Вялікае княства Літоўскае і беларускі нацыянальны міф

Аб тым, хто такія русіны і літвіны

Спрэчка пра тое, хто ж быў продкамі беларусаў, русіны (рускія) ВКЛ ці ўсё ж літвіны, перыядычна ўспыхвае ў інтэрнэт-прасторы і нават кабінетах вучоных, таму варта пачаць расповед пра нацыянальную гістарычную міфалогію менавіта з гэтых двух імёнаў.

Кажучы коратка, гэта вельмі розныя людзі, у тым сэнсе, што падобныя назвы маглі выкарыстоўваць у розным значэнні. Такая зменлівасць сэнсу збівае з панталыку аўтараў маргінальных гістарычных тэорый, якія не здольныя, чамусьці, уразумець, што адны і тыя ж назвы, у залежнасці ад кантэксту, могуць мець рознае значэнне. Нічога ўнікальнага ў гэтым, аднак, няма, больш за тое, нават у сучасным свеце лёгка знайсці ўзоры падобнай «гульні сэнсаў».

Аўтар асабіста меў магчымасць сутыкацца з ужываннем у сучасным горадзе Гродна слова «паляк» у значэнні канфесіёніма: «Ён паляк, бярэ шлюб у касцёле». У дадзеным выпадку паляк па сутнасці азначала каталік.

Зразумела, нярэдка паляк з'яўляецца этнонімам, гэта значыць указвае на прыналежнасць чалавека да польскага этнасу.

Лёгка знайсці і прыклад ужывання дадзенага слова ў значэнні палітоніма, то бок паляк, у гэтым выпадку, будзе азначаць «польскі грамадзянін», «чалавек з польскім пашпартам», нават калі пашпарт гэты выдадзены ўкраінцу ці беларусу.

Добра вядома падобная сітуацыя і жыхарам РФ, дзе адзін і той жа чалавек можа быць расейцам па пашпарце і, да прыкладу, татарынам у этнічным сэнсе.

Менавіта так выглядалі справы і ў старажытных літвінаў, для якіх гэта найменне магло быць, у асобных выпадках, указаннем на веру чалавека, альбо, часта, яго грамадзянства, знаходжанне ў падданстве вялікага князя ВКЛ.

Такім чынам, літвінамі, у пэўных сэнсах, з'яўляліся продкі часткі сучасных літоўцаў, беларусаў, расіян, палякаў і ўкраінцаў, адпаведна, у беларусаў няма нейкіх выключных правоў на гэта найменне ў значэнні палітоніма і ўжо тым больш этноніма, але як будзе паказана ніжэй, гэтыя выключныя правы і не патрэбны.

Русінамі ж часта называліся праваслаўныя жыхары ВКЛ, хаця ёсць эпізоды, якія паказваюць і на прымяненне падобнага наймення ў якасці чыстага этноніма, то бок у якасцi ўказаня на прыналежнасць чалавека да рускага этнасу ВКЛ, нашчадкаў жыхароў рускіх княстваў, якія ўвайшлі ў склад літоўскай дзяржавы.

Аб тым, хто такія інцэптабеларусы

Інцэптабеларусы — аўтарскі тэрмін. Ад ангельскага inceptive — пачатковы, што ўзводзяць да лацінскага incipio (я пачаў), аўтар гэтай кнігі ўтварае назву для продкаў сучасных беларусаў.

Зразумела, дзеля прастаты і барацьбы з вычварнасцю, продкаў карэннага насельніцтва РБ, якія належаць да беларускага этнасу, можна менавіта так і называць, гэта значыць «продкі сучасных беларусаў» альбо, пры жаданні, «прабеларусы».

Многія тэрміны, да таго, як добра прыжыліся ў навуковым асяроддзі і выйшлі за яго межы, гучалі некалькі незвычайна, таму, не баючыся некаторай мудрагелістасці, аўтар усё ж рушыць услед традыцыі ўвядзення навуковых назваў і паспрабуе ўжываць прыведзенае вышэй слова.

У рамках гэтай кароткай, напісанай дастаткова даступнай мовай і арыентаванай на масавага чытача, кніжкі, няма патрэбы падрабязна спыняцца на розных тэорыях этнагенезу беларусаў. Варта, аднак, удакладніць, што паходжанне беларусаў ад крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў і летапісных літоўскіх плямёнаў аўтар лічыць бясспрэчным фактам, бо названыя вышэй агульнасці старажытных жыхароў тэрыторыі Беларусі, вядома ж, не растварыліся ў паветры і павінны былі, кажучы вобразна, стаць інгрэдыентамі ў катле беларускага этнасу.

Канешне, у гэтым катле варыліся і іншыя «дадаткі», пра якія можна дыскутаваць.

На дапамогу гісторыку, у пытаннях вызначэння даўніх вытокаў таго ці іншага народа, прыходзяць і генетыкі, са сваімі гаплагрупамі і іншымі складанымі для простых абывацеляў тэрмінамі.

Аўтар лічыць «генетычную гісторыю» перспектыўным напрамкам, аднак варта заўважыць, што да інтэрпрэтацыі гісторыка-генетычных даследаванняў (тут размова менавіта аб дапамозе гісторыкам з боку генетыкаў, а не гісторыка-генетычным метадзе) трэба ставіцца з асцярожнасцю.

На момант напісання гэтай кнігі існуюць даследаванні генафонду беларусаў, праведзеныя рознымі і, наколькі можна ацаніць, прыблізна роўнымі ў аўтарытэце спецыялістамі, аднак, навукоўцы атрымалі розныя вынікі, бо ў некаторых выпадках беларусы абвяшчаюцца балтамі і блізкімі, у генетычным плане, сучасным літоўцам, а ў іншых — этнасам вельмі падобным на цяперашніх заходніх рускіх і вельмі далёкім ад балтаў.

Аналіз вынікаў вышэйзгаданных даследаванняў наводзіць на думку аб некаторай, скажам так, небесстароннасці аўтараў, абумоўленай, у прыватнасці, іх нацыянальнасцю і цывілізацыйным выбарам.

Для мэтаў гэтай кнігі важней, аднак, указаць на продкаў сучаснага насельніцтва краіны без глубокага апускання ў іх храмасомы, то бок неяк назваць умоўна сваіх, для цяперашніх беларусаў, людзей мінулага, у рамках стварэння прымальнай для масавага спажыўца, на дадзеным этапе развіцця цывілізацыі, гістарычнай парадыгмы, якая тлумачыць хто такія беларусы, адкуль яны ўзяліся, і хто іх героі.

Таму інцэптабеларусамі будуць названы ўсе вядомыя па гістарычных дакументах XI — XVIII стагоддзяў людзі, якія паходзяць з тэрыторый, што былi занятыя ў перыяд Старажытнай Русі полацка-смаленскімі крывічамі, дрыгавічамі і разнастайным, у плане этнічнай прыналежнасці, насельніцтвам беларускага Панямоння.

Маркерам сваіх стануць у гэтай няхітрай сістэме, распаўсюджаныя ў славян дадзенага рэгіёна імёны і прозвішчы, ці ж паходжанне ад носьбітаў такiх iмёнаў.

У XIX стагоддзі, а дакладней, у другой палове гэтага стогадовага перыяду, назва «беларусы» ужо была дастаткова шырока распаўсюджана і адносілася менавіта да продкаў сучасных беларусаў.

Прозвішчы з вiдавочна балцкай асновай, такія, напрыклад, як Бутаўтовіч, у выпадку ВКЛ могуць быць надзелены як бы «змешаным статусам», гэта значыць іх носьбіты могуць быць аднесены як да продкаў беларусаў, так і сучасных літоўцаў.

Аўтар таксама лічыць патрэбным удакладніць, што паняцце этнасу, у кантэксце гэтай кнігі, трэба разумець перш за ўсё ў ключы прымардыялізму, то бок як нейкую групу людзей, звязаных агульным «крэўным паходжаннем». У гэтым сэнсе культурныя асаблівасці, у прыватнасці мова, могуць, у асобных выпадках, адыходзіць на другі план, з'яўляючыся толькі адным з індыкатараў этнасу, але не абсалютна вызначаючым этнас фактарам.

Прасцей кажучы, беларус, які размаўляе на шведскай, у дадзенай парадыгме, застаецца беларусам, як і швед, які размаўляе на беларускай, зразумела, не перастае быць шведам, хоць, без усялякага сумнення, становіцца бліжэй да беларускага народа, чым яго субраты, якiя нічога не ведаюць аб краіне зуброў.

Варта заўважыць, што інцэптабеларусам з'яўляецца і чалавек, які лічыць сябе літвінам, прычым у дадзеным выпадку не вельмi важна ў якім значэнні, этноніма, канфесіёніма ці палітоніма ўжытая гэтая назва (аб шматзначнасці дадзенага наймення было сказана ў папярэднім раздзеле…), і чалавек, які пазначаў сябе русінам, а роўна і ўсе іншыя, якія адпавядаюць паказаным вышэй крытэрам, людзі.

Тут аўтар хоча «падміргнуць» кой-каму з прафесійных гісторыкаў. Калега, прачытаўшы прапанаваныя вышэй тэзісы, можа скептычна ўсміхнуцца і, паціснуўшы плячыма, заўважыць, што ўсе гэтыя спробы дзялення грамадзян ВКЛ на сваіх і чужых толькі адцягваюць ад навуковага працэсу і з'яўляюцца спробамі адаптацыі гістарычных канструктаў да сучаснай ідэалагічнай кан'юнктуры. Аўтар можа лёгка пагадзіцца з дадзеным меркаваннем, але заўважыць, пры гэтым, што ў грамадстве ўсё яшчэ ёсць запыт на такі просты і ясны падзел, і нават нейтральны тэкст гэтай кнігі, у якім рэчы завуцца сваімі імёнамі, можа здацца некаторым чытачам недастаткова канкрэтным, без жаданых адказаў на простыя пытанні, накшталт такога «Так хто тамака ткі захапіў каго, а?»

Такім чынам, інцэптабеларусы гэта, перш за ўсё, жыхары ВКЛ, якія паходзяць з Полацкага, Смаленскага, Тураўскага, Гродзенскага і іншых старажытнарускіх княстваў, якія размяшчаліся на тэрыторыі будучай РБ, і носяць славянскія імёны, і прозвішчы, асабліва выразна беларускія, такія, напрыклад, як Багдановіч.

Можна, з некаторымі агаворкамі, прымяняць дадзены тэрмін і да персон, якія жылі да адрэзка XI — XVIII стагоддзяў, а таксама да тых, хто засяляў гэтыя землі ўжо пасля знішчэння ВКЛ, то бок у перыяд улады Расійскай імперыі.

Галоўнае тут імёны, як важныя, у кантэксце, маркеры этнічнага і культурнага кода.

У гэтым заключаецца хараство падобнай вельмі простай сістэмы дзялення на сваіх і чужых, бо большасці сучасных беларусаў лёгка запісаць якога-небудзь ваўкавыскага мешчаніна XVI стагоддзя, што носіць імя Багдан Хадкевіч, у свае продкі, таксама імёны полацкіх Рурыкавічаў або сялян мсціслаўшчыны ў XIX стагоддзі лёгка ўспрымаюцца сучаснымі беларусамі як свае.

Аб прэтэнзіях да назваў беларусы i Беларусь

Часцяком прад'яўляюць падобныя прэтэнзіі прыхільнікі больш-менш маргінальных гістарычных канцэпцый, так званыя літвіністы. Тлумачыцца негатыўнае стаўленне проста: беларусы — гэта «белыя рускія», якія проста абавязаны злучыцца з астатнімі рускімі ў адной дзяржаве — Расіі.

Сустрэча ў Гродне маскоўскага пасла (справа) з прадстаўніком ВКЛ. Гравюра Цюндта, XVI стагоддзе.

Адмаўленне такіх саманазваў жыхароў ВКЛ як русіны і беларусы (беларусцы) у якасці імёнаў, якія пазначалі продкаў беларусаў стварае для літвіністаў (пра гэтых хлопцаў, дарэчы, будзе падрабязна расказана ў наступным раздзеле) дадатковыя складанасці, якія неабходна вырашаць нейкімі сродкамі, і часта гэтымі сродкамі становяцца дзіўныя «падарункі» усёй русінскай спадчыны ўкраінцам, маўляў, гэта іх продкі, а нашы продкі літвіны, якія ганялі анучамі продкаў сучасных літоўцаў — жмудзінаў, здольных, пры набліжэнні грознага літвінскага воінства, толькі спалохацца і залезці назад на свае свяшчэнныя дубы, з якіх яны зрэдку спускаліся для якога-небудзь баязлівага набегу на ўскраінную славянскую вёску.

Аднак рашыць задачу можна прасцей, і, што важна, значна больш пераканаўча. Для гэтага дастаткова ўсвядоміць просты факт: усе тры ўсходнеславянскія народы, а менавіта: рускія, беларусы, украінцы, маюць роўныя правы на спадчыну Старажытнай Русі, бо для дзяржаўнасці і культурных асаблівасцяў усіх трох народаў тая вялізная і магутная дзяржава была калыскай і першаасновай, з якой пайшла першая незалежная дзяржава на землях будучай Беларусі, Полацкае княства.

Адпаведна, рускi/русінскi, у гістарычным сэнсе, зусім не азначае выключна расейскi ці, да прыкладу, украінскi. Ну а калі ўсе тры ўсходнеславянскія народы роўныя ў сваіх правах і ў роўнай ступені з'яўляюцца спадчыннікамі Кіеўскай Русі, то і праблема «гістарычнага старшынства» аднаго з народаў становіцца хутчэй спараджэннем ідэалагічных маніпуляцый, чым пытаннем, развязальным у рамках строгай гістарычнай навукі, рашэнне якога здольна вывесці адзін з народаў на вышэйшую пазіцыю ў параўнанні з іншым.

Прасцей кажучы, роўныя правы на назвы Русь/русіны/рускія, відавочна, схiляюць да роўнасці народаў.

Беларусам падобны падыход ніяк не перашкаджае лічыць сябе і спадкаемцамі ВКЛ, у якім праходзіў этнагенез іх народа і ў якім, у пэўны перыяд, дамінавала ўсходнеславянская культура, праваднікамі якой і былі продкі беларусаў.

Дарэчы, да назвы беларусы, у некаторых выпадках, прад'яўляюць прэтэнзіі і адыёзныя шавінiсты, якім чамусьці мала канцэпцыі трыадзінага рускага народа, якая хаця б мае пад сабой рэальную аснову ў сэнсе паходжання ўсходніх славян з Кіеўскай Русі (як было паказана вышэй агульнае паходжанне не азначае старшынства аднаго з народаў або тым больш «прыдуманасці» аднаго з іх), у сувязі з чым дадзеныя грамадзяне памылкова заяўляюць, што назва Белая Русь не гістарычная, хоць, яна, па некаторых дадзеных, фіксуецца яшчэ ў XIV стагоддзі, а ў XVII стагоддзі актыўна выкарыстоўваецца для наймення тэрыторый сучаснай РБ, прычым не толькі ў Рэчы Паспалітай, але і ў Маскве.

Часам назва Беларусь служыць прадметам нападак у стылі «Не было такой краіны, значыць і быць не павінна». Аднак ёсць прыклад чэхаў, чыя краіна была вядома як Багемія. Ясна, што сучасная Чэшская Рэспубліка з'яўляецца спадкаемніцай той краіны, і аналагічным чынам Беларусь робіцца спадчынніцай ВКЛ, бо не імя якой-небудзь дзяржавы фармуе дзяржаўнасць таго ці іншага народа, яна вызначаецца дзякуючы палітычнай суб'ектнасці этнасу, якая была ў продкаў беларусаў у ВКЛ.

Спадкаемцы русінаў і літвінаў, нашчадкі як грамадзян Кіеўскай Русі, так і ВКЛ — вось хто такія сучасныя беларусы, і гэта, фактычна, бясспрэчная тэза.

Аб літвінізме у цэлым яго прычынах і наступствах

Тэкст дадзенай главы быў апублікаваны аўтарам яшчэ ў 2017 годзе, і неяк нават выкарыстоўваўся, у якасці выкрываючага літвіністаў, аўтарамі нейкага расійскага рэсурсу, што выступае супраць любых нацыяналістычных праяў у былых рэспубліках СССР.

Пры гэтым дадзены артыкул зусім не закліканы бічаваць літвіністаў і не задумваўся як рэзка крытычны ў адносінах да іх матэрыял.

Тут аўтар зрабіў спробу бесстаронна асэнсаваць цікавую з'яву літвінізму, тым больш, што на момант публікацыі ў сеціве было не так шмат падобных прац.

Такім чынам, ніжэй прыведзены тэкст 2017 года, з невялікімі праўкамі.

Літвінізм — сістэма гістарычных уяўленняў, асноўным з якіх, з'яўляецца ўяўленне аб вядучай ролі продкаў беларусаў у ВКЛ.

Для літвініста характэрна самаідэнтыфікацыя ў якасці нашчадка падданага ВКЛ. Звычайна пад літвіністам разумеюць не проста чалавека, які падкрэслівае сваё паходжанне ад жыхароў ВКЛ, але і падзяляе шэраг маргінальных ідэй: пра выключнае права РБ на спадчыну Вялікага княства Лiтоўскага, пра штучнасць і навязанасць назвы беларусы і г.д.

Якія ж прычыны ўзнікнення феномена літвінізму? На гэтае пытанне можна было б адказаць цытатай са старажытнагрэчаскага паэта Сіманіда: «Для поўнага шчасця чалавеку трэба мець слаўную айчыну».

Працэсы развіцця беларускай нацыянальнай свядомасці натуральным чынам прыводзяць дастаткова вялікую колькасць людзей да зацікаўленасці сваімі каранямі, жадання зразумець адкуль беларусы ўзяліся, і хто яны такія. Вось тут і становіцца карыснай шматсотгадовая гісторыя Вялікага княства Літоўскага. Аднак ёсць і іншы прэтэндэнт на спадчыну ВКЛ — сучасная Рэспубліка Літва. Яе грамадзян многія літвіністы ўспрымаюць канкурэнтамі: правы літоўцаў (у тэрміналогіі літвіністаў звычайна летувісаў) на спадчыну ВКЛ часцяком адмаўляюцца, а самі літоўцы аб'яўляюцца жамойтамі (назва аднаго з балцкіх плямёнаў) і супрацьпастаўляюцца літвінам (грамадзяне ВКЛ).

Герб Жамойці, малюнак XIX стагоддзя.

Часта пры гэтым указваецца на сепаратысцкія тэндэнцыі жамойцкіх феадалаў і выкарыстанне вялікімі князямі літоўскімі жамойцкіх зямель у якасці разменнай манеты ў торгу з крыжакамі.

У сваю чаргу, з боку літоўцаў, у тым ліку і некаторых прафесійных гісторыкаў, у якасці контраргументаў, прыводзяцца сцвярджэнні аб выключна літоўскім характары ВКЛ, заваёве продкамі літоўцаў продкаў беларусаў, аб падпарадкаваным становішчы продкаў беларусаў у ВКЛ і г. д. Гэтыя ідэі былі паспяхова трансліраваны літоўскімі гісторыкамі ў шырокія навуковыя колы.

Грунтуючыся на сказаным вышэй, можна сфармуляваць адну з асноўных тэзаў літвіністычнага вучэння: сучасная Літва (Летува) — гэта Жамойць.

Жамойцкая зямля сапраўды знаходзіцца ў складзе сучаснай Рэспублікі Літва і нават захавала адрозную ад літоўскую мову (згодна з іншым меркаваннем — дыялект, на ёй нават пішацца раздзел вікіпедыі) і некаторыя сепаратысцкія тэндэнцыі. Аднак у даследчыкаў няма сур'ёзных падстаў атаясамляць з ёй усю тэрыторыю сучаснай Літвы ці сучасных літоўцаў выключна з нашчадкамі жамойтаў. І нават калі дапусціць, што ўсё ці амаль усё насельніцтва сучаснай Літвы паходзіць ад жамойтаў, фактам усё ж застанецца тое, што паміж летапіснымі літоўцамі і жамойтамі, у часы зараджэння і станаўлення ВКЛ, відавочна ёсць падабенства — гэта найперш паганскія неславянскія імёны. Існуюць пэўныя, на думку большасці даследчыкаў, доказы блізкасці летапісных жамойтаў і літоўцаў.

Аднак няма падстаў абмяжоўваць арэал пасялення літоўцаў XIII стагоддзя землямі сучаснай Літвы, а скупасць крыніц дае магчымасць даследчыкам змяшчаць межы іх пражывання ў розныя вобласці. Часам нават абгрунтоўваецца размяшчэнне асноўнага арэала летапісных літоўцаў у межах тэрыторыі Рэспублікі Беларусь (Ермаловіч).

Не даводзіцца сумнявацца ў тым, што балтыйскія паганскія плямёны сапраўды жылі на землях сучаснай Беларусі — пэўная частка цяперашніх беларусаў — іх нашчадкі.

Існуе, акрамя таго, меркаванне, што слова Літва першапачаткова не з'яўлялася этнонімам, то бок не абазначала этнас, як агульнасць людзей блізкіх па крыві, а толькі азначала сацыяльную групу.

Такім чынам відавочна, што вызначэнне пераемнікаў для сярэднявечнай еўрапейскай дзяржавы — ВКЛ, можа быць не такім простым.

Абмаляваны вышэй кантраст паганскіх імёнаў летапісных літоўцаў, якія выступалі рухаючай сілай у стварэнні ВКЛ, і вядомых жыхароў княстваў, якія размяшчаліся на тэрыторыі сучаснай РБ, найперш галоўнага з іх — Полацкага, а таксама і ўмоўна сваіх імёнаў сучасных беларусаў, стварае складанасці з прыняццем пераемнасці ВКЛ і Рэспублікi Беларусь, а яўная пераемнасць назваў ВКЛ і Рэспублікі Літва — дадае цяжкасцей для ўспрымання Княства ў якасці дзяржавы, дзе тытульнай нацыяй былі толькі продкі беларусаў.

Для літвінізму характэрна агрэсіўнае адмаўленне ролі продкаў сучасных літоўцаў у стварэнні ВКЛ, пры гэтым неславянскія імёны вялікіх князёў і іх паганства, якія кантрастуюць з хрысціянскімі імёнамі і падтрымкай хрысціянства ўладцамi Полацкага і іншых старажытнарускiх княстваў, населянных продкамi сучасных беларусаў, часцяком ігнаруюцца ці тлумачацца з дапамогай маргінальных тэорый.

Як жа стварыць прымальную для большасці, але і навукова абгрунтаваную і канкурэнтаздольную, у тым ліку на міжнароднай арэне, гістарычную парадыгму, якая абгрунтоўвае пераемнасць паміж ВКЛ і РБ?

Існуюць розныя спробы вырашыць гэтую праблему. Часам продкі беларусаў аб'яўляюцца балтамі, што дапамагае стварыць пераемнасць з летапіснымі літоўцамі, якія носяць умоўна балцкія імёны. Шляхам да «беларусізацыі» сярэднявечнай дзяржавы з'яўляецца і ўпор на больш «беларускіх» момантах гісторыі ВКЛ. Праваслаўе Войшалка, які ў Ермаловіча аб'яўлены стваральнікам дзяржавы, і падтрымка гэтага князя наваградскімі і пінскімі феадаламі ва ўстанаўленні ягонай ўлады. Прыняцце літоўскімі феадаламі хрысціянскай веры і славянскіх імён, пры ўзыходжанні на ўдзельныя прастолы славянскіх зямель. Адсутнасць дакладных звестак аб масавым уціску, на падставе этнічнай варожасці, продкаў беларусаў продкамі літоўцаў. Развіццё культуры на землях продкаў беларусаў, якое дало цэлую плеяду заўважных дзеячоў, на чале з першадрукаром Скарынай. Высокі статус так званай старабеларускай мовы, якая з'яўлялася дзяржаўнай (у літоўскай гістарыяграфіі канцылярскай) мовай ВКЛ (нават навукоўцы, якія адмаўляюць яе беларускасць, не змогуць паспрачацца з тым, што яна нашмат бліжэй да сучаснай беларускай, чым да сучаснай літоўскай). Паходжанне найбуйнейшых феадалаў ВКЛ, напрыклад, Сапегаў, з беларускіх зямель і г.д.

Следствам уласна літвінізму з'яўляецца, у многіх выпадках, умацаванне нацыянальнага беларускага патрыятызму, няхай нават некаторыя літвіністы, у некалькі парадаксальным ключы, не прымаюць назву Беларусь.

Літвінізм — з'ява, абумоўленая, як было сказана вышэй, станаўленнем беларускай нацыянальнай свядомасці.

Асобна трэба адзначыць замацаванне негатыўнага вобразу літвіністаў у шавіністычнай, адыёзнай прапагандзе. Не даводзіцца сумнявацца, што вобраз «ліцвінскіх фашыстаў» можа быць выкарыстаны ў поўнамаштабнай інфармацыйнай вайне.

Аб поглядзе сучасных літоўцаў на беларускія гістарычныя канцэпцыі

Для сучасных літоўскіх гісторыкаў беларускія калегі нярэдка з'яўляюцца непасрэднымі канкурэнтамі ў барацьбе за спадчыну ВКЛ. Натуральна, гэта прадвызначае крытычныя адносіны да прабеларускіх канцэпцый ВКЛ. Пры гэтым, не варта, зразумела, думаць, што гістарычныя фантазіі, прасякнутыя самым наіўным рамантычным флёрам, з'яўляюцца доляй толькі беларускіх аматараў гісторыі.

Пра гэта ўжо было сказана раней, напрыклад, калі аўтар разглядаў публікацыю літоўскага гісторыка Артураса Дубоніса.

Разнастайных казак, як можна бачыць, хапае і з літоўскага боку мяжы, прычым агучваюць іх, у некаторых выпадках, кампетэнтныя гісторыкі.

Літоўскі гістарычны міф мае свае слабыя месцы, а пэўныя нацыянальныя комплексы, якія правакуюць маргінальную творчасць у рамках так званай фолк-хісторы, нікуды не падзеліся і ў XXI стагоддзі.

Для разумення справядлівасці падобных сцвярджэнняў аўтара, дастаткова пазнаёміцца, да прыкладу, з працамі ўсё яшчэ маладога і не пазбаўленага, у вачах большасці літвіністаў, выразнага адыёзнага іміджу, гісторыка Томаса Баранаўскаса.

Гэты літоўскі спецыяліст, дастаткова пераканаўча развенчваў міфы рамантычнай беларускай гістарыяграфіі, але i сам быў не супраць некаторых «перацягванняў коўдры» на літоўскі бок, у прыватнасці, імкнучыся лакалізаваць меркаваную «сталіцу Міндоўга», якую называюць Рута (альбо, на думку некаторых даследчыкаў, Варута) менавіта на літоўскай тэрыторыі. Пасля справядлівых заўваг аб недаказанасці каранацыі Міндоўга ў Навагрудку, шэраг літоўскіх даследчыкаў робіць спробы «адправіць» першага і апошняга літоўскага караля на каранацыю ў Вільню, якая адлічвае свой летапісны ўзрост толькі ад перыяду кіравання Гедыміна, ды яшчэ і «арганізаваць» гэтае эфектнае вянчанне на лiтоўскае валадарства ў кафедральным касцёле Св. Станіслава, дзе нібыта знайшлі нейкія фрагменты сценаў XIII стагоддзя.

Малапераканальныя і ўпартыя спробы некаторых літоўскіх спецыялістаў адмаўляць высокі статус так званай старабеларускай мовы, якая называецца канцылярскай, каб не называць яе дзяржаўнай (як гэта часта робяць беларускія спецыялісты), хаця любая сучасная назва не адменіць факта выдання на «канцылярскай» мове, а не лiтоўскай «калбе», знакамітых Статутаў ВКЛ.

Адсутнасць вядомых уласных летапісаў, якія асвятлялi б ранні перыяд ВКЛ, дарэчы, з'яўляецца балючым месцам усёй галіны, якая спецыялізуецца на вывучэнні гэтай дзяржавы, дзеянні якой паказаны з позірка яе ворагаў, у іх жа гістарычных дакументах.

Вядома ж, скупасць крыніц, у ліку іншых фактараў, правакуе стварэнне малаабгрунтаваных гістарычных баек у рамках літоўскай гістарыяграфіі.

Разам з гэтым, паўтаранае як мантра, у асяроддзі некаторых беларускіх аматараў гісторыі, сцвярджэнне аб тым, што літоўцы толькі і робяць, што самазабыўна даказваюць заваёву продкамі літоўцаў продкаў беларусаў не зусім адпавядае праўдзе, бо ў акадэмічных колах літоўскага гістарычнага цэха шмат людзей з разуменнем адносяцца да прабеларускай канцэпцыі ВКЛ, якая гаворыць аб правах беларусаў на спадчыну гэтай сярэднявечнай дзяржавы.

Менавіта пра гэтыя правы варта коратка пагаварыць у наступным раздзеле, хаця многія элементы прабеларускай канцэпцыі ВКЛ ужо былі паказаны вышэй.

Аб правах беларусаў на спадчыну ВКЛ

Вытокі беларускай дзяржаўнасці ляжаць у княствах так званай Старажытнай Русі — Полацкім, Тураўскім, Гарадзенскім і іншых. Упор на ўдзел людзей з гэтых княстваў у стварэнні ВКЛ «абеларусчвае» працэс фармавання Княства. Навагрудак у якасці сталіцы ВКЛ пры Міндоўгу, каранацыя ўладара ў гэтым горадзе, з'яўляюцца спрэчнымі гістарычнымі сюжэтамі, якія не маюць неабвержнай доказнай базы, але звесткі аб удзеле навагародцаў і пінчукоў у працэсе атрымання прастолу сынам Міндоўга — Войшалкам, лічацца дакладнымі.

Акрамя таго, варта адзначыць хрысціянскае хрышчэнне апошняга.

Тут важны менавіта ўдзел продкаў беларусаў у стварэнні ВКЛ. Дадзены факт дазваляе прыбраць продкаў літоўцаў з пазіцыі адзінай рухаючай сілы гэтага працэсу.

Яшчэ адным важным момантам з'яўляецца прыняцце балцкімі нобілямі славянскай культуры, праваднікамі якой, відаць, павінны былі быць продкі беларусаў. Роды з балцкім продкам, у тым ліку і такія магутныя як Алелькавічы і Гальшанскія, поўнасцю пераймалі мову, веру і культуру славянскіх продкаў беларусаў, то бок фактычна гаварыць аб прыналежнасці гэтых князёў да балцкай культуры ўжо не было падстаў.

ВКЛ «квітне русчызнаю», якая прыйшла ад продкаў беларусаў, а балцкія нобілі цалкам падпадалі пад уплыў культурнай парадыгмы, якую выкарыстоўвалі продкі беларусаў, што, зразумела, не сведчыць на карысць выключна літоўскага характару ВКЛ.

Вышэй ужо не раз згадваліся пінчукі і наваградцы, якія падтрымліваюць Войшалка падчас усталявання ягонай улады ў Літве. Былі згаданыя і браты Тройдзеня, ахрышчаныя ў праваслаўе, як можна меркаваць, дзеля намесніцтва ў славянскіх гарадах на тэрыторыі будучай Беларусі.

Наступныя вялікія князі Віцень, Гедымін і Альгерд, актыўна ўзаемадзейнічаюць са славянскімі ўдзельнымі князямі, якія, як лічаць даследчыкі, уцягваюцца ў палітычную сістэму ВКЛ мірным шляхам, прызнаючы сябе васаламі вялікага князя літоўскага і захоўваючы свой надзел.

Пры Гедыміне найбольш адораным военачальнікам з'яўляўся русін, вядомы ў сучаснай гістарыяграфіі як Давыд Гарадзенскі. Гэтага здольнага палкаводца часцяком называюць сынам Даўмонта Пскоўскага, хоць для падобнай версіі не прыводзяць ніякіх важкіх дакументальных доказаў. Больш верагодна паходжанне Давыда ад гродзенскіх князёў ці баяраў, ці іншых русінаў Панямоння.

Варта звярнуць увагу і на асабістае жыццё ўладароў, якое, дарэчы, было яшчэ і дзяржаўнай справай, якія ўзялі шлюб з русінкамі.

Вядома, што Альгерд ажаніўся з Марыяй Віцебскай, а Ягайла ўзяў за жонку Соф'ю Гальшанскую якраз прадстаўляючую першапачаткова балцкі род, які падпаў пад культурны ўплыў жыхароў рускіх княстваў, дзякуючы чаму Соф'я ўспрымаецца сучаснікамі як дзяўчына з «роду рускага». Дарэчы, маці Сафіі паходзіла з княжага роду Друцкіх. Генетычныя даследаванні «Rurikid Dynasty DNA Project» дазволілі спецыялістам вылучыць гіпотэзу, якая аспрэчвае паходжанне роду Друцкіх ад Рурыкавічаў або Гедэмінавічаў, а замест гэтага прапануе версію нейкай мясцовай дынастыі «з тэрыторыі, блізкай да Друцка».

Марцэлі Краеўскі. Соф'я Гальшанская, партрэт XIX стагоддзя.

Часам дзеля вызначэння нацыянальнага складу эліты ВКЛ праводзяцца падлікі этнічных балтаў і славян у атачэнні вялікага князя.

Аднак этнічны склад блізкага кола ўладарооў, у часы ўсіх вялікіх князёў ад Міндоўга да Віценя, гісторыкам вельмі цяжка рэканструяваць на падставе вядомых летапісных крыніц.

Пры Вітаўце і Ягайле, у часы Гарадзельскай уніі, сярод баяраў, якія атрымалі польскія гербы, сапраўды знаходзіцца шмат носьбітаў балтыйскіх імён, але нават у гэтым пераліку падданых ВКЛ, якія прынялі каталіцкае хрышчэнне, ёсць і ўладальнікі славянскіх па гучанні імёнаў, да прыкладу, Качан і Няміра.

Акрамя таго, варта адзначыць, што многія знатныя роды ВКЛ не ўдзельнічалі ў акце.

Фактычна ж з самага пачатку фармавання Княства, да яго апошніх дзён, продкі беларусаў былi заўважныя ў палітычных працэсах краіны, і, хаця пэўны працэнт прадстаўнікоў розных этнасаў, у вышэйшых эшалонах улады, мяняўся ў розныя перыяды існавання дзяржавы, усё ж сукупны ўклад інцэптабеларусаў у палітыку ВКЛ настолькі вялікі, што не дазваляе абгрунтавана адмаўляць іх палітычную суб'ектнасць.

У XVI стагоддзі на вядучыя пазіцыі ў палітыцы краіны вылучаюцца прадстаўнікі славянскіх родаў, якія паходзяць з земляў рэгіёна Нёмана і Дзвіны — гэта, напрыклад, Сапегі, Хадкевічы, Валовічы.

З усяго гэтага вынікае, што продкі беларусаў, без усялякага сумнення, кіравалі ВКЛ.

І яшчэ адзін, няхай паасобку і не самы моцны аргумент… У кантэксце можна адзначыць, што многія важнейшыя цэнтры ВКЛ, такія як Навагрудак, Полацк, Віцебск, Брэст, Магілёў і, вядома, фактычная сталіца ВКЛ у XVIII стагоддзі — Гродна, цяпер знаходзяцца на тэрыторыі РБ.

Такім чынам, можна сцвярджаць, што продкі беларусаў вывелі на галоўныя пазіцыі ў ВКЛ сваю культуру і мову, і ўдзельнічалі ў кіраўніцтве краiнай, што дае падставы гаварыць пра ВКЛ, як пра дзяржаву продкаў беларусаў, якія называюцца аўтарам інцэптабеларусамі.

Кіраўнікі стваралі ВКЛ як поліэтнічную краіну, у назве якой слова Літоўскае абазначала, па сутнасці, адну з падуладных земляў, а не нейкую тытульную, «агульную», балцкую нацыю, якая ўся, ад сялян да феадалаў, валодала адмысловымі правамi ў параўнанні з інцэптабеларусамі.

Далёкія прашчуры сучасных грамадзян РБ валодалі ў Вялікім княстве Літоўскім палітычнымі і грамадзянскімі правамі, а таксама фармавалі ўласную культурную прастору, якая з'яўлялася, на пэўных этапах развіцця краіны, найбольш магутнай у агульнадзяржаўным кантэксце.

Менавіта таму, не забываючыся на ўклад іншых народаў, трэба прызнаць спадчыну ВКЛ спадчынай беларускага народа.

Аб лепшых палкаводцах ВКЛ (Топ-9), ці ключ да пытання пра нацыянальных герояў беларусаў

Войны гэта страшна! А ўсе героі бітваў з'яўляюцца па сутнасці спрэчнымі персанажамі для ўсхвалення… Але на гэтым этапе цывілізацыі такія героі запатрабаваны, і падзеі іх жыццяў проста цікавыя, як гістарычныя сюжэты.

Ваенных дзеячаў усхваляюць французы, якія ўшаноўваюць утапіўшага Еўропу ў крыві Напалеона, шведы, што па-свойму ганарацца Карлам XII, і шматлікія іншыя народы.

Таму аўтар прадставіць тут топ-9 лепшых палкаводцаў ВКЛ — суб'ектыўны рэйтынг… Зрэшты, ці бываюць такія рэйтынгі аб'ектыўнымі — пытанне дыскусійнае.

Нацыянальныя героі-палкаводцы, як ужо было сказана вышэй, да гэтага часу патрэбны вялікім народам старой Еўропы, накшталт французаў і ангельцаў, а значыць не перашкодзяць яны і беларусам, бо падобныя ваенныя пантэоны — важная частка нацыянальных, гістарычных міфаў.

Такім чынам, спачатку тыя, хто не ўвайшоў у топ-9, але з'яўляліся вельмі годнымі ваеннымі дзеячамі: Стэфан Баторый, Януш Радзівіл, Мікалай Радзівіл Руды, Станіслаў Кішка, Рыгор Хадкевіч, Ян Павал Сапега.

А вось і, уласна кажучы, сам топ-9.

9. Вітаўт. Двума галоўнымі бітвамі вялікага князя былі бітва на Ворскле і Грунвальдская бітва. У першай Вітаўт быў разгромлены, што шмат у чым абумовіла лёс ВКЛ. У другой была здабытая вялікая перамога, але паставіць яе толькі ў заслугу Вітаўту нельга. 9-е месца для здольнага, але не вялікага палкаводца.

8. Альгерд. Быў дастаткова паспяховы ў супрацьстаянні з Дзмітрыем Данскім. Вялікая перамога на Сініх Водах (праўда, часам яе называюць міфічнай), але слабыя бітвы з крыжакамі.

7. Хрыстафор Радзівіл Пярун. Не вызначыўся перамогамі ў найвялікшых бітвах, аднак дзейнічаў паспяхова ў войнах з ворагамi ВКЛ. Удзельнічаў у эфектыўным і дастаткова арыгінальным рэйдзе ўглыб маскоўскіх земляў. Разумны тактык.

6. Юры Радзівіл Віктор Геркулес. Дзед Хрыстафора. Удзельнічаў у вялікай колькасці вялікіх бітваў, і, хоць і не ажыццяўляў агульнага камандавання ў гэтых бітвах, але з'яўляўся адным з галоўных палкаводцаў. Напрыклад, адыграваў найважнейшую ролю ў бітве пад Оршай. «Вялікі акцёр другога плана» за што і атрымлівае 6-е месца.

5. Тройдзень. Выдатна паказаў сябе ў бітвах з Лівонскім ордэнам. У бітвах з Тройдзеням гінулі не толькі простыя рыцары, але і магістры лівонцаў.

4. Канстанцін Астрожскі. Стаiць толькі 4-м таму што мае ў актыве не толькі бліскучыя перамогі, такія як вікторыі пад Оршай і Альшаніцай, але і правалы пад Ведрашам (там гетман нават трапіў у палон), Апочкай і (тут у меншай ступені віна Канстанціна) Сокалем. Аднак гетман усё ж быў адораным палкаводцам і яго месца відавочна ў топ-5.

3. Ян Пётр Сапега. Паплечнік Яна Караля Хадкевіча, які граміў з ім шведаў. Правая рука Хадкевіча ў выбітнай бітве пад Кірхгольмам. Пераможца ў значнай бітве пад Рахманцавам, дзе Сапега вызначыўся вялiкай асабістай мужнасцю. Адзіны літвінскі палкаводзец пра якога можна сказаць (з некаторымі агаворкамі), што ён узяў Маскву. Адважны, авантурны і досыць паспяховы.

2. Давыд Гарадзенскі. Адзіны буйны военачальнік ВКЛ з іміджам непераможнага палкаводца (што, праўда, не зусім дакладна). Паспяховыя бітвы з небяспечнымі ў той час тэўтонцамі, якія часта грамілі воінаў ВКЛ, абарона Навагрудка (ужыў хітрую тактыку) і Пскова, паспяховыя набегі на варожыя землі і небывала доўгі рэйд войскаў ВКЛ, аж да самога Брандэнбурга. Хітры, хуткі, паспяховы! Заслужанае 2-е месца!

1. І вось ён пераможца! Ян Караль Хадкевіч. Баявое юнацтва з перамогамі над казакамі і валахамі, бясконцыя перамогі над шведамі, у тым ліку ў знакамітай бітве пад Кірхгольмам, паспяховыя дзеянні супраць асманаў пад Хоцінам.

Колькасць і якасць бітваў з рознымі супернікамі, значныя перамогi ў актыве, хітрыя тактычныя хады і крутыя стратэгіі, асабістая адвага. Ян Караль быў выдатным палкаводцам, таму ўзначальвае рэйтынг.

Ян Караль Хадкевіч. Дакладны партрэт, XVII стагоддзе.

Аб дзеячах культуры, мастацтва і навукі ВКЛ, ці яшчэ адзін ключ да пытання пра нацыянальных герояў беларусаў

Вядома ж, акрамя палкаводцаў на ролю нацыянальных герояў прэтэндуюць дзеячы мастацтваў і вучоныя. Больш за тое, менавіта падобныя грамадзяне ВКЛ, як людзі ў той ці іншай ступенню звязаныя з гуманістычнымі памкненнямі, выклікаюць, на думку аўтара, менш пытанняў у межах праекта іх гераізацыі, чым ваенныя дзеячы. Пытанне хто больш варты добрай народнай памяці: той, хто забіў тысячы чалавек ці той, хто стварыў выдатную карціну, можа нават здацца рытарычным.

Такім чынам, хто ж з пісьменнікаў, мастакоў і вучоных, эпохі ВКЛ, можа быць прыдатным для беларускага нацыянальнага пантэона? Некаторыя асобы з гэтай катэгорыі вядомых землякоў ужо атрымалі сваю долю прызнання. Гэта, да прыкладу, усходнеславянскі першадрукар Францыск Скарына, асветнікі Расіі, Пётр Мсціславец і Сімяон Полацкі, выбітны, нават па мерках Заходняй Еўропы, вучоны-інжынер Казімір Семяновіч.

Нядрэнна вядомы палітычны і вайсковы, але акрамя таго і культурны дзеяч Леў Сапега. Менш вядомы не менш годны за Сапегу дзяржаўны дзеяч, гуманіст і мецэнат Астафей Валовіч.

Леў Сапега. Пэўны партрэт, 1616 год.

А вось мастакі і скульптары, звязаныя з ВКЛ, ужо дакладна менш вядомыя абывацелю, і, хоць, у тыя часы на землях Княства не з'явілася свайго Мікеланджэла ці Леанарда, усё ж такія майстры як Томаш Падхайскі ці выбітны, па мерках усёй Усходняй Еўропы, П'етра Перці заслугоўваюць значна большай вядомасці ў Беларусі.

Аўтар не будзе падрабязна спыняцца на канкрэтных персаналіях і фармаваць тут буйны спіс культурных дзеячоў ВКЛ, вартых памяці беларусаў.

З вышэйпададзенага вынікае, што нацыянальнымі героямі беларусаў, звязанымі з эпохай ВКЛ, могуць быць як інцэптабеларусы, так і прадстаўнікі балцкіх родаў Княства, а таксама і прадстаўнікі іншых народаў. Канцэпцыя «сваіх па крыві» продкаў зусім не заклікана аб'явіць героямі выключна Сапегаў, пакінуўшы за бортам, напрыклад, сына князя-язычніка Кейстута і літоўскай жрыцы Біруты, вядомага як Вітаўт Вялікі. Удзел менавіта «крэўных продкаў» беларусаў у стварэнні ВКЛ, іх культурная дамінацыя і палітычная суб'ектнасць, важныя для абгрунтавання права беларусаў на спадчыну той дзяржавы, а калі гэтае права ў беларусаў ёсць, то іх героямі могуць быць самыя розныя дзеячы ВКЛ, у тым ліку і дастаткова далёкія ад іх, у этнічным сэнсе.

Эпілог, або даволі кароткія адказы на даволі папулярныя пытанні

Такім чынам, павядзем вынік гэтай невялікай кнігі, прычым зробім гэта ў простай форме: пытанне-адказ!

Літоўцы захапілі беларусаў і такім чынам стварылі ВКЛ?

Даследчыкі, літоўскія, беларускія ці яшчэ якія-небудзь, пакуль не могуць у дэталях апісаць падзеі XIII стагоддзя, якія адбываліся ў Панямонні, дзе закладалася аснова ВКЛ. Версіі будуюцца на гіпотэзах, а часам і звычайнай, неабгрунтаванай выдумцы. Відавочна, што літоўскі князь Міндоўг змагаўся з Галіцка-Валынскім княствам, пры гэтым іх сутыкненні адбываліся і ў Панямонні. Каго падтрымлівала насельніцтва Навагародка, Гродна, Слоніма і іншых старажытнарускіх гарадоў рэгіёна, як менавіта Міндоўг атрымаў уладу над старажытнарускім Навагародкам, гісторыкі не ведаюць.

У любым выпадку, дзейнічаў Міндоўг не ў інтарэсах нейкага абстрактнага літоўскага народа, а ў сваіх уласных інтарэсах, і для вызначэння спадчыннікаў сярэднявечнай еўрапейскай дзяржавы ВКЛ, мала ведаць, што і як захапіў адзін з яе заснавальнікаў, у XIII стагоддзі.

Ці было ВКЛ беларускай дзяржавай і калі так, дык чаму?

ВКЛ было дзяржавай продкаў сучасных беларусаў, таму што на самых ранніх этапах яго стварэння жыхары Навагародка і Пінска падтрымлівалі Войшалка, аднаго з фактычных заснавальнікаў ВКЛ, гэта значыць выступалі суб'ектамі дзяржаваўтваральных працэсаў, што аб'ектыўна спрыяюць станаўленню дзяржавы.

Пазней жыхары старажытнарускіх княстваў на тэрыторыі будучай Беларусі служылі праваднікамі славянскай культуры, у тым ліку і мовы, у верхніх эшалонах эліты ВКЛ, якая актыўна «аславянiвалася», як, напрыклад, магутныя князі Гальшанскія і Алелькавічы.

Паступова на палітычную арэну краіны выходзяць магнацкія роды, якія паходзяць з земляў будучай Беларусі, такія як Сапегі, Хадкевічы, Валовічы і іншыя.

Удзел продкаў беларусаў у палітычных працэсах і дамінацыя іх культуры ў ВКЛ робіць беларусаў роўнымі літоўцам спадкаемцамі Вялікага княства Літоўскага.

Калі ўсходнеславянскі элемент быў такі моцны ў ВКЛ, то можа і два іншыя народы, а менавіта рускія і ўкраінцы, як спадчыннікі Кіеўскай Русі, маюць права на спадчыну ВКЛ?

Менавіта жыхары тэрыторый будучай Беларусі былі актыўна ўцягнуты ў стварэнне ВКЛ, якое адбывалася ў Панямонні.

Актыўнымі ўдзельнікамі былі і жыхары галоўных тэрыторый Галіцка-Валынскага княства, гэта значыць умоўныя «праўкраінцы», але выступалі яны часта антаганістамі літоўскіх князёў. Больш таго, вядома і аб прамым супрацьстаянні славянскіх жыхароў Панямоння і валынцаў, да прыкладу, напад гродзенскай дружыны, пасланай Тройдзенем, на прыналежны валынцам Драгічын (Драхічын).

Фарміраванне ВКЛ на першых этапах ішло найперш дзякуючы аб'яднанню пад уладай літоўскіх кіраўнікоў умоўна беларускіх княстваў, і іх жыхары былі праваднікамі славянскай культуры і ўплыву ў краіне, а пасля ўваходжання ў склад Княства тэрыторый будучай Украіны, новыя землі аказаліся аддаленымі ад палітычнага цэнтра дзяржавы і адносна хутка адышлі да Польшчы.

Уцягнутасць у дзяржаўныя працэсы ВКЛ продкаў сучаснага рускага народа была яшчэ меншай.

Таму, галоўнымі спадкаемцамі ВКЛ з'яўляюцца беларусы і літоўцы, хаця ўсё ж варта пры гэтым адзначыць і ролю продкаў украінцаў, палякаў і рускіх.

Гэта знацыць, што літоўская дынастыя стварыла дзяржаву для продкаў беларусаў?

Валадары Літвы, як і іншыя феадальныя ўладыкі, стваралі дзяржаву для сябе і свайго роду, таму назву Вялікае княства Літоўскае трэба разумець, як княства літоўскай зямлi, а не княства нейкага тытульнага літоўскага, балцкага этнасу, які ўвесь, ад сялян да дваран, быў вышэй за іншыя народы краіны.

У пэўныя моманты гісторыі, ВКЛ фактычна кіравалі прадстаўнікі роду Сапегаў, якія паходзілі з земляў будучай Беларусі.

Этнічныя карані кіруючай дынастыі, у дадзеным выпадку, наогул не такiя важныя, бо еўрапейскія ўладцы: імператары, каралі і іншыя манархі, актыўна бралі шлюбы з прадстаўнікамі розных народаў, фармуючы своеасаблівую «арыстакратычную сям'ю».

Акрамя таго, тут усё ж варта заўважыць, што знакамітая ў Еўропе дынастыя Ягелонаў, якая кіравала Польшчай і ВКЛ, паходзіць ад русінкі Соф'і Гальшанскай, пра меркаваных «прабеларускіх» продкаў якой было сказана вышэй.

А як наконт сталіцы ВКЛ? Навагародак жа не быў сталіцай? Можа ў каго сталіца ВКЛ, той і гаспадар спадчыны?

Даказаць сталічнасць Навагародка пры Міндоўгу, на падставе вядомых крыніц, спецыялісты не могуць. Але сталічнасць Навагародка пры Шварне выглядае дастаткова пераканаўча, аднак усё ж адзінай афіцыйнай сталіцай ВКЛ застаецца Вільня. Тым не менш фактычнай сталіцай ВКЛ у XVIII стагоддзі было Гродна, і гэты горад размешчаны на тэрыторыі Беларусі.

Але калі ВКЛ мела слова Літоўскае ў назве, дык можа і цяперашняя Рэспубліка Літва адзіны пераемнік той краіны?

Калі справа выключна ў назве, то і спадчына Прусіі павінна быць спадчынай балцкага племені прусаў, а не нямецкага народа.

Сучасныя літоўцы з'яўляюцца спадкаемцамі ВКЛ, але дакладна не выключна дзякуючы пераемнасці назваў. Гэта лішняя нагода задумацца пра тое, наколькі недарэчная барацьба літвіністаў за выключнае права на назву літвіны, хаця гэта толькі імя, а куды важней, у дадзеным выпадку, значэнне ўсіх гістарычных фактаў у сукупнасці.

То бок, спадчыну ВКЛ даводзіцца дзяліць з літоўцамі?

Менавіта так! Беларусам з літоўцамі, а літоўцам з беларусамі.

Так склалася гісторыя і сам факт існавання беларускага і літоўскага народаў ужо да некаторай ступені дзіўны, бо многія народы рэгіёну, такія як вышэйзгаданыя прусы, проста зніклі, не здолеўшы выжыць у складаным краi, які так часта служыў арэнай бітваў за ўладу і жыццёвую прастору для самых розных дзяржаў.

Агульную гісторыю маюць, да прыкладу, шматлікія народы Імперыі Габсбургаў, тыя ж аўстрыйцы і венгры, і гэта не перашкаджае ім ганарыцца сваёй гісторыяй.

Спадарыня Кліо бывае суровая, але, без усялякага сумнення, яна заўсёды цалкам справядлівая.

Эпілог пасля эпілогу, або яшчэ адно пытанне

І апошняе ў спісе, але дакладна не па значэнні, пытанне.

Дык які ён — нацыянальны міф беларусаў?

Карані дзяржаўнасці продкаў беларусаў ляжаць у Полацкім княстве і іншых княствах Старажытнай Русі на тэрыторыі будучай Беларусі, якія сталі адной з асноў новай дзяржавы, Вялікага княства Літоўскага. Менавіта ў ВКЛ, на думку большасці даследчыкаў, завяршыўся этнагенез беларускага народа, хаця варта адзначыць, што спецыялісты па-рознаму глядзяць на саму канцэпцыю этнагенезу ўвогуле, і на этнагенез беларусаў у прыватнасці. Для грамадзян сучаснай Беларусі, на думку аўтара, важней іх правы на спадчыну ВКЛ, якія абумоўлены палітычнай суб'ектнасцю і культурнай дамінацыяй іх продкаў, якія тут называюцца інцэптабеларусамі, у Вялікім княстве Літоўскім.

У першай палове ХХ стагоддзя беларуская інтэлігенцыя паспрабавала стварыць першую дзяржаву, дзе беларусы, пад цяперашняй назвай, выступалі тытульнай нацыяй — Беларускую Народную Рэспубліку. Адлічваць беларускую дзяржаўнасць ад гэтага перыяду будзе, аднак, памылковым, бо не назва вызначае народ, таксама як зубр не стане хамячком ад таго, што яго будуць так называць.

Гэтая пацешная, дзіцячая, аналогія тым не менш дакладна паказвае недарэчнасць сумненняў у даўняй дзяржаўнасці беларускага народа, бо калі продкі сучасных беларусаў стваралі незалежнае Полацкае княства і незалежнае ВКЛ, то чаму іх нашчадкі павінны адмовіцца адлічваць сваю дзяржаўнасць менавіта ад тых старажытных краін?

Але вернемся да БНР. Па розных прычынах праект не быў жыццяздольным, тым не менш жаданне беларускай інтэлігенцыі заснаваць сваю дзяржаву мела сур'ёзныя наступствы. Менавіта дзякуючы намаганням беларускіх па паходжанні палітычных дзеячаў была ўтворана БССР — адна з фармальна незалежных краін заснавальніцаў СССР.

У вынiку распаду Саюза, была створана Рэспубліка Беларусь.

Сучасныя беларусы — нашчадкі старажытных палачан і гараднян, русінаў і літвінаў ВКЛ, але і бліжэйшых продкаў — савецкіх грамадзян БССР.

Героі беларускага народа не толькі Усяслаў Чарадзей і Вітаўт, але і дзеячы савецкай эпохі, такія як Янка Купала і Васіль Быкаў.

Варта закрануць тут і пытанне беларускай мовы — найважнейшай прыкметы народа. Гістарычны шлях беларусаў прывёў іх да фактычнага пераходу на рускую мову. Гэта факт, які няма сэнсу адмаўляць. Аўтар паслядоўна выступае супраць агрэсіўнага навязвання беларускай мовы, таму што грамадзяне Беларусі, відавочна, будуць супраціўляцца такім спробам. Замест гэтага неабходна асцярожнае выхаванне такога стаўлення да беларускай мовы, якое можна назваць разуменнем сакральнага элемента нацыянальнай парадыгмы. Гэтую ідэю можна проста выказаць наступнай устаноўкай-лейтматывам: «У сілы розных, абумоўленых аб'ектыўным ходам гістарычнага працэсу, прычын беларусы не гавораць на сваёй роднай мове, аднак нават калі вы аддаеце перавагу рускай, вам варта разумець, што беларуская мова — гэта родная мова вашых продкаў, з якой яны жылі і паміралі, абаранялі родную зямлю і радаваліся нараджэнню дзяцей. Таму беларуская мова заслугоўвае асаблівай павагі сучасных беларусаў, нават калі вы на ёй не размаўляеце».

І напрыканцы яшчэ тры сказа, каб рэзюмаваць галоўныя пасылы гэтай кнігі.

Усе праявы дзяржаўнасці беларусаў, ад Полацкага княства да РБ, могуць быць разгледжаны ў комплексе і аб'яднаны ў рамках сучаснага нацыянальнага беларускага міфа без якіх-небудзь ілжывых супярэчнасцей. Для гэтага дастаткова толькі спакойна, і пры гэтым з дапамогай «аналітычнай оптыкі», паглядзець на гістарычны шлях беларусаў, паглядзець без жадання штучна ўціснуць самабытны народ у рамкі нацыянальнай парадыгмы кагосьці з яго суседзяў. Гэты шлях беларусаў пачаўся ў даўнія гады, ён працягваецца ў новым тысячагоддзі, і, нягледзячы на грозныя выклікі эпохі, вядзе мільёны людзей у будучыню, i ў ёй будуць жыць далёкія нашчадкі русінаў і літвінаў Вялікага княства Літоўскага, якое заняло асаблівае месца ў нацыянальнай міфалогіі беларускага народа.