Вяселле ў Беражках

ВАЛЯНЦІН БЛАКІТ

Вяселле ў Беражках

Дзень быў ціхі і хмурны. 3 самага ранку вісела беспрасветна-шэрая, нудная смуга. Такая смуга бывае хіба толькі глыбокай восенню. I каб не сярэдзіна студзеня ды не ўляжалы снег над нагамі, можна б было падумаць, што на дварэ ўсё яшчэ канае — сканаць ніяк не можа — сыры, азызлы лістапад. Але к абеду даў пра сябе знаць сярдзіты сіверны ветрык, і неўзабаве разгуляўся, завіхрыў снег, дробны, спорны — у двух кронах нічога не разгледзіш.

Гадзіны дзве вар’яцела гэтае снежнае пекла, пра якое кажуць: ваўкалак з вядзьмаркаю жэняцца. А потым нечакана ўсё аціхла. Нізкія хмары сталі выцягвацца, як кудзеля, сям-там бліснулі бледна-сінія прагаліны, неўзабаве засталіся ўжо не хмары, а толькі іх ашмоткі — фіялетавыя, з рудымі грывамі, а праз якую гадзіну неба зусім ачысцілася, быццам сабралася выставіць напаказ, як за лес павольна і стомлена садзіцца расчырванелае ад холаду сонца.

На пацямнелай усходняй палове неба замільгалі дрыготкія халодныя зоркі.

Пацягнула марознай бадзёрасцю.

Веска была непазнавальна белай, чыстай і нязвыкла бязлюднай, бы вымерла, бы людзям і не верылася, што гэтак хутка скончылася завіруха. Недзе працяжна і жаласліва замыкала карова, зарыпалі дзверы, самавіта застукалi вёдры...

Беражкі ажывалі, пачыналі жыць сваімі звычайнымі перадвячэрнімі клопатамі.

Непрыкметна сутонілася. Адчувалася, што на ноч бярэцца добры марозік.

Па вуліцы праехаў грузавік з уключанымі падфарнікамі, і неўзабаве ля фермы доўга-доўга чулася яго завыванне і фырканне — пэўна, буксаваў у сумётах, якіх паспела надзьмуць завіруха. Грузавік, мусіць, нарэшце выехаў, заглух — і зноў усё сцішылася. I было нешта дзіўнае, насцярожанае ў гэтай не па часе соннай цішы. Толькі калі ўважліва-ўважліва прыслухацца, недзе ў сярэдзіне вёскі можна пачуць глухія, як з падзямелля, гукі гармошка. Сёння ў Ступакевічаў вяселле...

***

Музыкант, адчувалася, ужо ладна стаміўся, але граў і граў адну мелодыю за другой, намагаючыся развесяліць гасцей, выжыць нейкую прыгнечанасць, што панурай няпрошанай госцяй прыбілася ў хату.

Госці, ніякавата хаваючы позіркі, пілі чарку за чаркай. Спачатку дзеля прыстойнасці прыслухоўваліся да сватавай каманды, потым — хто як хоча. Пілі моўчкі, не асабліва закусваючы, бы кожны толькі аб тым і думаў, каб захмялець.

Малады — русавалосы каржакаваты хлопец гадоў пад трыццаць у традыцыйным чорным касцюме і белай кашулі — сцішана, нават прыгнечана сядзеў на покуці, і немагчыма было зразумець, што ён думае і ці думае што наогул. Позірк яго, то абыякава-пусты, то насцярожана-трывожны, блукаў над галовамі гасцей. Можна было падумаць, што малады, ратуючыся ад рэальнасці, раз-пораз упадае ў нейкі транс і думкі яго ў гэты час далёка-далёка адсюль, аднак кожны, пэўна, здагадваецца, дзе могуць быць цяпер яго думкі, і гэта прыгнечвала яшчэ больш. Побач з ім моўчкі сядзела маладая — ужо не юная, але яшчэ свежая, прывабная, адчужана глядзела на гасцей, і ў яе недружалюбных зеленаватых вачах быў глухі смутак. У сваім белым вэлюме яна была надобная на мармуровую скульптуру — аж аддавала халадком.

— Гор-ка! Го-о-р-р-ка! — забасіў сват.— Мадады-ым го-о-о-рка!

У ненатуральна-бадзёрым сватавым голасе дрэнна хавалася ніякаватасць. Ён, гэты голас, нібы ўмольваў і папракаў: «Ну, што ж гэта вы, браточкі? Мы ж на вяселлі, а не на памінках, браточкі...»

— Горка-а! Горка-а! — нядружна падтрымалі госці.— Го-ор-ка-а!

Маладыя, здалося, узрадаваліся, не змусілі доўга чакаць, усталі і несарамліва пацалаваліся.

— Горка! Яшчэ раз горка! Капуста горкая! Гарэлка горкая! — надрыўна закрычаў брат маладога — Андрэй.

— Го-о-ор-ка! Гор-ка! — вяла паўтарылі госці.

Маладыя пацалаваліся яшчэ раз.

Ад гэтага «саладжэння» гасціна трохі ажывілася — пачуўся лёгкі гаманок, звон чарак, бразганне відэльцаў. Гармонік нібы чакаў, каб перадыхнуць. Але ледзь аціхла музыка, як зноў у хаце стала ўсталёўвацца ніякаватая цішыня. Прайшла хвіліна, другая — і цішыня рабілася невыноснай.

— Увага! Увага! — ускочыў са свайго месца брат маладога Андрэй, стукаючы відэльцам па бутэльцы, бы тут быў невядома які гам.— Час патанцаваць! Сват! Не забывай пра свае абавязкі!

Прапанова ўсім спадабалася, хоць і прынялі яе без асаблівага энтузіязму. Не чакаючы сватавай каманды, з палёгкаю сталі ўставаць з месцаў і выходзіць з-за сталоў.

Музыкант зайграў вальс. Маладыя моўчкі выйшлі на сярэдзіну хаты і закружыліся ў такт музыцы. Неўзабаве да іх далучыліся сват са сваццяю, сёй-той з маладзейшых гасцей. Але весялосці ніхто не адчуваў.

— Давай польку! — скамандаваў сват.

На польку аматараў стала менш, а тыя, хто застаўся ў крузе, танцавалі неяк вяла, без імпэту. Танец, здавалася, цягнецца да няёмкасці доўга, і кожны, пэўна, стаў адчуваць, што і гэтая вясёлая мелодыя нікога развесяліць не можа. Яна была сама па сабе, госці, нават танцоры — самі па сабе.

Гарманіст — хлопец гадоў пад дваццаць пяць, з ускудлачанымі доўгімі валасамі — зашпіліў гармонік і ледзь не ўзмаліўся:

— Дайце перадыхнуць трохі — дальбог, рукі апухлі,— і каб не западозрылі, што збіраецца пагультайнічаць, выставіў самлелыя рукі, сціскаючы і расціскаючы пальцы.

— I то праўда: не дадуць чалавеку і паесці — грай ды грай,— заступілася за гарманіста старая Ступакевічыха.— Радыёлу трохі пакруціце... А ты, музыканцік, еш, еш! I выпі — весялей будзе,— замітусілася яна, падкладваючы ў гарманіставу талерку ладныя кавалкі мяса, марынаваныя баравічкі, наліла ў гранёную шклянку аж па паясок гарэлкі.

— Ой, што вы, цётка! Ды я ад такой дозы — адразу пад стол,— для прыліку запратэставаў гарманіст, а сам падумаў, што якраз і не пашкодзіць гэтая шклянка.

— То кропля для здаровага мужыка. Вунь бабы і то...— таксама для прыліку ўгаворвала гаспадыня, а на самую раптам навалілася нейкая слязлівасць.

— А! Пайшло як па масле! — задаволена пракрактаў музыкант, трыма глыткамі апаражніўшы шклянку, і, апетытна закусваючы, абы нешта сказаць, заўважыў:

— I чаго тэта, цётка, вы ўсё плачаце ды плачаце? Радавацца трэба...

— Еш, сынок, еш,— адчужана глянула старая.— Гэта ў мяне ад радасці.— Прыкрыла рукою рот і, стрымліваючы ўсхліп, борздзенька пайшла на кухню.

«Во цемень беспрасветная! — паціснуў плячыма музыкант.— Вяскоўшчына — што казаць. Пабылі б яны ў горадзе, паглядзелі, што чаўпецца. У газеце вунь пісалі — кожная трэцяя пара разводзіцца. А тут... Падумаеш — другі раз жэніцца! Па тры, па чатыры ўмудраюцца! А тут на табе — байкот! Маралісты пазнаходзіліся... Зрэшты, якая справа яму да ўсяго гэтага! Твая справа — грай, адрабляй грошы, не лезь, куды не просяць. Калі разабрацца, то ты на службе: узяўся граць — грай...»

Цяпер, калі так усё павярнулася, Міхась праклінаў сябе, што спачатку згадзіўся, а потым дамагаўся ў бацькоў вяселля. Старыя як у ваду глядзелі. I праўда, каму была патрэбна гэтая камедыя? Запісаліся б без шуму, выпілі б кампаніяй у рэстаране — на тым і кропка.

Разбірала злосць на Любу — гэта ўсё праз яе. Адгаворваў, казаў, а яна... Бачыце, захацелася як у людзей, бачыце, для яе ў рэстаране ўжо і не вяселле, а звычайная п’янка! У горадзе цяпер усе ў рэстаране жэняцца і ніхто не лічыць звычайнай п’янкай. Пацягнула ў гэтыя Беражкі, старамоднай камедыі захацелася... Дурань быў, што згадзіўся... Бачыце, яна ў Беражках вырасла, там яе кожны ведае! Бачыце, ёй вельмі падабаюцца вясковыя вяселлі, бачыце, яна ўсё жьщцё марыла пра такое вяселле! Мужчынам трэба было быць: сказаць цвёрдае «не», паставіць на сваім. Хоць... казаў... «Вяртайся да сваёй... Я табе не набіваюся!» — во што пачуў у адказ! I дарма спалохаўся, дарма прыкусіў язык. Па якому гэта праву яна, яшчэ не стаўшы законнай жонкай, начала з папрокаў?! Ён жа яе не папракае былым...

Гэта на сённяшні розум. А тады... Сказаныя з выклікам словы «вяртайся да яе» секанулі непрыемна і балюча. Хацелася абурыцца, сказаць усё, што думае, але не абурыўся, прамаўчаў — нейкае не зусім зразумелае страхавітае пачуццё змусіла зацугляць свае эмоцыі. У яе было нешта неразважлівае, далёкае ад перадвясельных клопатаў, нешта сваё, зацятае, рашучае, і гэтае нешта насцярожвала, палохала: ні з таго ні з сяго яна рабілася то да слёз чуллівай, то праз хвіліну агортваў няўцешны смутак, і тады не хацела нічога заўважаць, рабілася абыякавай да ўсяго на свеце, то раптам надыходзіла нейкая ўтрапёная весялосць, і тады надобна была на ненармальную.

— Міхаська, ты мо грошай не маеш на вяселле — таму і не хочаш, каб яно было,— жорстка і здзекліва смяялася яна. — То ў мяне на дзесяць вяселляў хопіць.— А вочы не смяяліся, былі халодныя і пакутныя.

Яго даймаў страх, цвярозая разважлівасць: не зладзіцца ў іх сямейнае жыццё, характар у яе — не для жонкі, аднак ён адганяў гэтыя думкі, суцяшаючы сябе: прытрэцца, зладзіцца. Тады хацелася толькі аднаго: хутчэй бы адсекчы былое, хутчэй бы ўсё скончылася, як-кольвек уладзілася, хутчэй бы з’явілася хоць якая яснасць... На далёкае ён загадваць не хацеў. У яго быў толькі адзін сродак, толькі адно выйсце (ва ўсякім разе, іншага ён тады не бачыў) пазбавіцца ад гнятлівага цяжару, які ўзваліўся на яго, выбіў з каляіны, даводзіў да роспачы. Гэтае выйсце было — ажаніцца...

I верыў, да сённяшняга дня верыў, што вяселле будзе збавеннем, той мяжой, пераступіўшы якую, ён набудзе душэўную раўнавагу. Сёння стала ясна, што ўсе надзеі былі марныя і зараз рассеяліся, як туман, як сон. О, каб усё гэта магло быць проста сном!

Але вяселле было рэальнасцю, сумныя госці рэальнымі, і тое, што ўжо немагчыма нічога перайначыць, немагчыма нічога паправіць,— таксама было рэальнасцю.

Круг звужваўся, і цяпер у яго не заставалася ніякага выйсця, апроч таго, каб цярпліва чакаць, пакуль усё скончыцца, ды суцяшаць сябе: ат, чаго забягаць наперад — мо якраз і ўсё будзе добра, мо ўсё, як заўсёды, уладзіцца, чаго не бывае ў жыцці!..

Канечне, гэта было слабое суцяшэнне. Спакваля падкрадваўся страх, жахлівы, панічны. Трэба было нешта рабіць, а то, адчуваў, гэты страх даканае, але не ведаў, што рабіць, ды яшчэ разумеў, што ў яго проста не хопіць сілы, каб нешта рабіць... Мо напіцца, заснуць, каб не бачылі вочы, а там што будзе — то будзе?..

Каторая бліжэй да яго бутэлька была пустая, а прасіць, каб падалі поўную — няёмка. Глянуў на засмучаных маці, бацьку — і жахнуўся ад свайго намеру: што б было, каб напіўся, зваліўся пад стол! Старыя ж ні ў чым не вінаватыя. За што ж іх сароміць на ўсю вёску? А ён ужо і без гэтага асароміў...

Невідушчы позірк яго ўпёрся ў сцяну, абклееную жоўтымі шпалерамі, і раптам балюча кальнуў успамін... Непал! Іра выбірала — ёй вельмі падабаўся гэты вясёленькі колер. Шпалеры ніяк не хацелі прыставаць да пабелкі, адвальваліся разам з ёю, давялося счышчаць усе сцены, аж два дні быў у хаце вэрхал, але выклеілі, як хацела Іра, і маці была вельмі задаволена, хоць да гэтага незласліва бурчала: прыехалі, то адпачылі б, як людзі, на Нёман пахадзілі, а то за рамонт узяліся, на вясне сама пабяліла б, ні халеры не сталася б... А потым вадзіла суседак і хвалілася: во паглядзіце, якую красу мне нявестка навяла.

Ён намагаўся думаць пра што-небудзь іншае, адарваць свой позірк ад шпалераў, пераводзіў то на гасцей, то на ўстаўлены закуссю і гарэлкай вясельны стол, а шпалеры, трохі выцвілыя, жоўтыя, колеру здрады, прыцягвалі, як магніт; позірк зноў і зноў, злева, справа, спатыкаўся на іх, і не было куды схавацца, хацелася енчыць, выць воўкам. Ён стаміўся ад гэтай невыноснай барацьбы, разумеючы, што не будзе ратунку ад былога, не ў яго сілах нешта зрабіць, каб ураз адняло памяць, і, здаючыся, няўцешна падумаў: не ўцячы ад сябе, не схавацца, сябе не ашукаеш... I ўжо не рабіў спробу абараняцца ад былога, і неўзабаве стаў адчуваць, што яно прыносіць аблягчэнне... Нечакана для сябе зрабіў яшчэ адно дзіўнае адкрыццё: а былое запісана ў памяці, як на магнітнай стужцы! Захочаш — можаш адкруціць назад і зноў паслухаць, хочаш — круці з самага пачатку, хочаш — з сярэдзіны, хочаш — пракручвай любое на выбар...

Шкада толькі, што нельга ўжо нічога перапісаць, нельга нічога перайначыць.

I пабегла-пабегла нябачная стужка памяці, уваскрасаючы то зусім яркія, свежыя, то паўзабытыя падзеі, эпізоды, твары. Яны ўсплывалі з самых далёкіх, глухіх завулкаў, здаваліся казкаю, чароўным сном, на нейкі момант, нейкую хвіліну дазвалялі адкараскацца ад сённяшняй рэальнасці...

Усе хлопцы дзевятага «А» класа былі закаханы ў Любу — дачку настаўніцы матэматыкі Клаўдзіі Аляксееўны. Люба расцвіла неяк непрыкметна, адразу. Яшчэ вясной на экзамене за восьмы была худая, нязграбная. Форменны фартушок вісеў на ёй, як на пудзіле, а дзве касічкі былі недарэчнымі і смешнымі, быццам існавалі толькі для таго, каб за іх патузаць.

На лета яна з маці паехала некуды на Гомельшчыну, а калі вярнулася к восені — сваім вачам ніхто не хацеў верыць: няўжо Любка гэта? Яна падрасла, паправілася, з’явілася мяккасць у рухах, таямнічая загадкавасць у поглядзе. Нават недарэчная чорненькая радзімка каля рота стала загадкава-прывабнай. Гэтая радзімка адразу ж захвалівала Міхася. I ўвогуле ён адчуў, што з ім робіцца нешта незразумелае...

Яны з самага маленства жылі па суседству. У малодшых класах дружылі, сядзелі за адной партай, а недзе з пятага, як усе хлопцы, не схацеў «сядзець з дзеўкай», рабіў усё на шкоду: то падручнік схавае, то бант у косах запэцкае ў чарніла, то без прычыны тумака ўлепіць, то забярэцца ў яе кветнік, з карэньмі павырывае кветкі.

Цяпер усё перайначылася, перайначылася самым неверагодным чынам. Ён быў шчаслівы, калі ўдавалася на перамене хоць хвілінку пасядзець поруч, і наогул яна магла з ім рабіць што захоча. Больш таго: штодня даводзілася хлусіць Клаўдзіі Аляксееўне, што яны разам з Любай вучаць урокі, хоць, вядома, яны разам ніякіх урокаў не вучылі, а Люба з Віктарам Яловікам з дзесятага класа прападалі за ваколіцай, на Нёмане. Ад пякучай і горкай крыўды не раз хацелася выдаць Любу, аднак нечага баяўся, працягваў хлусіць Клаўдзіі Аляксееўне, спадзеючыся, што Люба ацэніць яго подзвіг. Яна і на самай справе была ўдзячна яму — і толькі...

У дзесятым класе Люба зусім занядбала вучобу, чым давяла маці аж да бальніцы, нахапала ў атэстат троек, правалілася на ўступным экзамене ў інстытут.

Ён паступаў у медыцынскі, без асаблівай ахвоты, абы наступаць, і не надта бедаваў, калі не прайшоў па конкурсе — ведаў, што Люба нізашто не паступіць, застанецца ў вёсцы. На нешта спадзяваўся — Яловіка ўвосень альбо будучай вясною забяруць у армію. Аднак спадзяванні яго не апраўдаліся: Люба, забраўшы дакументы, паехала ў Навагрудак і паступіла ў гандлёва-кааператыўны тэхнікум. Яму паступаць куды-небудзь было позна... У душы была страшэнная крыўда на Любу, быццам яна ва ўсім вінаватая, быццам яна яму здрадзіла, пакінула з носам. Але крыўдней за ўсё было, што Яловіку па нейкай прычыне далі адтэрміноўку ў армію.

Расчараваны і абражаны Міхась застаўся ў вёсцы, працаваў у калгасе на розных работах, а ў кожную вольную хвіліну з помслівай упартасцю сядзеў над падручнікамі.

Вясною яго прызвалі ў армію. А праз тры месяцы з бацькавага пісьма даведаўся, што ў Любы з Віктарам Яловікам мелася быць вяселле, але здарылася няшчасце...

Міхась ненавідзеў сябе, бо ведаў — пагана, брыдка, подла радавацца чужой бядзе, але не мог задушыць радасць, што Люба не выйшла замуж. Пачакаўшы з месяц, напісаў ёй пісьмо, потым — другое, трэцяе, праз паўгода — яшчэ, аднак ні на адно Люба не адказала. Больш, вядома, і не пісаў, супакоіўшы сябе, што на ёй не сышоўся свет клінам.

А потым, калі даведаўся, што Клаўдзію Аляксееўну перавялі ў местачковую школу і яны з’ехалі з вёскі, рашыў, што іх з Любаю сцежкі разышліся назаўсёды, што ўсё былое быллём парасло...

Спаткаліся яны праз шэсць гадоў, калі ён быў на чацвёртым курсе політэхнічнага інстытута, куды паступіў пасля арміі. На трох першых курсах летнія канікулы праводзіў у студэнцкіх будаўнічых атрадах, у вёску заглядваў перад самымі заняткамі, на некалькі дзён. На чацвёрты год нікуды не паехаў — рашыў адпачыць у бацькоў, пакупацца ўдосталь, нарыбачыць на Немане.

— Ах, божачкі! — успляснула рукамі маці, ледзь ён зайшоў у хату.— Гэта ж толькі што забягала Люба. Ты яе не спаткаў на аўтобуснай?

— Не-е...— Адчуў, як закалацілася сэрца, аднак узяў сябе ў рукі, каб не падаваць знаку, што гэтая навіна кранула, усхвалябала яго.

Маці паглядзела ўважліва, і ў яе поглядзе мільгнулі пытанне і трывога адначасова.

— Пра цябе распытвала... То ніколі не заходзіла, то раптам успомніла... Яна кожны год сюды на дзень-два прыязджае... да Яваровічавай Ганны...— У матчыным голасе адчуваліся і нейкая недамоўленасць, і, здалося, асуджэнне.

— Шкада, што размінуліся...— наколькі мог, абыякава сказаў Міхась, а сам са шчымлівай ці то радасцю, ці то смуткам стаў разумець, што не, не зарасло быллём-палыном былое...

Тое, пра што расказала маці, не выходзіла з галавы, не давала спакою. Ужо назаўтра не знаходзіў сабе месца і занятку. Нейкая невядомая, неадольная сіла цягнула яго ў той далёкі раённы гарадок, дзе жыла і працавала Люба. Ведаў, што неразважліва адразу ж кідацца ўслед за ёю, было брыдкавата: а раптам здагадаецца маці, аднак, сам таго не разумеючы, шукаў і шукаў зачэпку, каб можна было, не выклікаючы падазрэння, вырвацца ў той гарадок.

Люба, калі ён неспадзеўкі познім вечарам пастукаў у дзверы, вачам сваім не хацела верыць, глядзела, як на цуд які, узрадавалася і разгубілася, не заўважала нават, што стаіць перад ім у начной кашулі, якую толъкі для блізіру можна назваць адзежынай.

— Мі-і-хась?! — Узрушана, утрапёна кінулася на шыю.— Якімі вятрамі цябе?

Ён быў аглушаны, прыдушаны, шалеў ад шчасця — такой не малявала сустрэчу самая смелая яго фантазія. Праз хвіліну, сам таго не жадаючы, адчуў таемную цеплыню яе блізкага пругкага цела; яно клікала, вабіла, палохала, сэрца забілася, як птушка ў сілку; не памятаючы сябе, пацалаваў Любу ў шчаку, яна падалася яшчэ бліжэй, адчуў яе бёдры, хмялеючы, пацалаваў яшчэ раз за вухам. I гэта нечакана разбудзіла Любу — яна рэзка адштурхнула яго, адскочыла ўбок, і невядома чаго больш было ў яе поглядзе — здзіўлення, збянтэжанасці, жаху ці мо нават нянавісці. У той момант яна была падобная на кошку, якая не дае сумненняў, што ўчэпіцца кіпцюрамі, толькі паспрабуй працягнуць руку.

— Ой! — мусіць, здагадаўшыся, што за адзежына на ёй, Люба машынальна прыціснула локці да грудзей, зардзелася і шмыгнула за шырму.

Міхась стаяў як укопаны, не зусім разумеючы, што здарылася, але ўжо пачынала садніць расчараванне, нейкая прыкрасць.

— Прысядзь, чаго стаіш?! — узбуджана, але не сярдзіта, здалося, нават па-змоўніцку, з намёкам, азвалася з-за шырмачкі Люба, і ў яго зноў замерла сэрца, з’явілася прадчуванне, ад якога стала займаць дух.

Неўзабаве яна, апранутая ў шэрую сукенку і такога ж колеру світэр са стаячым каўняром, што рабіла яе строгай і афіцыйнай, выйшла са свайго сховішча. Ніякаватая ўзбуджанасць у яе яшчэ не прайшла, яна пазбягала глянуць яму ў вочы, быццам саромелася нечага, і Міхась, пакутуючы ад незразумелай няўтульнасці, адчуваў, што павінен нешта сказаць, аднак патрэбныя словы ўпарта, як на грэх, не ішлі.

— Пачакай трохі, я на стол накрыю.

Ён нават абрадаваўся, што яна выйшла на кухню, і пакуль была там, пакутліва думаў, як сябе паводзіць, што будзе далей... За шырмай, якую Люба чамусьці (ці гэта не намёк?) забылася зашморгнуць, відзён быў ложак...

Люба заслала абрусам нізенькі столік, паставіла сподачкі з чаркамі па доўгіх ножках, прынесла бутэльку каньяку, лёгкую закусь, падумаўшы, выключыла святло, застаўся гарэць толькі таршэр ля століка. У Міхася салодка зайшлося сэрца: ён недзе бачыў у кіно ці чытаў у кніжцы, што гэта значыць, калі жанчына ствараѳ такі інтым... Таемна-незвычайнае, што мелася адбыцца паміж імі, кружыла галаву, адбірала розум і мову. Міхась адно разумеў: яна самая прыгожая, самая жаданая ва ўсім свеце, ён кахае яе па-ранейшаму, не, не так, як раней, а кахае больш, інакш, яна абуджала ў ім пачуцці, пра якія раней не адважваўся, саромеўся нават думаць.

Люба выпіла за сустрэчу чарку да дна, прапанавала закусваць. Ён затрымаў яе руку і адразу ж злавіў на сабе ўважлівы позірк: Любіны вочы глядзелі насцярожана строга, здавалася, яна нейкім чынам прачытала яго думкі.

— Міхась, ты што?!

— Ні-і-чога...— зніякавеў ён, адчуўшы нейкую горыч.

Яна зрабіла ўсяго адзін глыток са зноў налітай чаркі і заклапочана нагадала пра позні час. Ён яшчэ раз крадком кінуў позірк на незашморгнутую шырму, раскладзены ложак і з заміраннем сэрца згадзіўся, што час сапраўды позні...

Люба пайшла нанач да суседкі, а ён, расчараваны, абражаны, варочаўся, ніяк не мог заснуць на яе пасцелі, якая, нягледзячы на свежую бялізну, хавала нейкія незнаёмыя, таемныя пахі. Стаў супакойваць сябе і думаць, што ўвогуле Люба зрабіла правільна — нельга ж адразу... Ён нават з ёй і не пагаварыў па-чалавечы, не кажучы, каб адкрыць сваё сэрца, і разумна, што Люба пайшла начаваць да суседкі,— каму трэба, каб папаўзлі плёткі...

Назаўтра ўладкаваўся ў гасцініцы, вечарам схадзілі ў кіно, пасядзелі ў рэстаране, і, калі праводзіў дадому, у кватэру Люба не запрасіла. Яго гэта кранула, але не падаў знаку. А мо ў яе хто ёсць, толькі не прызнаецца? Чаму яна была без настрою ўвесь вечар, чаму нават абняць не дазволіла? А ён намерыўся быў сказаць пра свае пачуцці, магчыма, прапанаваць запісацца...

У наступныя дні падазрэнні закрадваліся ўсё часцей, і здавалася, што яны мелі рэальную падставу — Люба зусім перамянілася: ухілялася быць адзін на адзін, здавалася, нават не рада, што ён прыехаў. Адно было дзіўна і незразумела: чаму яна так ахвотна бывае з ім на людзях, нават у клуб на танцы зацягнула? На людзях — памяркоўная, рахманая, а калі няма нікога — зусім іншая, нібы падмяняюць... Самая элементарная логіка падказвае, што павінна быць усё наадварот...

За тыя дні ён паспеў добра разглядзець Любу, прывыкнуць да яе, зусім не такой, як шэсць гадоў назад. Пасталела, вядома, нават, здаецца, стала вышэйшая ростам, новай, трохі насцярожваючай была яе строгасць, нейкая сухаватая, бязлітасная — пэўна, бухгалтарская работа зрабіла свой адбітак. I яшчэ, што не зусім падабалася яму,— вечны смутак і холад у вачах. Яна нічога не расказвала пра сваё жыццё, апроч таго, як вучылася, якія клопаты мае на рабоце, і ён асабліва не дапытваўся, разумеючы, што ёй не дужа прыемна прыгадваць былое. А ўвогуле, яна была прыгожая, прывабная, вядома, не такая, як колісь — што ні кажы: гады, але ён кахаў яе такую. Праўда, прымешвалася, не давала спакою нейкая горыч, і ён не ведаў, ад чаго гэтая горыч: ці то ад таго, што Люба не хацела пускаць яго на парог, ці то ад таго, што па-здрадніцку давала знаць аб сабе былая крыўда — прамяняла некалі на нейкага Яловіка, ці ад таго, што і цяпер, калі даўным-даўно няма Яловіка, яна застаецца, як і колісь, недасягальнай, халоднай. I гэта абражала, даводзіла да роспачы, а па вечарах, калі заставаўся адзін у гасцінічным нумары,— асабліва.

На шосты дзень прапанаваў запісацца. Люба нават не здзівілася, але далікатна, каб не пакрыўдзіць, стрымала:

— Не трэба, Міхась... Ты — добры сябра, ты мне таксама падабаешся, аднак не магу... Можа, потым... Дай мне час звыкнуцца... Я сама цябе знайду, калі ты мнез спатрэбішся... Даруй мне, Міхась, але... Не магу я забыцца пра Віктара...— Люба змоўкла, вочы яе напоўніліся болем.

— Ды няма ніякага Віктара! — адчайна закрычаў Міхась.— А я кахаю цябе!..

Люба доўга маўчала, абдумваючы нешта сваё, потым разважліва і зацята сказала:

— Не-е, Міхась, ёсць... Мо для каго і няма, а для мяне ёсць Віктар...— і, злавіўшы яго няўцямны, нават спалоханы позірк, дадала: — Ведаю, Міхась, што гэта неразумна, але верыш ты ці не, а для мяне яшчэ не памёр Віктар, і няма ў сэрцы ні для каго месца, апроч яго. Для цябе таксама няма, Міхась...— Вочы ў яе былі пакутныя, умольныя.

— Вар’ятка, дальбог, вар’ятка!

— Можа быць...— цяжка ўздыхнула Люба.— Але не магу нічога зрабіць з сабою, разумееш, не магу! — I раптам затрэслася ад плачу.

Яму захацелася абняць яе, супакоіць, аднак нешта пратэставала ўшчуваць, супакойваць. Стаяў, таптаўся на месцы, не ведаючы, ці заставацца тут, ці ісці прэч, і неўзабаве стаў адчуваць, што ў душы нараджаецца нейкае глухое, крыўднае расчараванне. Падумаў, што трэба ехаць дамоў... I маці недзе захвалявалася — абяцаў праз дзень-два вярнуцца, а тут ужо дзесяты пайшоў, ды і ўвогуле няма ніякага сэнсу тырчэць тут...

Люба, здалося, пашкадавала, што ён ад’язджае, нібы адчувала сваю віну. Нечакана палагоднела, запрасіла да сябе, не ўхілялася ад пацалункаў — на большае ён не адважваўся, аднак застацца хоць на дзень яшчэ, чаго чакаў і на што спадзяваўся, не прапанавала.

Праводзіла на аўтобусны вакзал, вочы былі сумныя, разгубленыя, а ў самы апошні момант, калі ўжо аўтобус рушыў з месца, раптам вочы яе ажылі, здалося, прасілі, каб застаўся, вярнуўся назад. Міхась, уражаны яе развітальным позіркам, памкнуўся быў спыніць аўтобус, але пешта ўтрымала папрасіць шафёра...

Ён вяртаўся дамоў з нядобрым астоем на душы і з цвёрдым намерам забыцца пра Любу. Гэты нанова пачаты неразумны раман, апроч расчараванняў і пакут, нічога яму не абяцае, аднак праз тыдзень не ўтрываў і напісаў ёй, праўда, даволі стрымана і суха: даехаў нармальна, адпачываю, хаджу на рыбалку і гэтак далей. Неўзабаве прыйшло ад яе пісьмо ў адказ. Яно ўзрадавала і засмуціла — не было ў ім і намёку на тое, чаго чакаў, на што спадзяваўся.

А потым, калі вярнуўся ў Мінск, пісаў амаль кожны дзень, упарта дамагаючыся схільнасці і кахання. Любіны далікатныя «не» былі горкімі, крыўднымі і разам з тым усё больш штурхалі да яе, такой упартай, недасягальнай...

Зімовую сесію здаў датэрмінова і, каб не выклікаць падазрэнняў у маці, паехаў спачатку да Любы. Яна спаткала даволі ветла і прыязна, смяялася, жартавала, усе вечары праводзілі разам, але ад размовы, каб запісацца, ухілялася, а ён стаяў на сваім. I, нарэшце, на пяты дзень, здаецца, яна завагалася, сказала стомлена: добра, толькі ты спачатку закончы інстытут...

Можна было радавацца, быць задаволеным — ён амаль дамогся свайго, але не было поўнага задавальнення, ніяк не праходзіла дакучлівая горыч: не-не а ўваскрасаў у памяці Яловік, здавалася, ён ценем ходзіць за ім і Любай, узводзіць між імі перагародку. I яшчэ: час ад часу лавіў сябе на прыкрай думцы: а што, калі Люба проста водзіць за нос, хоча адцягнуць час, згадзілася толькі таму, каб менш назаляў? I гэтая думка абражала, даводзіла да шаленства...

А потым у яго жыцці з’явілася Іра. З’явілася нечакана, негадана, раптоўна, як бліскавіца, асляпіла, аглушыла, перавярнула ўсё...

***

Яна — юная, нейкая светлая і прыгожая ў сваёй лёгкай летняй квяцістай міні-сукенцы, ішла па праспекце, размахваючы сумачкай на доўгім рэмені, і ўсім кідалася ў вочы яе радасць, вялікая, светлая, чыстая. Дзяўчына, здавалася, знарок стрымлівае свае пачуцці, аднак было такое ўражанне, што яны непадуладныя ёй. Пешаходы міжволі паварочвалі галовы — і на іх тварах таксама раптам расцвіталі ціхія цёплыя ўсмешкі.

Міхась як убачыў, так і аслупянеў, адразу ж адчуўшы нейкі неспакой.

Канечне, ён не мог не пайсці за гэтым цудам...

Ля ГУМа, дзе на тратуары больш народу, «незнарок» штурхануў дзяўчыну, красамоўна і доўга пачаў прасіць прабачэння.

— Ой, глупства! Я нават і не заўважыла,— даверліва глянула яна, і Міхась адчуў: у яго жыцці павінна адбыцца нешта важнае.

Ён гаварыў і гаварыў, каб уцягнуць дзяўчыну ў гаворку, і аж сам дзівіўся, адкуль у яго бярэцца красамоўства.

— Б’юся аб заклад: у вас сёння адбылося нешта такое... што толькі раз бывае ў жыцці. Ці не так?

— Ой, а як вы здагадаліся? — шчыра здзівілася яна.

— А хочаце, адгадаю, што ў вас адбылося? — дурасліва працягваў ён.— Я — ёсць індыйскі маг, які чытае думкі на адлегласці.

— Чытаеце думкі на адлегласці? — засмяялася дзяўчына.— Тады прачытайце! Нізашто не прачытаеце!

— Гля-я-дзі-і-це на мя-я-не-е... Па-а-чынаю-ю сеанс белай магіі!

— Ха-ха-ха-ха...— глянула яна, прыпыніўшыся, і цяжка было зразумець, чаго больш у яе шэрых вачах — здзіўлення ці шчырай дзіцячай гарэзы.

— Вы-ы... па... латарэйным білеце... выйгралі «Масквіч». О!

— Ха-ха-ха!.. Не ўгадалі.

— Тады-ы... вы-ы-ы,— з тою ж гуллівай урачыстасцю абы-што гаварыў Міхась,— угадалі... усе... шэсць... лічбаў «Спортлато»...

— Ха-ха-ха...— смяялася дзяўчына.— Я не гуляю ў «Спортлато». Зноў не ўгадалі!

— Тады-ы... вам... адзін рыцар журботнага вобраза прапанаваў руку і сэрца...

— Не-е...— трохі збянтэжылася яна і амаль сур’ёзна, нібы апраўдваючыся перад ім, сказала: — Я толькі што здала апошні экзамен. Так што перад вамі свежавыпечаны малады спецыяліст.

— I што гэта за спецыяліст? — націкавіўся ён, забыўшыся павіншаваць.— Думаю, што надзвычай рэдкая і арыгінальная снецыяльнасць.

— Ды не! Медыцынская сястра,— прыязна глянула дзяўчына.— Так што, калі захварэеце — прыходзьце лячыцца.— I ў яе вачанятах зноў заскакалі гарэзлівыя чорцікі.

— Вось такія дактары вымуць душу без пары,— весела працытаваў ён радкі з верша і тут жа схамянуўся: а раптам пакрыўдзіцца?!

Дзяўчына і не думала крыўдзіцца, наадварот, засмяялася яшчэ гарэзлівей:

— Во-во! Якраз такі лекар... Ага! Спалохаліся!

— I ніколечкі!

— Не, спалохаліся...

Ім было проста, лёгка, весела ад гэтай легкадумнай дураслівай гамонкі, ішлі, забыўшыся, куды ідуць, не заўважаючы нічога і нікога на свеце.

Стаў пакрапваць дожджык. Дзяўчына з трывогаю глянула на неба — вісела толькі маленькая хмурынка. Міхасю хацелася рассмяшыць яе — надта ж хораша яна смяялася, так чыста, ад душы смяюцца толькі людзі з добрым, шчырым характарам.

Па штрасэ мы гулялi

А з неба васэр ішоў...—

узнёсла-парадыйным тонам прадэкламаваў ён.

Дзяўчына смяялася да слёз, потым ускінула здзіўлены позірк:

— Гэта вы сам?

— Не-е, то шэдэўр класіка літаратуры нашай першай гвардзейска-рыцарскай групы. Дарэчы, напісаны з выпадку «хваста» па нямецкай.

— Вы — студэнт?! — ні то здзівілася, ні то абрадавалася дзяўчына і глянула на яго так светла, што захапіла дыханне.

— Пакуль што... Але перад вамі — будучы знішчальнік малых і вялікіх рэчак, закляты вораг фауны і флоры, словам, інжынер-меліяратар... праз год пры ўмове паспяховай здачы экзаменаў,— і скорагаворкай запытаўся: — Дарэчы, як вас завуць, таварыш малады спецыяліст, прадстаўнік самай гуманнай прафесіі?

— Іра...— шчыра сказала дзяўчына і аж прыпынілася ад здзіўлення: проста дзіва, што яны незнаёмыя.

— А мяне клічуць — Міхась...

***

I ён, канечне, не паехаў ні да Любы, ні ў вёску, куды намерваўся ехаць на канікулы. Застаўся ў Мінску — адзін на ўвесь інтэрнат. 3 ім рабілася нешта неверагоднае, ён і сам не разумеў, што з ім робіцца. Малады, радасны, не падуладны розуму і волі, хмель закруціў яго, і ён то шалеў ад шчасця, то раптам ні з сяго ні з таго нейкая цьмяная трывога сціскала сэрца. Усё звыклае рабілася нязвыклым, таемным, з невядомым сэнсам, здавалася, увесь сусвет перайначыўся і ў цэнтры яго была Іра, то такая блізкая, то такая недасягальна далёкая... Часцей і часцей стаў лавіць сябе на думцы: як гэта жыў, як мог існаваць без яе? I ўсё былое жыццё здавалася шэрым, бясколерным, нават нікчэмным. Праўда, сяды-тады ўсё яшчэ дапякаў успамін пра Любу, якой абяцаў прыехаць, і рабілася прыкра за тое абяцанне, але суцяшаў сябе: а што Люба? Ён ёй нічым не абавязаны. Яна, пэўна, і сама абрадуецца, што адчапіўся.

А як марудна і нудна цёк час, пакуль Іра была на рабоце! Пад канец рабілася зусім нясцерпна, і ён на гадзіну-паўтары раней ішоў да бальніцы, дзе яна працавала, сноўдаўся сюды-туды, заглядваючы ў вокны. Роўна ў шэсць яна выходзіла, спынялася на ганку, шукала вачыма яго і, заўважыўшы, радасна бегла насустрач. Вячэралі на хаду ў сталоўцы самаабслугоўвання, беглі ў парк ці кіно, хоць рэдка калі і заўважалі, што адбываецца на экране,— здавалася, нічога і нікога не існуе на свеце, апроч іх дваіх.

Ім было хораша, радасна і шчымліва-трывожна...

У жніўні разам паехалі ў вёску...

Дзень тады ўдаўся сонечны, ясны, як і ўвесь жнівень. Галлё гнулася ад пачырванелых сліў, на яблынях даспявалі бурштынавыя ранеты. На вяселле прываліла ўся вёска. Нават уборачныя клопаты не перашкодзілі... Мелі шэсць дружкоў і столькі ж дружак: у Беражках так — чым больш, тым лепей. Іра трохі саромелася незнаёмых людзей і ад таго была яшчэ прыгажэйшая, а ў вэлюме — асабліва. Уся яна, здавалася, свяцілася, і яму было так прыемна, што бярэ ў жонкі такую прыгажуню.

Праехалі з бомамі і музыкай у адзін, у другі канец вёскі, потым далі кругаля каля гаю, што на беразе Нёмана. Кругом былі людзі, кветкі, віншаванні, шчырыя, сардэчныя, вясёлыя...

Сёння не было ні людзей, ні кветак, ні па-чалавечы зразумелых віншаванняў...

На другім паверсе ў Палацы культуры — зала маладажонаў, дзе рэгіструюць шлюбы. Гэта самая светлая і ўрачыстая зала. Звонку, здаецца, вокны як вокны, а зойдзеш — гараць усімі колерамі — вітражы. Асабліва ў ясны сонечны дзень, як тады...

Сёння валіў снег, і вітражы былі шэрыя. Шэрыя твары, шэрыя віншаванні...

I нешта абразлівае, злараднае раптам варухнулася ў яго душы. Зрабіў спробу прыдушыць гэтае неразумнае пачуццё, не думаць пра прыкрае сёння, аднак заўважыў, што не ў яго сілах адагнаць «сёння» — яно лезла мільгатнём, змрочным супроцьпастаўленнем...

Тады старшыня сельсавета Міхаіл Пятровіч, як на свята, начапіў усе свае ордэны і медалі, сказаў такія сардэчныя, шчырыя словы...

Сёння нават ордэнскіх калодак не павесіў, і словы ў яго былі нейкія казённыя, ніякаватыя. Пэўна, каб мог знайсці якую зачэпку ці каб была на тое яго воля, нізашто не запісаў бы...

Тады бухалі бутэлькі шампанскага...

I сёння было шампанскае, ды яно, здаецца, і ў горла нікому не ішло...

Гэтыя ўспаміны-параўнанні джалілі, як тысячы восаў, рабіліся невыноснымі, і Міхасю захацелася выйсці з-за стала, кінуцца на вуліцу, пабыць аднаму, бегчы куды вочы глядзяць. Куды бегчы? Ад сябе не ўцячэш...

Не зважаючы ні на каго, ён наліў сабе чарку, выпіў, не дакрануўшыся да закускі. Госці адразу ж заўважылі гэта, здзіўлена пераглянуліся. Гарэлка абдала нутро агнём, трохі прытупіла боль. Хвілін некалькі ён увогуле ні пра што не думаў, тупа гледзячы на гасцей. I раптам аж сам здзівіўся: у яго няма ні злосці, ні крыўды на гэтых людзей. Засталася толькі абыякавасць, глухая, здранцвелая. I гэтая здранцвелая абыякавасць была своеасаблівым пратэстам, збавеннем, ратункам, праўда, ненадзейным, эфемерным, часовым, але ратункам ад гэтай гнятлівай рэальнасці.

Затуманены позірк яго нечакана спыніўся на заплаканых матчыных вачах — і ў сэрца кальнуў боль, да спазмы ў горле стала шкада старую. Што-што, а пра гэтае вяселле злыя языкі разнясуць па ўсёй акрузе... Гэта не тады-ы...

I зноў з завулкаў памяці выплывалі, наплывалі ўспаміны, вяртаючы ў тыя светлыя, шчаслівыя дні, і гэтыя дні ўжо здаваліся амаль не рэальнымі, вярэдзілі тупым шчымлівым болем, сваёй непапраўнай незваротнасцю...

Маці, калі першы раз прывёз Іру, сустрэла нявестку стрымана, падазрона, нават варожа. Ды і Іра, едучы, трэслася як асінавы ліст. Аднак матчынай варожасці хапіла ненадоўга — невядома, які ключык падабрала Іра, але ўжо к абеду яны здружыліся так, што нельга было разняць. Ён не раз дзівіўся Ірыным здольнасцям сыходзіцца з незнаёмымі людзьмі, і атрымоўвалася гэта ў яе неяк проста, непасрэдна. Мо яны, дзетдомаўскія, усе такія?

Іра была круглай сіратою: маці памерла пры родах, а бацька-шафёр загінуў у аварыі, калі ёй і года не было. Узяла малую на выхаванне стрыечная цётка, якая, казалі, засядзелася ў дзеўках, згубіла ўсялякую надзею займець сваю сям’ю. Але сталася так, што ўсё ж знайшоўся нехта, праўда, бесталковы, горкі п’яніца, і малую давялося здаць у дзіцячы дом.

Цяпер, калі гэтак раптам з’явіліся людзі, якіх не тое што можна, а трэба зваць мамаю і татаю, Іра радавалася, як дзіця,— аж смешна было. Спярша нясмела, нібы вучылася гаварыць, потым, як тое цялё, хадзіла то за старою, то за старым і за кожным словам — «мама», «тата», быццам мела намер нагаварыцца адразу за ўсе гады, калі не было каму сказаць гэтых звычайных, простых слоў. А маці нарадавацца не магла: працавітая, увішная, ласкавая, не распешчаная (вядома, сірата, гора хлебанула), сваім розумам добрую спецыяльнасць набыла; знаходзіла сотню прьгчын, каб разам прайсціся па вёсцы, і яе наіўныя хітрыкі былі відаць кожнаму: паглядзіце, пазайздросце, якая прыгажуня — любую артыстку за пояс заткне, а значыць, і сын нечага варты, калі за яго пайшла такая. Адна толькі Іра, пэўна, не здагадвалася, для чаго гэта маці кліча то ў магазін разам схадзіць, то на соткі, то дзялку буракоў за вёскай паглядзець. Міхася гэтая матчына пахвальба трохі забаўляла, аднак маўчаў — яму было прыемна.

Бадай, ніколі яшчэ для яго не бег так хутка час, як тады. Не паспелі і ачомацца ад вяселля, як кончыліся канікулы, трэба было ехаць у Мінск. На вяселлі ім надарылі больш за дзве тысячы рублёў. Іра аж жахалася ад гэтакай сумы, бянтэжылася, што рабіць з такімі грашыма, упрошвала маці: пакіньце іх сабе.

— Ой, спатрэбяцца, яшчэ як спатрэбяцца! — хітравата ўсміхнулася старая і параіла: — Толькі ж на вецер не кідайце, купіце што-небудзь вартае, вопратку харошую, напрыклад, а то як вада ўцякуць, не заўважыце.

Так яно, вядома, і сталася...

Два дні шукалі які пакойчык — сямейных не асабліва хто хоча пускаць. Праз тыдзень усё ж знайшлі нейкую каморку метры два на тры за дваццаць пяць рублёў у месяц.

Пэўна, заўжды так: жывеш неўладкавана, нечага не хапае, нечым незадаволены, нешта праклінаеш, а праходзіць час — і з настальгіяй пачынаеш адчуваць, што гэта былі твае самыя лепшыя, самыя светлыя дні. Зараз ён з асаблівай вастрынёй і яснасцю разумеў, што, сапраўды, у той цеснай каморцы, дзе і шафу для адзення нельга было паставіць, а зімою па начах замярзала вада, прайшлі яго самыя шчаслівыя месяцы.

Тут у іх нарадзілася Верачка. Нарадзілася якраз у той чэрвеньскі дзень, калі здаў перадапошні дзяржаўны экзамен. 3 самай раніцы Іра паводзіла сябе неяк неспакойна — думаў, хвалюецца за яго экзамен, не разумеў, чаго так настойліва выправоджвае ў інстытут, калі яшчэ можна гадзіну-другую пагартаць канспекты. Гэта пасля дайшло: ёй рабілася кепска і не хацела яго хваляваць перад экзаменам.

Але, мусіць, праўда ёсць прадчуванне: ужо ў тралейбусе адчуў нейкую цьмяную трывогу. Гэтая трывога прычапілася неадступна, не хацела пакідаць нават на экзамене. I ледзь выскачыў з аўдыторыі — памчаў дамоў, было не да адзнакі.

Іру ўжо забрала «хуткая дапамога». Сама дайшла да тэлефона-аўтамата і выклікала, напісала запіску, замкнула дзверы.

Палову дня і ўсю ноч правёў ля радзільнага дома, праз кожную хвіліну назаляючы дзяжурнай: ну, што там? I толькі перад самым узыходам сонца нарэшце сказалі: усё нармальна — дачка. Ён не ўзрадаваўся і не засмуціўся, што дачка,— на гэта проста не хапіла сіл. Адчуў толькі, які страшэнны цяжар зваліўся з плеч, які ён стомлены, галодны. Не дайшло, што яшчэ гаварылі пра кесарава сячэнне. Важна: Іра адчувае сябе нармальна, дачка была яшчэ нечым абстрактным.

Калі выйшаў на вуліцу, ногі сталі як з ваты, блага, што трапілася нейкая лаўка. Ачомаўся, калі добра пачало прыпякаць сонца. Успомніў, што трэба купіць кветак, якіх-небудзь ласункаў, перадаць Іры, і тут раптам ахапіла такая ўтрапёная радасць, што заскакаў, хацелася неадкладна бегчы ў інтэрнат паведаміць хлопцам, крычаць на ўвесь свет пра сваю радасць.

Праведваць Іру пайшлі пасля абеду ўсёй групай. Пад вокнамі нарабілі такога ляманту, што выйшаў урач і папрасіў «не праяўляць так бурна сваіх эмоцый»: маўляў, разумею, але тут лячэбная ўстанова, а не стадыён. Нават незласліва прыгразіў паклікаць міліцыю, калі «не перастануць хуліганіць», але ніхто не верыў у гэтую пагрозу і, праўда, трохі цішэй, а працягвалі скандзіраваць:

— І-р-ра! І-ра! Ма-ла-дзец!

Іру любіла ўся іх «першая рыцарская група». Яна была не ў прыклад жонкам жанатых к таму часу хлопцаў. Тыя, як адна, з падазронасцю і асуджэннем, з нейкай неразумнай ці то рэўнасцю, ці то асцярогаю глядзелі на шумныя, трохі легкадумныя студэнцкія кампаніі, цураліся іх, рабілі ўсё, каб разладзіць мужчынскую дружбу. Іра з першага ж дня стала сваёй у групе, напаўжарт-напаўсур’ёз яе абралі ганаровым членам іх «рыцарскай».

Ён, вядома, чакаў сына, але, як хлопцы казалі, у радзільным доме выбару няма. Зрэшты, мо і праўда, добра, што першая дачка.

Дзесяць дзён вычухвалася Іра пасля кесарава сячэння.Прывёз яе з малою якраз за дзень да таго, як уручалі дыпломы — была двайная радасць. Праўда, радасць трохі азмрочвалася: неяк адразу пасля экзаменаў стала разладжвацца, развальвацца іх «першая рыцарская». Хоць і было больш чым трэба клятваў у вечнай дружбе, урачыстых абяцанняў штогод прыязджаць на сустрэчу ў сваю альмаматэр, але адчувалася, што іншыя клопаты сталі адольваць хлопцаў: зборы, ад’езды, хваляванні перад новым, таямнічым самастойным жыццём. Толькі і размовы былі пра будучую работу, сыходзіліся нават тыя, хто ніколі не таварышаваў, а цяпер па волі лёсу павінен ехаць у адну альбо суседнюю меліярацыйную арганізацыю. Аднак што б там ні было, а ў адведзіны да Міхася прыйшлі ўсе як адзін. Заходзілі па чарзе — чатыры-пяць чалавек, завалiлi пакойчык кветкамі, ускладчыну купілі дзіцячую каляску, якую і паставіць не было дзе. Але цесната ўжо яго не хвалявала — у тым катушку яны дажывалі апошнія дні, наперадзе была р а б о т а.

***

Гарадок яму адразу спадабаўся: чысты і ўтульны, ціхі, увесь у зеляніне і новабудоўлях. Але нават не гэта галоўнае. Важна было тое, што спаткалі яго надзвычай ветла і прыязна, і пры размове з начальнікам і галоўным інжынерам будаўніча-мантажнага ўпраўлення меліярацыі высветлілася, што ён мае справу з аднадумцамі — тут дбаюць не толькі пра выкананне планаў, але і пра тое, каб асушаць з галавой, наносіць прыродзе як мага менш шкоды. Мець такіх начальнікаў — шмат што значыць.

Зараз зусім не тое. Яго цяперашняму начальству давай план любою цаною і менш думай, што будзе пасля,— не твой клопат. Дальбог, праз год-два тут зробішся падобны на тых, што некалі ў Беражках...

Гэта было ў той год, калі ён не паступіў у медыцынскі інстытут і працаваў у калгасе. Меліяратары асушалі пойму невялікай рачулкі, што ўпадала ў Нёман непадалёк ад іх вёскі. Магутнымі экскаватарамі выверпулі глыбозную, прамую, як страла, канаву, павярнулі ў яе ваду з рэчкі. Аднак рачулка, нібы на злосць, не хацела паміраць: ледзь-ледзь, а ўсё струменілася па звыклым рэчышчы — яе жывілі шматлікія крынічкі на берагах. Тады некаму прыйшло ў галаву засыпаць старое рэчышча. I пачалі бульдозерамi сцягваць зямлю з пагоркаў, пасля чаго там і цяпер нішто не расце. Месцамі рэчка была глыбокая, у ёй вялося шмат рыбы, у тым ліку і такая рэдкая, як фарэль. А якія шчупакі заходзілі сюды на нераст! Бывала, яны, падшпаркі, на вясне хадзілі з восцямі. Спрадвеку тут беражкоўцы білі шчупакоў, расказвалі, што некалі трапляліся па пуду і больш. Потым, калі па Нёмане стаў шныраць рыбнагляд, ганялі — браканьерства.

Бульдозеры, падрываючы маторы, ссоўвалі зямлю ў старое рэчышча, вада адступала, амаль наверсе плюхалася рыба. Каторая большая, меліяратары бралі голымі рукамі, варылі юшку, смажылі, прадавалі прыезжым рыбакам-аматарам, а драбязу, якой кішэла кожная лужынка, завальвалі зямлёю. Аднак неўзабаве стала ясна, што з гэтага засыпання нічога не будзе: кругом шмат крынічак, і вільгаць, нягледзячы ні на што, прасочваецца наверх. Тады пачалі ўкладваць дрэнаж. Але і гэта не памагло. Рачулка была жывучай і непераможнай, як цяга да жыцця, як само жыццё, і людзі з усёй сваёй магутнай тэхнікай, здавалася, былі бяссільныя перад ёю... Намучыўшыся і адхапіўшы вымовы, меліяратары кінулі знявечаную лагчыну і пераехалі са ўсёй сваёй тэхнікай у іншае месца, казалі, знішчаць другую, не такую ўпартую рачулку.

Чаму ён стаў меліяратарам? Каб узарваць меліярацыю знутры! Канечне, гэта быў дзіцячы, наіўны пратэст, потым у інстытуце самому было смешна: вінавата не столькі сама меліярацыя, колькі людское невуцтва, абыякавасць, халодны разлік, мінутная выгода. Во за гэта і помсціць прырода. Помсцяць крынічкі, помсцяць марна загубленыя рэчкі, на месцы якіх, апроч асоту, нішто больш і расці не хоча, помсцяць знявечаныя лагчыны, што сталі чорнаю пустыняй, разносчыкамі пустазелля, помсціць Нёман, які на вачах мялее. Яшчэ дзесяць гадоў паўз Беражкі праплывалі вялізныя баржы, а ўжо зараз раку ў многіх месцах можна ўброд перайсці. Мала хто задумваецца, што будзе праз дзесяць, праз дваццаць, праз сто гадоў.

У тым раённым пасёлку, той меліярацыйнай арганізацыі, куды ён прыехаў пасля інстытута, думалі пра гэта і шмат што рабілі.

Яго прызначылі ў эксперыментальную брыгаду асвойваць новы спосаб асушэння.

Ён быў не тое што рады, а бязмежна шчаслівы, што атрымаў такую перспектыўную і цікавую работу. Не так часта бывае, каб маладому, толькі што з інстытута, інжынеру даручалі эксперыментаваць.

I на самай справе яму тады здорава шанцавала. Аж не верылася. Ва ўсім шанцавала. Ну, напрыклад, не прайшло і двух месяцаў, як атрымаў кватэру з усімі камунальнымі выгодамі ў толькі што пабудаваным доме...

***

...Думкі яго зноў і зноў спатыкаліся на Іры, і ён не адганяў іх, хоць думаць цяпер пра Іру было недарэчна, горка, балюча. Чамусьці раптам здалося, што гэтыя думкі-ўспаміны маюць нейкае падабенства з тою рачулкаю, якую колісь засыпалі меліяратары: як ні завальвай, а яна ўсё сочыцца і сочыцца ўпартымі крынічкамі, і жахнула ад гэтага падабенства. Разгублена глядзеў на гасцей, і ў вачах быў адчайны крык: людзі, што мне рабіць, парайце, людзі добрыя?! Госці сядзелі прыцішана, хаваючы вочы, пэўна, ніхто з іх не ведаў, якое ў яго можа быць выйсце з той пасткі, у якую сам сябе загнаў...

***

Калі прыехаў у вёску, каб забраць жонку і дачку да сябе, Іра ўзрадавалася, але, заўважыўшы, як спахмурнела маці, разгубілася, не ведала: радавацца ці смуткаваць. Ці то ад таго, што ў старых не было сваіх дачок, ці мо таму, што Верачка — іх першая ўнучка, але яны не маглі нарадавацца, не спускалі малую з рук. Па праўдзе кажучы, у Міхася тлела сумненне: мо лацвей было б Іры з Верачкай пабыць пакуль што ў вёсцы — маці паможа пагадаваць, але і без іх надта ж занудзіўся.

Маці, нічога не кажучы, пайшла на пошту, зняла з ашчаднай кніжкі тысячу рублёў і, не зважаючы на аднекванне, усунула амаль сілком Іры: «Хата ж у вас пустая, то купіце, што трэба на першы час, абжывайцеся, каб было як у людзей».

Клопатаў, вядома, прыбавілася, але Верачка ўдалася на дзіва спакойная, не асабліва замінала. Яны нават рызыкавалі схадзіць у кіно, пакуль яна спала, цмокчучы пустышку. Праўда, Іра сядзела як на іголках, аднак сяды-тады рызыкавалі.

Пэўна, і на самай справе шчаслівейшай за іх маладой сям’і не было ва ўсім гарадку. Сёй-той, асабліва маладзіцы, глядзелі на іх з дрэнна схаванай зайздрасцю, а пажылыя — з замілаваннем, якое, калі разабрацца, таксама падобнае на зайздрасць: во жывуць, як галубкі, не тое што нашы — сварацца без дай прычыны. У гэтых справах, пэўна, усе жанчыны трохі зайздросніцы.

I яшчэ, мусіць, заўсёды так: калі памірае хто заўчасна — гэта, як правіла, добры чалавек, калі здараецца бяда — абавязкова са шчаслівымі людзьмі. Яна, бяда, нібы знарок выбірае жыццялюбаў і аптымістаў і звальваецца менавіта тады, калі яе менш за ўсё чакаеш.

Праз год, калі Верачка «знайшла» свае ножкі і стала лепятаць сваё «ма-ма», «та-та», уварвалася бяда, цяжкая, аглушальная. Іра трапіла ў аўтамабільную аварыю. Трапіла недарэчна, да крыўднага бязглузда: п’яны шафёр затармазіў на галалёдзе, машыну кінула на тратуар, потым — на слуп. I трэба ж было іменна ў тую хвіліну апынуцца Іры якраз насупраць таго праклятага слупа! Адбылося так нечакана, так імгненна, што не паспела і падумаць, не тое каб адскочыць у бок...

***

Міхасёвы думкі раптам перарваў братаў голас і смех. Яму з робленай весялосцю нешта адказвала Насця. Кідалася ў вочы, што яны гэта робяць знарок, каб разварушыць гасцей, «утравіць» іх у нейкую гамонку. Міхась аж паморшчыўся ад сораму. Бадай, ніколі ў яго не было такой нянавісці да брата і Насці, як у гэтую хвіліну. Хто-хто, а яны прыклалі сваю руку да ўсяго, што сталася...

Тады, аглушаны, прыбіты бядою, кінуўся на пошту, даў дзве тэлеграмы: адну — маці, другую — брату. Прасіў тэрмінова прыехаць. Маці была патрэбна, каб прыгледзець за Верачкай, Андрэй... Усё ж ён без году ўрач, сёе-тое кумекае сам, а галоўнае, можа параіць, куды, да каго кінуцца па дапамогу — мо нават у інстытут, да прафесароў.

Андрэй і Насця (таксама тады студэнтка-медычка) апранулі белыя халаты, па-свойску перакінуліся з урачом некалькімі фразамі па-латыні, пайшлі ў палату, а ён, Міхась, застаўся ўнізе — так яны захацелі. Доўга-доўга іх не было, потым нарэшце выйшлі. Міхась кінуўся насустрач: ну што? Андрэй, не спяшаючыся, моўчкі зняў белую шапачку, стомлена, нібы толькі што закончыў надзвычай складаную аперацыю, сеў у крэсла і, вытрымліваючы яго трывожна-запытальны позірк, сказаў:

— Справы дрэнь, стары... Ампутацыя...

— Што-што-о? — нібы аслухаўся Міхась.— Што ты вярзеш?

— Так, стары, так! Другой альтэрнатывы няма...

Андрэй любіць розныя вучоныя слоўцы, вымаўляе іх важка, са смакам. А такія, як «альтэрнатыва», «дылема», бадай, сталі ў яго лексіконе словамі-паразітамі, бо ўжывае іх дарэчы і недарэчы.

Да Міхася стаў памалу даходзіць увесь жахлівы сэнс братавых слоў, ногі падкасіліся — бездапаможна сеў на крэсла. Андрэй гаварыў яшчэ нешта, але Міхась нібы аглух, усё было, як у тумане. Ачомаўся, толькі калі прыйшлі дадому.

— Няўжо нельга нічога зрабіць? — умольна, як на бога, глядзеў ён на брата.— А мо ў Мінск, у Маскву? Там усё ж урачы — не нашы? Га? Мо да якога прафесара?

— Не, стары, тут ніякі прафесар, хай будзе ён самім панам-богам, не паможа. Пачынай думаць аб іншым...

Ён не сказаў тады, аб чым гэта іншым трэба думаць. Сказаў у наступны прыезд, здаецца, праз месяц. Сказаў, не асабліва ўважаючы далікатнасць, не надта цырымонячыся:

— Хочаш ці не хочаш, а ты стаў перад дылемай: што рабіць, як жыць?

Міхась насцярожыўся, нічога не разумеючы.

Брат памяўся, падбіраючы патрэбныя словы, потым здалёк, крадком запытаў:

— Што рабіць будзеш, калі яна выпішацца з бальніцы? Якую маеш альтэрнатыву?

— Як што? — здзіўлена паціснуў плячыма Міхась. Яму, аглушанаму бядой, і ў галаву не прыходзіла, што і як будзе далей. Зрэшты, што можа быць далей?

— Зразумей мяне правільна: я не супроць Ірыны. Але няўжо ў цябе няма іншай альтэрнатывы, апроч той, каб жыць з калекай?

— Замаўчы!

— Я магу і памаўчаць... Твая справа...— Андрэй зрабіў пакрыўджаны выгляд.— Але, прызнайся, ты сам аб гэтым не думаў. Падумаеш скора, станеш перад дылемай... Жыцця ў вас не будзе, наперад кажу, як старэйшы...

— Не твая справа! Заткніся! — абарваў яго Міхась і з прыкрасцю падумаў: «На якую трасцу прынесла яго?»

Ён даўно, яшчэ змалку, трохі недалюбліваў старэйшага брата. Недалюбліваў за вечныя настаўленні, гатовыя рэцэпты па любы выпадак жыцця, нават за саму манеру даваць свае парады — быццам толькі яму аднаму вядомыя ўсе вялікія і малыя ісціны, быццам усё, што сыходзіць ад яго, не можа выклікаць ніякіх сумненняў. Гэтак проста і мудра ўсё раскладваецца па палічках.

— Злуйся не злуйся, але трэба быць апошнім ідыётам, каб загубіць жыццё на патранаж калекі, — разважліва і кашчунна працягваў Андрэй. — А табе толькі дваццаць сем. Можа ўсё быць наперадзе, можа — застацца ззаду. Паварушы глуздамі...

Мо менавіта ў той момант ён здрадзіў Іры, здрадзіў сабе? Не! Ён не мог тады, не можа і сёння прыняць гэты Андрэеў практыцызм, эгаістычны, бяздушны, жорсткі. Чаму ж тады не ўзяў за каршэнь і не турнуў? Чаму, урэшце, не даў здачы? Маўчаў. Маці не маўчала, а ты маўчаў...

— Не лезь, Андрэй! — узарвалася старая.— Міхась не маленькі — сам разбярэцца.

А мо пачалося ўсё трохі пазней, калі да размовы падключылася Насця са сваім бессаромным цынізмам:

— Як ты з бязногай у пасцель будзеш класціся?

Ён тады не думаў як. Гэта пасля тая фраза гула, што назойлівая аса, даводзіла да роспачы.

Невядома, чаго яшчэ тады нагаварыла б Насця, каб яе груба не абсекла маці.

У старой ніколі асабліва не ляжала душа да Насці, і тая, мусіць, заўважыла гэта. Ён і сам не разумеў, чаму недалюблівае маці Андрэеву жонку. Мо таму, што Насця не пажадала ўзяць іхняга прозвішча? А мо за тое, што ў Насці ніколі так і не павярнуўся язык назваць яе мамаю?

Ён ніколі не бачыў маці такою, як тады. Вусны ў яе збляднелі, уздрыгвалі.

— Не распускай язык памялом! — прабірала яна Насцю.— Сорам! Ты ж кабета! — I, паглядаючы то на нявестку, то на Андрэя, працягвала са злосцю: — Што гэта за дурная звычка лезці са сваімі парадамі, дзе вас не просяць? — I, не дачакаўшыся адказу, трохі супакоілася, сказала са смуткам: — Я хацела, каб мае дзеці людзьмі выраслі. Вы цяпер павырасталі, у iнстытутах розуму панабіраліся, свае галовы маеце. То думайце, будзьце людзьмі! У чужой бядзе парады даваць легка. Ды ніколі не рабіце з бухты-барахты... А ты, Міхась, сам разбярыся, што да чаго, сваё сэрца запытай. Ведай адно: пакуль мы з бацькам жывыя — Іру ў крыўду не дамо...

***

Іра выпісалася з бальніцы праз тры месяцы. Яна навучылася хадзіць без мыліц, толькі злёгку абапіралася на кіёчак.

Ён рабіў усё, каб Іра не заўважыла, што нешта перамянілася, цяжэй было пераканаць самога сябе. Нічога не перамянілася, нічога не перамянілася! На нейкі час нават удавалася паверыць, што нічога не змяпілася, а калі змянілася, то мо нават да лепшага. Пакуль на вочы не трапляўся кіёчак, пратэз. I сэрца сціскалася ад болю, жалю і да Іры, і да самога сябе, толькі цяпер стала бачыцца ўся непапраўная трагічнасць бяды. Лепш бы сам пайшоў у той магазін! Ён жа мужчына, адразу б здагадаўся, чым можа скончыцца, калі машына пайшла юзам. Ён, канечне, выкруціўся б, а яна разгубілася. Каб гэта ведаў! Каб гэта можна было цяпер паправіць! Няўжо гэта на ўсё жыццё? У такія хвіліны альбо знаходзіў прычыну, каб выйсці з хаты, альбо браў на рукі Верачку і з ненатуральнай пяшчотай гушкаў яе.

Ён ведаў: Іра здагадваецца, што робіцца ў яго на душы, праклінаў сябе, згараў ад сораму, палохаючыся, жахаючыся фізічнай халоднасці да жонкі, прычынаю якой было яе калецтва. Адно ўяўленне пра яе кульцю прыводзіла ў адчай, наганяла няўцешную роспач — хоць воўкам вый, і ні ў кога не папросіш літасці, ніхто цябе не зразумее. Пават Іра, якой не скажаш... А мо ўсё ўладзіцца, звыкнецца з часам? I, кампенсуючы сваю віну, намагаўся быць уважлівым, чулым, больш за ўсё баючыся, каб яна не падумала, быццам гэтая ўвага і чуласць робленыя.

Паступова, спакваля паміж імі ўзнікала, вырастала нядобрая сцяна недамоўленасці, і ён не мог нічога зрабіць, каб разбурыць тую прыкрую сцяну. Яму было да болю шкада Іру, стараўся браць на сябе ўсе хатнія клопаты, а яна праз сілу хацела рабіць усё сама, і нават гэта выклікала новую недамоўленасць. I так штодня...

Яго, ды і яе, здаецца, палохалі людзі. Дзе б толькі не паяўляліся, на іх пачыналі звяртаць увагу, і ў гэтых позірках была не проста спагада, а жаласлівасць і да яе, і да яго, і нават да дзіцяці.

3 маўклівай згоды яны сталі менш і менш разам бываць на людзях, кожны па-свойму саромеючыся таго, аб чым і заікацца не адважваліся. Яму часта здавалася, што кожны з іх робіць усё, каб ашукаць адзін аднаго, ашукаць самога сябе, але адчайна адганяў гэтыя думкі: мо ўсё ж уладзіцца, мо звыкнецца, як прывык некалі да дзіцячай каляскі, з якой з месяц саромеўся без Іры з’яўляцца на вуліцы, а потым сам пасмейваўся са сваёй дзівацкай сарамлівасці...

Іра старалася быць вясёлаю, жартавала, не траціла аптымізму, і ён бачыў, якіх неймаверных сіл каштуе ўсё гэта ёй, а самае страшнае — разумеў, што ўсё гэта яна робіць дзеля яго.

Праходзілі дні, тыдні, месяцы, недамоўленасць напластоўвалася і напластоўвалася, і ўжо цяжка, амаль немагчыма было хаваць яе.

***

Неяк, калі вярнуўся з работы, застаў Іру нязвыкла строгую, задуменную, са слядамі слёз на твары. Адразу ж зразумеў — нешта здарылася, аднак, як звычайна, бадзёра сказаў:

— Сустракайце — вось і мы! — звыкла падышоў і пацалаваў жонку ў лоб.

Іра не прылашчылася, панура маўчала. Ён глянуў — і анямеў: у яе каштанавых валасах каля вуха сівая пасмачка! Мусіць, во чаму такая смутная! Пераапрануўшыся, сеў вячэраць, штучна бадзёрым голасам расказваючы нешта. Іра па-ранейшаму сядзела сяроджаная, невідушча глядзела на яго, здавалася, не чуе, што ён гаворыць. Калі паеў і апетытна закурыў, яна сказала незнаемым уладным голасам:

— Міхась, нам час пагаварыць сур’ёзна, глянуць праўдзе ў вочы...

— Ты пра што гэта? — насцярожыўся ён.

Іра без патрэбы штурхала ўзад-уперад Вераччыну каляску — хвалявалася. Яна заўсёды, калі хвалюецца, павінна нешта рабіць. Ён здагадваўся, якая размова можа быць, сцяўся. Яму зараз не хацелася гэтай размовы, але не ведаў, як можна ўхіліцца ад яе.

— Міхась, мне цяжка гаварыць гэта...— У Ірыных вачах была тая ж нязвыклая рашучасць і цвёрдасць.— Але адцягваць больш няма сэнсу. Пакінь нас, назаўсёды пакінь, Міхась!

— Ты што? Здурнела...— Погляд зноў чамусьці ўпаў на журботную сівую пасмачку ля яе вуха, і зноў балюча сціснулася сэрца.

— Не трэба, Міхась... Я ўсё бачу, сэрцам чую, разумею... I не думай, што хачу папракаць ці вінаваціць цябе, каго б там ні было вінаваціць... Нам трэба разысціся... Я даўно пра гэта думала, ды ўсё не рашалася сказаць. Так будзе лепей для ўсіх нас...

— Ты нічога разумнейшага прыдумаць не магла?

— Не магла,— шчыра глянула Іра, і яму стала не па сабе ад гэтай настойлівай шчырасці.— Я ўсё перадумала, іншага выйсця не бачу. Мо ты ведаеш?

— Я не ведаю, чаго ты ад мяне хочаш?! — пачынау злавацца ён.

Іра глянула няўцямна, не прыняла яго тону, яшчэ больш энергічна заштурхала туды-сюды Вераччыну каляску, потым сказала:

— Даруй, Міхась, я ніколі тваіх пісем не чытала, а сёння не ўтрывала — паглядзела, што піша Андрэй. Ты нават не схаваў, пакінуў на стале пісьмо. Скажы, ты гэта знарок зрабіў? Толькі сумленна?

Канечне, ён гэта зрабіў незнарок, і зараз было прыкра, што не парваў тое пісьмо, не падумаў, што яно можа трапіцца на вочы ёй.

— Ты што, хочаш, каб я сейф паставіў? Ад цябе ў мяне сакрэтаў няма.

— Дзякуй хоць за гэта,— з сумнай іроніяй сказала Іра і ўздыхнула неяк цяжка і няўцешна.— А ведаеш, Андрэй праўду піша...

— Так я і паслухаў, што плявузгае гэты разумнік! — стаў абараняцца ён, саромеючыся і праклінаючы сябе, што тое паганенькае Андрэева пісьмо з Насцінай прыпіскай прачытала Іра.

Андрэй і Насця з дзіўнай упартасцю дамагаліся, каб ён думаў і рашаў, пакуль дачка малая, нічога не разумее. Незразумела, што ім так прыпякала? Бывала, пісьма ніколі не напішуць, а тут адно за адным і ў кожным назойліва: усё роўна ў вас нічога не будзе, вышэй фізіялогіі не скокнеш, не звяртай увагі на маралістаў — іх цяпер развялося хоць адбаўляй. Хай стануць на тваё месца гэтыя маралісты — па-іншаму запяюць. Менш за ўсё слухай маці, яна разважае па-бабску, пражыла сваё, а табе яшчэ жыць ды жыць...

Спачатку гэтыя катэгарычныя і дакучлівыя парады выклікалі прыкрасць, злосць, ён ірваў пісьмы на шматкі, нават не адпісваў. Затым стаў баяцца гэтых пісем, яны абуджалі нешта нядобрае, брыдкае, прычынялі боль, краналі здрадлівыя думкі, якіх палохаўся, настойліва адганяў, не пускаў у сябе. Потым прывык, чытаў спакойна і абыякава, дзівячыся: во людзі — ім плюй у вочы, а яны — божая раса.

— Не, Міхась, Андрэй праўду піша,— паўтарала сваё Іра.— Ды не мучай ты сябе. Хіба мала хто разводзіцца. Ну, не склалася ў нас — што зробіш...

Ён ведаў, што трэба пярэчыць, даказваць, пераконваць, што не верыць ні аднаму братаваму слову, што нічога не перамянілася, што ён яе вельмі і вельмі кахае, а значыць, усё ўладзіцца, яны будуць шчаслівыя, яна памыляецца, ёй толькі здалося, што ён стаў не той. Дзесятым чуццём адчуваў, што Іра чакае ад яго менавіта гэтага, адчайна намагаўся адшукаць, але са страхам заўважаў, што не знаходзіцца шчырых перакананых слоў, а тыл, што круцяцца на языку,— ненатуральный, фальшывыя...

***

Нарэшце Андрэй аціх, прыкусіла язык і Насця — з іх намеру «ўтравіць» гасцей у нейкую гаворку нічога не атрымалася. Міхась нейкімі новымі вачыма глянуў на прыгнечаных вясельнікаў — і раптам з’явілася дзіўнае ўражанне: быццам ён тут чужы, выпадковы чалавек, які невядома як трапіў на нейкае нуднае застолле, якое чамусьці лічаць вяселлем. А гэтыя людзі чакаюць: вось-вось, з хвіліны на хвіліну, павінен прыйсці нехта патрэбны і жаданы — і ўсё стане на сваё месца. А пакуль прыйдзе той, патрэбны і жаданы, кожны адчувае сябе вінаватым, што не дачакаліся, пачалі вяселле — а мо той жаданы, патрэбны затрымаўся па вельмі важнай прычыне?

А мо тут не тыя людзі, каб сыграць шмат раз іграны вясельны спектакль? Пэўна, не тыя. Якое к чорту вяселле, калі малады двух дружкоў першы раз у вочы бачыць?! А на тое яны і завуцца дружкамі, што даводзяцца блізкімі таварышамі маладому. Якія яны яму сябры?! Яны — Андрэевы таварышы! А які друг яму Пеця Мышко? Бегаў смаркатым падшыванцам, калі ён, Міхась, ужо на дзяўчат заглядваўся. А др у жкі?! Ды ўсе яны на «вы» з Любаю. Не магла хоць каго прывезці з горада! Знайшла задушэўных сябровак — Тараса клыпатага Галю ды Падлясанчысіну Алену! Ды гэтыя дурніцы, пэўна, толькі і згадзіліся, што за дружкоў прыезджыя студэнты — мо часам клюне!

А мо ён сам, хто ўзяўся іграць галоўную ролю,— не той выканаўца? Мо таму і няма ніякага ладу, кожны адчувае сябе пасажырам у аэрапорце, дзе ўжо ў чацвёрты раз аб’явілі, што вылет самалёта зноў адкладваецца.

— Го-о-рка! Маладым го-о-о-р-ка! — неяк недарэчы грымнуў сватаў бас.

Міхась панура глянуў на гасцей, нехаця ўстаў, памог над локаць падняцца Любе, і яны для прыліку, холадна і абыякава, пацалаваліся.

Вясельнікі і госці ахвотна апаражнілі чарговую чарку і, здаецца, зноў забыліся пра яго.

А ці не падобны ён на бяздарнага камедыянта, што абрыдзеў усім, але дзеля прыстойнасці яго выклікаюць зноў і зноў, каб хоць трохі развеяць нудоту, пасмяяцца спадцішка не столькі з таго, што робіць, а з яго самога? Чаго яны папрыходзілі?! Каб напіцца, папасвіць свае вочы на яго сораме...

Гэтая думка навеяла няўцешна-адчайны смутак, стала баламуціць душу, уздымаць злосць, неадольнае жаданне дзейнічаць, нешта рабіць на злосць усім, мо нават на злосць самому сабе.

— Музыкант! Гапака! — панура загадаў ён.— Гапака, табе кажу!

Госці здзіўлена пераглянуліся — маладому на вяселлі не належыць заказваць музыку. Музыку заказвае сват. У свата просяць, калі што...

Гарманіст паслухмяна перайшоў з танга на гапак.

Міхась, не заўважаючы нікога, устаў, рэзка адштурхнуў крэсла, цяжкай хадою выйшаў на сярэдзіну хаты, пастаяў трохі, прыслухоўваючыся да музыкі. Ну, глядзіце! Пасвіце свае бессаромныя вочы! Глядзіце, глядзіце! Тупнуў пагою і заскакаў, заскакаў, набіраючы і набіраючы тэмп. Во вам! Во!..

Ён ужо не звяртаў увагі на музыку, глядзеў па баках — і нічога не бачыў, выкручваўся да болю ў касцях, і о, дзіва! Гэты боль прыемны. Ага-а! Паскрыўлялі фізіяноміі! Крывіце, крывіце! I пайшоў упрысядку, б’ючы ў далоні, абапёрся рукамі на падлогу і стаў дрыгацца, як прыпадачны. Любуйцеся, будзьце задаволены! Я вам яшчэ не такія пакажу хохмачкі. Пасмейцеся, пасмейцеся... Для вас я апошні мярзотнік, а мярзотніку ўсё дазволена...

I раптам!.. Раптам у нейкім апантаным утрапенні раз другі, трэці перакуліўся цераз галаву на бруднай падлозе! Во вам, во вам!

Падбегла затрывожаная маці, хацела змахнуць з пінжака гразь, ён невідушча адштурхнуў яе, з новым прыпадкам стаў канвульсаваць у сваім дзікім танцы.

Госці анямелі, з трывогай сачылі: што ж будзе далей?

Валасы ў танцора ўскалмаціліся, твар заліваўся потам. Ён выцер лоб рукавом, потым — крысом пінжака, затым, працягваючы дрыгацца, сцягнуў з сябе і шпурнуў на лаву пінжак з вывернутымі рукавамі, са свежай сілай і адчаем працягваў свой незразумелы жудасна-вар’яцкі танец.

Госці спалохана пераглядваліся, не ведаючы, што рабіць. Першым ачомаўся сват — жэстам паказаў гарманісту, каб спыніў музыку.

А Міхась усё скакаў, і здавалася, рабілася лягчэй. Са здзіўленнем заўважыў, што стаў да жаху цвярозы. А потым убачыў Любу, маці — устрывожаных, са слязьмі на вачах, пачуў іх амаль мальбу:

— Хопіць, хопіць, хопіць...

Дайшло: музыкант не грае, а ён скача без музыкі. Спыніўся, абвёў прысутных здзіўленым позіркам, цяжка дыхаючы, абяссілены сеў на табурэтку, абхапіўшы галаву рукамі.

— Хадзем, Міхась, хадзем! — як з туману дайшоў матчын голас, заўважыў, што яна тузае за плячо. — Хадзем на кухню, трохі астынь, умыйся.

Стомлена ўстаў з табурэткі, злёгку адштурхнуў рукою Любу, ад чаго на яе белай сукенцы засталася бруднаватая пляма, ні слова не кажучы, пайшоў за маці.

— Ты што, ашалеў? Так набрацца! Ты ж — малады! — узяла загрудкі старая, як толькі зайшлі па кухню.— Сорам! Які сорам! Не пі! Hi кроплі больш!

— Мама, я цвярозы, я зусім цвярозы, мама! Такі цвярозы я яшчэ не быў ніколі, мама! Што са мною робіцца, мама?! Што я нарабіў?! — амаль закрычаў ён і стаў уздрыгваць ні то ад адчаю, ні то ад плачу.

— Раней трэба было думаць! Позна цяпер думаць! Абняславіўся сам, нас увёў у сорам, захацеў яшчэ Клаўдзію Аляксееўну, Любу абсмяяць?! — Голас у яе быў сухі і строгі, нават злы.— Сунь сваю дурную мазгаўню над умывальнік! Сунь! Вада халодная, памагае ад дурасці. Мыйся, мыйся! На каго стаў падобны! Мыйся, а то зараз як лясну па мордзе, не пагляджу...

Яго ўразілі, скаланулі гэтыя халодныя, чужыя матчыны словы — і яна не разумее, не, нікому на свеце не зразумець яго, і паслухмяна пайшоў да ўмывальніка.

Мыўся доўга, не спяшаючыся — куды спяшацца?! Калі бачок апаражніўся, падняў вечка, наліў туды яшчэ паўвядра. Сцюдзёная, амаль ледзяная вада памалу супакойвала, прыводзіла ў сябе. Выцерся ручніком, узяў шчотку, строс са штаноў пыл, нацягнуў вычышчаны пінжак, які падала маці, звыклым рухам паправіў гальштук і выйшаў да гасцей у святліцу. Hi слова не кажучы, сеў на сваё месца поруч з узбуджанай Любай, нахіліўся, папрасіў прабачэння, усміхнуўся гасцям: маўляў, усё ў парадку.

Сват, каб згладзіць ніякаватасць, борздзенька загадаў напоўніць чаркі і выпіць за здароўе маладых. Вясельнікі і госці зрабілі гэта з задавальненнем. Яму таксама захацелася асушыць налітую чарку, але Люба стрымала за руку, непрыкметна адставіла ўбок і падсунула сваю з напіткам. Ён паглядзеў з удзячнасцю і вачыма сказаў: добра, дзякуй, Люба. У адказ яна таксама спрабавала ўсміхнуцца, але ўсмешкі не атрымалася.

Люба сядзела ўзбуджаная, сцятая, толькі сяды-тады на яе вуснах прабівалася нешта накшталт абавязковай дзяжурнай усмешкі, як гэта і належыць маладой. Міхасю раптам стала да пяшчоты шкада яе. Каб хоць як суцешыць, нахіліўся і шапнуў вінавата: «Даруй, калі можаш.Непрыгожа атрымалася... праз гэтую праклятую гарэлку».

Яму было брыдка, што хлусіць. Але што мог сказаць? Апроч хлусні, ён і не ведаў, чым можна хоць трохі супакоіць Любу, згладзіць сваю віну перад ёю.

— Нічога, нічога, Міхась,— нібы здагадалася яна.

Ён разумеў, што трэба яшчэ нешта сказаць, але што сказаць — не ведаў. Выручыў сват.

— Маладым г-о-о-р-ка! Г-о-о-р-ка-а! — мо дзесяты раз сёння прабасіў ён.

Госці пачціва, нават дружна падтрымалі:

— Го-о-р-ка! Гор-ка-а!

Цяпер Міхась нават узрадаваўся гэтаму «горка», устаў, амаль ускочыў з месца і, не зважаючы на Любіна аднекванне, абняў яе і доўга-доўга цалаваў у вусны. Вясельнікі і госці ажыўлена запляскалі ў далоні, дружна выпілі і, гамонячы, прыняліся за закусь.

Здаецца, нарэшце, вяселле стала наладжвацца. Аднак гэта ўжо мала хвалявала Міхася. Ён адчуваў сябе стомленым, спустошаным, здавалася, нават слова вымавіць — непасільны цяжар. Вясельнікі і госці гаманілі наперабой, нехта некага хацеў перакрычаць, нехта жартаваў, смяяўся, але ён не чуў, не хацеў чуць, сядзеў сцішана, сяды-тады кідаючы погляд на Любу. 3 кожнай хвілінай яна змрачнела і змрачнела і ўжо не рабіла спробу захаваць належную ціхую ўсмешку на вуснах. 3 чаго б гэта яна? Мо прыгадала Яловіка? I адразу ж засадніла, ніяк не хацела знікаць, нешта накшталт рэўнасці, накшталт крыўды. А потым прыгадалася, як па-дзіцячы наіўна некалі не раз, вядома, толькі ў мроях, перамагаў Віктара ў адкрытай і сумленнай бойцы на ваччу ва ўсёй вёскі, на ваччу ў Любы. Але Яловік быў чэмпіён па штанзе і боксу, старэйшы і на галаву вышэйшы за яго... Цяпер во як павярнулася! Яловіка няма ў жывых, а Люба ўжо яго, Міхасёва, жонка. А каб быў жывы Яловік? Пэўна, яны мелі б тузін дзяцей. На што-што, а на гэта ўсе Яловікі здатныя — вунь у самага меншага чацвёртае нарадзілася...

Употай кінуў позірк на засмучоную Любу — і нейкая непрыязь да яе варухнулася ў душы. Няўжо гэта яго жонка?! А як жа Верачка?

Ад згадкі пра маленькую, з заўсёды здзіўленымі вачанятамі дачку цяжкі, пякучы камяк падкаціў над горла. Сірата... Бацька загінуў у аўтамабільнай аварыі... Гэта штодня будзе ўбіваць ёй у галаву Іра, пакуль Верачка не падрасце, каб самой ва ўсім разабрацца. Сірата пры жывым бацьку...

А ў іх з Любаю таксама можа быць дачка. Можна нават назваць Вераю. Прыгожае імя. Тады сам выбраў для дачкі. Пайшоў і запісаў, хоць Іра ўжо называла малую Вольгай — у гонар бабулі. Спачатку Іра засмуцілася, потым ні то жартам, ні то ўсур’ёз сказала: «Во! Калі ты такі, нараджу табе адну за другой тры дачкі — Веру, Надзею, Любоў. Паглядзіш, нараджу! — і залілася гарэзлівым шчаслівым смехам.— От зяцёў некалі будзеш мець...»

А цяпер... У яго дачкі можа быць сястра і не сястра...

Не-е, Іра! Не так усё проста! Хлусіш, Іра, што вельмі проста!

***

— Пакінь нас, пакінь! — каторы ўжо раз прасіла Іра.— Не будзе ў нас жыцця. Пакінь, пакуль не сталі ненавісныя адзін аднаму.

У глыбіні душы Міхась разумеў, што яна гаворыць праўду, аднак энергічна пратэставаў супроць гэтай праўды. Ён усё яшчэ не траціў надзеі, што звыкнецца, зладзіцца, ва ўсякім разе, не быў гатовы на той рашучы крок, якога дамагалася жонка.

— I што ты вярзеш, не падумаўшы?

— Усё думана-перадумана, Міхась,— глянула ў вочы Іра, і яму стала не па сабе ад гэтага позірку, рашучага, патрабавальнага.— Бяду сваю я асілю, і за Верачку асілю, а за траіх — не пад сілу мне, Міхась. Зразумей ты гэта!

— Ат, плявузгаеш абы-што! — адмахнуўся ён.— Прападзеш адна, а яшчэ, называецца, абдумала ўсё...

Іра падумала і разважліва сказала:

— Ведаю, Міхась, што без цябе мне будзе нялёгка, але з табою, павер, яшчэ цяжэй.

— Цікава, цікава? — задзірліва глянуў ён.

— Нічога тут цікавага,— самотна ўздыхнула Іра.— Чужыя мы сталі, Міхась. Толькі што жывём над адною страхою. Навошта ж так жыць?

— I трэба ж дадумацца! I трэба ж дадумацца...— паўтараў ён, маючы намер абурыцца, аднак абурэнне не хацела прыходзіць.

— Сэрцу не загадаеш, Міхась,— з сумам і болем сказала Іра. — I не трэба мардаваць сябе. Мо мне і горай за ўсё, што ты мардуеш сябе. Бачыць штодзень любага табе чалавека нешчаслівым, сэрцам чуць, што толькі жаласлівасць утрымлівае яго — жорстка і невыносна, Міхась.

— Хм! Адкуль ты ўзяла, што я нешчаслівы?

— Навошта, Міхась? — Яна глянула строга, з папрокам, і яму стала не па сабе ні то ад гэтага позірку, ні то ад праўды, хай сабе па-жаночаму суб’ектыўнай, але ўсё ж праўды, якую ён не мог абвергнуць.— Я не магу, зразумей, не магу бачыць боль у тваіх вачах і рабіць выгляд, што сляпая. Гэта не жыццё, а кашмар, для нас абоіх кашмар. Я не хачу такога жыцця, бо ўзненавіджу і цябе, і сябе самую. Давай разыдземся людзьмі, Міхась, давай не паганіць таго святога, што ў нас было.

Іра ніколі так з ім не размаўляла. Гэта была не тая Іра, якую ён ведаў, мог беспамылкова прадбачыць ход яе думак і ўчынкаў. Гэта была зусім незнаёмая жанчына — валявая, рашучая, настойлівая, у нечым мудрая і ў нечым вар’ятка. Ён новымі вачыма глянуў на яе, і незнаёмае пачуццё — глыбокая павага за нейкую зусім нежаночую мужнасць, захаплепне, ці што, завалодала ім.

— А пра Верачку ты падумала? — Гэта быў аргумент, перад якім Іра павінна была не ўстаяць.

— Падумала,— на дзіва спакойна сказала яна.— Для Верачкі ў аўтамабільнай аварыі мы былі разам...

— Во, дзякую! Ты мяне жывога хаваеш.

— Каго жывога хаваюць — той доўга жыве. Ёсць такая прыкмета,— сумна ўсміхнулася Іра.— Жыві, Міхась, да ста гадоў жыві. I хай у цябе будзе многа-многа шчасця. I ведаеш, што яшчэ — жаніся! Як мага хутчэй жаніся. Ты такі малады, такі... За табою любая пабяжыць. Знаходзь каго па душы — і жаніся. Я хачу гэтага, дальбог, хачу. Так лягчэй будзе забыцца.

— Здурнела, зусім здурнела! — хацеў абурыцца ён, але зноў нешта перашкаджала абурыцца, глядзеў на жонку, быццам бачыць яе ўпершыню.

— Забудзецца, Міхась, паглядзіш, забудзецца,— разважліва, трохі адчужана працягвала Іра, і за гэтай разважлівасцю ёй было няпроста схаваць глухі, няўцешны боль.— Забудзецца, як некалі забылася Люба. Я не папракаю цябе. Не! Так... к слову прыйшло. Але каб я верыла ў бога, пэўна, палічыла б: гэта бог пакараў мяне за тое, што Люба нешчаслівая, бо я забрала ў яе цябе. Смешна, праўда? Я і сама ведаю, што смешна, але чую перад ёю сваю віну, ідзі да яе. Як друга прашу — жаніся з Любай! Я яе ніколі не бачыла, але, пэўна, яна прыгожая і добрая, калі ты яе любіў. Хай хоць двое з нас чацвярых будуць шчаслівыя. Не, што я кажу — не двое! Я таксама шчаслівая. Шчаслівая, што былі тыя тры гады, буду шчаслівая, калі ты знойдзеш шчасце. I ў мяне ёсць наша дачка. Не хвалюйся, спраўлюся, я двужыльная, ты мяне яшчэ не ведаеш.

Міхась падумаў: а і праўда, ён яе не ведаў, прымірэнча сказаў:

— Ды не гавары глупства, я думаю, у нас усё ўладзіцца,— намерыўся абняць, прылашчыць яе, але Іра рашуча адштурхнула руку, паглядзела амаль з нянавісцю.

— Не трэба, Міхась! — строга сказала яна.— Не трэба фальшу. Страшна, калі між блізкімі людзьмі закрадваецца фальш, фальш, як іржа, раз’ядае душы. Не трэба! Ідзі, Міхась, ідзі! Я сама падам на развод...

— Ты мяне гоніш? — змрочна сказаў ён і раптам з пакутлівай яснасцю зразумеў: гэта ўсё!

— Не ганю, а прашу,— і, падумаўшы, дадала: — Лічы, што ганю,— потым паправілася: — Я ніколі цябе не абманвала, я на самай справе хачу, каб ты пайшоў...

— I нікуды я не пайду!

— Я сама мо з’ехала б, але куды падзенуся... такая ды з дзіцём на руках? Мне больш, чым табе, патрэбна страха над галавой. Не даводзь, Міхась, да той мяжы, калі мы можам стаць жорсткімі і несправядлівымі...

Пасля той размовы ён памалу стаў звыкацца з думкай, што, мусіць, і праўда без разводу не абысціся. Пачынаў уяўляць, як не будзе штодня прыходзіць у звыклую і ўтульную кватэру, не бачыць Верачку, ды і Іру таксама — і нешта нібы абрывалася ўсярэдзіне, пачынаў суцяшаць сябе: і ніякага разводу не будзе, канечне, яна адумаецца, усё ўладзіцца, усё прытрэцца...

Не ўладжвалася, не прыціралася. Праз месяц Іра сказала тыя абразлівыя, крыўдныя словы:

— Ды ў цябе самалюбства няма! Ці мо збіраешся судзіцца, дзяліць транты? Забірай усё, толькі ідзі з воч маіх! Я ненавіджу, больш не магу-у-у...— Упала на падушку і затрэслася ад слёз. Ён ніколі не бачыў, каб яна так плакала — адчайна, няўцешна, трагічна. I зразумеў — адцягваць няма сэнсу.

Падаў заяву на звальненне, рашыў паехаць далёка-далёка, а куды — сам не ведаў. Звальняць нізашто не хацелі, але як толькі прызнаўся, што разводзіцца, непрыемна здзівіліся, спрабавалі адгаворваць, а калі зразумелі, што ўгаворваць дарэмна, перасталі падаваць руку, наогул заўважаць і праз тыдзень выдалі разлік. Галоўны бухгалтер — дзябёлая жанчына гадоў пад сорак пяць пры ўсіх, нібыта тут яго і не было, сказала: гэтага нягодніка трэба было не на «ўласнаму жаданню», а турнуць у тры шыі ды запісаць, каб толькі ў турму мог падацца з такім запісам.

Карцела крыкнуць гэтым, па сутнасці, добрым і сардэчным жанчынам: «Як легка вам судзіць аб усім! Як легка рашаць за другіх! Як усё проста і зразумела! Нібы ў кіно. А ці заўсёды ўсё так проста і зразумела? Гэта вам не кіно, гэта вам не бязглузды раманчык, дзе ў нягодніка на лбе напісана, што ён нягоднік!»

Але не абурыўся, не крыкнуў. Яму было сорамна, невядома чаму, але сорамна. Апраўдвацца, нешта даказваць гэтым жанчынам проста не хапала смеласці. Зрэшты, які сэнс, якое значэнне маюць зараз апраўданні? Яму цяпер усё роўна — хай што хочуць, тое і думаюць. Скамячыў у руцэ грошы, гідліва кінутыя касіркай, вінавата і жаласліва сказаў: «Шчасліва вам заставацца», уціснуў галаву ў плечы, выйшаў за парог і пакрочыў па разбітай грузавікамі вуліцы...

***

— Музыкант! Вальц! Вальц для маладых! — закрычаў захмялелы сват.— Танцуем! Усе танцуем! Пачынаюць маладыя!

У свата пасля шматлікіх «саладжэнняў» памалу стала праходзіць былая скованасць, ніякаватасць, і зараз ён ужо адчуваў сябе гаспадаром застолля. Разварушыліся і госці.

Музыкант узяў песню і п’яным голасам, фалыпывячы мелодыю і словы, зацягнуў:

— В-а-альс устар-эу, гавары-ыць коя-хто смя-ясь,

Век усма-а-атрэ-эў ў ём адстала-асць і ста-а-арасць...

Міхася скаланула: гэта ж любімая Ірына песня! Бывала, круціць ды круціць гэтую пласцінку, а то пачынае падпяваць — ладна ў яе выходзіла. То раптам надыдзе нейкая дураслівасць — пачынае тузаць і з капрызнай жаласлівасцю прасіць: «Ну, Міхаська, ну, Міхаська, давай патанцуем...» Ён для прыліку аднекваецца, потым паддаецца яе настрою — і кружацца, кружацца, захмялелыя ці то ад гэтай прыгожай і ўзнёслай мелодыі, ці то ад свайго маладога шчасця. Пласцінка канчаецца — Іра перастаўляе спачатку, і кружацца-кружацца, пакуль стомленыя не падаюць на каналу, па-змоўніцку смяюцца.

Іра... Ён і па сённяшні дзень не ведае дакладна, кахае яе ці не. 3 ёю было невыносна, без яе стала немагчыма.

I жаніцца надумаў з Любай, каб адкараскацца ад гэтай немагчымасці. I, мусіць, не ўдасца адкараскацца. Няўжо да скону дзён?! I зноў зашчымела, аддалося ў сэрцы тупым бол ем.

Музыкант цягнуў бязладна, і Міхась ніяк не мог патрапіць у такт з Любаю. Яна не слухалася яго рукі, танцавала цяжка.

Не тое, што Іра...

Зрэшты, хіба можна як-кольвек ладна танцаваць, калі так здзекуюцца над мелодыяй, так фальшывяць?!

А мо фальшывіць не адзін музыкант? Фальшывіць сват, фальшывяць госці... Фальшывіць ён сам, фальшывіць Люба, фальшывяць перад сабой, фальшывяць перад усім светам.

Хоць бы змоўк, перастаў гарланіць гэты п’яны безгалосы саліст!

Але, на жах, саліст, дамучыўшы песню да канца, пачаў яе спачатку.

Каб хоць трохі супакоіцца, спрабаваў проста не заўважаць ні музыкі, ні спеву, як гараджане не заўважаюць вулічнага шуму. Кінуў позірк на Любу — і нечакана нейкі востры боль кальнуў у сэрца: якая яна не такая! Як яна не падобная на Іру! Нават звонку. Іра — маленькая, якраз яму да падбародка, з кароткай хлапечай стрыжкаю... Люба — высокая, стройная, аднаго з ім росту, доўгія бялявыя мяккія валасы зараз акуратна ўбраны пад вэлюмам, а так — пасмамі падаюць па плечы... Іра — адкрытая, непасрэдная, з па-дзіцячы здзіўленымі вачыма. Нейкае мяккае, добрае святло так і струменіцца з іх. Нават бяда пе змагла патушыць гэтага здзіўленага святла...

Зеленаватыя Любіны вочы здаюцца халоднымі, строгімі і сумнымі. Ён памятае іх вясёлымі хіба ў дзяцінстве... I ўвогуле, у адрозненне ад Іры, Люба, стрыманая, строгая, мусіць, трохі хітраватая і скрытная, умее валодаць сабой і сваімі пачуццямі. Пэўна, і здзівіць яе нічым немагчыма, не кажучы, каб вывесці з раўнавагі. А мо і добра мець такі характар? Вось і цяпер, быццам і не заўважае нічога, хоць, пэўна, на душы скрабуць кошкі. Іра на яе месцы, канечне, не вытрымала б. Іра легка паддаецца настрою, Іру легка збянтэжыць, пакрыўдзіць, нічога не варта пераканаць у чым-небудзь. Хоць... хоць у апошні месяц ён не пазнаваў яе... Люба, наадварот, упартая да неразумнага, нават злапомслівая: каб толькі па яе! Во і з гэтым вяселлем...

Ат, зрэшты, што ні робіцца — робіцца да лепшага!..

Яму заўсёды прыносіць супакаенне гэтая мудрасць. Пачутая даўно (сам не памятае ад каго), яна стала нечым накшталт талісмана. Гэтая мудрасць ратавала ў цяжкія хвіліны, не давала патухнуць праменьчыку надзеі. Праходзіў час — і ўсё спраўджвалася. Ну, напрыклад, не паступіў у медыцынскі — набыў спецыяльнасць па душы, правароніў сваю чаргу на размеркавальную камісію, як хлопцы казалі, прыйшоў на шапачны разбор — і адхапіў такое месца, такую работу. Каб пайшоў па чарзе — хто ведае, куды трапіў бы. Альбо... не згаджалася Люба — спаткаў Іру. Хоць... тут здарылася асечка... Няўжо Люба — яго лёс?! Няўжо Іра — было памылкай?!

Яго стаў апаноўваць страх, і выратавальная формула «што ні робіцца — робіцца да лепшага» не прыносіла аблягчэння. О, каб гэта да лепшага!

Музыка стаміла ўсіх, і зноў пачалі ўсаджвацца за сталы.

Міхась яшчэ раз зірнуў на Любу, засяроджаную, абыякавую да ўсяго — і яму кінулася ў вочы, што за гэтым знешнім спакоем, за гэтай абыякавасцю ў яе душы адбываецца напружаная, адчайная барацьба. I ён занепакоіўся: аб чым яна думае, што з ею? Аднак супакоіў сябе: якое гэта мае значэнне, што ад гэтага пераменіцца...

***

Не трэба было ніякага вяселля, з горыччу думала Люба. Але хто мог падумаць, што усё так павернецца? Хто мог падумаць, што вёска не прыме гэтага вяселля? Хто мог падумаць, што нават Міхасёвы сваякі, нават яе школьныя сяброўкі будуць цурацца? Чаму яны так? Што зрабіла яна ім благога? Што брыдкага ў яе замужжы? Няўжо мала хто выходзіць замуж за разводніка? Хіба яна разбівала Міхасёву сям’ю? Міхасёва сям’я распалася без якога б там ні было яе ўдзелу. Яна і ў вочы не бачыла Міхася з таго часу, як ён ажаніўся, і, па праўдзе кажучы, нават забылася, што ён існуе. Чаму ж такія несправядлівыя людзі? Няўжо іх задаволіла б, каб з’явілася яшчэ адна Антоля? Але ж і да той няшчаснай Антолі яны былі несправядлівыя!

***

Мала хто памятае дакладна, што здарылася, бо было даўно — яшчэ пры Польшчы. Расказвалі толькі: у маладой, вельмі прыгожай тады Антолі нешта здарылася з жаніхом — ні то застрэлілі, ні то сам застрэліўся ў арміі. Колькі сватоў пасля ні прыходзіла — на парог блізка не пускала, сама нікуды не выходзіла. Праходзіў час — і перасталі пасылаць сватоў, а потым і ўвогуле забыліся пра Антолю. Тым больш што жыла яна з вярсту ад вёскі, насупраць могілак, лічы што на могілках. Ніхто асабліва і не заўважыў, як памерлі Антоліны бацькі і яна засталася адна. Як і бацькі, Антоля была нелюдзімая — бадай, нiхто ніколі яе не бачыў у вёсцы, і яна не хацела нікога бачыць. Толькі калі хавалі каго ці на раданіцу хадзілі на могілкі, маглі ўбачыць яе строгую чорную постаць, якая шмат у каго выклікала страх. Калі хто выпадкова сустракаўся з Антоляй і пачціва вітаўся, яна незадаволена бурчала нешта па-польску і ішла сваей дарогай. Мабыць, з-за таго, што Антоля жыла амаль на могілках, для вёскі яна была нечым накшталт жывога нябожчыка.

3 гадамі Антоля зусім адзічэла. Нават калі ў вёсцы арганізоўваўся калгас, не пайшла да грамады. Так і засталася аднаасобніцай на сваім невялічкім агародзіку ў трухлявай хацінцы, якую штогод з верху да нізу абмазвала глінай.

Люба добра памятае прыгорбленую страшную Антоліну постаць. Яны, падшыванцы, часта праходзілі паўз могілкі, і сёй-той са смялейшых запускаў у Антоліну мазанку агрызкам яблыка ці каменьчыкам. Адразу ж выходзіла Антоля, нічога не гаворачы, сумна і ўважліва глядзела на дзятву, а яны з усіх ног імчалі аж да вёскі.

Праз некалькі гадоў ці то ад старасці, ці то ад бяскорміцы паздыхалі Антоліны козы, а потым некуды знікла і яна сама. Мо праз тыдзень, а мо і болей нехта здагадаўся заглянуць у мазанку — і з жахам пабег клікаць людзей...

***

Няўжо яны хочуць, каб і я паставіла мазанку? От людзі, ото ж і людзі!..

А мо яны не могуць забыцца пра Віктара? Тады сёй-той адкрыта пагаворваў: толькі яна вінаватая. Маўляў, не трэба было падбухторваць, трэба было ўтрымаць...

Але ці ж вінаватая яна?! Ці ж яна хацела? Хоць, канечне, мо і вінаватая. Сама перад сабою вінаватая. Сабе ніколі не даруе. Сама сабе! Больш яна ні ў чым не вінаватая, ні перад кім не вінаватая. Хто ж мае права так жорстка, так несправядліва судзіць яе?!

***

Летась мінула дзевяць гадоў, а яна ўсё не можа забыцца... I па сённяшні дзень іншы раз здаецца, што гэта нейкі кашмарны сон. Але... на тутэйшых могілках — Віктарава магіла...

Штогод васемнаццатага чэрвеня — у чарговую гадавіну трагедыі — Люба прыязджае ў Беражкі, быццам бы наведаць сваю школьную сяброўку Ганну Яваровіч. Ганна пасля школы нікуды не паступала, пайшла даяркай на ферму, выйшла замуж за Івана Яваровіча, нарадзіла ўжо чацвёра дзяцей, завочна скончыла сельгасінстытут, зараз загадвае буйным жывёлагадоўчым комплексам. Летась за сваю работу атрымала ордэн. Ганна заўсёды ў клопатах, але робіць усё смеючыся, проста і лёгка, у яе, сапраўды, усё ў руках гарыць. Тым не менш, Люба не хоча замінаць ёй, нават рада, што ў Ганны няма вольнай хвіліны. Ганна, вінавата просячы прабачэння, бяжыць на ферму, а яна пад выглядам «прагуляюся» ідзе звычайна на той луг па-над Нёманам...

I так з году ў год...

Быццам нічога не мяняецца па тым лузе. Кожны год аднолькава буяюць рамонкі. Няма толькі Віктара...

Яна падае ніц у рамонкі і, каб ніхто не бачыў, дае волю слязам, выплаквае ўсю горыч, што накапілася за год.

Калі наплачацца, робіцца лягчэй. Тады, супакоеная, ідзе на бераг Нёмана, глядзіць доўга, задуменна і невідушча на яго быстрыню. Наглядзеўшыся, вяртаецца назад, не спяшаючыся, ірве кветкі, пакуль не нарве вялізны букет, выбіраючы самыя прыгожыя і свежыя. Потым, крадучыся, быццам робіць нешта брыдкае, ідзе да густа зарослых хмызам недагледжаных беражкоўскіх могілак, мінае дзірку ў гнілым паўразваленым плоце. Пад двума соснамі — іх відаць здалёк — Віктарава магілка. Звыкла адчыняе брамку, гаворыць: «Ну, добры дзень, Віктар! Вось і я. Як ты тут?» Пастаяўшы трохі, пачынае вырываць траву, выкідваць з-за абгародкі розны друз, счышчае са сціплага цэментнага помніка з крыжам зялёны мох, які ў засені бэзавага куста неймаверна разрастаецца, лезе ўверх таго і глядзі, схавае пад сабою надпіс «Віктар Сцяпанавіч Яловік», як схаваў ужо дзве чатырохзначныя лічбы, напісаныя праз рысачку.

Калі ўсё прыбрана, даведзена да ладу, бярэ рамонкавы букет і са словамі: «Гэта табе, Віктар, з нашага лугу», кладзе кветкі на магілу, садзіцца на хісткую падгнілую лаўку і доўга-доўга думае пра сваё...

***

У суботу ў іх з Віктарам павінна было быць вяселле. Ужо знайшлі вясёлага, вопытнага свата, запрасілі дружкамі, дружкамі хлопцаў і дзяўчат.

У сераду адпрасілася ў тэхнікуме і прыехала на вёску, каб паглядзець, як там рыхтуюцца. А калі па-праўдзе, то ёй страшэнна захацелася пабачыць Віктара — во і ўся прычына, што прыехала за дзень раней, чым дамаўляліся.

Віктар не чакаў яе і вельмі ўзрадаваўся.

— Вы ж там не марудзьце доўга! А то бацька прыйдзе — то намануў бычка рэзаць... Халера ж яго ведае — гарачынь такая, каб не папсавалася,— заклапочана казала цётка Марыля, калі яны з Віктарам сабраліся на Нёман пакупацца.

— Мы ненадоўга, мама! — на хаду крыкнуў Віктар, бегучы за Любай.

Злавіў яе, падхапіў на рукі і, не зважаючы на прытворны піск, перасадзіў цераз плот, сам, абапёршыся рукою на штыкеціну, спрытна і лёгка адолеў агарожу. Наперагонкі, галёкаючы, як малыя, памчалі да дубровы, што падступала да самай кручы старога Нёманавага рэчышча.

Шмат гадоў таму назад Нёман адышоў кіламетры на два, і там, дзе ён некалі цёк, з цягам часу ўтварыўся цудоўны луг. Спачатку быў выган, а пасля залужэння, падкормкі салетрай, за што, дарэчы, калгас заплаціў немалы штраф, бо вясною ў разводдзе патруцілася шмат рыбы, урос высокай шаўкавістай травою. Асабліва прыгожым было адно месца недалёка ад берага: нібы хто знарок усеяў рамонкамі — буйнымі, свежымі, лапушыстымі.

На хаду распрануліся, пакідалі адзенне ў рамонкі, засталіся толькі ў купальніках, галёкаючы, пабеглі да ракі.

Мо з гадзіну плёхаліся, дурасліва пырскаліся. Віктар тройчы пераплываў на той бераг і гукаў яе. Яна была неважнецкая плаўчыха, як ні дзіўна, баялася вады, хоць і вырасла на Нёмане. Таму заходзіла толькі па шыю і нязграбна плыла назад да берага.

Віктар весела смяяўся, даваў нырца, прымушаючы яе хвалявацца — толькі праз хвіліны тры-чатыры яго галава паказвалася на сярэдзіне ракі, дзе булькала і вірыла быстрыня. Віктар нейкі час аддыхваўся, змагаўся з цячэннем, потым зноў ныраў — і цяпер галава паказвалася аж ля самага таго берага.

Калі целы пакрыліся «гусінай скурай», выйшлі на бераг, каб сагрэцца. Віктар паскакаў на адной назе, прыклаўшы далонь да вуха, каб вытрасці ваду. Потым, уцягнуўшы галаву ў плечы — бр-р-р,— стрымгалоў пабег да адзення, яна — за ім, смеючыся. Пападалі ў рамонкі, падставіўшы спіны спякотнаму сонцу.

Над лугам вісела паўдзённая спякота — той час, калі ўсё жывое хаваецца ў цень, перастаюць дзынкаць чмялі, нават конікі спыняюць сваё бесклапотнае трашчанне, і стаіць такая цішыня, што, здаецца, чуеш, як звініць мроіва. Толькі зрэдку на рацэ пачуецца рэзкі ўсплёск — пэўна, шчупак выплыў пагрэцца на пясчаную водмель, а заадно і паганяць драбязу, якая соннымі чародкамі збіраецца ля берага.

Неўзабаве стала прыпякаць у спіну. Павярнулася на бок. Віктар ляжаў усё у той жа позе, уткнуўшы твар у рамонкі. Яна ўважліва паглядзела на яго бронзавае ад загару цела, ад яго веяла сілай, маладосцю і яшчэ нечым, незнаёмым, таямнічым. Ёй нясцерппа захацелася дакрануцца да яго дужага цела, яно і палохала, і прыцягвала, як магніт. Ціхенька вырвала былінку і, затаіўшы дыханне, стала казытаць на Віктаравай спіне. Ён, не адкрываючы твару, махнуў рукой — падумаў, што на самай справе поўзае нейкая казяўка ці муха.

— Ха-ха-ха-ха! — наваділася на яго Люба,

— Ах ты, хуліганка! — ласкава крыкнуў Віктар, рыўком пераварочваючыся на спіну, абхапіў яе рукамі, стаў цалаваць, і з кожнай хвілінай яго пацалункі рабіліся ўсё больш гарачымі і шматзначнымі.

Люба, перамагаючы незразумелы страх, прадчуванне незвычайнага, прытулілася да яго яшчэ вільготных грудзей, трацячы разважлівасць, з нейкім утрапеннем стала цалаваць у лоб, у шчокі, у шыю, адчула, як хмялее, стукае кроў у скроні, і гэты п’яны, не падуладны розуму хмель аддаецца ў кожнай клетачцы яе істоты. А Віктар, жаданы, прыгожы, дужы, асыпаў, асыпаў пацалункамі яе шыю, грудзі, што не заўважыла, як яны выбіліся з-пад мокрага купальніка; кружылася галава, прайшла нейкая сутарга, захопліваючы дыханне, яна зразумела, што гэта абуджаецца яе цела. Падумала: няма сэнсу, ды ўжо і не мела сіл супраціўляцца таму, што ўсё роўна павінна здарыцца...

...А над зямлёй усё яшчэ вісела і звінела мроіва. Але неўзабаве сонца пахіліла на захад, раптам радасна і натхнёна затрашчалі конікі, і, здавалася, паветра, усё наваколле ператварылася ў адну буйна-неўтаймаваную мелодыю. А ўвысі над гэтым светам бесклапотна павіс, заліваючыся сваім спевам, шэранькі званочак-жаўрук. I было нешта незвычайнае, загадкавае, таямнічае ў яго сціплым і простым звоне...

Яны ляжалі стомленыя, маўклівыя, быццам вінаватыя перад самім сабой, перад некім яшчэ. I ні адзін не рашаўся парушыць гэтую дзівосную сімфонію прыроды, бо, пэўна, кожны адчуваў, што нават самыя важныя словы тут будуць лішнімі.

У такія хвіліны не думаецца пра небяспеку, пра бяду. У такія хвіліны думаецца пра бясконцасць, вечнасць шчасця. I між тым яна, бяда, была побач, не далей, чым жучок, што рупліва, варушачы чорнымі вусікамі, поўзае па зніклай рамонкавай галоўцы.

Люба прапанавала пакупацца. Віктар, трохі саромеючыся ці то вінаватага, ці то насмешлівага яе позірку, падхапіў яе на рукі, і калі Люба даверліва і шчасліва прытулілася да грудзей, дурасліва загушкаў яе на руках, знарок паказваючы сваю сілу. Ля берага адпусціў, а сам з гарэзлівым крыкам «глядзі!» разбегся і даў нырца з кручы.

Яна са здзіўленнем, потым з трывогаю глядзела: чаму ён не выплывае? Нарэшце, далёка справа на сярэдзіне ракі яго раз, другі, трэці падкінула цячэннем. Віктар быў нейкі вялы, бездапаможны.

Люба спачатку нічога не зразумела, паклікала: Віктар! Віктар! Галава яго схавалася зноў, кінуліся ў вочы ружовыя плямы на вадзе. Кроў! Яна анямела ад жаху, аднак яшчэ не верыла... Не памятаючы сябе, кінулася ў ваду, зразумела: не даплыве, трэба забегчы наперад па беразе. Выскачыла, ірванулася ўправа па грудку. Хацелася крычаць, клікаць некага на дапамогу, але чамусьці не было голасу.

Зносіла цячэннем, яна выбівалася з сіл, намагаючыся плысці хутчэй, адчувала, што дзеравянеюць рукі, не хапае паветра, але ўсё плыла і плыла, не разумеючы, што плысці няма ніякага сэнсу. Віктара не было відаць... Ледзь жывая выкараскалася на бераг і толькі цяпер зразумела жахлівасць усяго, што здарылася. Знайшоўся голас, залямантавала дзіка і, забыўшыся пра адзенне, кінулася да вёскі.

Луг быў бязлюдны, да вёскі — далёка, ніхто не мог учуць яе крыку...

Віктара вылавілі пад канец наступнага дня ў дзесяці кіламетрах па цячэнню. Калі ныраў, ударыўся галавою аб нейкую карчажыну...

У суботу былі памінкі. Такіх памінак ніколі яшчэ не было ў Беражках. Ніхто не памятае ў Беражках, каб рыхтаваліся да вяселля, а зрабілі памінкі.

Калі ўбачыла ў труне нежывога, з забінтаванай галавой Віктара, адразу ж стала кепска, і жанчыны амаль беспрытомную завялі дахаты, паклікалі ўрача. Яна не памятае, што было далей, не бачыла, як пахавалі Віктара...

А неўзабаве адбылося тое, чаго не даруе сабе да скону дзен. Са страхам і радасцю заўважыла, што яна можа стаць маці. Спачатку не верыла, а к сярэдзіне жніуня не было сумненняў. Нікому нічога не казала, і толькі у верасні, калі пасля канікул прыехала ў тэхнікум, раскрыла свой сакрэт дзяўчатам, з якімі жыла ў інтэрнацкім пакоі. Тыя спалохаліся:

— Што ж будзе?!

— Сын будзе,— спакойна сказала яна.— Будзе падобны на бацьку, назаву яго Віктарам...

— Як жа так?! — яшчэ болып напалохаліся дзяўчаты.— Табе ж замуж трэба! А з дзіцём? Ты разумееш?!

— Усё разумею, дзяўчаткі,— задуменна адказала Люба і нават здзівілася: а чаго гэта яны хвалююцца?

— Табе ж толькі дзевятнаццаць,— не адступалі дзяўчаты.— Пакахает каго — і забудзет. Колькі выпа-аадкаў!

— I нічога вы не разумееце, дзяўчаты,— з жалем паглядзела на іх Люба.— Я буду любіць так свайго Віктара Віктаравіча, што, апроч яго, мне ўжо ніхто не будзе патрэбны...— і пяшчотна ўсміхнулася, уяўляючы, як будзе цешыцца, забаўляцца з маленькім карапузам, бы дзве кроплі вады падобным на Віктара. А па начах з затоенай трывогай прыслухоўвалася: чаму ён не варушыцца?

— Дзіцяці бацька патрэбны,— даймалі дзяўчаты.— Віктара не падымеш...

Ёй было смешна з іх клопатаў, іншы раз узлавалася б, наказала, як совацца ў чужыя справы, а цяпер ведала, што хвалявацца ей шкодна, таму прапускала паўз вушэй іх трывогі, здзіўлялася, што стала глядзець на жыцце, як глядзіць сталы, умудроны жыццём чалавек на жаўтаротую блазноту.

Потым зайшла «пагутарыць па душах» Жэнька. Мусіць, дзяўчаты сказалі, папрасілі «абразуміць неразумную».

Жэнька, нягледзячы на свае дваццаць два гады, была дзеўка кручаная: паспела двойчы пабыць замужам і пасля ўсяго ўжо зрабіць тры аборты. Пры тым не саромелася аб гэтым гаварыць, ахвотна расказвала пра свае шматлікія прыгоды кожнаму, хто толькі быў гатовы слухаць.

— У цябе што, глуздоў няма? — з ходу накінулася яна.— Падумаць толькі: звязаць сабе рукі, загубіць маладосць! А яна, дарэчы, толькі раз даецца. А ты што? — пакруціла пальцам ля скроні.— Ды з тваёю вывескай! Толькі свісні — як крумкачы накінуцца! Хочаш — у загс вядзі, хочаш — уцяшайся, усё роўна адзін адказ...

— Жэнька!

— Што Жэнька?! У бальніцу ідзі, не будзь ідыёткай — во што Жэнька! Запусціш — не возьмуцца...— I, усміхнуўшыся паблажліва, па-змоўніцку падміргнула.— Гэта першы раз страшнавата і няёмка, а глянеш, што ты не адна такая — і хоць бы хны... Урачам, дарэчы, за гэта грошы плоцяць, праз іх рукі, калі хочаш ведаць, штодзень па дзесятку такіх... праходзіць.

— Ідзі к чорту, Жэнька! Давай свае парады каму-небудзь іншаму,— абурылася Люба.

— Хм, ненармальная! — пакрыўдзілася тая.— Мне-то што — я пайду. Табе шурупіць трэба,— зноў пакруціла пальцам ля скроні і, пагардліва фыркнуўшы, пайшла прэч.

***

Але наперадзе была размова з маці. Яна аддала б усё на свеце, каб можна было пазбегнуць гэтай размовы. У мацi хворае сэрца, і заўсёды, як толькі перахвалюецца ці ператоміцца, пачынаюцца візіты ўрачоў, пакой напаўняецца пахам лякарстваў. Пасля Віктаравых памінак Клаўдзія Аляксееўна трыццаць дзён адлежала ў бальніцы. Акрыяла сяк-так, а тут...

Люба прыкладна ведала, што скажа маці: і замуж не пайшла, і ў дзеўках не засталася. Але ў глыбіні душы ўсё ж тлела маленькая надзея: а мо і зразумее? Каму ж зразумець яе цяпер, як не маці?

Клаўдзія Аляксееўна падазрона агледзела яе стан, спачатку не паверыла, потым збляднела, схапілася за сэрца.

— I адкуль столькі няшчасцяў звалілася на маю галаву! — хваравіта сказала яна.— А ты? Што ты думала?

Што яна магла адказаць? Ды хіба можа быць адказ, што яна думала...

— Мамачка, ды гэта ж шчасце, што Віктар пакіне пасля сябе сына — нездарма жыў...— і асеклася, убачыўшы, што маці не ўспрымае яе словы, глядзіць здзіўлена, як на вар’ятку, дрыжачымі рукамі не можа ўправіцца з цюбікам валідолу. У Любы сціснулася сэрца: не трэба было хваляваць, не трэба было нічога казаць. Але каб гэта можна было не казаць?!

— Што ты тады думала? Што ты тады думала? — з роспаччу паўтарала маці і, паклаўшы таблетку пад язык, прашапялявіла: — Калі гэта ў вас было?

Ёй быў непрыемны і брыдкі гэты допыт, а маці не ўнімалася:

— Чаго маўчыш? Што ты сабе думала?

— Нічога не думала! — узарвала Любу.

— Яно і відаць, што ні аб чым не думала,— глуха сказала маці.— Цяпер сама сябе за локаць укусі...

— Я ні ў чым не дакараю сябе, мама. Я кахала і кахаю Віктара. I а дна мне ўцеха — наш сын. А ты ведай ад мяне, а не праз якія брудныя плёткі.

— Так асароміцца! Так асароміцца! — больш для самой сябе, чым для Любы, абуралася Клаўдзія Аляксееўна.— 3 дзевятнаццаці гадоў пацягнуцца...

— Мама!

— Што мама? — бязлітасна-строга глянула Клаўдзія Аляксееўна.— Заўтра ж пойдзеш да ўрача!

— Нікуды я не найду,— вытрымала гэты погляд Люба.

— Што-о?! — У матчыных вачах мільгануў спалох.— Паглядзіце на яе, паглядзіце! Hi ўдава, ні дзеўка! Як ты людзям у вочы глянеш? Як я, твая маці, пагляджу людзям у вочы? Не-е, ты мяне проста рашыла загнаць у магілу! Дзякуй, дачушка. Выгадавала, называецца... Яна мне сабралася падаруначак у прыполе прынесці...

— Мама, разумны зразумее, дурню — усё роўна нічога не дакажаш,— памяркоўней, але стаяла на сваім Люба.

— Значыць, і я, твая маці, і ўсе навокал — дурні, адна ты — разумная?

— Не распусніца ж я якая...— адчайна абаранялася Люба.

— А хто ты? Мо скажаш: у капусце знайшла? Ці мо ад святога духа?

Матчына абраза не прыставала да Любы. Проста было да болю крыўдна, што маці разважае прыкладна так, як і дзяўчаты, для якіх усё проста і ясна. Горш таго — як Жэнька, распусная і цынічная Жэнька. I як гэта ні дзіка, на іх баку ёсць нейкая горкая і жорсткая праўда. На самай справе, на яе, Любу, будуць пальцам тыцкаць: во распусніца, байструка нагуляла. А ў блудлівай Жэнькі на лбе нічога не напісана... Распусная Жэнька можа знайсці ого якога жаніха! Такія на зайздрасць сціплым і прыстойным дзяўчатам часцей за ўсё і знаходзяць, ды яшчэ якіх жаніхоў знаходзяць! А на такіх, як яна, нават на яе дзіця бруднай плямай ляжа ганьба. Быццам даць жыццё новаму чалавеку — брыдкі, непрыгожы ўчынак, а загубіць будучае жыццё — прыгожы ўчынак. Аднак... Аднак, хочаш не хочаш, а кожны задумаецца: як гэта магло стацца, што і замужам не была, а дзіцё прыдбала? Што скажуць сваякі, таварышы, сябры, калі ўбачаць, што ўзяў жонку з прычэпам? Павагаецца-павагаецца і пойдзе да Жэнькі, у якой на лбе нічога не напісана. Вось і ўся праўда.

Людзі, якая ж тут праўда?! Хіба такое можа быць праўдай?!

Увесь дзень Люба не знаходзіла сабе месца. Потым, супакоіўшыся, стала думаць, каб як-кольвек зразумець маці: а мо ўсё ж ёсць нешта слушнае ў гэтай жорсткай несправядлівасці? Мо была свая мудрасць у продкаў, калі ўзводзілі ў культ, у прынцып дзявочую цнотнасць? Мабыць, фальш і яшчэ раз фальш у разважаннях розных «разумнікаў» і «разумніц» аб эмансіпацыі, архаічнасці, фармальнасці паняцця «дзявочая нявіннасць», аб свабодзе, па сутнасці, неабмежаванай, а таму ўжо не свабодзе? Мабыць, наскрозь фальшывыя сучасныя літаратурныя гераіні, якія ў сваім каханні ці проста захапленні падобны на машыны без тормазаў? Не-е, без тормазаў нельга, без тормазаў наробіш бяды...

Але ж нельга ўсіх мераць на адзін капыл! Але паспрабуй, дакажы некаму, на які капыл цябе трэба мераць! Крычы, хоць расперажыся крычы: я харошая, я нявінная — не паспачуваюць, памелюць удосталь языкамі, пасмяюцца...

Маці была сваім чалавекам у паліклініцы, і на трэці дзень сама ўзялася суправаджаць «неразумную» дачку да акушэра-гінеколага...

Тады Люба, разгубленая, прыбітая, была як у тумане, яна і не здагадвалася, што гэты ўчынак будзе лічыць самым вялікім сваім маральным падзеннем, за якое давядзецца разлічвацца ўсё жыццё. Тады ёй, дурной, разгубленай, ніхто не растлумачыў, чым усё можа гэта скончыцца...

3 бальніцы выйшла праз два дні канчаткова спустошанай, злою на ўвесь свет. Адчувала, што нешта надламалася ў яе жыцці, яно згубіла ўсялякі сэнс, стала бясколерным, нават прыкрым. Думала, з цягам часу ўсё пройдзе, але ішлі месяцы, гады, нічога не хацела мяняцца.

У першы час яна, вядома, цікавіла хлопцаў. Да прыгожай дзяўчыны хлопцы хінуцца, як матылькі да святла. Але хлопцы зусім не цікавілі Любу, да іх у яе была нейкая ледзь не паталагічная нянавісць. Разумела, што гэта не толькі неразумна, а ненармальна, прымушала сябе перамяніцца, прыгадваючы жудасную чорную Антоліну постаць, і толькі пасля гэтага без усялякай ахвоты некуды ішла, з некім сустракалася.

Але па душы было пуста і холадна-холадпа.

Пасля адной-двух сустрэч хлопцы, якія прызначалі спатканні, заўважалі гэты холад, палохаліся — на тым і канчаліся залёты.

А тым часам равесніцы так ці сяк пазнаходзілі сваіх суджаных, павыходзілі замуж, прыдбалі дзетак — і ім стала не да забаў. Дом культуры, парк, танцпляцоўку запаланілі ўчарашнія няўклюдныя дзяўчаткі-падлеткі, якія заўсёды вырастаюць непрыкметна, нечакана, і Любе стала ніякавата хадзіць на танцы, не кажучы ўжо, каб вадзіць дружбу з малалеткамі. Толькі, бывала, як дойме невыносная туга і жах, навеяны чорнай Антолінай постаццю, ідзе ў Дом культуры. Пасядзіць сцішана ў куточку, іншы раз за ўвесь вечар так ніхто і не запросіць на танец. Хіба які падгулялы жанацік. Але і падгулялыя жанацікі не надта кідаюцца да строгіх, пераспелых дзевак-векавух. Трэба самой пабыць, каб да канца зразумець, наколькі страшнае, абразлівае гэтае слова — векавуха.

Адно збавенне — работа, вучоба, кнігі. Каб не ўсё гэта, пэўна, даўно звар’яцела б доўгімі, нуднымі вечарамі. Работа была для яе — усё, рабоце аддавала ўсю сябе без астачы, і гэта прыносіла задавальненне. Спачатку была рахункаводам, затым — бухгалтарам, а калі ў графе аб адукацыі мела права пісаць «незакончаная вышэйшая», узначаліла групу, а праз год прызначылі галоўным бухгалтарам. Адзін раз нават хацелі забраць у вобласць, але старшыня райспажыўсаюза — пажылы, з вечна пакутліва-стомленымі вачыма чалавек — зрабіў што толькі мог, каб не адпусціць. «Няма кім замяніць, будзе поўны завал у бухгалтэрыі...» — плакаўся ён перад начальствам. I ўважылі, дамогся свайго.

3 аднаго боку, Люба пакрыўдзілася — ёй хацелася пераехаць у вялікі горад, з другога — было прыемна, што яе цэняць, без яе не могуць абысціся.

Аднак як добра ні складвалася на рабоце, як бы ні паважалі яе, Люба не магла ашукаць сябе, што для поўнага шчасця ў яе нечага не хапала. Асабліва востра і выразна гэта адчувала, калі вярталася ў свой акуратны, прыбраны, абстаўлены сучаснай і моднай мэбляю, але такі няўтульны і халодны пакойчык. А ў апошнія гады сталі па начах даймаць нейкія кашмары: то прысніцца, быццам забаўляецца пасярод беражкоўскага лугу, урослага дзівоснай прыгажосці кветкамі, з дзіцём — сваім сынам, якому не дала нарадзіцца; то раптам пасярод ночы раздаецца дзіцячы плач — і прачынаецца ў халодным поце, залазіць з галавою над коўдру і трасецца ад жудасці.

А потым неяк познім вечарам завітаў Міхась. Пачуўшы яго голас, так узрадавалася, што нават забылася накінуць на сябе паліто ці плашч. Чаго ўзрадавалася — сама не ведае. Потым гэта прайшло... А ўсё ж, калі шчыра, было прыемна чуць яго тыя словы... Чаму ж тады не згадзілася распісацца? Мусіць, таму, што хацела мець час, каб прывыкнуць, пакахаць, забыцца пра былое. А калі праводзіла на аўтобус, як хацелася, каб у апошнюю хвіліну ён перадумаў ад’язджаць, вярнуўся, застаўся! Пэўна, у той жа вечар стала б яго жонкай. Але ён не даўмеўся застацца. Потым было позна... Чаму позна? Хто яго ведае — мо таму, што ў душы затаілася нейкая неразумная крыўда, нечым падобная на крыўду жанчыны, якую адверглі, якой пагрэбавалі. Канечне ж, яна выдатна разумела, што яе не адвяргалі, ёю не грэбавалі, а зусім наадварот — яна сама крыўдзіла, адштурхоўвала, вадзіла за нос Міхася, аднак гэтая дурная, неразважлівая крыўда была ўсё ж не апошняй прычынай, што і зімой, калі ён прыязджаў на некалькі дзён, думала адно, рабіла — другое. Хоць к таму часу была амаль гатова згадзіцца выйсці замуж: і Міхась ёй стаў не абыякавым, і начныя кашмары прайшлі, і Віктар успамінаўся ўсё радзей і радзей. З’явілася, стала амаль рэальнай надзея на сваё бабскае шчасце, нават на рабоце ў ёй заўважылі перамены, і каб не тая эгаістычная жаночая прыхамаць: і нікуды ён не падзенецца, пачакаем да лета, пэўна, усё было б па-іншаму...

Летам даведалася, што Міхась ажаніўся, і зноў на тры гады стала пуста і глуха.

А потым быў Аляксей...

***

Яна спаткала яго выпадкова, калі можна назваць выпадковай сустрэчу двух незнаёмых людзей у невялікім раённым гарадку. Чаму ён кінуўся ў вочы? Мо таму, што знешне вельмі нагадваў Віктара, толькі старэйшы. Спачатку падумала: мо які далёкі Віктараў сваяк? Сама зачапіла, сама завяла знаёмства...

Аляксей быў амаль на дзесяць гадоў старэйшы за яе, меў жонку і двое дзяцей. Ён прыехаў працаваць у іх горад і пакуль што жыў у гасцініцы. Вядома, ніякім сваяком Віктару не даводзіўся і ведаць яго не ведаў.

I само сабою сталася, што неўзабаве пачаліся іх асцярожныя спатканні. Яны, гэтыя спатканні, заўсёды пакідалі ў душы нейкі нядобры, абразлівы астой, але з другога боку — мелі трохі змоўніцкае, страшнаватае, што аж дух займае, свавольства, накшталт таго, як колісь у дзяцінстве, калі намервалася залезці ў чужы сад. I на нейкі момант забывалася на ўсё, была нават шчаслівая. Але толькі на момант. Звычайна ж яе думкі былі куды больш празаічныя, мо нават практычныя... Праўда, іншы раз прыгадвалася недзе вычытаная смешная думка, быццам бы адзінокая жанчына здольна віць сваё гняздо хоць на гадзіну, хоць на вулкане. Ну, чым яна не тая жанчына? А ўсё ж не тая. Яна не мела ніякага намеру віць сваё гняздо з Аляксеем.

Неяк, праводзіўшы да хаты, ён намякнуў: мо пара б ёй і ў госці запрасіць? Люба не сказала ні слова, дакладней, сказала ўсё сваім маўчаннем — яна чакала гэтага. Што думала, на што спадзявалася? Думала надзвычай цвяроза, ні на што не спадзявалася. Яна хацела толькі аднаго — нарадзіць сына ці дачку. Гэтае рашэнне выспявала даўно, для таго, шчыра кажучы, і заводзіла раман з Аляксеем, суцяшаючы сябе свавольнай думкай: што-што, а ў яе ёсць нават нейкая перавага перад замужнімі — яна можа выбраць у бацькі свайму дзіцяці каго захоча...

***

Яна была пераканана, што клопаты аб маленькім, бездапаможным чалавечку напоўняць яе самотнае жыццё новым зместам, раз і назаўсёды пазбавяць ад дакучлівай адзіноты і начных кашмараў. Болей нічога ёй ад Аляксея не патрэбна. Ніколі і нізашто не дазволіць сабе адабраць бацьку ў дзяцей. Ды і ён таксама, мусіць, не змог бы пакінуць сваіх дзяцей сіротамі.

Але цікава, чаму ён, ужо не першай маладосці, сур’ёзны, салідны, муж і бацька, так лёгка пайшоў на гэтую сувязь? Запытацца б у яго... Ат, то яе не датычыць! Мусіць, самалюбства ўсіх мужчын яго ўзросту цешыцца ад аднаго ўсведамлення, што яны яшчэ здольныя закруціць галаву на дзесяць гадоў маладзейшай. Хай сабе цешыцца. Усё роўна яна прагоніць яго да сям’і, як толькі... I нічога не скажа, не дасць ніякай падставы здагадацца, чаму парывае гэтую сувязь назаўсёды. Ды і ён, пэўна, рады будзе, што так усё абышлося. Сказаць праўду? А навошта, каб яго мучыла сумленне? Яна, калі ўсё будзе ясна, звольніцца ці папросіць, каб перавялі куды-небудзь, і ён ні пра што не будзе здагадвацца.

Тры месяцы, месяцы надзей і расчараванняў, былі доўгімі, як тры гады. Потым, пераадольваючы сорам, пайшла ў жаночую кансультацыю, адтуль — на абследаванне ў бальніцу. Прысуд быў страшны, ашаламляльны: яна не можа стаць маці.

— Не адчайвайцеся — мо лячэнне, мо аперацыя...— супакойвала ўрач.

Усё рушылася, пераварочвалася, фарбавалася ў шэры колер, змрочны, бязлітасны. Яна заходзілася ад няўцешных слёз, праклінала сябе, маці, якая амаль сілком завяла тады...

Такою, усю ў слязах, застаў яе ўвечары Аляксей. Ён разгубіўся, зразумеў усё па-свойму, замітусіўся, спалохаўся так, што стаў заікацца. Ачомаўшыся, пачаў лісліва і вінавата супакойваць:

— Ну, кінь ты... Ну, перастань... Я, вядома, сваёй віны пе здымаю, але ж... разумееш...— I, умольна гледзячы, прасіў: — Ты ў мяне разумніца... Ну, сходзіш... Ведаю, няёмка. Але што рабіць? Сама разумееш... Я...

Яна заморгала, нібы прачнулася, здзіўлена паглядзела на гэтага разгубленага, збянтэжанага чалавечка — і раптам аж скаланулася, зразумеўшы, у якую гразь сама сябе вымазала. Ён быў ненавісны ёй, і ўся іх блізкасць, якую так і не прывыкла выносіць без гідлівасці, зараз зрабілася паганай, паскуднай, кашчуннай.

— Вон! Пайшоў вон!

— Ну-у, што ты... Ну, што ты...— зусім разгубіўся Аляксей.— Ты-ы сёння не ў гуморы... Мо супакоішся — тады абгаворым усё дэталёва... Я зайду-у праз пару дзён...

— Вон! Каб мае вочы цябе не бачылі! Вон! — аж калацілася Люба.— Ты нічога тут не згубіў! Вон! Нам няма пра што гаварыць!

Ён, здалося, з палёгкаю выскачыў за дзверы, забыўшыся нават развітацца, а Люба два дні не магла прыйсці ў сябе, было такое пачуццё, быццам дакранулася да нечага слізкага, агіднага, як вужака,— мыеш і ніяк не можаш адмыць рукі.

Праз тыдзень Аляксей, заклапочаны, збляднелы ад перажыванняў, прыйшоў зноў. Нерашуча спыніўся ў парозе, пакутна топчучыся на месцы. Ён быў смешны, варты жалю. Спачатку яна мела намер нічога не казаць, хай трохі пахвалюецца, але перадумала: цяпер для яе нават яго хваляванні былі брыдкімі, абразлівымі.

Спачатку Аляксей, даведаўшыся праўду, зусім разгубіўся, не хацеў верыць, потым зразумеў — не хлусіць, узрадаваўся:

— Як цудненька! Як цудненька! Ай ды разыграла. Aй ды разыграла! Цяпер нам нічога не страшна. Цяпер мы...— Распасцёр рукі і пайшоў на яе.

— Ну і нягоднік жа ты...— ціха, амаль абыякава сказала Люба, ухіляючыся ад яго абдымкаў. Яе абурала, абражала яго радасць, але нейкая глухая пустата ў душы адбірала сілы, іх не ставала нават для таго, каб абурыцца. Мо яна і стрымалася б, каб Аляксей здагадаўся, зразумеў, што ў яе на душы, аднак на радасці ён быў сляпы і глухі.

— Мярзотнік! Мярзотнік! Мярзотнік! — адно, што выгаворвала яна праз сцятыя зубы, стала біць па твары, схапіла за каўнер, што аж затрашчала адзежына,— і сама здзівілася, адкуль раптам узялося столькі сілы.— Вон! Вон!

***

Міхась заявіўся месяцы са два таму назад. Разгублены, прыгнечаны, сам не свой. Заявіўся і ледзь не з парога: