаў: «Здорава! Здорава!.. Здорава абдумалі!..»

От гэта помню, як тата расказваў...

ДА АПОШНЯЙ ЗМОГІ

Да апошняй змогі Ўласаў дбаў пра Беларусь. Усё той жа Андрэй Гаранскі з Пяцюляў згадвае:

— Я добра памятаю, як Уласаў на тым жа пяцюлеўскім сходзе ў верасні 1939 года прапанаваў запісаць у рэзалюцыю сходу пытанне аб далучэнні да Беларусі некаторых беларускіх земляў, якія з розных гістарычных варункаў трапілі пад латвійскую пратэкцыю. I тады шмат хто яго падтрымаў. Ягоную прапанову запісалі ў рэзалюцыю сходу. Пасля я распавядаў пра гэтую Ўласаву прапанову свайму тату, — згадвае Андрэй Гаранскі, і ён пацвердзіў: так, такія землі былі на той час пад Латвіяй. І гэта найперш так званая Латгалія. Там на той час жылі пераважна беларусы. Гістарычныя абставіны 1939 года дазвалялі Ўласаву парушыць такое пытанне.

— Зглумілі, нізашто зглумілі такую светлую галаву! — з болем у сэрцы заключае свой успамін пра Ўласава колішні ягоны сусед.

На думку Андрэя Гаранскага, вынішчэнне такіх людзей, як іхні Аўлас — Уласаў, абяскроўлівае край і народ, нацыю. Жыццё Аўласа ў мігеўскім абшары зрабіла на яго жыхароў глыбокі след. Нацыянальная свядомасць Уласавых землякоў старэйшага пакалення надзвычай высокая. Яно адпавядае паняццю народ.

БЕЛГРАДСКАЕ РЭХА

Здавалася, больш пра Ўласава няма ў каго распытвацца. У каго льга было, ува ўсіх распытаўся. Але аднойчы загаварылі пра Ўласава з вядомым на Беларусі геолагам Вячаславам Шыдлоўскім. I от што я ад яго пачуў.

...1944 год. Кастрычнік месяц. Наша войска заняло Белград. Нас выйшлі на вуліцы вітаць белградцы. Між воінамі і белградцамі, як гэта бывае звычайна, завязаліся нязмушаныя стыхійныя размовы. Я штось сказаў сваім аднапалчанам, — згадвае Вячаслаў Аляксандравіч. — Сказаў, вядома, па-руску, па-расійску. Тым не менш да мяне падышоў якісь белградзец і перапьггаўся па-сербску:

— Ты се беларус?

Пачуўшы станоўчае «так!», патлумачыў: ён з Заходняй Беларусі. Вераснем 1939 года з'ехаў сюды. То як там зараз на Беларусі? Дзе Ўласаў? Што з ім?»

— Я тады не разумеў, — прызнаецца В. Самахвал, — пра якога Ўласава ён гаворыць. Я ведаў тады аднаго Ўласава — генерала, што здаў сваё войска немцам. Але навошта яму той генерал? Гаварыць, пытацца пра яго было небяспечна. А ён во, бач, не баіцца, пытаецца. I толькі ўжо пазней я зразумеў, пра якога Ўласава ішла мова. А тады, на вялікі жаль, я не мог падтрымаць размову. Ён яшчэ нешта хацеў у мяне распытацца, але нам трэба было рухацца пераможна наперад.

Пасля гэтую гісторыю пра Ўласава, — згадвае Самахвал, — я пры нагодзе распавёў Данілу, сыну Якуба Коласа. Ён з цікаўнасцю выслухаў яе і сказаў:

— Нічога! Міне час і ўсіх яшчэ ўспомняць! Успомняць і Ўласава!

РЭАБІЛІТАЦЫЯ

Міналі гады, а светлае імя Ўласава ўсё заставалася ў забыцці. Гэта вельмі непакоіла ўсіх яго родзічаў. Асабліва турбавалася за Ўласава, вядома, Аляксандра Паўлаўна. Сведкай гэтых яе турботаў была ўсё тая ж колішняя прыяцелька Аляксандры Паўлаўны Алена Каёшка:

— Вярнуўшыся з высылкі, — згадвала яна, — Аляксандра Паўлаўна часта наведвала Мінск. У Мінску яна звычайна спынялася ў нас. Жылі мы тады на Рэвалюцыйнай вуліцы. Адсюль яна рынулася ў Мінску шукаць праўды, справядлівасці і найперш кінулася ў дзяржаўныя ўстановы. Затым схадзіла да Броўкі. Той выслухаў Уласаву і даў ёй колькі слушных парадаў. І сам паабяцаў далучыцца да яе клопату.

Завітала яна і да Максіма Танка. А як жа! Максім Танк ведаў Уласава. Ён жа вучыўся калісь у ягонай гімназіі! То каму, як не яму, парупіцца пра вяртанне з забыцця імя незаслужана зганьбаванага асветніка.

Гэтай жа парою з'ездзіла яна і ў Мігаўку.

Прабыла яна ў Мігаўцы досыць доўга — мо з месяц, — згадвала ўсё тая ж колішняя прыяцелька Аляксандры Паўлаўны. — Мы ўжо не ведалі, што рабіць, дзе яе шукаць. Аж праз месяц вяртаецца... Мігеўцы прывецілі яе спагадна. Прасілі даравання, што некаторыя з іх за камісарамі паквапіліся на Ўласаву маёмасць. Прапаноўвалі ёй тут застацца: «Хатку збудуем і будзем жыць, як жылі даўней: у ласцы, згодзе...» Але што ўсё гэтыя выбачэнні ды дараванні, калі гэтак няскладна склаўся лёс яе сям'і і самой Мігаўкі. Вярнулася яна з Мігаўкі з цэлым возам розных хатулёў. Мігеўцы надарылі ёй хто што: хто кус сала, нешта з вопраткі. Нехта гароху сыпнуў у торбу, хто якіхсьці круп. Прывезла яна з Мігаўкі і самае каштоўнае: светлыя згадкі мігеўцаў пра Ўласава як пра чалавека, які жыў адно для свайго народу.

Гэтак агульнымі намаганнямі Ўласаў быў рэабілітаваны. Сваёй радасцю Аляксандра Паўлаўна тут жа падзялілася з усімі, каму дарагое імя змагара за Беларусь. I найперш, з пляменніцай Уласава Верай Андрэеўнай.

Неяк раз, вяртаючыся з чарговай вандроўкі ў Мігаўку, я зайшоў да Ніжанкоўскіх. А там якраз тэлеграма ад Аляксандры Паўлаўны. А ў ёй два радасныя словы: «Уласаў рэабілітаваны!» Год рэабілітацыі — 1961.

Божа літасцівы! Гэтага моманту Аляксандра Паўлаўна чакала, як чакаюць вясны, як чакаюць дня народзінаў дзіцяці. З гэтай нагоды прыгадалася яе заява-зварот у Саюз беларускіх пісьменнікаў, датаваная 19 жніўнем 1943 года.

... Ішла жорсткая — не на жыццё, а на смерць — вайна. А яна, закінутая не з свае волі ў далёкі і чужы для яе край, у гэты пякельны для краіны час турбуецца пра лёс свайго Алекса, хоча даведацца хоць што-кольвек пра яго. Скажыце, хіба такое парыванне не можа не выклікаць у сэрцы кожнага захаплення гэтай мужнай і пакуль гэтак мала знанай беларускай жанчынай! Рэабілітаваць Уласава яна лічыла сэнсам свайго жыцця.

Колішняя гамельчанка Алена Каёшка, сям'я якой была колісь у суседстве з Стэльмаховічамі — такое было дзявочае прозвішча Аляксандры Паўлаўны, — таксама згадала:

— Наведваючы нас у Менску, колькі нам нараспавядала пра свайго Алекса. Праз яе расповяды і мне вельмі блізкі і дарагі стаўся Ўласаў. Я проста закаханая ў яго!.. Арыстакрат! Разам з тым просты ў побыце. Няздарма ж ён называў сябе інтэлігентам з народу і для народу.

Пры нагодзе я пацікавіўся ў спадарыні Алены, ці ведае яна што-кольвек пра сыноў Уласава. Яны ж, малалетнія, таксама былі разам з матуляй на высылцы... То які ix лёс?

— Сыны Уласава! — у якімсьці одуме паўтарыла спадарыня Алена маю просьбу. — Што яны бачылі? Праз усё жыццё ў загоне. З малых гадоў разам з матуляй на ссылцы. А там што? Лесапавал, шафярня, мацюкі! Тры-чатыры класы адукацыі. Так-сяк напрактыкаваліся на лесапавале машыны вадзіць, машынамі кіраваць і вадзілі ix да скону жыцця. Адзін з ix, Дзіма, быў рыхцік бацечка. Ад улады аніякай увагі, ніякай падтрымкі... Жылі ў Гомлі.

Ужо абодвух няма. Засталіся толькі іхнія дзеці – Уласавы ўнукі ды жонкі-удовы. Яны таксама што-кольвек чулі пра свайго слыннага дзядулю. Ім пра яго найперш распавядала іхняя бабуля Аля. Аднаго Ўласавага ўнука нараклі гэтак жа, як іхняга легендарнага дзядулю, - Аляксандр Уласаў. Гэта Дзімаў нашчадак. Нарадзіўся ён у 1969 годзе. Ягоная матуля Ніна пераслала ў Мінск праз колішнюю гамельчанку Алену Каёшку колькі дакументаў з архіва Ўласавых. Сярод ix і нязнаны нікому яшчэ здымак Уласава на так званай Радашкаўскай фэрме, які змешчаны ў нашай кніжцы.

НІХТО НЕ МІНАЎ МІГАЎКІ

За часам і Ўласава Мігаўку называлі другой Вільняй. Блізкі сусед Уласава Міхась Шнэйдар, які шмат чаго распавёў мне пра Ўласава, пра Мігаўку, так і сказаў: «О-го-го, Мігаўка! За часамі Ўласава Мігаўка была другой Вільняй. Сюды завітвалі людзі з усёй Беларусі. I якія людзі! Тарашкевіч, Ядвігін Ш, Максім Танк, Рыгор Шырма, Язэп Драздовіч. Ведаў Мігаўку ў сваю пару і вядомы актор Фларыян Ждановіч з сваёй трупай. А колькі перабыло ў Мігаўцы настаўнікаў! Тут нават працавалі настаўніцкія курсы Заходняй Беларусі...

Уласаў быў галава. Ён хацеў падняць нацыянальную свядомасць беларусаў, каб беларусы ведалі, што яны беларусы, маюць сваю гісторыю, культуру і павінны паслугоўвацца найперш сваёй культурай, не стыдацца яе...»

Мігаўка за часамі Ўласава, паводле слоў Міхася Шнэйдара, была выдатным асяродкам беларускай культуры. Праз Уласава мігеўцы даведваліся пра ўсе навіны свету. Праз яго шмат хто быў асвечаны навукай, прагнуў ведаў. Шмат хто праз яго выбіўся ў людзі. Шмат хто карыстаўся бібліягэкай Уласава. Дзяўчынай не раз была ў доме Ўласавых і Вера Ўладыка — у шлюбе Галубовіч. Ёй помніцца, што ў самым вялікім пакоі кнігі былі праз усю сцяну. «Як зойдзеш, уся сцяна была ў кнігах, — згадвала яна. — Было там шмат кнігаў пра Беларусь, беларусаў, якіясь атласы, розныя газеты, часопісы... Былі ва Ўласа і набожныя, святыя кнігі».

У Мігаўку вялі людзей найперш беларускія клопаты. Гэта былі пераважна пабрацімцы Ўласава, яго аднадумцы, такія ж, як ён, летуценнікі. Усе яны шукалі ў Мігаўцы падтрымкі і знаходзілі яе.

Не раз завітваў у Мігаўку і Тарашкевічаў сын Славік. Яму таксама было цікава пагаманіць з дзядзькам Уласам. Не менш цікава было сустрэцца з Славікам і самому Ўласу. Уласаў глядзеў на Славіка Тарашкевіча з надзеяй. Ён часта згадваў яму пра ягонага тату і не раз казаў: «Будзь, як твой тата!» Славік Тарашкевіч для Ўласава быў увасабленнем будучыні нашай Беларусі.

Усе, хто наведваў Мігаўку Ўласава, пачувалі ў ягонай гасподзе як дома. Ядвігін Ш., прыкладам, у сваіх "Лістах з дарогі" так і занатаваў, што ў Мігаўцы Ўласава ён "добра і як дома выгодна перадыхнуў". У Мігаўцы добра сябе пачуваў і Браніслаў Тарашкевіч. Была ў мігеўскім Уласавым садзе невялікая хатка-старожка. То ў зацішку гэтай хаткі, кажуць, любіў на адзіноце пасядзець з сваімі паперамі і слынны наш мовазнаўца. Прытулак мелі ў Мігаўцы не толькі пілігрымы-адзіночкі, але і цэлыя людскія гурты. I ўсе пачувалі ва ўласавай гасподзе як дома: весела, нязмушана, у аўры гаспадаровых жартаў, анекдотак, досціпаў.

ПОЛЕ, ЗАСЕЯНАЕ СЛОВАМІ

Не адзін раз я наведваў Мігаўку і з тэлевізійнаю экіпаю. Здымалі самыя гожыя мігеўскія краявіды.

...Вось я, натхнёны, з усведамленнем, што хаджу па тых сцяжынках, па якіх хадзіў колісь самаахвярны беларускі асветнік, падымаюся на маляўнічы мігеўскі пагорачак. Сцежачка на ім з ад наго боку заціснута якімсь прыгрэбнікам, студняй пад стрэшкаю. З другога — каржакаватай ліпай. От якраз за імі ў сціплым дамку і прамільгнулі апошнія гады турботнага жыцця беларускага тытана. Некаторыя старонкі гэтага жыцця праз суседзяў Уласава згаданыя тут. А некаторыя гэтак і канулі ў Лету.

А тым часам камера вандруе па іншых мігеўскіх куточках, смакуе ix.

На гэтыя здымкі я ўзяў з сабою і ёмкі факсімільны гадавік «Нашай Нівы». Мне хацелася, каб Мігаўка адчула, што самаахвярная праца колішняга яе гаспадара не прапала намарна. На тую пару ўжо быў і «Слоўнік мовы «Нашай Нівы». Я і яго ўзяў з сабою ў Мігаўку. Мусіць, нездарма. Мой тэлевізійны нарыс меў афарыстычны назоў — «Мігаўка, або Поле, засеянае словамі...»

Заключны кадр таго нарыса:

...Праз Уласаў равок едзе раверыст. На багажні ягонага ровара гадавік «Нашай Нівы». Ён усталяваны гэтак, каб выразна чыталася назва на працягу ўсяго праезду. Менавіта гэты кадр зрэжысіраваў я. Мне дужа хацелася, каб згаданы кадр запомніўся гледачам назаўсёды, нагадаў ім пра тую тытанічную працу, якую зрабіў для Беларусі колішні гаспадар Мігаўкі Аляксандр Уласаў.

НАШАНІЎЦЫ Ў МІГАЎЦЫ

У сярэдзіне верасня 2003 года нашаніўцы нашага часу наладзілі сваю першую вандроўку ў Мігаўку Аляксандра Ўласава — першага рэдактара спадчыннай ім «Нашай Нівы». У гэтую вандроўку запрасілі і мяне. Я быў страшэнна ўсцешаны. Гэта паездка была патрэбна не гэтулькі мне, колькі маладым выдаўцам сучаснай «Нашай Нівы». Нас сабраўся гурт чалавек з дзесяць. Паехалі на двух легкавіках. Не паспелі агледзецца, як на старым віленскім тракце, праваруч, адразу за Радашкавічамі, паказальнік з мілай сэрцу назваю — Мігаўка. А за ім аж ледзь не да самай сядзібы дарога спрэс у бярозавых прысадах. Не ведаю, як каго, а мяне і сама назва, і ўвесь тутэйшы абшар гіпнатызуе. Тут жа жыў чалавек, нашчадак расійскага паштовага чыноўніка, якога прыслалі з расійскай глыбінкі праводзіць на Беларусі русіфікацыю і ўсталёўваць праваслаўе, а ён ахвяраваў сваё жыццё на сцвярджэнне самабытнасці Беларусі, яе незалежнасці.

Я ўжо не адзін раз наведваў Мігаўку. Але кожнае новае наведванне адкрывае штось новае і пра гэты кут, і пра самога колішняга гаспадара. Дый само жыццё не стаіць на месцы. Няма Ўласава, але на ягонай зямельцы жывуць людзі, якія пэўна што-кольвек чулі пра тытана беларускай думкі пачатку дваццатага стагоддзя. Урэшце, моладзі не менш цікава пазнаёміцца з тутэйшымі краявідамі. Яны ж таксама частка жыцця Аляксандра Ўласава, ягоных настрояў, а нават ягоных думак. І от прадаўжальнікі высакародных парыванняў Уласава — маладыя нашаніўцы — рассыпаліся па сядзібе светача беларускай ідэі. Побач з мною Андрэй Скурко, тагачасны намеснік галоўнага рэдактара «Нашай Нівы», і юная нашаніўская журналістка Вераніка Дзядок. Яна з фотаапаратам. Якраз гэтай парою выйшаў з свайго жытла Ўладзімір Грыгальчык. Ён летуе на колішняй сядзібе Аляксандра Ўласава.

— Зараз Мігаўка — гэта лецішча некалькіх менчукоў. Некаторыя з ix, як я, нарадзіліся тут, раслі, гадаваліся. Даўней жа гэта быў утульны фальварак Уласава. Апрача самога гаспадара і ягонай сям'і, тут жылі яго найміты і арандатары. Сярод ix і мой тата Ўладзімір Грыгальчык. Ён шмат чаго ведаў і расказваў пра Аўласа. Казаў, гэта быў чалавек, які жыў сам і даваў жыць і іншым. Ён быў такі пан, які хацеў, каб наш народ жыў у дастатку, годна, ведаў самога сябе, што ён тут гаспадар, а ніхто іншы, каб яго паважалі, шанавалі, прызнавалі. Адчыняў школы, гімназіі... Прагнуў асветы тутэйшаму люду...

Я прыгадаў... Неяк раз Уладзімір Грыгальчык распавядаў: як у Мігаўцы ствараўся калгас, уся Ўласава гаспадарка з сеялкамі, веялкамі, малатарнямі, арфамі, плугамі ды баронамі была канфіскавана. «Але мой тата, — распавядаў далей Уладзімір Грыгальчык, — укінуў адзін плужок у ямінку, прыкідаў яго розным ламаччам. Ды той плужок так і дастаўся яму і да гэтай пары ацалеў. Я і зараз сам ім карыстаюся...»

Я прашу спадара Ўладзіміра Грыгальчыка паказаць нам той рэліктавы плужок. Той трошкі аднекваецца: навошта? Плужок як плужок. Самы звычайны плужок-акучнік. I ўсё ж я настойваю: мо каму і звычайны, а для нас ён сучаснік Уласава, і спадар Грыгальчык трошкі нехаця, нібыта ўсё яшчэ не разумеючы, што мы знайшлі цікавага ў тым плужку, усё ж неўзабаве адкульсь выцягвае яго і выносіць на свой падворак. Я тут жа ўчапіўся за яго дзьвюма рукамі, а Вераніка Дзядок фатаграфуе мяне пры ім — пераможна шчаслівага, нібыта я сустрэўся з самім гаспадаром Мігаўкі!

Ужо каторы год у офісе «Нашай Нівы» над дзвярыма вісіць падкова. Вядома для чаго! Каб шчасціла! Каб шчасціла найперш «Нашай Ніве», яе чытачам. Вядома, і яе маладым працаўнікам і ўсёй Беларусі. Каб наша ніва духоўна радзіла. Калі б гэтая падкова была самая звычайная, дзе-небудзь на дарозе знойдзена, я б мо на ёй і не засяродзіў такой увагі. Праўда, і тады б яна сімвалізавала шчасце. А гэтая, што ў «Нашай Ніве», з самой Мігаўкі. Я быў сведкам гэтай знаходкі.

АБЛОГА

Гэта відавочна: Аляксандр Уласаў, колішні рэдактар першай беларускай газеты дваццатага стагоддзя, — адна з самых самавітых постацяў на Беларусі: асветнік, дзяржаўны дзеяч, эканаміст, выдавец. Гэта ён разам з сваімі аднадумцамі абудзіў праз сваю газету прыспаную Беларусь. Ці адчувае гэта наша сённяшняя грамада? Калі адчувае, то дзе і як гэта адзначана? А вось гэтага якраз пакуль нідзе і ніяк выразна не акрэслена, не падкрэслена, нават нашамі «ура-патрыётамі» — мастакамі, нашымі майстрамі пэндзлю. Створана колькі твораў пра нашаніўцаў. Найбольш значныя сярод ix — «Нашаніўцы» Л. Асядоўскага, «Віленскія сустрэчы» М. Савіцкага. Нашаніўцам прысвечана і палатно мастакоў Яўгена Ціхановіча і І. Давідовіча. Яно так і называецца: «Янка Купала і Змітрок Бядуля ў рэдакцыі «Наша Ніва». На гэтых палотнах ёсць ўсе — Янка Купала, Якуб Колас, Зміцер Жылуновіч, Максім Багдановіч, Алаіза Пашкевіч — Цётка, Змітрок Бядуля, Кастуся Буйла, Уладка Станкевічанка, Ядвігін Ш. І няма толькі таго, хто быў ля вытокаў «Нашай Нівы», хто быў шмат гадоў яе рэдактарам, згургаваў і абудзіў творчыя і нават палітычныя сілы Беларусі. То ці ж гэта нядзіўна?!

Такое можа быць хіба толькі ў беларусаў. Засяроджваю на гэтым увагу нашых мастакоў! А ягонае жыццё дае шмат імпульсаў на стварэнне цэлай Уласаніяны. I тэма «Уласаў у выяўленчым мастацтве» пакуль што ляжыць аблогаю. Голас Уласава, ягоныя парыванні пакуль не дайшлі да нашых мастакоў.

УЛАСАЎ У КОЖНАЙ ХАЦЕ

Вандруючы па Мігаўцы і яе акаліцах, я кожнага, з кім гутарыў, з кім сустракаўся, хто мне што-кольвек распавёў, надзяляў партрэтам колішняга гаспадара Мігаўкі. Нарабіў на ксэраксе колькі дзесяткаў яго падабізнаў і шчодра раздаваў ix мігеўцам. Яны ахвотна бралі партрэты і казалі:

— Добры быў чалавек! А добраму чалавеку мейсцейка на куце! — і ставілі ягоную падабізну на пачэснае месца.

Надзяліў падабізнай Уласава і Ўладзіміра Грыгальчыка, бацька якога якраз збудаваўся на колішнім хатнішчы Ўласава. Хай і тут будзе яго вечная прысутнасць!

Спадар Уладзімір акуратненька паставіў Уласаву падабізну на кутні столік пра святой кнізе і сказаў:

— У буднія дні я ў Мігаўцы амаль не бываю. То будзе тут за гаспадара!

Мігеўцы, як ужо згадвалася, за вочы называлі Ўласава Ўласам, Аўласам. А як жа яны звярталіся непасрэдна да яго?

— Як хто, як калі! Калі пане Ўласаў. А калі з імем і па бацьку — Аляксандр Мікітавіч ці проста Мікіціч... А хто-ніхто, падлеткі і дзеці, звярталіся да яго проста – дзядзька Ўласаў. Усё залежала хто да яго звяртаўся і пры якіх абставінах. А самае галоўнае, імя Ўласава заўсёды прамаўлялася мігеўцамі з вялікай пашанотай, сардэчна, і ён гэта адчуваў.

ЗНАХОДКА

Грыгальчыкі прыбіліся ў Мігаўку ні то з Вязынкі, ні то Повязыні. Прыбіліся даўно, яшчэ за часамі Ўласава, за побытам Уласава. Шмат гадоў яны шчыравалі на мігаўскіх ніўках, абраблялі ix. Варочалі ix і плугам, і рыдлёўкай. А ці мелі якія знаходкі? Старыя ж фальваркоўскія сядзібы, усе, без выключэння, тояць у сваіх нетрах хоць якія таямніцы, нават скарбы. То ці знаходзілі хоць-кольвек што?

— Што-кольвек знаходзілі. – кажа Ўладак. — Але да скарбаў пакуль не даходзіла. Аднаго разу наша дачка Таня знайшла на градах срэбную лыжку. Знайшла і здзівілася: гэтулькі гэтыя грады капалі-перакопвалі і ніякая лыжка не траплялася, а тут раптам на табе — адкуль не вазьміся вынырнула — цяжкая такая, чыстая, як душа Ўласава. Нават не акіслілася... Ні кропелькі.

Параўнанне чысціні срэбранай знаходкі, "нават не акіслілася", з душою Ўласава, думаеца, вельмі трапнае. Так, усе парыванні ягонай душы і сёння для нас надзённыя. Таму і наша цікавасць да постаці Ўласава такая трапяткая.

УЛАСАЎ? ЯКІ ЎЛАСАЎ?

Я ўжо не раз згадваў: па Ўласаўскіх мясцінах, па яго колішніх сцежках у ваколіцах Мігаўкі я вандраваў з Міколам Лавіцкім. Калі нам трапляліся стрэчныя падарожныя, мы не прапускалі ix. І найпершае пытанне да ix было: «Ці не чулі яны што-кольвек пра Мігаўку? Калі чулі, то дзе тая Мігаўка?.. І ці даедзем мы гэтай дарогай да тае Мігаўкі..?» Калі чалавек казаў, ведае, дзе тая Мігаўка, то пыталіся, ці быў ён хоць калі там.

— Быў, былі, — казалі, — сена там колісь касілі. Сенакос там быў.

— А калі тое было?

— Ды за калгасамі.

— А ці пра Ўласава чулі? — пытаемся мы ў таго, хто Мігаўку ведаў.

Найчасцей нашы пытанні выклікалі непаразуменне:

— Пра якога Ўласава вы пытаецеся? Пра таго, што савецкае войска немцам здаў? Навошта ён вам?

— Ды не, — пярэчылі мы. — Пра таго Ўласава, што на Мігаўцы сядзеў?

— Дык гэты Аўласам зваўся.

— Ну, хай сабе Аўлас ці Ўлас. То ці не бачылі гэтага Ўласава хоць калі? Што ведаеце пра яго?

Трапляліся нам і такія стрэчныя, якія на пытанні, ці чулі яны што-кольвек пра Ўласава, казалі: «А як жа! Чулі! Хто ж Сяргея Міхайлавіча не ведае!

— Прычым тут Сяргей Міхайлавіч! — ужо недаўменна пярэчу я.

— Дык наш Сяргей Міхайлавіч і ёсць Уласаў. Ён наш заразшні старшыня пасялковага савета.

Вунь яно што! Але і ж шчасціць Радашкавічам на Ўласавых!

ГАРАСКОПЫ ЎЛАСАВА

Неяк адзін год мы з Міколам Лавіцкім дамовіліся наведаць Мігаўку Ўласава ў дзень яго народзінаў. Пачалі рыхтавацца да свае вандроўкі.

А калі хапіліся, дык і разгубіліся: дата народзінаў у розных крыніцах розная. У даведніку «Беларускія пісьменнікі» — 16(28) жніўня. A ў польскім пашпарце Ўласава, што перахоўваецца ў Літаратурным музеі Янкі Купалы, — 10 жніўня. Разыходжанне нібыта нязначна але для гараскопаў істотнае. Калі дата народзінаў Уласава 10 (22) жніўня, ён трапляе пад знак Рака, а калі ж 16 (28) — дык ён Леў.

Паводле розных характарыстыкаў сучаснікаў Уласава, ён хутчэй нарадзіўся пад знакам Рака. От, прыкладам, як характарызавала Ўласава ягоная пляменніца: «У ім неяк арганічна спалучаліся лянота, марудлівасць і незвычайная энергія, апантанасьць». Гараскоп кажа, шго Ракі — людзі эмацыйныя, даверлівыя, адначасова апантаныя, марудлівыя, але неадступна ўпартыя.

Аўтар артыкула пра Ўласава ў даведніку «Беларускія пісьменнікі» — Генадзь Кісялёў. Тэлефаную яму, кажу пра свае назіранні. «Калі пісаўся артыкул пра Ўласава, я пра пашпарт нічога не чуў... Карыстаўся якімісь даведнікамі. Паглядзіце, якія звесткі даюць пра дату народзінаў папярэднія крыніцы...»

Паглядзеў... «Беларуская савецкая энцыклапедыя» 1974 г. наогул пра рэдактара «Нашай Нівы» не згадвае. У гэтым даведніку шмат самых розных іншых Уласавых — партызанаў, воінаў... Няма толькі ні радочка пра нашага асветніка.

Зазірнуў у Купалаўскі даведнік. Там ёсць невялікі артыкульчык пра Ўласава, але даты яго народзінаў няма, толька гады жыцця: 1874-1941.

Не значыцца дата народзінаў Уласава і ў следчай справе. Застаецца толькі зазірнуць у найноўшыя энцыклапедычныя даведнікі — «Беларускую мову», гістарычную энцыклапедыю і «ЭЛіМБел».

Але расчаравалі мяне і найноўшыя даведнікі. Прыкладам, энцыклапедыя «Беларуская мова» не дала хоць якога артыкульчыка пра Ўласава. Пра «Нашу Ніву» дала, а пра ўклад яе апекуна ў станаўленне літаратурнай мовы — ані слова.

Першай падала артыкул пра А. Ўласава (1987 г.) энцыклапедыя «Літаратура і мастацтва». Там значыцца дата народзінаў — 16 жніўня 1874. Гэтую дату паўтарыла і гістарычная энцыклапедыя.

Тэлефаную зноў Генадзю Кісялёву. «Як бы яно там ні было, якія б звесткі ні давалі даведнікі, пашпартную дату трэба ўлічыць», — раіць слынны беларускі даследнік.

Улічваем!

Што да мяне, дык я неяк сымбалічна прывязаў год народзінаў Уласава да скульптурнага фантану «Хлопчык з лебедзем» ля Купалаўскага тэатру. На ім значыцца лічба — 1874. Якраз год народзінаў Уласава.

НАЙМІТЫ З МАЛДОВЫ

Частае наведванне Мігаўкі адкрывала ўсё новыя і новыя яе старонкі, часам зусім нечаканыя, як гэтая. От едзем мы з Міколам на сваіх равэрках і, як заўсёды, пра тое ды пра сёе гамонім. Раптам здалёк бачым на колішніх Уласавых сенажацях нязвыклую моц народу. Яны рухаліся дружным, як касцы, шнурам з глыбіні мігеўскіх лугоў да тракту насустрач нам. Напачатку я такі падумаў: ці сена косяць ці накосы варушаць, варочаюць, каб тое сена хутчэй падсыхала. Але прыгледзеўся: а гэта ж яны бурачкі полюць, а заадно акучваюць ix. І гэтак дружненька завіхаюцца, што люба на ix паглядзець.

— Гэта ж, — патлумачылі нам, — малдаване. У ix няма працы, дык яны нам памагаюць.

Ці думаў калі Ўласаў, што ягоныя лугі будуць абрабляць людзі з іншых, няблізкіх адсюль краёў. Самі ж усе мігеўцы, нашчадкі колішніх суседзяў, амаль усе парабіліся дачнікамі. Жывуць у Мінску, a ў Мігаўку наязджаюць толькі на выходныя дні. То ім ужо не да сена. У ix ужо зусім іншы ўклад жыцця, чым быў у іхніх продкаў

НА МІГАЎЦЫ ПАСАДЗІЎ СЭРЦА

Спазнаючы Мігаўку, унікаючы ва ўсе жыццёвыя перыпетыі Ўласава, я перажываў за Ўласава. Не адзін раз абураўся, пратэставаў: такога чалавека перавялі! Пасля адной такой вандроўкі ў Мігаўку я пачуў сябе кепска. Зайшоў у паліклінніку, і мяне адгуль хугкай дапамогай завезлі ў кардыялогію, прызналі хранічную арытмію сэрца. З тае пары я ў Мігаўку на равэрках больш не езджу. Адно праглядаю свае тэлевізійныя запісы. Задавальняюся тэлевізійнымі вандроўкамі па Мігаўцы ды прыгадваю абсурдна здзеклівы запіс: «Уласаў памёр з атлушчэння — «ожирения» сэрца».

Божа! На астрожных харчах ды «ожирение сердца».

Больш, мусіць, здзеклівага дыягназу не прыдумаць!

СОН

Трыццатага жніўня 2005 года. Сніўся Ўласаў. У Мігаўцы. Сярод людзей. З яго праменілася дабрыня, лагода. Людзі шчыра гарнуліся да яго. Ім хацелася пачуць ад яго штось новае, ягонае меркаванне пра наша жыццё-быццё.

Сон гэты быў нядоўгі, імгненны. Але гэтую дабрыню Ўласава адчуў і я.

Раніцай распавёў пра гэты сон жонцы.

— Ты ж яго ніколі не бачыў.

— Так, не бачыў, але ён жыве ў маім сэрцы і душы кожны дзень.

— Што ён табе казаў? — пацікавілася яна. — Мо пытаўся, калі ты пра яго кніжачку скончыш?

— Не, пра гэта не пытаўся... Але я зразумеў: гэты сон — нагадка, знак боскі пра гэты мой абавязак.

ЛЮДСКОЕ ВОДГУЛЛЕ

Пра шмат чаго гаварылася пры сустрэчах з суседзямі і землякамі Ўласава. Гаварылі і пра ўшанаванне імя гэтага самаахвярнага сына Беларусі. А яно, як вядома, пакуль аніяк не ўшанавана: ні ў Мігаўцы, ні ў Радашкавічах, ні ў Маладэчне, ні яшчэ дзе. То ці рабіліся, ці робяцца якіясь захады землякамі Ўласава для гэтага ўшанавання? Ці нагадвалі яны пра гэта хоць калі ўладзе?

Пачуў: казалі, шчэ колькі казалі! Пра гэта нават газеты пісалі, але наша казанне адскоквае, як гарох ад сцяны! Адзін тут калісь шмат чаго таксама казаў, казаў за праўду. Але дзе ён цяпер? Каму гэта цяпер у галаве?!

Апошняя рэпліка гучала з выразным намёкам на колішняга гаспадара Мігаўкі.

Так, ён шмат гаварыў і дбаў пра Беларусь. Але дзе за гэтае ягонае самаахвярнае змаганне ўладная ўдзячнасць? Дзе?

Гэтыя мае словы да вас, землякі і суседзі Ўласава! І да цябе, увесь наш народзе!

P.S.

Калі гэтая кніжачка была ўжо звярстаная, нам паведамілі: у Варшаве, у будынку Польскага Сойму, колькі гадоў таму ўсталявана мемарыяльная дошка, на якую занесены імёны колішніх сенатараў, якія ў розныя часы былі рэпрэсаваны ці загінулі падчас апошняй вайны. Сярод гэтых імёнаў значыцца і імя Аляксандра Ўласава. Яно, прынамсі, засведчана ў польскай і беларускай транскрыпцыі.

ПАСЛЯСЛОЎЕ

Постаць Аляксандра Ўласава з успамінсіў яго колішніх мігеўскіх суседзяў і знаёмых, згаданых тут, паўстае самабытная. Але наколькі яна самабытная, нагэтулькі і глыбінная. Праз яго, побач з ім прайшлі жыцці сотні беларускіх постацяў не меншай велічыні. Сярод іх — Эпімаха-Шыпіли, Вацлава Ластоўскага, Фабіяна Шантыра, Алеся Бурбіса, Язэпа Лёсіка, Алеся Гаруна, Язэпа Дылы, Алеся Чарвякова, Зміцера Жылуновіча, Рыгора Шырмы, Гальяша Леўчыка ды шмат-шмат каго іншых. Іхнія згадкі пра Ўласава, калі б яны былі ў сваю пару занатаваныя, высветлілі б грамадскую веліч Уласава яшчэ больш яскрава. Гальяш Леўчык, прыкладам, быў сенатарскім сакратаром Уласава. Але, на вялікі жаль, амаль усе згаданыя постаці былі самі рэпрэсаваны. Іхнія светлыя імёны, як і самога Ўласава, былі кінуты на забыццё. Але засеяныя імі беларускія палеткі не змарнелі, не зараслі дзірваном. Змарнець ім не дае найперш наша самаахвярная моладзь. Гэта яе высілкам і ў 1991 годзе адноўлена легенда беларускага друку «Наша Ніва». Сёлета якраз сотая гадавіна з часу выхаду першага нумару. Ці думаў хоць калі, ці спадзяваўся яе першы легендарны рэдактар, што ягоныя засеўкі аж да гэтае пары будуць даваць беларускай грамадзе свой плён?!

A, пэўна, што так! Гэта ён пераконваў і самога сябе і іншых: вера горы варочае! От гэтай вераю жывяцца і нашаніўскія нашчадкі початку дваццаць першага стагоддзя і спраўна выдаюць нумар за нумарам легенду нашага друку «Нашу Ніву». І гэта адна з самых высокіх праяў павагі да легендарной постаці Аляксандра Ўласава. Ён знаўся з шматлікімі выдатнымі постацямі свету. Сярод ix — з Максімам Горкім, акадэмікам Аляксеем Шахматавым. I ад усіх ix ён меў падтрымку. Быў у перапісцы з такімі светачамі навукі, як Яўхім Карскі, Іларыён Свянціцкі, Міхаіл Федароўскі...

Але пра гэта распавядзе ўжо хтось іншы.

Загляне сонца і ў наша ваконца!

Падрыхтаванае на падставе: Уладзімір Содаль, Волат з Мігаўкі. Успаміны землякоў пра Аляксандра Ўласава, — Мінск: В. Хурсік, 2007, —144 с., іл.

ISBN 978-985-6718-68-0

УДК 323.281+929 Аляксандр Уласаў

Постаць Аляксандра Ўласава досыць знаная беларускай грамадскасці: першы беларускі эканаміст новага часу, які пісаў па-беларуску. Нязменны, аж да 1914 года, рэдактар першай беларускай газеты «Наша Ніва» з малюнкамі. Дэлегат першага Ўсебеларускага кангрэсу 1917 г. Сябра Прэзідыума Рады Беларускай Народнай Рэспублікі. Сенатар Польскага сойму ад Беларусі. Грамадовец. Пра гэта напісаны розныя даследаванні, артыкулы, нарысы. Маем сціслыя ўспаміны і самога Аляксандра Ўласава. А вось якім ён запомніўся ягоным суседзям — мігеўцам, пра гэта яшчэ нідзе і ніколі не згадвалася. А дарэмна! Якраз у гэтых успамінах Аляксандр Уласаў паўстае перад намі ў самых розных праявах: часам наіўны, часам занадта даверлівы, як дзіця, але заўсёды чуйны да людскіх клопатаў, да ix патрэбаў. Пра гэта якраз згадкі колішніх суседзяў Уласава — мігеўцаў і тых, каму выпала спатыкацца з ім.

Copyright © 2013 by Kamunikat.org - ePub