Выбраныя творы ў двух тамах. Том ІІ

Цвіце на Палессі груша

Аповесць

I.

Па-над сажалкамі ляцелі дзве чайкі і варона, як тры груды шэрай зямлі, як тры бурыя камспі. Зразумець, што гэта птушкі, можна было толькі па тым, як часта змяняў- ся напрамак ix палёту. Птушкі, як звязаныя паміж сабой нябачнай ніткай, адначасова кідаліся то направа, то налева, то імкліва, свечкай, уздымаліся ўгару, то строма падалі ў ваду, як усё роўна надумалі ўтапіцца. I хоць вады не датыкаліся, яна расступалася перад імі, перад хвалямі. Спрасаванага ix целамі паветра, якое яны віхурылі i рвалі сваімі крыламі. Белай квеценню, таполевым пухам віравала па ветры i вадзе пер'е. Чайкі дзяўблі варону, цягнулі вужыныя, як па спружынах шыі, білі яе па хвасце, па баках, цэліліся ў галаву, але прамахваліся, галаву варона хавала, уцягвала ў тулава, прыкрывала крыламі. Зрэдку яна i сама наравіла дзеўбануць чаек; i тады спрытным кідком выварочвала направа, налева галаву, секла дзюбай, як чорнай маланкай, паветра, чайкі, што лёгкія чаўнакі, паспявалі ўхіліцца, як з горкі ссунуцца ўбок. Варона ганарыста на адно імгненніе распрамлялася, выпроствала на поўны размах крылы. Але чайкі няўлоўным паваротам хваста, адзіным узмахам крылаў зноў пікіравалі на яе, насоўваліся ці то зверху, ці то знізу. Варона палахліва сціскалася, хавала галаву i павялічвала ці, распушчаным хвастом, збівала хуткасць, давала нырца ў неба.

Яўмен Ярыга наглядаў за бойкай птушак з-за кустоў, што раслі абапал канавы, на беразе якой ён сядзеў. Паглядаў i пасміхаўся, забыўшыся пра тое, што яму самому трэба хавацца, берагчыся, не вытыркацца, забыўшыся i пра вуду i пpa рыбу, якая ўжо даўно падышла i смакавала камбікорм: паплавок, як жывы, хадзіў па вадзе, пагойдваўся, прытапляўся, клаўся набок. Відаць, рыба была добрая, вялізная, мо той самы дванаццацікілаграмовы карп-вытворца, што ўцёк заўчора з цэнтральнай сажалкі, якога i наважыў упаляваць Яўмен, таму што ўсякая іншая рыба не рызыкыула б падысці да Яўменавай снасці. З вудзільнам, што каля яго ног было ўторкнута ў зямлю, ямчэй ісці не на рыбу, а на воўка — бярозавая неакораная, метры ў тры жэрдка, а не вудзільна. I жылка на ёй — канат, баржу прынатоўваць і цягнуць на буксіры можна, а не тое што рыбіну. Смеху з гэтай Яўменавай снасці на ўсю вёску. Але ж смех смехам, а не было ў вёсцы i лепшага за Яўмена рыбака, не было больш за яго i ўдалага браканьера, a ў Яўменавай вёсцы ўсе рыбакі — браканьеры. I гэтыя самыя рыбакі-браканьеры крыўдавалі на Яўмена: карова лужу зробіць, нямтур рыбу зловіць. Была, пэўна, праўда ў гэтых словах, бо лавіў Яўмен тую рыбу ў месцах самых неспадзяваных, дзе, здавалася, i апалонік не завядзецца, лавіў на зайздрасць іншым, таму што іншыя, калі станавіліся побач з ім, марна трацілі час, цадзілі воду, мылі чарвякоў. Яўмен цягаў адну рыбіну за другой, а яны толькі смалілі махорку ды лаяліся. Як слова нейкае ведаў нямы, дзе б ні закінуў вуду, не абыходзіла яе рыба, у самае няўчассе з пустымі рукамі з рыбалкі не варочаўся. Калі ўжо не ў канаве, не ў лужынах, не ў возеры, дык у рыбгасныя сажалкі нахабна ўлезе, а нацягае кайстру карпаў. Толькі вось гэтага карпа, што смакуе зараз камбікорм, яму, па ўсім, пе злавіць, хоць Яўмен, здаецца, i чуе прысутнасць рыбіны побач, штосьці хвалюе яго, непакоіць, ён круціцца, як певень па седале перад світанкам, адчувае нейкую няёмкасць, нязручнасць, але не здольны засяродзіцца, не можа не глядзець на птушак. А тыя кружацца над ім, над сажалкамі-копанкамі, як скокі ўсё роўна распачалі тут, як кружыцца, гойсае i скача паплавок перад тым, калі схавацца пад вадой, калі рыба ўжо пацягне i напне жылку. I Яўмену здаецца: тут, над сажалкамі, у чыстым небе, не птушкі вяжуць карункі, а кружыць яго коркавы паплавок. Так нагадвае бойка птушак той урачысты i хвалюючы момант, калі б'ецца на кручку рыбіна. I ён як бы мае нейкае дачынеппе да той бойкі ў небе. Ён — як i чайкі з варонай — знітаваны нейкай нябачнай ніццю, i птушкі цягнуць яго за сабой, цягнуць у неба, уцягваюць у бойку. Чайкі ж амаль ужо задзяўблі варону, тая імкнецца прэч ад вады, у лес, да выратавальнага паўзмроку дрэў, дзе ёсць магчымасць схавацца, дзе яна сярод роднай стыхіі больш вёрткая, дзе ёсць магчымасць прыпасці сваім шэрым целам да шэрага голля, зліцца з ім, зашыцца ў вецце. A чайкі трымаюць варону на гале, сярод вады, дзе яны больш разваротлівыя, дзе яны злавілі яе на злачынстве, калі яна крала ix яйкі. Пух i пер'е ляцяць над вадой. I ў небе, высока ад зямлі, ідзе бойка, ідзе вайна за жыццё, за жыццё сёння i заўтра.

Кожны стаіць за сваё, кожны абараняе сваё. I Яўмену крыху сумна. Абшчыпаная, абадраная варона аношнім адчайным кідком вырываецца ад чаек, шыецца ў лес. Знікаюць, хаваюцца недзе, зліваюцца з вадой i чайкі. Цішыня над зямлёй, над вадой, спакой. Цішыня гэтая заўсёды з Яўменам i ў Яўмене, горкая i гаротная. Безгалоссе...

Правую руку, што ляжала на вудзільне, як агнём апякло. Пайшоў, пайшоў карп. А яшчэ ж трэба выцягнуць з зямлі вудзільна, а жылка ўжо трымціць. I на тоненькай-цененькай жылцы б'ецца, трымціць у грудзях напятае сэрца, нібы друкам лупіць хто па рэбрах. Ажыў, ажыў язык, набыў жывую пругкасць, муляе, муляе ў сэрцы слова, ідзе ад сэрца, раздзірае горла, паласуе яго па жывому, вось-вось спякотным агнём вылеціць праз вусны. Вялікае i простае слова, што робіць чалавека чалавекам. Слова, слова, слова. Пругкімі гонямі торкае ў гарачыя скроні кроў: слова, слова, слова... Зараз, зараз, Яўмен падхопліваецца, разам з карэннямі, травой i пяском выдзірае з зямлі вудзільна. I ўсё, няма ўжо ў ім слова — немата, цішыня, толькі тахкае, плача навярэджанае сэрца ў грудзях.

Яўмен стаіць за сваю рыбіну. Яна ўжо яго. Яго. Ён ужо адчуў, пазнаў яе i праз яе пазнаў вялікую радасць існавання, таго, што ён ёсць i ў яго дужыя рукі, спрытнае цела, ён трывала стаіць на зямлі, нібыта толькі што вырас з гэтай зямлі, як расце дрэва. Але ж ён, Яўмен, не звык нi з кім дзяліць гэтую сваю вялікую радасць, тое святое вялікае імгненне, калі рыба выхопліваецца з вады i кладзецца каля яго ног. Дзень выбухае голасам, крыкам i шэптам, усё навокал звініць, спявае — віншуе яго i гаворыць з ім. I ён сам гаворыць з усім светам. Hi адно вока не павінна бачыць гэтага. Г э т a толькі яго. I Яўмен дае свабоду рыбіне. Ідзі, гуляй, карп, мы яшчэ з табой сустрэнемся, наша з табой радасць яшчэ наперадзе. Гуляй, двапаццацікілаграмовы вытворца. Яўмен апускае вудзільна, карп выплёўвае кручок, усплывае на паверхню паплавок, па вадзе разыходзяцца кругі, ix падхоплівае i зносіць плынь.

Насупраць Яўмена на другім беразе канавы стаіць рыбгасны вартаўнік Драйман. I Яўмен тройчы рады, што адпусціў карпа. I не таму, што ён баіцца Драймана, не таму, што ён, Яўмен Ярыга, злодзей, a Цімох Драйман вартаўнік, той самы чалавек, які павінен злавіць яго i пакараць як браканьера: не толькі ў рыбгасных сажалках, дзе разводзяць рыбу, дзе яе процьма, але i ў канавах, на якіх цячэ вада ў сажалкі, i ў лужынах каля канаў, i ў возеры, якое дае ваду, рыбу лавіць забаронена. Благі чалавек гэты Драйман, таму i мянушка ў яго такая нялюдская. А Драйман — гэта не прозвішча, а мянушка. Так нараклі яшчэ ў вайну яго немцы. Малы ён быў тады, падлетак, але ж немцы ўгледзелі яго, нікому з вяскоўцаў не далі мянушкі, аднаму яму толькі, зараза заразу здалёку чуе. Угледзелі, ахрысцілі на свой лад. I пайшоў Цімоша ў жыццё: Драйман ды Драйман. Што гэта значыць, ніхто не ведае, дый што тут ведаць: Драйман, i годзе. Сапраўды ж, як ёсць Драйман: не ix ён чалавек, не з ix вёскі — з суседняй, не жаніўся, як усе людзі, a пайшоў у прымы ў суседнюю вёску. Але справа нават не ў гэтым. Чарната ў яго вачах, цемень, аніякай табе спагады: нельга, забаронена, парадак, дысцыпліна, закон. Брыдкі, непрыемны яго позірк, непрыемныя яго рот i вусны. Адно толькі непатрэбства i сыходзіць з яго рота i вуснаў: дарослым — штраф, дзецям — лаянка. I гаворыць ён, вымаўляе словы неяк не па-людску, нібы гаўкае. Хуценька, хуценька ходзяць яго вусны, густа, густа сыплюцца, адрываюцца ад ix словы. У людзей жа, што жывуць у гэтых мясцінах, гаворка інакшая, адметная, словы ўсе мяккія. Людзі нібы не гавораць, а спяваюць, цягнуць словы, цягнуць галосныя, нібы ім вельмі шкада разлучацца з гэтымі словамі, i яны выпускаюць ix у свет павольна, прытрымліваюць у сабе, песцяць, гладзяць, бязмежна радыя ім, радыя, што маюць слова i могуць адарыць кожнага сваім словам, родным, незапазычаным ні ў кога. Яны збераглі, захавалі яго i далі сваім дзецям, пранеслі праз гады, i ніякае ліха, ніякая трасца не здолела яго адабраць у ix, таму яны такія i шчодрыя да кожнага. Ёсць i ім чым падзяліцца з людзьмі.

Кожная мясціна на Беларусі адметная не толькі нечым сваім непаўторным, зямлю скрозь прайдзі — нідзе больш не сустрэнеш, але i сваёй гаворкай. Асабліва ж вылучаюцца ёй палешукі, а сярод палешукоў — вось гэтыя людзі, што пры рацэ, што жывуць у адной з Яўменам вёсцы сярод лясоў. У гэтых лясоў i ў той жа ракі бралі яны сваё слова. Пра тых жа карпаў яны ніколі не скажуць, што гэта карпы, a толькі карпу-у-у. I ix мяккае, далікатнае «у-у-у» доўга вісіць у паветры, мякка кругліць вусны i шчокі таго, хто гаворыць. I адначасова са словам перад табой паўстае i рэч, пра якую ідзе гаворка, паўстае i сам чалавек. Коціцца, коціцца над зямлёй яго пявучае слова, як тая рэчка, ціха, але няспынна коціць свае воды сярод белых пяскоў, рудых i зялёных балацін, ніцых лазнякоў, як шумяць ix гаманкія бары, гai i дубровы: Пале-ээ-сся-аа.

Яўмен нічога не ведае i не здольны ведаць пра гэту адметнасць свайго краю, ён толькі здагадваецца пра музыку слова, адчувае, што Драйман не валодае гэтай музыкай, не дадзена яму напеўнасці i замілавання да слова. Чужы ён тут. Чужы не толькі людзям, але i лесу, вадзе, хоць i лічыцца вартаўніком, лічыць сябе над усім i ўсімі.

У апошні час, праўда, крыху прыціх. Гэтай вясной, кaлi растаў ужо снег, у Драймана спалілі стог сена. Яўмен ведае, хто паліў тое сена, але маўчыць, а Драйман наракае на яго, таму што якраз вясной, перад тым, калі загарэцца сену, ён прыхапіў Яўмена на сажалках. Яўмен збег, але Драйман пазнаў яго, i прыйшла папера: нібыта ён, Яўмен Ярыга, налавіў у тых сажалках трыста кілаграмаў рыбы i збег. Яўмен пасмяяўся з дурной паперы: i вожыку ж зразумела — нядуж Яўмен, не вельмі пабяжыць, калі за плячыма трыста кілаграмаў рыбы. Але наўздагон першай паперы прыйшла другая, а потым пачалі вылічваць грошы з яго заробку, Яўмен звярнуўся ў суд. I суддзя, дзякуй яму, памог. На судзе вартаўнікі, што бачылі i не бачылі яго ў той дзень на сажалках, наказалі так: Яўмен Ярыга сапраўды ўкраў трыста кілаграмаў рыбы, карпаў, i ўцёк з тымі карпамі, гналіся яны за ім, але не дагналі. Ну, што тут скажаш, хоць стой, хоць падай. Мо ён за сваю жытку i не трыста кілаграмаў тых карпаў пералавіў, мо трыста разоў па трыста, але каб адным днём столькі? Не, не было такога. Яўмен быў абражаны: гэта ж стаіць перад табой чалавек i пры сведках у вочы табе хлусіць, на людзях, суду хлусіць. Суддзя штосьці доўга i злосна выгаворваў вартаўпікам, а потым абвясціў перапынак. Пасля перапынку аднаго за адным выклікаў вартаўнікоў i прымусіў падымаць мех з нечым цяжкім. Нi адзін з ix не скрануў гэты мех нават з месца. Не здолеў падняць i панесці той мех i Яўмен, хоць i вельмі стараўся, вельмі хацеў дагадзіць суддзі, выканаць яго просьбу, паказаць, які ён дужы. Адарваць ад падлогі адарваў, крыху i прыўзняў быў, але каб панесці, на гэта не хапіла ў яго ні спрыту, ні моцы. Яўмен збянтэжыўся, не ведаў куды i вочы падзець ад сораму. Яго апраўдалі, вярнулі грошы, што паспелі ўжо вылічыць. А Драйману паківалі, пэўна, добра паківалі, i ён пасля суду пачаў хадзіць амаль як не па пятах Яўмена Ярыгі. I сёння ведаў, па ўсім, пра Яўмена тое, чаго ён сам пра сябе не ведаў, таму Яўмен, хоць i жадаў неяк адпомсціць Драйману, не вельмі ўзрадаваўся, калі даведаўся, што той стог сена, які так добра гарэў, прыналежаў яго ворагу. Зразумела, на такую шкоду — i наогул на шкоду людзям — у яго рука ніколі не падымалася i не падымецца, але хто пра гэта ведае. Ведаюць іншае, што ён сноўдае адзін па лесе, як воўк, жыве больш у тым лесе, чым у вёсцы. I робіць, i спіць у лесе, i гарэлку там, а не каля магазіна п'е. I з лесу бачыць усё, што творыцца сярод людзей i з людзьмі, ведае пра ix усё да драбніц.

Яўмен зматаў вуду i паглядзеў на Драймана. Той стаяў на другім беразе i чакаў, няўмольны, непахісны. За яго спіной наколькі хапала вачэй блішчала роўнядзь вады, сярод якой дзе-нідзе пракідваліся зялёныя i бурыя астраўкі-ніткі зямлі — межы, дарогі паміж сажалкамі. На адным з гэтых астраўкоў стаялі дзве чорныя легкавушкі, ля якіх мітусіліся людзі, гарэла цяпельца. Вецер нёс на Яўмена пах гарэлкі i юшкі, кропу, лаўровага ліста. Там, у чароце, раз-пораз грымелі стрэлы, i яшчэ зранку на Яўмена з сажалак, з чароту цягнулі па адной i чародкамі спуджаныя качкі. У Яўмена аж шчымела сэрца: колькі ў ix нямога нявыказанага страху. Яны баяліся чалавека. Адзіны толькі выгляд чалавека наводзіў на ix жах.

— Угу-гуу-гууу,— замычаў, выпрастаў рукі Яўмен, паказаў Драйману на легкавушкі. Але той нават не азірнуўся. Яўмен сумеўся, пад неадступным позіркам Драймана пасунуўся ад канавы ў кусты. Перад тым як знікнуць у кустах, павярнуўся, паказаў кулак вартаўніку: маўляў, добра, усё добра, гэта яшчэ нічога не азначае, што ты прыхапіў мяне на канаве з вудай, за тое ж, што ловяць рыбу на канаве, штрафу не накладаюць. Не дазваляюць вудзіць, але i не штрафуюць, калі мо ўжо толькі прыхопяць з рыбай, тады іншая справа. Так што баяцца яму нечага. Торба яго пустая, адна толькі бутэлька «чарніла» перакочваецца ў ёй.

Яўмену амаль што весела, хоць ён, праўда, i не разумее, чаму гэта нельга лавіць рыбу на канаве, чаму нельга лавіць яе ў возеры i нават у лужынах, Калі б ён сеткай ці — іншай якой браканьерскай прыладай, тады i гаворкі ніякай няма: злодзей, драпежнік. А ён жа вудай, ці ён яе вудай усю пераловіць, чорт яе пераловіць. Рыба ж у лужынах, балоце, возеры нічыя, гэта значыць i яго. Яна ж свабодная, як трава расце, ніхто яе тут не поіць i не корміць. Вада, яна ж таксама нічыя, яна ж з зямлі, з неба. Чаму ж над ёй Драйман? Няхай вартуе сабе рыбгасныя сажалкі. У ix, сажалках гэтых, карп дзяржаўны. За дзяржаўнага карпа ён згодзен плаціць штраф. Тут ужо хто каго: ці ты рыбу, ці вартаўнік цябе. Мо ён, Яўмен, i не палез бы ў тыя сажалкі, калі б не было столькі забаронаў, мо яшчэ i іншым не дазволіў бы лезці. А Драйману будзе назло ўсё рабіць. Ці не таму i браканьераў столькі ў вёсцы. Кожны цікуе, як i чым абдурыць вартаўніка i ўкрасці сабе рыбы. I абдурваюць, крадуць. Яўмену прыкра i горка за рыбгас. Прыкра i горка адчуваць, што сам ён злодзей, крадзе ў самога сябе, хоць i лічыць сябе сумленным чалавекам. Які ён сумленны, калі павінен хавацца ад усіх, калі даўно ўжо, тоячыся ад усіх, абакраў сам сябе. У самога сябе ўкраў спакой i сумленне. Здаецца, усё рабіў, каб было лепей, лягчэй сёння. I сёння было добра. Але прачнуўся назаўтра i не толькі ў люстэрка, а нават у лужыну на свой адбітак глядзець гідка. Прыкра i горка, што ён не адзін такі. Але ж i праўда, як быць іншым, як быць сумленным, каліi вуліцы не перайсці, каб не пакрывіць душой, каб не стрэўся табе які-небудзь Драйман. Во якое жыццё ўгатаваў яму гэты самы Драйман. Не, недарэмна перахрысцілі яго на свой лад самі ж немцы.

Як толькі даведаўся сёння Яўмен, што вада размыла дамбу i з сажалкі ўцяклі карпы, а разам з імі i дванаццацікілаграмовы, ён i пайшоў сюды з вудай. Пайшоў назнарок, каб злавіць гэтага карпа. Яўмен ведаў, што нягледзячы на забароны, на штрафы, на варту надзейную карпа ўсё роўна нехта зловіць. Дык лепш няхай ён зловіць яго, рыбак з рыбакоў, браканьер з браканьераў. Зловіць, i засмажыць, i вып'е пад яго гарэлкі, пойдзе па сяле. I ўсе будуць спыняць яго i распытваць, як ён лавіў карпа, будуць паказваць на яго пальцамі, зайздросціць i паважаць. А ён прыйдзе да Людкі i вып'е i з ёй яшчэ, і раскажа толькi ёй, як лавіў карпа, як лавілі яго. Раскажа пра тое, пра што, калі быў бы i здольны, роднай маці не адважыўся б ніколі расказаць, выпяе горлам, вачыма, як напружвалася i заходзілася яго сэрца ад радасці, якім ён быў магутным, калі цягнуў гэтага карпа з вады, пра што гаварылі з ім у тую хвіліну лес, вада, трава, як ён сам быў i лесам, i вадой, i травой. Людка нічога не зразумее з яго гаворкі, яна будзе толькі п'яна смяяцца, поўзаць на жываце ад смеху, ад таго, як ён мыкае, спрабуючы выціснуць з сябе слова, як тое слова муляе яму, перакручвае яго, нібыта ён босы ідзе па вуголлі, як ён піша пальцамі літары i словы, якіх яна не разумее i не хоча разумець, таму што Яўмен для яе ўсё роўна як той безгалосы карп, пра якога ён апавядае. Калі Яўмен бачыць Людку, сэрца яго правальваецца i напінаецца амаль гэтак жа сама, як i ў тое імгненне, кaлi ён выважвае з вады карпа, i гэтак жа сама потым наступае спусташэнне i цішыня. У той цішыні i спустошанасці будзе горка плакаць Людка, цалаваць яго, плакаць i прыгаворваць:

— A міленькі мой, даражэнькі, нямко. Ну чаму ты такі? Адзіны ты ў мяне, добры-ласкавы. Усе іншыя брыдкія, брыдкія... I я брыдкая, паганая. Адзіны ты ў мяне такі...

А ён будзе зацята маўчаць, будзе караць сябе i ганьбіць, ён будзе далека ад Людкі, ад вёскі, ад усяго вясковага жыцця.

Яўмен кружыць, як воўк, які заблытвае свае сляды. Яму прыемна хадзіць па лесе, адчуваць сябе гаспадаром яго. I ён сапраўды гаспадар гэтага лесу, тут яму не існуе ніякіх забаронаў, тут ён чысты i усё навокал чыста. У лесе вясна, у гэтым годзе яна крыху затрымалася. Нават не затрымалася, а неяк замарудзіла. Прыскочыла да часу цяпло, ужо ў лютым сонца пачало злізваць снег на ўзгорках, a ў пачатку сакавіка адкрыліся рэкі, паводка пачалася, прыляцелі птушкі, ажылі лес, поле, неба, пайшла з хвой жывіца. У красавіку ж зноў прыпалі халады. I ціха i сумна стала навокал, сумавала ўсё жывое — як пахавала вясну, птушкі заходзіліся ад холаду-голаду. Hi матылька, ні камарыка, нічога не было ім на язык, усё стаілася i чакала цяпла. Птушкі пакінулі спрадвечнае сваё жытло — лес i падаліся да вады ў надзеі, што там знойдуць корм, вада вышпурне хваляй на бераг што-небудзь спажыўнае, казюрку якую ці дохлую рыбіну, прыгоніць да берага малявак. Прыйшлі да вады ўсе, нават шпакі, салаўі, жаўранкі — птушкі, якія да гэтага баяліся вады, заўсёды цураліся яе. Ужо час быў садзіцца на кубло, класці яйкі. А цяпла не было, лес, неба маўклівыя i пустыя, як шэрым кужалем засланы. I вось толькі ў маі адпусцілі халады i ў адну ноч вылезлі камары i машкарэча, вылецелі матылькі, выпаўзлі чарвякі i жукі, выкінула ліст бяроза. Нечакана i спалохана, у нейкім белым прыступе жыцця зацвілі сады. I зараз буяюць над вёскай i за ваколіцай белыя завеі пялёсткаў — вішні, яблыні, грушы, чаромха. Паволі, але ўжо разгортвае пругкі, як накрухмалены, карункавы ліст папараць, у лесе цвітуць ужо багун i буякі-дурніцы. Ад ix водару ў лагчынах, дзе ціха, куды не заходзіць вецер, дыхаць нечым, аж у галаве звініць. Дурыць галаву багун буякам-дурніцам, здаецца, звініць увушшу i ў абвешанай каляровымі завушніцамі-званочкамі дурніцы. Звоняць, звоняць у гэтыя званы мурашкі, бегаюць, чысцяць ягаднік ад смецця i бруду, каб званамі звінелі сярод лета чысцюткія ягады. Няма куды i ногу паставіць, каб не парушыць штосьці, каб не настуніць на нешта жывое, што гэтым днём абудзілася i набіраецца моцы.

У хвойніку Яўмен прыцішвае крок i дыханне сваё сцішвае, але кулік, кубло якога на зямлі пры самай сцежцы пад маленькай разлапістай хвойкай, чуе яго здалёк, выскоквае з кубла i бяжыць па сцежцы. Хітруе, адводзіць ад яек, прыпадае па адну нагу, нібыта яна ў яго перабітая, распушаны, як у індыка ці ўдода, хвост выкрывае яго адчайны страх i адчайную рашучасць, той страх i тую рашучасць, якія ўласцівы i чалавеку, калі ён на пальчыках крадзецца да каго ці да чаго-небудзь, страх i рашучасць, якія не раз зведаў i Яўмен, калі краўся пры дні да сажалак з карпамі i вудзіў тых карпаў, калі краўся ноччу па вёсцы да Людкінай хаты, калі...

«Ну, чаго ты так напалохаўся»,— кажа ці, праўдзівей, хоча сказаць куліку Яўмен. A атрымліваецца толькі: — Мму-мму. Драўляны рот, драўляны язык. I стогн болю i адчаю рвецца з яго грудзей i пенай накіпае ў кутках застыглых i напружаных вуснаў.

Кулік, даўгалыгі, маркотны, нерухома, як скамянелы, стаіць у кроках пятнаццаці ад Яўмена на выспе белага пяску i глядзіць у вочы чалавеку, шэры застыглы камяк адчаю, i чалавек перад ім жывое ўвасабленне таго ж адчаю i болю. Паміж чалавекам i кулікам хвойка, над хвойкай кубло з чатырма рудаватымі i яшчэ цёплымі яйкамі.

«Навошта, навошта ты ix паклаў пры дарозе, недарэка? — мыкае, спрабуе выказаць голасам сваё недаўменне Яўмен, i прыкрасць разбірае яго за тое, што такі дурны, бязглузды гэты кулік: дадумаўся, зрабіў кубло пры самай дарозе.— Навідавоку ты тут, тут цябе кожны, хто не пройдзе, ушчыпне, разумееш?» Яўмен жэстыкулюе, піша куліку літары i словы пальцамі. А той стаіць, як вучань-пачатковец, цярпліва маўчыць, слухае гэтухо натацыю, чакае, калі яна скойчыцца, калі зноў можна будзе на кубло, да яек, якія ўжо астываюць. A Яўмену падабаецца, што i яму ёсць наставіць каго, ёсць з кім пагаварыць, каго нашкаляць. Раней, яшчэ ў дзяцінстве, Яўмен верыў, што на гэтай зямлі існуе i нейкая істота, з якой ён здольны згаварыцца, якая зразумее яго. Шукаў гэтую істоту сярод птушак, звяроў. Але так i не знайшоў. I зараз у ім няма ўжо веры, што знойдзе, але ж па даўняй звычцы ён i сёння не абмінае жывога, каб не паспрабаваць пагаварыць з ім. У такія хвіліны ў ім абуджаецца другая надзея, надзея, што ён атрымае ўсё ж голас, збавіцца ад нематы i глухаты. I на нейкі час іншым днём ён усё ж, здаецца, навучыўся набываць слых i мову. Ён ведае, што набудзе гэта i сёння, двойчы нават. Першы раз — гэта калі зловіць таго карпа. А ён яго зловіць абавязкова, i тады адрыне ад яго ціша, маўклівасць, загамоняць i лес, i поле, i вада, абрынецца неба i прарвецца гукамі i спевамі праз тугія вушы, памякчэе язык, знікне жорсткая складка, якую прааралі гады каля вуснаў, скавалі як маскай яго твар. Знікне, растопіцца ад наплыву радасці туга ў вачах. Вочы засмяюцца, i ён загаворыць, засмяецца ўголас, пойдзе ў скокі па беразе. Вочы смяюцца ў яго i зараз. Здаецца, усё смяецца ў ім, ходзіць ходырам, столькі ў яго целе зараз нецярплівасці, імкнення рухацца, рабіць што-небудзь прыемнае, добрае. Ён падміргвае куліку, абмацвае ў кайстры бутэльку з «чарнілам» i бярэ кірунак да грушкі, што расце непадалёку ад кубла куліка, яму крыху ніякавата, што кулік аблюбаваў сабе для кубла не гэтую грушку, а хвойку пры дарозе. Тут, каля грушкі, яму было б утульней i зацішней. Ніхто б i не згледзеў яго. Грушка нейкая няўклюдная, калючая, як i ўсе дзічкі, крывабокая.

Пасадзіў яе тут сам Яўмен. Даўно пасадзіў, калі нарадзіўся i пачаў ужо хадзіць яго брат. Той вясной бацька яго быў штосьці не ў сабе, нешта ўсё мучыла яго, гняло, ён пахудзеў, счарнеў з твару, воўкам глядзеў i на маці i на яго. I неяк над вечар ён доўга i нерухома сядзеў моўчкі на лаўцы, паглядаў за сваім другім сынам, а потым ускочыў, кінуўся пад лаўку, схапіў сякеру i пабег за хату да гумна, дзе стаяла яшчэ дзедаўская груша-дзічка, на якой спрадвеку жылі буслы. Птахі i ў той дзень былі на грушы. Яны пакінулі сваё жытло толькі тады, калі груша начала ўжо хіліцца, калі пайшла да зямлі белая квецень яе, над агародамі, над хатай, над гумном загуляла, завіхурыла белая мяцеліца. Яўмен спрабаваў адабраць у бацькі сякеру, але той пайшоў з сякерай на яго:

— Засяку, засяку, немчура...

Мо й засек бы, ды маці абараніла тады яго ад бацькі, хоць хапіла i сама:

— Напладзіла поўйую хату нямых, хоць сам сабе язык адсякай. I пагаварыць няма з кім, слова вымавіць некаму. Усіх пасяку...

— Ой, Сілка, вой, Сілыч ты мой, не тое ты робіш...— вісла па руках яго маці.

На галашэнне, крык i лямант яе збегліся суседзі, угаворвалі, прасілі не зводзіць грушу:

— Пчолкі ў цябе ж, Сілка, пчолкі...

— A Сілка ж ты мой родненькі... а грушка ты мая даражэнькая,— прыпадала грудзьмі да спляжанай грушы, галасіла, як па нябожчыку, маці,— a ці ж вінаватая ты, грушка, a ці ж ведала ты, знала. A ці ж вінаватая...

A маленькі брацік радаваўся ссечанай грушы, шыўся ў галлё, у квецень, пускаў з рота пузыры, ірваў белыя пялёсткі, жаваў ix, задаволена i хітра мружыў вочы, абклейваў сабе белай квеценню лоб i голы жывот. Узбуджана гулі пчолы, соладка i горка пахла майскім мёдам. I кружылі, кружылі над гэтым лямантам, адчаем, узрушанасцю i радасцю буслы. Суседзі, паглядаючы за імі, прадказвалі:

— Не даруюць Сілку буслы такой шкоды. Будзе, будзе ў ix хаце трэці нямы. За ўсякае зло павінна быць кара...

Не, здаецца, не спраўдзілася тое прадказанне. Не спраўдзілася, але ж... Грушу ў той жа вечар сцягнулі з сотак трактарам. I ў той жа вечар ці то мо ўжо раніцой Яўмен выкапаў невялічкую грушку, што прытулілася ў збуцвелай траве да пня старой грушы, схавалася ў траве. Тая маленькая грушка нават не ўкаранілася яшчэ, яна расла ад кораня старой грушы, як дзіця за пазухай у маці. Яўмен пасадзіў яе ў лесе, далёка ад хаты, i не спадзяваўся, што яна прымецца. I во, прынялася, вырасла. Выхадзіў, выпеставаў ён яе, з дня ў дзень паліваў...

Яўмен уладкаваўся пад сваёй грушай, адкаркаваў бутэльку, лінуў трохі з яе на зямлю пад грушку i адным дыхам выпіў усё, што было ў бутэльцы. Піў як рос. З кожным глытком усё болей i болей адрываўся ад зямлі, распрамляўся, a калі выцягваў апошнія кроплі, быў ужо на нагах. Адшпурнуў ад сябе бутэльку, прыхапіў даланёю, колькі трапіла, белых пялёсткаў, шморгнуў на сябе. Расціснуў кулак, панюхаў белыя пакамечаныя кветкі, злізаў ix з рукі языком, сцяў зубамі i хвіліну-другую стаяў нерухома, слухаў, як пах кветак забівае пах віна, памкнуўся штосьці сказаць, выказаць сваю радасць, што ўжо выспявала ў грудзях, але толькі мыкнуў, улез галавой у белую пахучую квецень, у калючкі, пастаяў, пачмыхаў носам i апусціўся на зямлю, лёг пад грушкай.

II.

Карпу было вельмі балюча. У губе яго сядзелі ўжо тры кручкі, якія ён адарваў гэтай раніцай. Толькі тры, а магло быць i дзесяць i значна болей. За тры дні, што ён плаваў па канаве, яго спрабавалі злавіць колькі разоў. Ад трох кручкоў ён пазбавіўся толькі ўчора. Два выцер каля бетоннага шлюза, дрэнь, а не кручкі, выйшлі яны лёгка, хоць i вялізныя, але не вельмі трывалыя, не вельмі ўчэпістыя. Ён толькі тыцнуўся, правёў мысай па шурпатым бетоне — кручок сарваўся. Карп i сам не чакаў, што ўсё адбудзецца так хутка, i ад нечаканасці, ад радаснага смеху ледзь не праглынуў зноў кручок, ужо хапіў быў, ды выплюнуў. Аддыхаўся i зноў зашараваў носам па бетоне, пачаў выдзіраць другі. I другога, як яго не было. А вось з трэцім — з трэцім правалаводзіўся амаль гадзіну. А здавалася, што трэці самы бяскрыўдны, тоненькі i загнуты набок, з вышмаргам — нейкі дзіўны кручок. Карп падыходзіў да яго без боязі, без боязі браў у рот вялізную гулю з хлеба, камбікорму i сыру i яшчэ чагосьці, пахучага, прыемнага, што здалёку ўжо прываблівала, узрушвала i цягнула як на вяроўчыне да сябе. Без боязі заглытваў гэтую гулю, заглытваў адразу, хоць i карцела пасмактаць, пасмакаваць. Не мог устрымацца, вельмі ж казытаў жабры пах, што сыходзіў ад смачнай гулі, перабіваў усё на свеце, не было калі падумаць i пра небяспеку. Ды якая там, здавалася, небяспека, жылка тоненькая, смеху варта, у вадзе i не бачна яе, парваць яму такую, што босаму разуцца.

Але ўсё атрымалася не так, як ён меркаваў. Жылка, як i кручок той, што з вышмаргам, былі японскімі. Пашанцавала, што натрапіў на рыбака вельмі ўдалага, вопытнага. Каб свой, вясковы, то, пэўна, i не гуляць бы яму зараз па канаве. Глынуў ён тую гулю, paставiў у роце, зай шоўся ад радасці, i тут рот як нажом паласнула. Ад нечаканасці i болю ён старчма пайшоў уніз, урэзаўся мысай у гразь i твань, разгубіўся, не ведаючы, у які бок кінуцца, дзе шукаць паратунку. Але ж гэтая імгненная разгубленасць i выратавала яму жыццё. Свой, мясцовы рыбак, не прамахнуўся б, выцягнуў бы адразу яго з вады, не даў бы i кашлянуць, кінуў бы за сябе, за галаву ў кусты i ўпаў бы на яго сам, лёг бы целам. A гарадскі — пачаў далікатнічаць, рабіць усё па навуцы: вялікая рыба, значыць, трэба не спяшацца, трэба прытаміць яе, даць пахадзіць, пахадзіць, павадзіць па кручку, каб яна стамілася, наглыталася паветра i, лічы, сама запрасілася з вады, легла каля яго ног, як цуцык. I рыбак, як толькі адчуў, што за рыба ў яго там на кручку, ліхаманкава кінуў з левай рукі ў правую сінтэтычнае вудзільна i на нейкі момант крыху паслабіў жылку. Карп адчуў гэта, адчуў, што гэта яго апошні шанц, i тут жа апамятаўся, куляй памкнуў спачатку да рыбака, абрадаваўся: жылка ўсё яшчэ трымала яго, але не так моцна, як раней, нібы стала гумавай. I карп адважыўся, крута змяніў напрамак, падняўся на наверхню i пайшоў па прамой, паляцеў, здаецца. Знікла адчуванне вады i руху, ён стаў сам рухам, пераліў сваё цела ў ваду, у плынь, у тую самую плынь, якая не ведае перашкод, якую ўжо не ўтаймаваць. Рыбак не ўтрымаў вудзільна, мо ад нечаканасці, а мо i ад шчасця рука яго хіснулася. А карп ужо ішоў з крэйсерскай хуткасцю, ужо нічога на свеце не здолела б яго ўтрымаць. Жылка напялася i ў тое ж імгненне, як абарваная струна, дзенькнула — парвалася пры самым кончыку вудзільна, на адным-адзіным вузельчыку. Усё было скончана нават хутчэй, чым босаму разуцца.

Карп імкліва плыў сярэдзінай канавы ад небяспечнага месца, плыў так, што разыходзіліся хвалі i выскаквалі на бораг перапалоханыя жабы. А следам па боразе бег за ім назаўсёды няшчасны рыбак, махаў рукамі, крычаў. Шкада, пэўна, было сваю замежную снасць: японскую жылку, японскі кручок i невядома чый паплавок, які свіціцца ўначы. Пра гэта, пра паплавок, што ён свіціцца, карп даведаўся пазней, калі ўжо з вялікімі пакутамі пазбавіўся ад кручка, усплыў на паверхню, каб даведацца, што гэта такое над ім як зорка ззяе. А да таго часу ён цягаў за сабой i паплавок i жылку, цэлы дзень не ведаў, дзе прытуліць галаву, дзе схавацца. Абурала яго i людское вераломства — да якіх толькі хітрыкаў не дайшлі людзі: гэта ж трэба, сядзеў, тлуміў сабе чалавек i, пэўна, не адзін галаву, прыдумваў на яго, карпа, падманную, тоненькую, нябачную ў вадзе жылку, вынаходзіў кручок з вышмаргам... Каб ён не быў такі спрактыкаваны, каб яму не было гэтулькі гадоў ужо, ён i не ўбачыў бы той жылкі, над колер вады i травы... Якіх толькі не навыдумлялі прылад i прыстасаванняў, каб злавіць, знішчыць яго, карпа. I самае страшнае, самае жудаснае — гэта тое... шчупак не шчупак, але з такімі зубамі i ікламі, што куды там самаму вялікаму шчупаку. Ніякаму шчупаку не перамагчы i не ўберагчыся ад тых іклаў, калі яны ляцяць на цябе сонечным ясным днём, існуе толькі адзіны паратунак: прасіць літасці ў свайго карпавага бога. Металёвыя зубы, пасаджаныя на доўгую, метраў пяць, палку, цікуюць i знаходзяць цябе, калі ты ні аб чым не думаеш, калі ты заняты вялікім i святым: даеш жыццё новым карпам i карпікам, калі ты ca сваім мужыком, так, мужыком, таму што на самай справе ён, карп, не карп, a карпіца, гэта толькі людзі завуць яго вытворцам, ушаноўваюць так працягвальніцу, творцу карпавага роду, дык вось, калі яны, два творцы, пачулі ў сабе голас-покліч i, падпарадкаваныя гэтаму голасу-поклічу, у велічы i бязмежнасці вады сустракаюць адзін аднаго, пакідаюць глыб, патаемныя свае сховішчы-хаты i выходзяць на паверхню, да сонца, да цяпла, каб у цяпле i на сонечным прыпёку сярод маладой травы здзейсніць тое, што прадпісана вялікім законам жыцця, калі яны, рахманыя, засяроджаныя на вялікай таямніцы жыцця, з боллю, пакутамі i пяшчотай адзін да аднаго i да ўсяго жывога твораць новае жыццё, тады якраз i з'яўляюцца зубы, як прысуд жорсткага лёсу. Мо гэта i ёсць лёс, пакаранне за тое, што ты жывы i імкнешся даць жыццё да цябе падобным, таму што зубы трушчаць галаву i рэбры толькі жывому, а не кранаюць мёртвага, неадушаўлёнага, абмінаюць тых, хто i жывы, але яшчэ не стаў рыбай, не чапаюць i тых, хто так i застанецца «ні мяса, ні рыба»: яршоў, печкуроў, жаб. I ты, насуперак свайму прызначэнню, насуперак таму, што наканавана, абумоўлена самім жыццём, розумам тысячагоддзяў, ты, само ўвасабленне гэтага розуму i жыцця, пры ўсёй сваей моцы i прыгажосці, пры ўсёй сваёй дасканаласці павінен дрыжаць ад жаху, уцякаць, хавацца, i не здольны нідзе схавацца, не здольны схавацца ад свайго ж старэйшага, больш разумнага i больш дасканалага за цябе брата, які павінен берагчы i абараняць цябе, таму што сам ты ў той час не думаеш пра самаабарону i самаахову, у той момант у табе наогул адсутнічае які-небудзь страх за сваё жыццё, ён знішчаны, не прадугледжаны самой прыродай, таму што ў самой прыродзе няма жорсткасці, у ёй толькі прага жыцця. На ёй толькі адзіны абавязак: сцвярджаць i працягваць жыццё. Для гэтай мэты яна брала i цябе i паставіла над табой твайго старэйшага брата, яго розум, яго спрыт, уменне, прадбачлівасць. I ты спадзяешся на яго i ў тую самую апошнюю хвіліну. У тую хвіліну ў табе гавораць на розныя галасы тысячы i тысячы: мільёны новых, невядомых яшчэ свету істот, за якіх ты ўжо ў адказнасці, якім ты падпарадкаваны ўжо цалкам, да апошпяй лусачкі. І нават у апошнюю хвіліну, калі табе не дапамог твой карпіны бог, калі цябе прышчамілі зубы-восці, твой клопат не аб сабе, а па тых, каго ты пусціў на свет, каго ты яшчэ не паспеў пусціць. І ты працягваеш сваю апошнюю справу ўжо i ca зламанай хрыбцінай, з раструшчаным чэрапам, ікрынкамі, як золатам, спавіваеш рукі i ногі свайго забойцы...

Іклы гэтыя, зубы-восці — смерць карпіная жыве ў лужыне пры канаве, у балоце. Карп бачыў яе не раз у мінулыя гады, калі быў свабодным i гуляў па гэтай канаве. A гуляў ён тут неаднойчы, не першы раз ён збягае з рыбгасных сажалак. Паслухмяна, цалкам падпарадкаваны чужой волі, ён пражыў у сажалцы толькі ад нараджэння да першай сваёй восені. Жыццё гэта было сытае, спакойнае, але ж i вельмі сумнае. Яго i яго братоў добра кармілі, тры разы на дзень. Пабудавалі знарок кармушкі i на лодках падвозілі да гэтых кармушак спецыяльна дзеля ix вынайдзены камбікорм, ад якога яны хутка нагульвалі цела, набіралі вагу. Думаць i жадаць было нечага. I баяцца было некага. Ежа смачная, i, у свой час, варта надзейная. Вада ў сажалцы цёплая, выхадаў з яе ніякіх, рашоткі на шлюзах, праз якія да ix ішла калі-нікалі свежая вада, трывалыя, ніякаму драпежніку такіх не адолець. Не адолець драпежніку, але i самому не праскочыць туды. I карп у перапынках паміж кармленнем гадзінамі нерухома стаяў пад шлюзам каля рашоткі, карпік яшчэ тады, слухаў, пра што гавораць тыя, па другі бок рашоткі, у канаве на свежай вадзе. А тыя: яршы, плоткі, ліні i шчупачкі, праглі да ix, у сажалку, таму што, скардзіліся яны, жыць у канаве вельмі дрэнна, ніхто не корміць, а кожны толькі цікуе, каб злавіць i з'есці другога. Яны зайздросцілі тым, хто жыў у сажалцы. I карпік, немаўляткам яшчэ, радаваўся, што гэта ён жыве ў сажалцы, i пацвельваў з тых, што ў канаве. Ганарыўся сваей сажалкай i сабой.

Але вось надышла восень, захаладала вада, паплылі па сажалцы жоўтыя лісты, а разам з імі разнесліся i чуткі, што скончылася ix карпінае бестурботнае жыццё. Не сёння-заўтра спусцяць ваду, сажалкі асушаць, карпаў пагрузяць у машыны з падпісам: «Жывая рыба» i павязуць у горад. А там усё: кранты, капцы. Карпіку, хоць i вельмі карцела трапіць у той далёкі горад, паглядзець іншае, гарадское жыццё, але яго папалохалі гэтыя «кранты i капцы». I ён, як толькі адчуў, што вады ў сажалцы робіцца ўсё меней i меней, не пабег разам з іншымі карпамі на глыбокае, a застаўся ў невялічкай ямачцы сярод купін. Стаіўся, залез у твань, лёг на бок.

Больш карп нікога ca сваіх аднагодкаў не ўбачыў. Ён перазімаваў, перабедаваў у гразі, твані каля тых жа купін, выжыў цудам. Таму што хутка пасля таго, як у сажалцы знікла вада, з'явіліся хлапчукі з торбамі: збіраць карпікаў, што, як i ён, схітравалі ці не паспелі разам з іншымі да машын. Калі ж надышла зіма, карпіку здалося, што ён ужо канчаткова памёр, так яму было холадна, ён зледзянеў, ператварыўся сам у лёд i ажыў, абудзіўся толькі вясной, калі не стала ўжо лёду. Але жахі i пакуты яго на гэтым не скончыліся, да сажалак прыйшлі даўгалыгія чырвананогія буслы, пачалі вышукваць тых, каго прагледзелі восенню хлапчукі. Карпу пашанцавала, ён не трапіў ні ў машыну, ні ў торбу хлапчукам, ні на дзюбу буслам. A неўзабаве сажалку зноў запоўнілі вадой, i зноў пачалося сытае i спакойнае жыццё, з камбікормам, з кармушкамі, з вартай, за трывалымі рашоткамі.

Агаладалы за зіму i вясну карп добра еў i спраўна рос. Але ён ужо ведаў, што наперадзе яго чакае восень, а там... машыны з надпісам: «Жывая рыба», хлапчукі, буслы, холад, голад. Вось што стаяла за спакойным i сытым жыццём. I карп падумаў уцячы ад гэтага жыцця.. Ён зноў гадзінамі стаяў каля шлюза, нават іншы раз не хадзіў на снеданне ці то на вячэру. Вада прыбівала да рашотак усякіх казюрак, чарвячкоў, мушак, якімі ён i сілкаваўся, высмоктваў ix з дзюрачак у рашотцы. I гэтыя чарвячкі, казюркі i мушкі з таго боку здаваліся яму куды больш спажыўнымі i смачнейшымі, чым камбікорм. Праўда, за казюркі i чарвячкі яму прыходзілася цяпер ужо змагацца. Галеча з таго боку ведала пра ласункі каля рашотак i пасвілася там. I праз рашотку яршы іншы раз дападалі ўкалоць яго сваімі калючкамі. Было крыўдна, балюча, але i радасна. Калі яршы такія вострыя, мо яны праколюць, раздзяруць i пластмасу. I аднойчы яршы раздзёрлі пластмасу, карп так думаў, а на самай справе рашотку парваў лівень. Яна не вытрымала напору. I карп першы раз уцёк з сажалкі, пайшоў гуляць па свежай вадзе, пра якую гэтулькі марыў.

Ён год жыў у той свежай вадзе, у канаве спазнаў усё, што дадзена спазнаць рыбіне ў вадзе пра жыццё: голад, холад, страх сеткі, кручкі, прылады браканьераў, пра тое, як меншых ядуць большыя, як гэтых большых ядуць яшчэ большыя i чалавек. I калі ў рэшце рэшт карп зноў трапіў у сваю родную сажалку, гэта быў ужо стары вялізны карпіна, мудры, разважлівы i спакойны. Восенню, калі зноў пачаўся адлоў карпаў, з сажалкі спусцілі ваду, ён ужо не спадзяваўся выжыць i пакорліва пайшоў разам з усімі. Лужыны i невялічкія ямкі з вадой ужо не здольны былі схаваць яго ад людскога вока. Але ж выйшла на тое, што якраз у гэтым i быў яго паратунак. Бадзянне па свежай вадзе ў канаве, сытнае жыццё, камбікорм у сажалцы пайшлі яму на карысць, калі ён раней быў звычайным спажыўным карпікам, то зараз стаў карпам-вытворцам, якія былі ў рыбгасе на асобным уліку, якіх утрымлівалі ў асобнай сажалцы, асобна даглядалі, асобна кармілі, давалі ўсялякія там стымулятары, вітаміны. Усё было накіравана на тое, каб ты быў спраўным i дужым, не ведаў ніякага клопату, a толькі спраўна пладзіўся. I карп да гэтага часу спраўна, як i належала вытворцу, пладзіўся кожную вясну. Жаданні чалавека i яго прызначэнне разумення жыцця супадалі. Кожную вясну ён чуў голас-покліч, адчуваў, як яго цела, бакі аж ірве, так яны набрынялі салодкім i магутным прадчуваннем жыцця i вясны. Тады ён знаходзіў сабе другога карпа, i яны, замілаваныя, ацішаныя, бок у бок плылі да спецыяльна адведзенага месца i там гулялі сваё вяселле, правілі сваю вясну. А потым прыходзілі спусташэнне i адзінота, таму што ix адсаджвалі ад маленькіх карпікаў, а ён ужо ведаў, што будзе з імі потым. Яму ўжo надакучыла ўсё: з дня ў дзень адзін i той жа камбікорм, адны i тыя ж вітаміны, стымулятары, адны i тыя ж карпы, адна i тая ж сажалка. I прайсціся няма куды, i пагаварыць няма з кім. I збегчы няма куды, у які бок ні паплывеш, усё вядома да апошняй драбязы на дне. Hi ямы, ні калдобіны, ні гразі, ні казюркі, ні чарвячка. Усё стэрыльна чыста, усё прадугледжана, разлічана, распісана. Адзіны толькі клопат: eш, eш i пладзіся, пладзіся. У падлеткаў-немаўлят маленькая, але ж была яшчэ магчымасць уцячы, быў нейкі свой клопат. У вытворцаў нічога ж з гэтага не было. Ix дабрабыт, ix спакойнае i сытае жыццё вартаўнікі пільнавалі як вока.

Але ж ні адзін з карпаў-вытворцаў не наракаў на сваю жытку i не жадаў нічога іншага. Hi аднаму з ix не карцела за межы сваёй сажалкі. Яны i не ведалі i не здагадваліся, што акрамя ix сажалкі ёсць яшчэ i другая вада, другая, інакшая недзе жыве рыба, якая не мае ўяўлення ні пра стэрыльнасць, ні пра стымулятары. Яны думалi, што паўсюдна адны толькі такія, як i ў ix, сажалкі, жывуць у тых сажалках адны толькі карпы, i ў ix таксама адзіны клопат: есці i пладзіцца. Не наракалі яны i на тое, што вясной час ад часу які-небудзь з ix, звычайна самы стары i самы вялізны карп, знікаў. А карпа гэта вольмі непакоіла, таму што ён сам жадаў знікнуць куды-небудзь, падыходзіў да берага, бачыў з вады далёкае i бязмежнае неба, чуў далёкую другую ваду, чуў незразумелае, але таму яшчэ больш прывабнае далёкае іншае жыццё. Водгалас гэтага жыцця неслі на сваіх крылах i лапах у яго сажалку i качкі. I карп зайздросціў качкам, якія мелі крылы. З сумам думаў пра тое, што калі б меншым быў, то мо б якая качка на сваіх крылах i перанесла яго з гэтай сажалкі ў іншую, дапамагла б яму збегчы, знікнуць адсюль. I неяк ён быў блізкі да таго, каб знікнуць адсюль. Аднойчы, калі ён адгуляў, адсвяткаваў сваю вясельную вясну i спустошаны залёг на дно, яго выхапілі з вады, некуды панеслі i кінулі на вагі.

— Амаль адзінаццаць кіло,— сказала жанчына.

— Кранты, капцы, адгуляў жарэбчык,— задуменна хітнуў галавой мужчына ў шэрым касцюме i пры гальштуку.— Ведаеце самі, што рабіць з ім, усё, як звычайна... Мазгамі абліць ікру, тулава — да мяне на стол...

— Не, не,— сказала жанчыиа,— ён яшчэ ж маленькі, у яго яшчэ будзе шмат маленькіх. Няхай яшчэ гады тры пагуляе.

— Гады тры яму б яшчэ i не пашкодзіла б пагуляць,— азваўся зноў мужчына.— Толькі справа ў тым, што ён беспародны, дзікі, самасейка.

— То ж i добра, таму ён i больш жыццяздольны, патомства ад яго больш вынослівае. Вы толькі паглядзіце, які ён прыгожы, які дужы. А вашы высакародныя, застэрылізаваны ўжо, аднымі вітамінамі i на двор ходзяць. Не, няхай жыве i мацуецца. А для гэтай вашай справы хапае i іншых, колькі ix тут пакалечаных, больш старэйшых.

I карпа зноў кінулі ў тую ж самую ваду. Ён вырашыў пра сябе, што разаб'е галаву, вырвецца па волю, збяжыць з гэтай турмы. Але вырваўся карп толькі вось гэтай вясной, калі ўжо цела яго налілося i набрыняла, i ён думаць забыў пра свабоду. У нагульныя сажалкі пусцілі ваду, не падумалі, што прайшлі вялікія дажджы i пабліжаецца паводка. Паводкавая вада ноччу размыла дамбу. I вось карп, свабодны, гуляе па знаёмай яму канаве.

Канава як бы паменшала з таго часу, калі ён апошні раз, малады i жвавы, плаваў па ёй. Карп, як i ў маладосці, хацеў кінуцца да ўжо вядомага яму раўчака, які злучаў канаву з балотцам: цела пакутавала ад болю i жадання пазбавіцца ад цяжару, што ён насіў у сабе. А карп ведаў, што ў балоце сярод купін, ламачча, мінулагодняга, жорсткага i гнілога i сёлетняга, свежага, салодкага аеру зрабіць гэта зручней i лягчэй, чым дзе-небудзь у іншым месцы. Але ён толькі ўвайшоў у раўчак, пастаяў у ім, выставіўшы на паверхню гарбатую спіну: вады ў раўчаку зараз, як ні дзіўна, не хапала, каб схаваць яго цалкам. Карп прыгадаў, што не глыбей, не болей гэтай вады i ў балаціне, прыгадаў зубы i іклы, якія ганяліся за ім па той балаціне, i паволі ссунуўся зноўку ў канаву. Ён яшчэ быў здольны трываць, да таго ж карцела вывучыць канаву, мо што i змянілася за той час, што ён плаваў у сажалцы. Колісь жа канава, як i сажалкі, у якіх ён жыў, не мела выйсця. Яна вялізным колам акружвала ўсе рыбгасныя сажалкі. А вада ў яе падала аднекуль зверху, звысоку. I каб трапіць туды, наверх, патрэбны былі крылы. Але ж ад гэтай асноўнай канавы адыходзіла мноства маленькіх канаў, раўчакоў, лужын. I карп пабег вывучаць і правяраць зноў тыя раўчакі і канавы. За тры дні ён абышоў ix усе. За час, што ён адсутнічаў, жыў у сажалцы, нічога тут не змянілася. Канава, як i колісь, не мела ніякага выйсця. З адной турмы ён трапіў у другую, больш прасторную, з праточнай вадой, з казюркамі i чарвячкамі, але таксама ў турму.

Першы дзень прайшоў ціха. Ніхто яму не надакучаў. На беразе сядзелі толькі хлапчукі з вудамі. Карп легка абдурваў ix, жартам здымаў з кручкоў нажыўку, плёхаў хвастом каля ix вудаў, забаўляўся, смактаў маладыя карэньчыкі i сцябліпкі чароту, які толькі вытыркаўся ў вадзе з зямлі. Але на другі дзень усё змянілася. Яшчэ цёмначы завуркацелі пa дамбе машыны. Там, дзе яны сцішваліся, падалі неўзабаве ў ваду пустыя пляшкі з-пад гарэлкі, кавалкі хлеба, кілбасы. У самым пачатку дня, яшчэ таксама прыцомкам, па твані, якую ён абраў сабе, каб пераначаваць, заблёхаліся двое з сеткай. Абкружылі сеткай зараснікі ніцай лазы i травы, адышліся на бераг, дзвінькнулі шклянкамі:

— Ну, з пачаткам?

— З пачаткам... Калі ён тут, будзе юшка.

— Няма куды яму больш дзецца. Летам кожны раз тут па карпу ў сетку ўлазіла.

— Дык то летам...

— А што зараз, што зараз? Ноччу ён тут, да свету. Папомніш мяне. Гэта днём з агнём яго не знойдзеш. А ноччу ён ляжыць як міленькі ў гэтай гразі. Пайшлі?

I яны пайшлі. Пачалі блёхаць, каламуціць ваду, абтоптваць берагі. Карп лёг на бок i стаіўся. Ён ведаў: зараз самае разумнае — не варушыцца, не выдаваць сябе, не спрабаваць нікуды ўцякаць. Ад сеткі не ўцячэш. Адзін з рыбакоў ледзь не наступіў яму на хвост, спыніўся каля яго, кінуў у ваду пад самы нос смярдзючую з будылячча самакрутку:

— Маўчыць паплаў?

— Маўчыць...

— Вось i папомніш мяне... Стой, азваўся, азваўся. Во дае, во дае прыкурыць...

— Дае, толькі не ён, не той, не наш. Дробязь. У гэтым кіло тры, а той вытворца, кажуць, пуд...

Пра тое, што ўцёк карп-вытворца, ведалі не толькі вартаўнікі, рабочыя рыбгаса, але i вяскоўцы. I пайшло на карпа паляванне. З боку сажалак уздоўж канавы па дарозе, па дамбе, няспынна хадзілі вартаўнікі, углядаліся ў канаву, ці не дасць ён ім знака, ці не бачна яго шырокай спіны. Вартаўнікі расселіся i запалілі цяпельца на ўскрайку лужыны-балота, якое раўчаком злучалася з канавай i ў якое карп паасцярогся заходзіць, як толькі збег з сажалкі. У процілеглым ад цяпельца вартаўнікоў кутку балота басанож хадзілі з восцямі хлапчукі-падлеткі, скакалі з купіны на купіну, туліліся да кустоў i ўслухоўваліся: ці не блёўтне дзе карп. I вартаўнікі, i хлопцы ведалі адзін пра аднаго, але пакуль хлопцы не вытыркаліся з кустоў, не лезлі на вочы, на чыстае, вартаўнікі ix не чапалі, рабілі выгляд, што i не ведаюць нічога, не чуюць i не бачаць ix. А карпы, карасі біліся ў балоце. Дробязь, праўда.

Карп жа ішоў канавай, шукаў зацішнае i ўтульнае месца, дзе б перачакаць выхадны дзень, нядзелю, хоць як-небудзь пражыць гэты дзень. Гарэзліва скакалі над вадой, наказвалі сябе, сваё спрытнае цела сонцу маленькія акунькі i плоткі. Ад берага, які быў бліжэй да лесу, смачна пахла камбікормам, жытным хлебам, бульбай i алеем. Карп ведаў, што там, адкуль даносяцца гэтыя пахі, сядзяць вудзільшчыкі з вудамі. I пахі гэтыя — бульба, хлеб з алеем, камбікорм — яго пагібель. Xoпіш ты тых прысмакаў i атрымаеш кручок у губу. Таму ён імкнуўся не спыняцца, ціснуўся больш да берага, які быў бліжэй да сажалак, дзе было бяснечней, дзе быў ужо рыбгас i куды не рызыкавалі лезці вудзільшчыкі, хаця, разважыўшы, было зразумела, што поўнай бяспекі няма i там. Мог распрануцца i перабрысці на другі бераг які-небудзь рызыковы дзядзька, мог пераплысці канаву i хлапчук вясковы, а мог па дурасці, з п'япых вачэй, падысці сюды i адзін з тых, што прыехалі сюды, у рыбгас, з горада на легкавушках, каму дазволена лавіць i ў рыбгасных сажалках. Выратаваць яго быў здольны толькі няспынны рух, да поўнай знямогі, забыццё ўсяго, каб не засяроджвацца на пахах, не падыходзіць да берага, плысці сярэдзінай канавы.

Але ён ледзь не трапіў у пастку i на сярэдзіне канавы. Амаль каля самага шлюза насустрач яму мітуслівай чарадой ішлі ляшчы, беглі стрэмкі-плоткі, стрэламі ляцелі шчупакі, паўзлі па дне ліні. Карп павярнуў назад, але там мітусня i паніка былі яшчэ большымі. Перапалоханая рыба хадзіла як у віры, як у катле. Наперадзе была ціш і, карп адчуваў, небяспека. Нехта няспынна ляпаў i біў па вадзе, шаргацеў, бразгаў, тыцкаў у кусты доўгімі палкамі з металёвымі чэпамі i бляшанкамі на канцы. I пад гэтую какафонію два мужыкі з краю ў край канавы цягнулі браднік. Лямантавалі, заходзіліся ад жаху рыбы. Карп кінуўся прэч ад брадніка, паволі пасунуўся да той небяспекі, што была наперадзе. Але i там, таксама перакрыўшы ўсю канаву, стаяла сетка. I ў сетку нямала ўблыталася яго братоў, карасёў, плотак i шчупакоў, якія ўжо ад жаху страцілі апошпі розум: яны былі ў роднай стыхіі, але штосьці ў гэтай роднай стыхіі схапіла ix, схапіла шчупакоў, якія больш звыклі хапаць самі, i не адпускала. I чым мацней яны ў роспачы рваліся, імкнуліся вызваліцца, тым больш заблытваліся ў тоненькай, але трывалай капронавай блытанцы. А карпу не было ўжо больш ходу нi назад, ні наперад. I разгону не было, каб парваць той браднік ці то сетку. Тады карп, сцішваючы дрыжыкі i непамернае жаданне пайсці на злом галавы, прабіцца сваей сілай i хуткасцю, лёг на дно каля самых грузілаў сеткі. Мысай асцярожна прыўзняў грузілы i перакаціўся над ix. Перакаціўся, не ўстрымаўся, даў свечку i — гайда-драла-лататы. Толькі вохнула ўслед яму канава, вохнулі, схапіліся за грудзі рыбакі.

— Вось так людзі інфаркт i атрымоўваюць!.. Кабан!..

А карп быў ужо далёка. Ён зноў плыў канавай, ішоў насустрач вадзе, але кругам, i ўжо не ведаў, ці магчыма дзе не тое нават, каб бестурботна пражыць пакладзены яму век, a ці можна перабыць на гэтай хуткай плыні без хвалявання i боязі за сваё жыццё адзін-адзіны дзень. I дзёрлі яму бакі i хрыбціну тысячы i тысячы, мільёны новых істот, патрабавалі волі, свабоды, вады, той вады, стыхіі, якую ён так любіў, з якой ён выйшаў сам i якой належаў. Але зараз ён упершыню не спяшаўся насяліць гэтую стыхію жыццём. Не спяшаўся, хаця яго цела i розум у той момант былі не падуладны яму. Усё ў ім, у яго набрынялым целе, да апошняй лусачкі належала зараз тым, каго яшчэ не было на свеце, тым, хто павінен быў толькі з'явіцца, няведамым i невядомым. Даць жыццё — да гэтага карпа заклікалі тысячагоддзі, сонца, i дзень, i вада, i пакаленні, рады яго пра-пра-пра, што даўно ўжо загінулі, якіх даўно ўжо з'елі людзі, птушкі, звяры, але дзякуючы якім ён колісь сам з'явіўся на свет, i жыў сёння i мо будзе жыць заутра. Мо... Гэтае «мо», умоўнасць, хісткасць існавання заўтра, праз гадзіну абурыла карпа, затлуміла яму галаву, перашкодзіла засяродзіцца на прадпісаным, спрадвечным. Ён не жадаў больш выконваць гэтае прадпісанне, не жадаў больш падпарадкоўвацца таму, што раней было сэнсам i мэтай яго жыцця, чаму падпарадкоўваўся да гэтага часу безумоўна. Нешта разладжвалася, разбуралася ў ім, ён як бы падвойваўся перад непазбежнасцю спрадвечнага i сённяшнім днём, які не здольны быў даць яму i хвілінкі спакою, які гнёў яго, прымушаў усяго баяцца, нічому не верыць. Інстынкт прымушаў яго да размнажэння, гнаў яго на нерастовішча, a між тым мімаволі, ён, калі гэта адбылося, не прыкмеціў i сам таго, ужо сваволіў, рабаваў па канаве, нібыта страну розум, страціў адчуванне небяспекі, заўсёды ўласцівае яму адчуванне самааховы, ператварыўся з рахманага i паслухмянага карпа ў драпежніка, шчупака. Разганяў дробязь, зявіў пашчу на яе, нібыта мерыўся праглынуць. I не толькі мерыўся, палохаў — на самай справе жадаў праглынуць i вельмі шкадаваў, што ў яго няма зубоў, a толькі глыбока, каля бруха ў глотцы пласціны. Драбяза сыпалася ад яго ва ўсе бакі веерам, калі ён злосна пляскаў па вадзе магутным хвастом, ішлі наўцёкі не толькі рыбы, але i вадзяныя пацукі, якія б раней i не зважылі б на яго. Цяпер ужо карп не абмінуў i смачныя пахі — пагібель сваю, прынюхваўся да ix, смела плыў на ix. Падбіраў усё, што было насыпана на дне, ірваў жылкі, ламаў вудзільны i тым яшчэ больш падахвочваў, павялічваў жаданне рыбакоў на беразе злавіць яго. Злавіць насуперак усякім вартам i забаронам. Але ні ў кога пакуль што пе знаходзілася такой рукі, перад якой ён бы схіліў галаву, не знаходзілася такой снасці, якую б ён не парваў. I толькі ў адным месцы карп адчуў непахісную руку i непарыўную жылку, гэта калі ён ужо зрабіў трэцюю прабежку па сваей канаве i падышоў да таго месца, дзе жыў колісь, калі быў на свабодзе. Адчуў руку i снасць i ўжо перажыў сваю пагібель, але тут здарылася штосьці незразумелае. Яго адпусцілі, як пагрэбавалі ўсё роўна ім. I карп, узрадаваўшыся, перш кінуўся наўцёкі, а потым павярнуў назад. Ён хацеў змагацца, ён ірваўся ў бойку. Літасць яго абражала. Карп хацеў ведаць, чаго ён варты. Ці варта таго жыццё, каб за яго змагацца, хто стаіць над ім і што стаіць за ім.

III.

Зямля пад грушкай яшчэ не паспела ўгрэцца. У ёй яшчэ жыў халодны ўспамін пра зіму. Патыхала ад зямлі i мінулагодняй, сытнай i ўрадлівай восенню, мінулагоднімі грушкамі-гнілкамі, што, прысыпаныя лістотай, праляжэлі тут зіму. Зараз яны, пэўна, ужо спарахнелі, рассыпаліся, пралезлі ў зямлю зярняткі, каб прарасці новымі дрэўцамі, але пах ад ix, мядовы, салодкі, захаваўся, ці то мо так соладка пахне будучымі мядовымі грушкамі вясновая белая квецень, а мо i няма ніякага паху, мо ён толькі мроіцца, прыгадваецца Яўмену. Прыгадваецца таму, што Яўмен заўсёды носіць яго ў сабе, ніколі не разлучаецца з ім. Разлучаўся з вёскай, з маці, з гэтымі мясцінамі — з Палессем, а той горкі глыток паветра веснавой квецені ўжо ссечанай яго бацькам грушы быў наўсюдпа з ім. Пасля таго Яўмен дыхаў чыстым паветрам вялікай ракі, на беразе якой стаяла вучылішча, у якім ён вучыўся, дыхаў паветрам забруджаных гарам i бензінам вуліц вялікага горада, дыхаў паветрам вялізнага завода, на якім рабіў слесарам, але ў яго ніколі i нідзе не праходзіла адчуванне, што ёсць у гэтым паветры пах кветак грушы, той, якую сцягнулі тады з сотак i пасеклі на дровы, спалілі, i той, пад якой ён зараз адпачывае.

Асабліва выразна ён адчуў гэты пах вясновай квецені грушы, калі пазнаёміўся з Вольгай... Калі тое толькі было. I ці было? У якой гэта зараз усё далечыні. Нe, здаецца, гэта не так ужо i даўно было, як учора. Варта толькі працягнуць руку з-за грушы, за мяжу ценю, дзе на зялёнай траве i счарнелай мінулагодняй лістоце ляжыць сонца, i, здаецца, дакранешся да яе, Вольчынай, цёплай i шурпатай рукі, пяшчотна пагладзіш яе i ўсё будзе зноў, як было на самым пачатку.

А была вясна ў самай сваёй шчаслівай пары, i ад многіх людзей, якіх ён сустракаў у той дзень на сваім шляху, павявала ружовай квеценню вясновых садоў, ад добрых людзей. Яўмен прыкмеціў даўно, ад добрых людзей, асабліва калі яны з Палесся, з яго родных мясцін, павявае пахам спелых i салодкіх груш. I наогул кожны чалавек носіць у сабе памяць i пах сваіх родных мясцін, палешукі ж наскрозь i на ўсё жыццё ў белых завеях груш-дзічак, да якіх здаўна неабыякавыя, якія ўпрыгожвалі самотнае i тужлівае жыццё ix дзядоў i прадзедаў, неслі ім i казку, i прыказку, уваходзілі ў ix душы бусліным клёкатам, ружовым кружэннем на золку маладых буслоў, якія толькі-толькі становяцца на крыло, i буслоў дарослых, адданых ix селішчу, ix дрэву i ім самім, тых грушак-дзічак, якія сёння ў спадчыну перайшлі ад дзядоў да ўнукаў, тых груш, якія i зараз упрыгожваюць ix агароды, шляхі-гасцінцы, ix поле i лес, дзе пад полем i хатамі ўсю вясну віхураць белыя пахучыя завеі. Як бы зноў трапіў у гэтую завею той вясной i Яўмен. Ён тады i марыць не марыў, што такая дзяўчына прыгледзіць, зверне ўвагу на яго i пойдзе за ім, i таму быў бессаромны i дзёрзкі. Хаця ніякай бессаромнасці i дзёрзкасці ў тым яго даўнім учынку i блізка не было. Яго проста асляпіў, аглушыў пах вясновага саду, вясновай квецені, чысціні i сарамлівасці, якія несла ў сабе бялявая дзяўчына, што на вуглу вуліцы спынілася каля аўтамата з газіраванай вадой. Ён ішоў за той дзяўчынай праз увесь горад ужо гадзіны мо дзве, убачыў яе ў горадзе i пайшоў, як адны ідуць за зайцам, другія за баравіком ці то рыбай, трэція — за жар-птушкай у трыдзесятае царства. Ужо стаміўся i злаваў на яе: колькі гэта яна можa хадзіць, ніводнага магазіна не праміне, злаваўся як на нейкага блізкага, свайго чалавека, як мужык злуецца на жонку, калі яна выпраўляецца ў тыя магазіны i цягае за сабою яго. А разам з тым яму было i прыемна гэтае цяганне i злосць, было прыемна, што ён упершыню ўбачыў чалавека, a ўжо нібы мае нейкае дачыненне да яго. Было прыемна, што чалавек гэты жанчына і, калі меркаваць па тым, што яна другую гадзіну не выбера, што купіць, не вельмі ведае гэты горад, свая, вясковая жанчына. Звярнулася б да яго, ён бы ёй за дзве хвіліны ўсё купіў, магазіны аж ломяцца ад дабра. Зацікавіла яго i тое, што за рэч ёй такая спатрэбілася, якую днём з агнём не знайсці.

А горад i сапраўды быў як у агні, у ліхаманцы нейкай вясновай. Рупліва, як за грошы, прыпякала сонца, i ўсе кудысьці беглі, спяшаліся, узбуджаныя, радасныя. Ноччу распусціліся макі, разам з гэтымі макамі, здавалася Яўмену, пахарашэлі, расквітнелі той жа ноччу i дзяўчаты, такімі яны ўсе адразу зрабіліся прыгажунямі, непадобнымі на тых, якімі былі ўчора. У лёгкіх квятастых сукенках, з яшчэ не кранутымі сонцам аголенымі рукамі i нагамі. У гэтым ix упершыню аголеным пасля зімы целе было нешта такое ж бездапаможнае i такое ж сараматліва-прывабнае, як i ў тых першых, з крыху калматымі ад азнобу ножкамі i калматымі галоўкамі-званамі кветак сон-травы, што распускаецца на ўзгорках, калі ў нізінах яшчэ ляжыць снег. Такая ж паспешлівасць, няўрымслівасць, прага жыцця адчувалася гэтым днём i ў жанчынах, асабліва ў той, якую нагледзеў ён. Яна была не адна, а з сяброўкамі, але вылучалася i сярод сябровак, хаця была апранута больш проста i больш бедна, чым яны. Пpoсцепькая сукенка, просценькія басаножкі, тапачкі нават, а не басаножкі. I толькі ў твары, у шырока адкрытых вачах больш нецярплівасці, здзіўлення i чакання. Так, чакання. Яно аж замінала ёй дыхаць, i яна ішла з прыадкрытым ротам, зубы, што зярняткі, белыя, вострыя, вонку, нібыта ёй хацелася ўсё, што ні трапляла на вока, узяць на зуб, паспытаць. A купіла яна, Яўмен аж плюнуў ад прыкрасці, парасон. Вось табе i вясковая дзяўчына, не паспела горада паспытаць, a ўжо туды ж... Але такая асалода, такое шчасце белай i затоена-сарамлівай усмешкай адбілася на яе твары, што Яўмен адразу ж i дараваў ёй гэтую пакупку.

Пунсовая ад шчасця, яна выйшла з магазіна i спынілася каля аўтамата з газіраванай вадой. Жменяй лінула сабе вады на гарачы твар, сцепанулася ад задавальнення i пачала піць, няспешна, з перапынкамі, з роздумам, як п'юць высмяглыя ад працы на сонцы вясковыя жанчыны, не п'юць, а смакуюць, як п'юць дрэвы. I тут Яўмен не вытрываў, як у сне, падышоў да дзяўчыны, аберуч узяў яе галаву, прыпаў да яе кос тварам i застагнаў ад радасці, ад таго, што дыхае нечым родным, сваім, незабыўным... Каб Вольга тады збегла ці то грэбліва адштурхнула яго, мо нічога i не было б. Лепей бы яна пабіла б аб яго лоб тую шклянку з вадой. А Вольга тады нечакана для Яўмена добразычліва i весела заўсміхалася, нават, пэўна, зарагатала на ўсю вуліцу, таму што на ix пачалі азірацца. Зарагатала, гарэзліва закруціла галавой, заказытала косамі па твары Яўмену, i ён, гледзячы, як скачуць у яе вачах жоўтыя, нібы прысыпаныя ад кветак чарцяняты, не ўстрымаўся i таксама зарагатаў, высока ўскідваючы галаву, што конь.

— Навошта гэта ты мяне нюхаеш? — спытала Вольга Яўмена,— Як тая цётка ў гастраноме рыбіну. Ці то мо так пазнаёміцца хочаш?

Яўмен усё, амаль да апошняга слова, зразумеў, але нічога не адказаў. Нечага было адказаць, i не здольны ён быў адказваць. Баяўся рот нават разявіць, каб усё на гэтым не скончылася, каб Вольга не здагадалася, што ён без'языкі, немчура. Але ўсё ж ён не вытрымаў, выкрыў сябе, рукі выкрылі яго. Яўмен хуценька-хуценька пачаў гаварыць імі, што ён не пазнаёміцца, што ён не думае прыставаць да яе, проста яна прыгожая дзяўчына, грушка, пэўна, толькі што з вёскі, бо ад яе так пахне грушовай квеценню... Жоўтыя чарцяпяты ў вачах Вольгі счарнелі, яна сцялася, як ад болю, бездапаможна раскінула рукі:

— Не панімаю... не разумею... нік ферштэйн...

Яўмен сумеўся i паклыпаў ад яе прэч. Але на сваю бяду, на сваё гора на наступны дзень ён сустрэў Вольгу каля прахадной завода. Яна пазнала яго, памкнулася падысці да яго. Ён слізгануў па ёй знарок абыякавым вокам i знік у натоўпе, спіной адчуў яе збянтэжаны i разгублены позірк, крыўду i абурэнне, але не павярнуўся, не даў знаку, што ведае яе. З таго часу Яўмен неаднойчы i не так ужо выпадкова сустракаў Вольгу i каля прахадной, i на заводзе, i ў інтэрнаце, выявілася, што яны жывуць у адным інтэрнаце, толькі на розных паверхах, неяк бачыў яе ў сваім цэху, але заўсёды рабіў выгляд, што не ведае яе. I сапраўды, тая першая i адзіная сустрэча адышла ў такое небыццё, што здавалася, яе i не было. Да таго ж ён быў гэтак далёкі ад жанчын, яны здаваліся яму такімі непадобнымі да іншых людзей, нейкімі асаблівымі, што яму не вельмі цяжка было i ўпэўніць сябе: у яго жыцці ніколі не было i не будзе ніякай жанчыны. Жанчыны ўладараць светам, а ён такі нязграбны, няўклюдны, яму застаецца толькі адно: рабіць, каб не было часу на ўсякае глупства.

...I як ён рабіў той вясной. I да гэтага быў працавіты, лічыўся адным з лепшых слесараў на заводзе, а тут аж скуб тую работу. Той вясной ставілі на канвеер кантэйнеры для хлеба. Марокі з імі было на ўвесь завод, нічога не атрымлівалася з кандуктарамі, шаблонамі — прыстасаваннямі для таго, каб аўтаматычна загінаць кромкі. Яўмен аж счарнеў, да яго баяліся падыходзіць не толькі майстры, але i пакладчыкі. Ён не ведаў, што такое нельга, немагчымым для яго было не выканаць, не зрабіць тое, што загадана. Нарад, заданне ён, як салдат, лічыў загадам, які не абмяркоўваецца, а выкопваецца. I Яўмен рабіў, замкнёны ў сабе, адгароджаны ад усіх сваёй нематой i глухатой, як той чорны вол. Людзі i нават Вольга, калі ён улез з галавой у працу, для яго ўжо не іспавалі. Нe, гэта ён перабольшвае крыху, Вольга якраз існавала, думаць пра яе быў не здольны забараніць сабе. Усё мог забыць, усё мог выкінуць з галавы — толькі не Вольгу. I гэта яго злавала да роспачы. Жабяня нейкае, а такую ўладу займела над ім, як нячыстая сіла ўсё роўна, смокча i смокча сэрца, i ніякай рады не дасі, i ў рабоце i ў cнe стаіць перад вачыма, хоць воўкам вый. I ён ужо рабіў тыя кандуктары i шаблоны не толькі таму, што абавязаны быў рабіць, а каб даказаць i Вользе, што ён лепей, чым ёсць на самай справе, што ён i з'яўляецца тым адзіным чалавекам, без якога не можа абысціся завод, ён самы патрэбны на заводзе чалавек.

Яўмен, ахутаны пахучай квеценню сваёй грушкі, горка пасміхаецца. Добра прыпарвае сонца, i ад грушы сыходзіць нейкае хісткае бялёсае мроіва. У гэтым мроіве гойдаецца, як на прывязі, каляровы, жоўты, сіні i чорны чмель, прывідны, як каляровы нейкі ўспамін, прыпадае да кветак і, пэўна, ад асалоды аж сцінаецца ўсім сваім малюпасенькім, прасякнутым майскім сонцам калматым цельцам. Адрываецца, адвальваецца ад кветкі, i зноў жа, пэўна, каб мацней адчуць пах, смак i асалоду таго, што высмактаў з кветкі, высоўваецца з ценю на сонца ўжо ўвесь жоўты, перапэцканы пылком. Надоўга завісае, дрыжыць, гойдаецца на адным месцы, на сонечным прыпёку. Што ён адчувае зараз, што ён адчуваў, калі смактаў мёд? Усё тая ж горкая ўсмешка дрыжыць на вуснах Яўмена. Радасна, соладка чмялю, трапіў у мёд i пануе. Радасна, соладка было колісь i яму, Яўмену, але разам з тым i горка было. Не, не толькі да гэтай грушкі імкнуўся ён з горада. «...Яўменка ты мой родны, а каб ты ведаў ды знаў, як мне горка жывецца на белым свеце,— пісала яму ў сваіх лістах у горад з вёскі маці.— Меншы, дзякуй богу, расце. Гудзе i сочыць за мной вачыма з калыскі. Куды я, туды i ён вачанятамі сваімі. А вось што рабіць з Рыгорам-горам маім, тваім сярэднім братам, галавы не прыкладу. Што ўжо п'е, што ўжо п'е. I б'е мяне, Яўменка, б'е, распуста такая. Навошта, маўляў, ты мяне на свет нарадзіла. Не бачылі б, не глядзелі на яго мае вочы, не чулі б мае вушы тых слоў. Я i памерці, Яўменка, гатова, ды хто толькі тое малое глядзець будзе, хто яго на ногі паднімаць будзе, каму яно трэба? Каб здаць, Яўменка, Рыгорку нашага куды... Вось пішу табе гэтыя словы, a ў самой слёзы капаюць, бягуць, плывуць буквы. Баліць мая галава, Яўменка, сэрца баліць, сын усё ж, куды яго здасі, каму даручыш. Будуць у яго дзеці, будуць у цябе дзеці, мо тады зразумееце вы мяне. Мо б да якой навукі прыстроіў ты яго, ты ж цяпер чалавек вялікі, жывеш у горадзе, робіш на заводзе, інтэрнат табе далі, свой куток маеш. Не хоча вучыцца нічаму, хоць ты ўбі яго. Мо б ты даскочыў да нас, мо не зусім яшчэ ацураўся нас, хоць i ў людзі выбіўся. Mo не забыў яшчэ сваю маці. Яна ж табе толькі дабра жадае. Ці ж яна хацела, ці думала, калі насілa цябе пад сваім сэрцам, што так яно ўсё павернецца. Даскоч да нас, Яўменка, павучы брата як брат, павучы, як жыць-мець на гэтым свеце. Папружка бацькі твайго на ранейшым месцы. Сама я не здолею, не адужаю ўжо яго. Я ўжо тут i гарэлачкі прыдбала. Стаіць, чакае цябе. Дай бог, каб усё ў цябе было добра. Дабра тваім дзецям i мовы. А будуць у цябе яны, зразумееш сваю маці...»

Ці зразумеў, ці разумее ён яе? Цяжка сказаць. У той час, здаецца, зразумеў. Усе было зразумела ў той час, усё проста. Той вясной ён быў да неверагоднасці дужы i paзумны. Усё, што муляла, усё, што мучыла, адышло. У cэpцы яго прарэзаўся голас, ён, Яўмен, набыў сваю мову, тую мову, якой не патрэбны словы, мову сэрца, на якой разаўляюць вочы, рукі, якой у дасканаласці валодаюць адны толькі жанчыны, якія ў нечым на гэтым свеце такія ж глуханямыя... ці то ўсе мужчыны ў адносінах да ix глуха нямыя?.. A Яўмен стаў такім балбатуном, такім балбатуном, i ўсё дзякуючы Вользе, яго Вольцы. Яго Волька здольна змусіць загаварыць не тое што чалавека, a i камень. Каменем да сустрэчы з ёй і быў ён, Яўмен, шэрым, абымшэлым валуном, што маўкліва i самотна ляжаць, зацягнутыя ледніком на шэрых самотных палях яго роднага Палесся, якіх трактарам не скрануць — так ураслі яны ў зямлю, аніякім трактарам не вырваць з зямлі. А слабая маленькая Вольга вырвала, абчасала шэрань, прымусіла расцвісці той камень, выціснула з яго слова.

...Бурым, шэрым валуном-каменем Яўмен рассоўваў натоўп, ішоў пасля змены ў інтэрнат. I тут у гэтым натоўпе адшукала i падышла да яго Вольга. Вышмаргнула з людской плыні, падвяла за руку да фантана, дзе стаяла толькі купка дзяўчат. Дзяўчаты апынуліся тут не проста, гэта Яўмен прыкмеціў адразу. Яны скоса назіралі за Вольгай i Яўменам i ледзь-ледзь стрымлівалі смех. Дурныя вароны, яны думалі, што глядзяць кіно. А то было зусім не кіно, хаця было i вельмі падобна на кіно...

— Куды мы сёння пойдзем? — Вольга размаўляла з ім, як сапраўдная нямая, толькі блытала літары, i выглядала гэта крыху смешна, нібы яна шапялявіла,— Куды ты мяне запрашаеш сёння, у кіно ці на танцы?

Яўмен не паверыў сваім вачам. Азірнуўся, ад смеху дзяўчаты ледзь не падалі ў фантан. Дурныя вароны... Але ж i ён падумаў спачатку, што гэта толькі проста нейкі недарэчны жарт, здзек, глумленне, дзяўчаты падбухторылі Вольку, i яна, дурная, насміхаецца з яго. Ён сцяў кулакі i перавёў вочы на Вольку, але не ўбачыў у яе вачах таго, што разлічваў убачыць. Яна стаяла перад ім ужо прычапураная, з-пад чырвонай касынкі выглядалі бігудзі, губы, вясковыя, сакавітыя, блінцом, i ўжо падмаляваныя, няўмела i адчайна намазюканыя, у вачах рашучасць i нават выклік нейкі, a ў паставе адчай, зацятасць, той самы адчай i зацятасць куліка, якога ён сёння не так даўно сагнаў з кубла. Вольга не зводзіла з яго вачэй, але пераступала з нагі на нaгy. I Яўмен адчуваў, ёй вельмі хочацца, як таму ж куліку, падкурчыць адну ці нават абедзве нагі, каб яе палічылі пакалечанай i пашкадавалі, не ўдарылі, хочацца стрымгалоў бегчы куды вочы глядзяць, у патоўп, у кусты, за фантан, схавацца недзе i доўга-доўга не высоўваць носа. Яму было шкада Вольгі, але ж ён не мог i паверыць, што ўсё гэта ява, а не сон.

— Ты мужчына ці не? — звярнулася яна зноў да яго, злосная, абураная ад няёмкасці, штучнасці становішча, у якое трапіла па сваёй жа ахвоце. I ён другі раз сумеўся перад Вольгай, таму што сам не раз пытаў сябе: мужчына ён ці не. Але ў гэтае «мужчына ці не» ўкладваў некалькі іншы сэпс. Загарэўся, запалаў, як рак у вары. А яна наступала на яго, сапраўдная нямая, хуценька-хуценька жэстыкулявала рукамі, пальцамі.

Яўмен сачыў за яе гаворкай i думаў, колькі ж гэта ёй прыйшлося вывучаць яго мову, што ёй гэта каштавала, калі чэша зараз так, як па-пісанаму, колькі ж трэба мець характеру, адвагі, каб наважыцца падысці першай, падысці да такога, як ён. Толькі тым вечарам ля фантана яны так ні аб чым i не дамовіліся. Вельмі ж нечакана ўсё было, неспадзявана, вельмі ж марудна ён думаў, да таго ж i ёй i яму, асабліва яму, перашкаджалі на што-небудзь адважыцца яе сяброўкі, якія да самага апоншяга часу думалі, што гэта толькі кіно, а ix Вольга таленавітая артыстка. А яна i сапраўды была вельмі таленавітай артысткай. Толькі ў той вечар Вольга пе іграла. Калі Яўмен у рэшце рэшт наважыўся нешта сказаць Вользе, яна ўжо адвярнулася ад яго i ўцякла. Пабегла, як яшчарка, слізганула ў натоўп, пацягнуліся за ёй i дзяўчаты. Але ў кіно яны ўсё ж трапілі тым жа днём. Яўмен, калі прыйшоў у свой пакой, доўга сядзеў нерухома, не пераапранаючыся, на запраўленым ложку, потым ліхаманкава падхапіўся, усё ўверх дном перавярнуў у пакоі, тройчы пагаліўся, да апошняга валаска, да жывога выдзер усё шчэцце, выліў на галаву i твар амаль што бутэльку трайнога адэкалону, завязаў гальштук, надзеў касщом, зашпіліў яго на ўсе гузікі i пайшоў да пакоя Вольгі. Яна ўсё роўна як чакала яго, толькі ён дакрануўся да дзвярэй, адчыніла ix, стала на парозе, чужая, непрыступная, Hiбыта гэта i не яна толькі што запрашала яго ў кіно ці то на танцы. Яўмен не звярнуў увагі на гэту яе непрыступнасць. Ён абдумаў ужо i вырашыў, як быць яму далей, ведаў, што зараз усё залежыць ад яго рашучасці, а мо нават і нахабнасці, што другі раз яна да яго задушыцца, а не падыдзе. I Яўмен падхапіў Вольгу пад руку i павёў, пацягнуўз пакоя.

— Куды, куды ты мяне... Нікуды я з табой не пайду,— заўпарцілася, закрычала яна яму. Яўмен не глядзеў на яе i не слухаў яе. Беражна, асцярожна, але ж няўмольна цягнуў, амаль нёс на руках да выхаду з інтэрната. У тую хвіліну ён не здольны быў што-небудзь убачыць, адчуць, ён быў як сапраўдны той камень-валун, што па восені ці вясне ляжыць у пустым i голым полі. Скамянелымі былі яго твар i вусны, цяжкімі, каменнымі ногі, i на срца ўсё каменна-запечана: калі ля фантана было толькі глумленне, здзек, ён адпомсціць, a калі не, то, не зважаючы на ніякаватасць, на сорам, вось так, каменна пройдзе праз усё. Была ў ім тады нейкая ўпэўненасць i прамалінейнасць паравоза, што бачыць перад сабой зялёнае святло i імкне на тое святло на ўсіх парах. А Вольга ўжо біла яго кулаком па твары, крычала:

— Ды адпусці ж ты мяне, за што ты мяне так ганьбіш, няславіш...

На крык яе i лямант расчыняліся дзверы пакояў, выбягалі ў калідор, шыліся ў куткі дзяўчаты:

— Яўмен нямы Вольгу гвалтуе, ратуйце, хлопцы!..

Прыбеглі i хлопцы, але не спяшаліся ратаваць Вольгу.

Нешта было ў твары, на сцятых вуснах Яўмена такое, што яны не адважваліся кінуцца на яго, саступалі дарогу. Але, пэўна, кінуліся б, кінуліся б таму, што бегла на падмацаванне ім дзяжурная па інтэрнату Цёця-Моця, бегла са шчоткай у руках. Вольга, як толькі ўбачыла гэтую Цёцю-Моцю, перастала лупцаваць Яўмена, прыпала вуснамі да яго вуснаў:

— I нічога ён мяне не гвалтуе. Я сама, я сама, гэта я яго...— I зноў, каб усе ўжо бачылі, вуснамі да яго вуснаў. I ржалі, як коні, хлопцы, усміхаліся дзяўчаты, плявалася i хрысцілася Цёця-Моця:

— Век пражыла, усякае бачыла, а такога... дзе толькі маці твая, бессаромніца, ці то табе хлопцаў не хапае...

— Не хапае, Цёця-Моця... Я сама сабе маці, сама сабе поп.

— Адпусці,— гэта ўжо яму, Яўмену.— Пераапрануцца трэба. Навошта ж я сукенку новую купляла i парасон.

Яўмен адпусціў Вольгу, але як толькі яна намерылася павярнуць назад да свайго пакоя, зноў схапіў яе за руку.

— Ото добра i так,— рашуча крутнула галавой Вольга.— Што ё, то ё, што на мне, то i мае. Пойдзем, хай лепей мужык будзе прыгожы, ля прыгожага мужыка i я красуня!

I Яўмен, усё такі ж непахіспа-засяроджаны, вывеў яе з інтэрната. Як яны трапілі ў кіно, як ён глядзеў тое кінo i пра што было кіно, не памятае, хоць i вачэй не адрываў ад экрана. Утаропіўся ў той экран i паўтары гадзіны не варухнуўся. Нерухомая прасядзела ўсё кіно i Вольга. Выйшлі з таго кінатэатра i не ведалі, што далей рабіць, куды ісці, як пазбавіцца адзін аднаго. На вуліцы, у паўзмроку вулічных ліхтароў, сярод чужых людзей, рэдкіх прахожых, улюбёных, бойкасць i гарэзлівасць Вольгі як карова языком злізала. Яна аціхла, сцялася ўся ў камячок i трымала яго на адлегласці. На кожную яго не вельмі смелую спробу наблізіцца да яе палахліва загадвала, ускрыквала, як яе калолі нечым вострым:

— Не падыходзь! Ідзі, дзе ідзеш...

Ён ішоў за ёй, як добра выдрэсіраваны цюцька на павадку. У адным толькі месцы, на скрыжаванні вуліц, дзе гайня маладых пейсатых хлапцоў з гітарамі заступіла Вользе дарогу, абышоў яе i працерабіў плячом ёй дарогу, прайшоў праз натоўп, як нож праз масла. Быў задаволены, што хоць гэтым услужыў ёй i сябе паказаў. Але ад таго скрыжавання вуліц, ад той гайні ўжо Вольга ішла за ім, ён адчуваў, злосная, аж пыхкала. Як яе супакоіць, чым павесяліць, Яўмен не ведаў, не ведаў, якой гэта трасцы ёй трэба, чаго гэта яна так раптоўпа раззлавалася. Адзінай яго думкай, адзіным імкненнем было як мага хутчэй трапіць у інтэрйат, таму што час ужо быў позні, a ў дванаццаць дзверы інтэрната зачыняліся на замок, ён жа не мог уявіць сабе, як гэта не падпарадкавацца таму, што лічыцца распарадкам, спазніцца куды б там ні было, штосьці парушыць. Не толькі ў працы, але i ва ўсім іншым, нават у каханні, у абыходзе з дзяўчынай ён быў тады як салдат, няўхільна падпарадкоўваўся правілам, загадам, словам, няўхільна выконваў усё, што яму ні загадвалі, што ад яго ні патрабавалі. А ад яго патрабавалі не так ужо i багата: быць паслухмяным. Паслухмянасці яго вучылі ўсе: бацькі, веска, гэтага ж чакалі ад яго i ў вучылішчы, на заводзе, у інтэрнаце, гэтага ж патрабавала ад яго i Вольга. I ён заўсёды быў трывала паслухмяны ўсім i кожнаму, ніколі не зважаў на тое, а чаго ж хочацца яму, як гэта паслухмянасць суадносіцца з яго пажаданнямі, рабіў толькі тое, чаго ад яго чакалі. I ўжо добра ведаў, дзе, калі i што трэба рабіць, каб дагадзіць усім.

A вуліца ж кружыла галаву. Хоць быў гэта горад, але i ў ім стаяла вясна, i яго захапіла i несла i круціла ў сваёй разгульнай шалёнай плыні вясна. З высокага i чыстага неба падміргвалі яму вясновыя яснавокія зоркі. Здзекліва пацвельвалі, падміргвалі фарамі бліскучыя i шпаркія машыны. З прысадаў, ад пад'ездаў, цёмных завулкаў густа несла настоем бэзу, жаночых духоў «Быть может» i чамусьці салдацкага гуталіну, поту. Уверсе, каля ліхтароў, густа тоўпіліся, кружылі матылі i мошкі, як апантаныя лезлі на агонь, апякаліся, уцякалі ад яго i не маглі ўцячы. Сноўдалі туды-сюды, ціснуліся да ценю, да зараснікаў дэкаратыўных кустоў закаханыя. I толькі яны, Яўмен i Вольга, былі ў гэты вечар чужыя адзін аднаму.

Ушчэнт чужымі яны i развіталіся непадалёку ад інтэрната. Вольга забараніла яму ісці разам з ёй. У інтэрнат ён так i не пайшоў, перамогся да ранку на лаўцы ў скверы. I ранкам проста ca сквера пашыбаваў на працу. Ноч, якую ён правёў на вуліцы, была адной з самых жудасных яго начэй. Справа тут была не ў Вользе, не ў яго каханні да яе. Пра Вольгу ён памятаў толькі першую гадзіну, a ўжо ў другую гадзіну яго апапаваў адчай: ён жа парушае, парушае некім устаноўленыя правілы, правілы, устаноўленыя ім самім. Чаму гэта ён, як жабрак, цягаецца па вуліцы, спіць на вуліцы, у яго ж ёсць свой пакой, свой ложак. Як ён заўтра будзе глядзець людзям у вочы, як паглядзяць на яго людзі, як аднясуцца, як успрымуць усё гэта? Але ж, не зважаючы на гэты яго ўнутраны страх, яму было i прыемна. Нешта пераварочвалася, неяк па-новаму перакручвалася яго жыццё. Ноч была цёплая, на самым золку ў рэшце рэшт супакоіўся i аціх горад, адышла мітусня, апаў смурод. У горадзе ўладарыла вясна, яе пахі, яе жыццесцвярджальная цішыня, чысціня i задумёнасць. I гэтыя цішыня, чысціня i задумёнасць агарнулі i яго, нібыта ён нейкім чынам гэтай ноччу апынуўся ў сваёй роднай вёсцы, сядзеў над вадой i дыхаў вадой i вясной. I нічога-нічога не трэба было яму. Ён як бы i сам выйшаў з той вады, вясны i ночы. Ноч, вада i вясна выткалі яго, i, здавалася, з першым промнем сонца ён распадзецца, растворыцца ў святле дня, усхопіцца світанкава лёгкі ветрык i разнясе, разадзьме яго. Ён будзе паўсюдна, i нідзе яго не будзе. Ветрыкам ён пойдзе за Вольгай, будзе пяшчотна павяваць на яе, гладзіць яе, а яна i не даведаецца ніколі, што гэта не проста ветрык, а ён, Яумен. Яўмен баяўся світання, баяўся святла, баяўся сустрэчы з Вольгай. Ён адчуваў, што не здольны глядзець ёй у вочы, можа памерці ад яе позірку, не вытрывае тых позіркаў, у якія возьмуць яго ранкам жыхары інтэрната, слесары ў цэху. Што гэта ён натварыў, што гэта ён натварыў, як з глузду з'ехаў. I ўсё яны, жанчыны, жанчыны вінаватыя. Вольга... Кахання яму захацелася, дзяўчыны. Яна ж здзекавалася з яго, а ён i вушы развесіў. Хто такі ён, хто такая яна...

Яўмен гаварыў гэта сабе, упікаў сябе i ca смуткам i тугой думаў, што як бы там ні было, ён з гэтага дня няздольны разлучыцца з Вольгай, няздольны забыць яе. Няхай здзекуецца, грэбуе, абражае, ён ужо прыкіпеў да яе. Ён падманвае сябе, калі гаворыць, што вось зараз дачакаецца, апусцее інтэрнат, забярэ свае рэчы i знікне з гэтага горада, з'едзе ў сваю вёску. Калі быць шчырым, дык ён хоча, каб Вольга i далей працягвала так здзекавацца з яго.

Толькі Вольга, калі прыйшла ў цэх, нават i не зірнула ў яго бок, ні разу не кінула вокам ні тым днём, ні наступным, i ён абыходзіў яе, быў ужо сапраўды блізкі да таго, каб з'ехаць куды вочы глядзяць. Але ўсё на штосьці спадзяваўся, цягнуў, цягнуў i дацягнуў. На прахадной завода пасля змены яго прыціснулі сяброўкі Вольгі. На падаконніку ў мітуслівым натоўпе, гамане, штурханіне чорным алоўкам, якім, пэўна, падводзілі вочы, вялізнымі літарамі, нібыта ён i сляпы яшчэ, напісалі: «Ты што гэта пра сябе высока так думаеш, зняславіў дзеўку на ўвесь белы свет i не падыдзеш. Жарабок, думаеш, управы на цябе няма. Калі так i далей будзеш сябе паводзіць, злягчаем...» За акном прахадной на кусце бэзу сядзеў верабей, чытаў разам з Яўменам гэтую запіску i весела хітаў галавою iхвастом: так, так, так.

Яўмену i Вользе вылучылі ў ix жа інтэрнаце пакойчык, ім i яшчэ адной пары маладых. Пакойчык быў маленькі, дваім ужо i не размінуцца. Ложкі стаялі амаль што ўсутыч, два ложкі, два крэслы на чатырох, яшчэ два не было ўжо куды мясціць. Не было куды мясціць i стол. Замест стала, каб тое-сёе перахапіць, прыстасавалі тумбачку. Не вельмі зручнае, не вельмі ўтульнае жытло, але ж свой вугал. У кожным шчасці тоіцца няшчасце, i ў кожным няшчасці — сваё шчасце. Яўмен быў шчаслівы...

...Чмель ужо перасыціўся, прыдбаў мёду для сябе i для ўсёй сваёй чмялінай сям'і. Зморана прысеў па ліст адпачыць. Аднекуль з-пад гэтага ліста выкаціўся нябачны дагэтуль вялізны брухаты павучына. Як чаўнок, з неспадзяваным для такога выпешчанага, дагледжанага бруха спрытам засноўдаў туды-сюды, пацягнуў павуціну, пачаў абмотваць, абкручваць ёю чмяля. Ласы па чужыя кілбасы, падумаў Яўмен, тут табе i мёд, тут табе i мяса. А чмель, ці то адчуваў у сабе сілу, ці то наогул не адчуваў прысутнасді павука, зняможаны, аціхлы, сядзеў на лісце i не кратаўся. Павук зрабіў сваю жудасную справу, палічыў, пэўна, што чмялю ўжо не пазбегчы яго абдымкаў, на тонкай павуціне кінуў сябе з ліста ўніз, загойдаўся, быццам выглядаў з-за вугла i хаваўся. Гэта гойданне хутчэй за ўсё i скранула чмяля з месца. Ён паспрабаваў расправіць крылы, каб узляцець, ублытаўся ў павуцінне, заёрзаў, закруціўся. Яўмен ужо прыўзняўся са свайго логава, каб дапамагчы чмялю; дзесьці ж яго чакала сям'я, ён так рупліва амаль што гадзіну збіраў гэты мёд, каб аднесці яго сваім будучым дзеткам, якіх, пэўна, ужо выкладвала недзе ў купіне чмяліха. I Яўмен не мог дазволіць, каб на яго грушцы загінуў такі дбайны, такі руплівы сем'янін — чалавек, дый годзе. Ён паспеў яшчэ здзівіцца, што i на такой прыгажосці, сярод такой прыгажосці існуе смерць, але яго дапамога не спатрэбілася. Чмель сапраўды быў дужы, ён ужо рваў павуцінне, ужо выблытваўся з яго, як занепакоіўся павук. Вокамгненна ўцягнуў у сябе павуцінне, узляцеў угару. Ледзь-ледзь затрымаўся, пэўна, разважаючы, ці варта рызыкаваць, ці варта кідацца ў бойку з гэтым калматым зверам. Сквапнасць перамагла розум. Кінуўся ў тую аношнюю хвіліну, калі чмель уяго распраміў крылы. Яны закружылі на лісце, як на нейкім лобным месцы, пайшлі ў свой танец смерці, заскакалі адзін каля аднаго, як улюбёныя. Але хутка любоў гэта скончылася. Павук атрымаў сваё, свой смяротны пацалунак, перакуліўся дагары лапамі, паскроб паветра i аціх. А чмель, як пераможца, яшчэ трошкі адпачыў, цяжка ўзняўся, набраў вышыню i пацягнуў у лес.

«Добры табе дзень ці то вечар, Яўмен!!!

У нас зараз ужо ноч, я сяджу адна ў чырвоным кутку, ніхто мне не перашкаджае, усе ўжо спяць, пішу табе пісьмо. Заўтра раніцой мне на змену, а чым займаешся ты? Нікуды не хаджу, нікуды не вылажу з інтэрната, ca свайго пакоя. Нават не ведаю, дзе i якое кіно зараз паказваюць. А ты дзе бываеш, ці ходзіш у кіно? Яшчэ ў пачатку восені праводзілі на пенсію Цёцю-Моцю. Сабраліся тутака ж, у чырвоным кутку, была i я, выпіла адну чарку i не вытрывала сярод людзей, павіншавала Цёцю-Моцю i пайшла, уцякла. A гулялі ўсе да ночы, i было весела. Цёці-Моці на развітанне далі грамату, падарылі настольнік ад работы, а мы, жыльцы, скінуліся на тры рублі i купілі ў складчыну прыёмнік. Расказваюць, яна плакала, гаварыла, каб не ўнукі, рабіла б яшчэ.

Зараз у нас зіма, снежань. Але снегу няма. Так, то снег, то дождж, намочыць, развязе гразь, не паспяваеш абутак сушыць. А якое надвор'е ў вас? Я такая, як i была, мо толькі крыху пахудзела, усе плацці вісяць, як на вешалцы, ушываю. Запісалася на курсы кройкі i шыцця. А як выглядаеш ты?

Яўмен, ты забыў сваю брытву, інструмент слясарны, ганаровыя граматы i гальштук, табе ж i пагаліцца там няма чым. Я ўсё прыбрала, спакавала i перавязала, схавала. Адпішы, што мне з гэтымі рэчамі рабіць. Вось i ўсё, Яўмене, пра што я хацела табе папісаць, пра што хацела паведаміць. Засталося толькі сказаць, што цябе тут усе шкадуюць, помняць, ніхто пра цябе благога слова не сказаў. I доўга нікога не бралі на тваё месца, усё спадзяваліся. A адзін чалавек, ты ведаеш, дык спадзяецца i сёння...»

Пісьмо гэта Яўмен заўсёды носіць пры сабе, ведае яго на памяць. Адзінае пісьмо ад яе. Яна піша яму кожны дзень. Кожны дзень ён атрымлівае ад яе вестку, але прачытаць таго, што напісана ёю, не хапае сілы. Ён паліць пісьмы яе ў печы, ранкам забірае ў паштальёна, дзень носіць пры сабе. Прагне i не наважваецца прачытаць. Вечарам, неадкрытае, нямое, кідае ў агонь, апускае рукі i галаву, агонь чырвонымі сполахамі скача па яго твары, папера ў агні камечыцца, жоўкне, агонь, спёка агортвае i гартуе яе, не спяшаецца запаліць, нібыта чакае: вось-вось рука чалавека падымецца i выхапіць з агню. На загартаваную чырвань паперы чорна, як прыпечаныя казюркі, выпаўзаюць вострыя i паспешлівыя літаркі, а рука чалавека ўсё такая ж нерухомая. I агонь злосна накідваецца на паперу, гудзе, нішчыць яе, але ўжо i на знішчаным лісце, як на распаленым лісце жалеза, хвіліну-другую яшчэ прыкметны літары, ix яшчэ магчыма разабраць, прачытаць. Чалавек не чытае, ён аслеплены агнём. I ўжо згарэлая папера чарнее, скручваецца, распадаецца попелам, попел той выкідваецца полымем, як мошка кружыць на хаце, лётаюць па хаце шэрыя літаркі-папялінкі. I няма, няма сілы адарваць ад ix вачэй. Яўмен падхопліваецца i бягом бяжыць з хаты, бяжыць праз сонную вёску, да Людкі, каб апаганіцца ўжо да канца, каб адрэзаць сабе ўсе шляхі ў мінулае, у будучае, каб з брыдотай i агідай паглядзець на сябе ў пачатку новага дня i плюнуць сабе ўслед. Яўмен плюецца i зараз, на грушку...

Яўмен i Вольга былі шчаслівыя да той пары, пакуль непазбежна, як звычайна гэта i бывае ў звычайных сем'ях, не паўстала пытанне аб трэцім. Вольга напачатку яму нічога не сказала. З тыдзень, а мо i болей Яўмен нi аб чым i не здагадваўся. Яны ладзілі паміж сабой, але жылі неяк не па-людску, не так як жанатыя людзі — раскідана, сумятліва i паспешліва, нібыта імкнуліся навярстаць, нагнаць штосьці ці кагосьці, нібыта ведалі...

Вольга расла i выхоўвалася ў дзіцячым доме, не ведала, што такое сям'я, i не вельмі дбала аб дні наступным. Усё ёй трэба было зараз, сёння, усё ёй трэба было неадкладна зведаць, паспрабаваць, усё ёй было ў навіну, усё ўпершыню. I ўся яна была як насцярожаны лясны звярок, як тое лісянё, якому ўсё яшчэ цікаўна i ўсё страшна. Маленькае i таму яшчэ нязграбнае, пракудлівае лісянё, што засталося адно ў нары. Маці пайшла на паляванне, а яно чакала, чакала яе i вытыркнула з нары мордачку, прыжмурылася ад сонечнага святла, спуджана цяўкнула на сонца i — зноў у нару. I зноў з нары. Дапытлівасць i цікаўнасць у ім мацней, чым страх. У ім яшчэ больш даверу, чым насцярожанасці, таму што яго яшчэ не цкавалі сабакамі, па ім яшчэ не стралялі, яно не вельмі ведае, што такое небяспека, холад, голад. Яно жыве, як i павінен жыць звер на волі, інстынктам, а не розумам, не сваім яшчэ розумам, а розумам, абачлівасцю бацькоў. I гэта ix абачлівасць перасцерагае яго, але ці магчыма ад усяго перасцерагчы, усё прадугледзець, пакуль дзесяць разоў не апячэшся, пакуль не прыдбаеш свайго розуму, не прыдбаеш вопыту. Да таго ж трэба было дадаць, што Вольга i не вельмі імкнулася набываць той жыццёвы вопыт i розум. Яўмен вымушаны гэта прызнаць, яна была больш безразважнай, але i больш жывучай, больш трывалай, спакойна ўспрымала i пераносіла жыццёвае бязладдзе. Там, дзе ён адчайваўся, яна смяялася. I гэта было дзіўна Яўмену: адкуль у яе столькі жыццёвай сілы, без караня, як тая грушка, што ён пасадзіў у лесе, прынялася ў чужым горадзе. Усе ветры дзьмуць на яе, а яна гнецца, ды не ломіцца, як зноу тая ж самая грушка, ідзе каленамі ва ўсе бакі i цягне, за вушы цягне за сабой яго. Без бацькоў, без свайго вугла навідавоку ўсіх жыве з ім, нямым, безгалосым.

Цётка, якой яна напісала пра сваё замуства, прыслала ёй замест бласлаўлення праклёны: лепей бы ты пайшла за негра, мілая мая пляменніца... Тыя ж самыя сяброўкі, што некалі звялі Вольгу з Яўменам, зараз абыходзяць яе бокам: не пара вы, не пара, не будзе вам жыткі. А яна толькі пасміхаецца: ялаўкі. Не хапае i грошай, шмат чаго не хапае, і галоўнае — слова, пяшчотнага, ласкавага, якое так патрэбна i жыве, жыве ў яго сэрцы, але не заўсёды вымаўляецца, таму што ў гэтым нечаканым шчасці нешта гняце яго, тлуміць галаву боязь нечага. Яўмен вінаваціцца, а яна дурасліва, але моцненька дае яму кухталёў у рэбры: усё добра, усё будзе добра, пакуль мы ёсць. I ў той жа час здольна ўсхадзіцца, закіпець, як той халодны самавар, з-за драбязы, з-за нічога, на роўным месцы. Вось i зразумей гэтых жанчын. Хоць разбірай яе на часткі, дазнавайся, што ў яе не так, як у мужчыны, чаму яна такая заўсёды розная i нечаканая. Не, зусім недарэмна кажуць, што жанчына ў дзевятым калене прыходзіцца раднёй змяі. Нe абраза за гэтымі словамі крыецца, а захапленне, таму што ў лесе няма больш мудрай істоты, чымсьці тая гадзюка. Яго Вольга абвядзе вакол пальца i перамудруе самога чорта, таму што сама i чорт i бог. Яна памагла яму набыць тое, што ўкралі, чым абдзялілі яго бог з чертам: голас, мову. Жанчына, яго Вольга, перахітрыла сваей жаночай прыродай тую вышэйшую прыроду, сам лёс. Апякае сэрца, ірвецца з яго вуснаў, коціцца ў начы слова, яго, незаемнае, ён забываецца на сваю немату, адчувае сябе чалавекам, такім, якім i павінен быць чалавек. Хто яшчэ, акрамя жанчыны, акрамя яго Вольгі, здольны на такое? I ўчэпістасць яе ў жыцці, i даверлівасць жыцю тым i вытлумачваеца, што яна i ёсць само жыццё, корань яго, пачатак, аснова. Як i за што яна б ні змагалася, заўсёды змагаецца не за сябе, а за жыццё, якое прызначана, наканавана ёй самой прыродай захоўваць, несці i працягваць. Яна жанчына, а ён мужчына, ёсць i будзе захавальніцай i прадаўжальніцай чалавечага роду, таму што ў ёй ёсць вялікая таямніца, неспазнаная яшчэ нікім на свеце, таму што толькі яна, жанчына, можа так адчайна любіць усё жывое, нават такога, як ён, любіць i ахвяраваць усім за таго, хто ёсць, i за таго, хто будзе.

Да гэтага Яўмен дайшоў i пераканаўся ў гэтым дзесьці на трэцім ці чацвёртым месяцы жыцця з Вольгай. Яўмен прыкмеціў, што Вольга стала нейкай абыякавай да яго, пасля змены некуды раптоўна знікала, прыходзіла задумёная, але нічога яму не гаварыла, дзе была, куды хадзіла. Ён не пазнаваў яе, з тыдзень мучыўся, не ведаў, што i падумаць, пакуль Вольга не сказала яму:

— У нас будзе маленькі... Ты рады?

Ён быў такі рады, што хоць аб камень галавой. У першую хвіліну Яўмену i падалося, што ён грымнуўся аб камень галавой, трэснула галава, пайшла трэшчына па лобе, надвая раскалоліся i цела i галава. I расколіна тая ўсё пашыралася, да таго часу, пакуль з яго адзінага, цэльнага, не ўтварылася два чалавекі. Адзін з ix шчыра радаваўся, другі — абліваўся крывавымі слязамі. Адзін дрыжаў ад радасці, што i ў яго будзе дзіця, другі скаланаўся ад гора, што яно будзе такім, як i ён. Яўмен задушыў таго шчаслівага ў сабе.

— Не! — захітаў ён галавой.— У нас не будзе дзіцяці. Не...— i адвярнуўся ад Вольгі, каб не бачыць таго, што скажа яна, каб не бачыць яе твару, не бачыць яе выскаленых ад болю, здзіўлення, нематы зубоў. Упёршыся вачыма ў акно-амбразуру, такое яно было маленькае, у акно, з якога нічога не было бачна, толькі неба не па восені высокае i чыстае. Неба, па якім тужліва летала пaвуцінне. Павуціны былі вельмі доўгія i вельмі прамыя, як напятыя струны, як тая жылка, на якой б'ецца схопленая кручком рыбіна.

Вольга закрыла неба, павуціну i акенца-амбразуру сваім целам:

— У нас будзе маленькі... Не пярэч мне, я была ўжо ў доктара...

— Ты пойдзеш да яго зноў.

— Не, ты можаш адвезці мяне туды толькі сілай. Сама я не пайду... Можа здарыцца, Яўмен, так, што ў мяне больш ніколі не будзе дзяцей...

— Ён будзе глуханямым, я таксама быў у дактароў.

— Можа быць глуханямым, а можа, не...— Вольга змоўкла, а ён прагнуў працягу, прагнуў, каб яна гаварыла яшчэ пра тое «не», прагнуў нейкага патаемнага слова, якое мо вядома ёй, якое вядома адной толькі жанчыне i якое пазбавіла б яго ад таго, другога, які зараз бедаваў i плакаў. А Вольга чакала, што адкажа ён. I ён адказаў, жорстка, як адсек:

— Не!.. Ён пракляне мяне, пракляне нас з табой. Калі не сам ён, калі яму пашанцуе нарадзіцца з языком, то яго дзеці праклянуць нас, унукі нашы, якія прыйдуць за намі ў больш радасны, больш шчаслівы час — i без языка.

— Ты баязлівец, ты зажырэў, ты стаміўся ад шчасця. Ты баішся рызыкаваць, баішся страдіць хоць малую частку таго, што маеш. A ці шчасце ты маеш, ці аб ім ты дбаеш? Спакою табе хочацца, спакою... Ці шчасце ж гэта, калі з дня ў дзень адно i тое ж, адно i тое ж... Гэта ж абыдзёнка. А ты — вол. Не без голасу, не без слуху табе трэба было нарадзіцца, а... Вось тады ты б быў поўнасцю шчаслівы i ўсім задаволены...

Не, яна не абразіла яго. Не здолела пераканаць, але i не абразіла, не пакрыўдзіла. Для яго не было ўжо, не існавала большай абразы i крыўды, чым усведамленне таго, што ён, дужы, моцны, прагне дзіцяці i не можа мець яго. Не можа праўдзіва адказаць нават самому сабе: чаго ён больш жадае, каб Вольга пагадзілася з ім i пазбавілася ад дзіцяці, ці настояла на сваім, кахае ён яе зараз, у гэтую мінуту, ці ненавідзіць. О, каб магчыма было мець тое дзіця, не ведаючы Вольгі, каб яна, даруй мне, Вольга, даруй... каб ты памерла пры родах i тады можна было б збегчы куды-небудзь ад людзей i гадаваць тое дзіця аднаму, аднаму адказваць за ўсё, узяць усё на сябе: адказнасць перад людзьмі, перад сынам, перад яго будучым, перад яго сынамі, каб яго маці, яго Вольга, не ведала тых пакут i таго болю, што зведала яго, Яўмена, маці...

Не хацеў ён у тую хвіліну бачыць Вольгу i вельмі баяўся страціць яе, адчуваў, што ўжо страчвае, яна адыходзіць ад яго. Вольга плакала на ложку, а ён нерухома сядзеў на крэсле, паглядаў у акно, за якім павуціннем уздымалася ў неба лета. Хацеў i не здолеў падысці да Вольгі, суцешыць яе, таму што сам быў расколаты надвая.

Пачуццё гэтай раздвоенасці засталося ў ім i пасля таго, як ён забраў Вольгу з бальніцы. Пасля бальніцы нічога ў ix жыцці, здаецца, не перамянілася. Былі ўсё тыя ж клопаты пра хлеб надзённы, усё тая ж мітусня i бязладдзе. Але яны, як было дагэтуль, не неслі ў сабе ўжо шчасця. Яўмен, здаецца, як i раней любіў Вольгу. Але між імі як бы прабегла нешта, прабегла, знікла, a застаўся цень толькі, i гэты цень яны насілі на сваіх тварах, ён лёг i на ix адносіны. Яны саромеліся адзін аднаго, няздольныя былі доўга заставацца адны i выйсці на людзі не наважваліся. Яўмен больш не знаходзіў у Вользе адбітку той вышэйшай мудрасці, якая палохала i прываблівала яго да яе ўвесь час. Начамі яны амаль што не спалі. Вольга іншы раз плакала, а ён ляжаў з расплюшчанымі вачыма. I ў цемры, што ахутвала пакой, у прысутнасці другой пары маладых нельга было запаліць святло i пагаварыць. Але неяк, калі яны засталіся адны, калі тая, другая пара на суботу-нядзелю паехала ў вёску да сваіх бацькоў, пагаварылі.

— З'ездзіў бы i ты да сваіх бацькоў у вёску,— прапанавала Вольга Яўмену.— Звёўся ўжо ўвесь.

— Ты праганяеш мяне? — спытаў ён яе.

— Не, не, Яўменка. Я адпускаю цябе.

— Лепей бы ты ўзяла адпачынак.

— А куды мне ехаць?.. Бацькоў няма, цётка пракляла, у дзетдом?.. Едзь у сваю вёску, да маці. Я адпускаю цябе.

Яўмен адчуваў i сам, што яму трэба куды-небудзь з'ехаць. Але ён так i не наважыўся пайсці з інтэрната на вачах у Вольгі, уцёк ад яе, як злодзей, калі яна была на змене. I з таго дня, здаецца яму, анямеў, страціў голас увесь белы свет, у кожнага жывога як вырвалі язык. I ён, нямы сам, жыве ў знямелым свеце, не чуе голасу зямлі, не чуе голасу сваёй грушы. A ці чуюць яго, голас зямлі, голас дрэў, a ці разумеюць ix мову, мову птушак, звяроў, рыб іншыя людзі? Ці ёсць разуменне паміж людзьмі i астатнім светам? Што, калі не толькі адзіны ён нямы на гэтым свеце. Што, калі толькі дзяды, якія абсаджвалі грушкамі-дзічкамі сваё селішча, мелі тое разуменне. Яго дзед ці прадзед пасадзіў грушку, а бацька ссек, а ён...

Яўмен на каленцах паўзе да камля грушы, абдымае яе, прыціскаецца да яе тварам. I груша, як абзываецца на гэты яго дотык, пяшчоту, пацягваецца, трапеча квеценню i лістотай. Дрэва здаецца Яўмену жывым, цёплым, ад яго сыходзіць, струменіць, казыча нос, сціскае сэрца пах таго, што ён адрынуў, спрабаваў адрынуць. Вольга паўстае перад ім. Ён яшчэ мацней, здзіраючы скуру, прыціскаецца тварам да дрэва, да мяккага i цёплага белага моху, які ўжо расце на камлі, прыціскаецца так, што, здаецца, зліваецца, зрастаецца з грушай. I паступова Яўмен забывае пра сябе, пра свой боль, ён адыходзіць ад яго, адпускае сэрца. Яўмен выпростваецца, дыхае ўсё спакайней i спакайней. I засынае. Але перад тым як заснуць, у кароткім, дрыготка-рэальным прамежку, які заўсёды існуе паміж сном i явай, Яўмену здаецца, што яго ўжо няма на свеце, ёсць толькі грушка-самасейка. A ў сне ён зноў палюе за карпам, ідзе з вудай на плячы берагам канавы, што цячэ каля яго роднай вёскі, ідзе па пяску, па жвіры. I раптам пясок гэты, жвір знікае, знікаюць лес, канава, веска. Ён у горадзе, у тым самым вялікім горадзе, у якім засталася Вольга. Яны стаяць на тратуары, тратуар перакапаны траншэяй, якую трэба пераскочыць, каб ісці далей. Ён пераскоквае, але ўжо, здаецца, не з Вольгай, а мо i з Вольгай. Чалавек побач з ім у нейкім тумане, бачыць яго Яўмен цьмяна, ведае толькі, што ёсць чалавек побач. Ён стаіць з тым чалавекам на самым краю траншэі i чамусьці не на асфальце, а на цаглінах. Цагліны хістаюцца, цэмент яшчэ не паспеў ix схапіць, асыпаецца зямля, i Яўмен паволі асоўваецца ў траншэю, ведае, што трэба зрабіць адзіны толькі крок i зноў будзе цвёрдае, але ж ведае, што ён грушка, a ў грушкi няма ног. Ён бачыць свае ногі i не здольны прымусіць ix, загадаць ім крочыць наперад. Нехта нябачны робіць гэты крок за яго. Яўмен зноў на цвёрдым, толькі цвёрдае гэтае нейкае нетрывалае, ненадзейнае, цагліны не цагліны — якіясьці шакаладныя цукеркі. Ён крочыць па гэтых цукерках-цаглінах, яны крохка падломваюцца пад ім, ногі гразнуць у нечым ліпучым i салодкім. Але ўжо бачны наперадзе асфальт, бачна вуліца, зялёная, абсаджаная дрэвамі, па ёй хуценька, як жукі, поўзаюць туды-сюды рознакаляровыя машыны, сунецца тралейбус, за машынамі, тралейбусам праглядваюць шматнавярховыя гмахі будынкаў, a паміж гэтымі гмахамі i вуліцай вада, сажалка, расце на беразе грушка, а пад гэтай грушкай вылез з вады, адпачывае карп, зявіць рот, штосьці спрабуе сказаць яму, Яўмену. Яўмен падымае нагу, каб ступіць на асфальт, наблізіцца да карпа, і... прачынаецца. Доўга ляжыць нерухома, думае, што за дзіўны сон прысніўся яму, з кім гэта ён ішоў па тым хісткім, дрыготкім тратуары, куды гэта ён ішоў, што хацеў яму сказаць карп? Гадае i не можа прыгадаць. Нейкі незразумелы і, шкада, не да канца дагледжаны сон. Але незразумеласць гэтая i абарванасць не засмучаюць яго, ён адчувае сябе бадзёрым i свежым, з задавальненнем ляпае даланёй па грушцы, устае, выдзіраецца з голля-калючак на прастору, крочыць да канавы. Ідзе ён хутка, ступае легка, але твар яго каменны, як i ў той вечар, калі ён упершыню ўзяў Вольгу за руку i выцягнуў яе з інтэрната.

IV.

Апынуўшыся каля вады, Яўмен не спяшаўся размотваць вуду. Як лось, што прыйшоў на вадапой, стаіўся на некаторы час у кустах, кратаў гарбатым i чуйным носам, цягнуў у сабе паветра, прыглядваўся, слухаў нагамі, целам, што адбываецца навокал. Дзесьці далека за сажалкамі, каля складоў, paўлi нябачныя яму машыны, ён чуў ix прысутнасць праз зямлю, таму што ведаў пра ix. Усю раніцу машыны вазілі да складоў камбікорм, каб карміць на сажалках карпаў. Шафёраў Яўмен не баяўся, сцерагчыся ix, зразумела, трэба было, а баяцца, чаго баяцца сваіх людзей. Патыхала ад сажалак усё тым жа дымком i юшкай, i гарэлачкай патыхала, легкавых машын, праўда, зараз ён ужo адтуль, дзе знаходзіўся, не бачыў. Яны былі схаваны ад яго мінулагоднімі сухімі i бурымі зараснікамі чароту. Але зямля даносіла да яго гукі стрэлаў, што грымелі над гэтымі зараснікамі. Паляванне на качак працягвалася, раз-пораз скаланалася зямля, i на Яўмена выляталі па адной i парамі, i чародкамі качкі, спуджана цягнулі ў лес, у балота. Ён задзіраў галаву, праводзіў ix позіркам i радаваўся, што качкам пашанцавала вырвацца з таго пекла ў зарасніках чароту, жадаў ім шчасця, каб яны не толькі ўберагліся смерці, але i вывелі качанят, навучылі ix плаваць, адляделі па восені з імі ў вырай, а вясной зноў вярнуліся сюды да яго. Раз'юшанай восвай загула на дарозе, якая была пракладзена па дамбе, на другім беразе канавы, машына. Гэта ехаў правяраць свае ўладанні дырэктар рыбгаса. Матор яго «газіка» быў спецыяльна адрэгуліраваны так, каб не чутно было здалёку, працаваў легка, i хада «газіка» была лёгкай, зямля не выдавала прысутнасці машыны Яўмену. Дырэктар, дзякуючы сваёй машыне, неаднойчы лавіў хлапчукоў каля канавы, ламаў ix арэхавыя i лазовыя вуды, прыхопліваў ён i Яўмена. Mo i зараз прыхапіў бы, ды машыну выкрыла сонца. Сонечны зайчык адбіўся ад лабавога шкла машыны i стрэліў у вочы Яўмену. Ён умомант зразумеў усё, ссунуўся з пяску ўніз, прысеў у кустах. «Газік» праехаў, Яўмен узняўся, радасна памахаў яму ўслед рукой. З'яўленню дырэктара рыбгаса ён быў шчыра рады: няхай паганяе рыбакоў, адгоніць ix ад канавы — усё ж больш шанцаў, што карп дастанецца яму.

Злева, з таго боку, адкуль з'явіўся «газік», панесла дымам. Яўмен павярнуўся насустрач дыму, але пах ён толькі смаллём, патыхала тванню ад балота, якое ўтварылася там ад паводкавай вады. I Яўмен здагадаўся, што агонь запалілі вартаўнікі, каб не так маркотна было сядзець, каб не так ела ix мошка. Дырэктар рыбгаса прымусіў вартаўнікоў сцерагчы балота, лічыў, пэўна, больш верагодным, што карп, які збег з сажалак, пойдзе гуляць у гэтае балота. А карп не такі дурны, хай сам дырэктар лезе i гуляе ў той твані, у тым ламаччы, а ён будзе бегаць па канаве ў чыстай вадзе, у тым жа балоце i верабей каленаў не замочыць, там толькі жабы, ды карасікі з пазногаць, ды плоткі-сухарэбрыцы, ды маленькія акуньчыкі — дзіцячая ўцеха i радасць.

Прыпарвала, прыпадалі мошкі i камары, аж скрыгацелі ў балоце i на сажалках жабы. Яўмен не чуў гэтага скрыгацення, але бачыў перад сабой, у канаве, што жабы збіваюцца ў кучы, рапяхом сядзяць адна на адной, цягнуць з вады блішчастыя зялёныя мысы i як каўтаюць нешта, раздзімаюць, раздзімаюць горла. Набліжалася навальніца, i яна была вельмі дарэчы Яўмену, у навальніцу карп зноў падыдзе да таго месца, якое ён прыкарміў, у навальніцу ён не такі баязлівы i не такі асцярожны, болей узрушаны, узбуджаны, як гэта бывае i з чалавекам, з ім, Яўменам, бывае. Выводзіць яго з раўнавагі навальніца, i зараз яна яшчэ дзесьці далека, a ўсё ўжо ў ім дрыжыць, усё напята, напружана, абвострана, хочацца рухацца, бегчы, дзейнічаць, дзейнічаць. Але Яўмен стрымаў сябе: пакуль не пачнецца навальніца, нікуды ён не пойдзе, нечага дурніцу пароць, лепей пасядзець тут, агледзецца.

Яўмен разматаў i закінуў вуду, прыхаваў, як магчыма было, у кустах вудзільна, каб яно не вытыркалася, не навісала над вадой, не лезла каму не трэба ў вочы, зашыўся сам у кусты, прыкрыўся голлем, лёг на спіну, прыкрыў шапкай твар i зноў прыдрамаў крыху. Mo б заснуў i па-сапраўднаму, навальніца хіліла да сну, але штосьці перашкаджала забыццю, прыгнятала яго, як усё роўна нехта стаў у нагах, сцёбаў галінкай па ботах i прыгаворваў: не cпi, не спі. Ён перавярнуўся на жывот i адчуў прысутпасць чалавека побач, патыхала потам, трайным адэкалонам i дарагімі цыгарэтамі. Яўмен выпаўз ca свайго сховішча i нос у нос сустрэўся ca сваім суседам, вясковым настаўнікам. Той таксама ішоў на рыбу, на карпа, пра гэта можна было меркаваць па рукзаку, які вісеў у яго за спіной, a ў Яўменавай вёсцы ў рукзаках, акрамя сетак, нічога i не насілі, i па рыбалоўным гумавым касцюме, у які быў апрануты настаўнік. Касцюм гэты рабілі дзесьці ў горадзе, i прызначаўся ён людзям, якія працавалі каля вады ці то ў дождж у якасці спяцоўкі. Але вяскоўцы Яўмена дапетрылі, што спяцоўка гэтая можа спатрэбіцца i ім, прыстасавалі яе да сваіх рыбацкіх, а праўдзівей кажучы, браканьерскіх спраў. З алюмінію ці то з іншага мяккага металу накляпалі сабе на назе трубак-кольцаў. Надзявалі на ногі гэтыя кольцы, потым на ix — гумавыя боты, а потым ужо залазілі ў гумавы касцюм. Калашыну ў тым месцы, дзе сядзела на назе трубка, туга перацягвалі вяроўчынай, i вада ўжо не магла трапіць да цела. Вось у такім касцюме з перацягнутымі вяроўчынай калашынамі i паўстаў перад Яўменам настаўнік. Збянтэжыўся ад нечаканай сустрэчы. Яўмен хоць i сам быў браканьер, але не вельмі ўхваляў усе гэтыя сеткі-кольцы, касцюмы, прызнаваў толькі вуды, настаўнік ведаў аб гэтым. Яўмен i настаўнік сябравалі. Mo i не так сябравалі, як адчувалі адзін да аднаго павагу i нейкую зацікаўленасць. Настаўнік паважаў яшчэ Яўмена за тое, што ён яго адзінага вылучаў сярод усёй вёскі, здароўкаўся з ім, паважаў за дужасць, за розум, за разумныя рукі i за прыгажосць, пароду нейкую, што адчувалася ў гэтым безгалосым, абдзеленым лёсам чалавеку. Яўмен мог рабіць усякую справу i па гаспадарцы, быў i слесарам i сталяром. Слухаў i разумеў чалавека так, як не здольны слухаць i разумець другога іншы ca слыхам i з голасам. A Яўмена проста цягнула да настаўніка, да адукаванага чалавека, які да ўсяго ж быў фізікам, мог адладзіць любы тэлевізар i не грэбаваў, мог узяць з ім, з Яўменам, i чарку. I наогул да фізіка ў вёсцы ляпіліся ўсе дзеці i вось такія, як ён, Яўмен, хоць фізік не вылучаўся ні заможнасцю, нi ростам, ні паставай.

— На рыбу? — шчыра ўсміхнуўся настаўніку Яўмен, паказаў рукамі, якая рыбіна ходзіць па канаве.

A пастаўнік усё яшчэ не мог пазбавіцца ад сваей збянтэжанасці.

— Не, не,— гаварыў ён,— не ў рыбе справа, Яўмен. Там настаўніцы, разумееш, ну гэтыя...— Настаўнік прыставіў рукі да грудзей,— дзяўчынкі, маладзенькія настаўніцы, ведаеш, пяць ix, пяць, прыслалі мінулым годам ix да нас у вёску. Прыйшлі на канаву, спаймалі двух акунькоў маленькіх, во такіх, во такіх, i вядро вады, юшку вараць... Дапамагчы ім трэба. Разумееш?

Яўмен хітаў галавой, ён разумеў, у настаўніка чацвёра дзяцей, a гаспадаркі сваёй трымаць няма як.

— Не хадзі да балота,— папярэдзіў ён пастаўніка.— Там гэтыя... аў-аў-аў,— Яўмен разявіў рот i перадражніў Драймана: вартаўнікі, маўляў, там.

Настаўнік пацягнуў у сябе дым, што курыўся над балотам, хітнуў галавой: зразумеў, маўляў, зразумеў, ніякаватасць i збянтэжанасць яго зніклі. I абодвум ім стала прыемна, што яны аб нечым дамовіліся, як ім не цяжка гэта было, зразумелі адзін аднаго.

— Mo вып'ем тады, Яўмен? — Настаўнік выцягнуў з рукзака пляшку віна. Яны адышліся ад канавы, селі пад хвою i папераменцы выпілі бутэльку «плодовыгодного». I зноў нехта затупаў па беразе, Яўмен з настаўнікам паднялі галовы i прыкмецілі двух хлапчукоў, вучняў, якія ішлі з восцямі, ішлі да балота. Падлеткі ix не бачылі. Яўмен паглядзеў на настаўніка, пэўна, чакаў, што той гукне, папярэдзіць хлапчукоў пра варту, як ён, Яўмен, толькі што папярэдзіў яго, настаўніка. Але настаўнік угнуўся, схаваў ад яго вочы i маўчаў. Яўмен скрывіўся, усхапіўся на ногі, замыкаў хлапчукам, крыж-накрыж замахаў рукамі. Падлеткі зразумелі яго і, не выказваючы цікаўнасці да таго, з кім ён там сядзіць i што ён робіць, павярнуліся i пайшлі назад, туды, адкуль i з'явіліся. Яўмен зноў сеў на зямлю i з асуджэннем паглядзеў на настаўніка. Той хуценька-хуценька пакусваў сцяблінку i не адрываў вачэй ад зямлі.

— Ммм,— захітаў галавой нямы. Што ён хацеў гэтым выказаць, было незразумела. Але настаўнік, пэўна, зразумеў, борздзенька падхапіўся, павесіў на спіпу рукзак i прамовіў:

— Прабач, Яўмен! — I знік у лесе.

Яўмен застаўся адзін, i было яму ніякавата i сумна. Ён падцягнуў да падбародка калены, склаў на ix рукі i як скамянеў. Голыя рукі яго i твар абляпілі мошкі, навальніца была дзесьці побач. I мошкі, i камары аж вылузваліся, елі, грызлі ўсё жывое. Нахрапам, сляпіцаю лезлі ў вушы, у нос. Але Яўмен не зважаў на ix, не адганяў. Mo ён спаў з адплюшчанымі вачыма, мо аб нечым думаў, а мо яго i не было зараз тут на беразе, a быў ён дзесьці ў іншым месцы, мо i там, дзе пляскала грамамі, пляжыла дубы, сляпіла зямлю навальніца — пра тое нікому невядома i меркаваць цяжка. У шэрай, расхлістанай на грудзях ватоўцы, у выбеленай на сонцы шапцы з кроплямі застыглай на ёй смалы-жывіцы, ён сядзеў, як сядзелі пні, што засталіся ад хвояў, якія былі ссечаны даўным-даўно i таксама даўно недзе ўжо ўгарэлі, спрахлі. Гэтыя пні таксама былі выбелены сонцам, рудыя ад даўніх нацёкаў смалы, i ад той смалы, што яшчэ прыхавалася ў ix, стаілася, закамянела. З-за кустоў выбег сабака, згледзеў чалавека, залыпаў вачыма, закруціў хвастом. I хаця сабака стаяў перад самым носам Яумена, Яўмен нічым не выказаў, што бачыць ці адчувае яго прысутнасць, быў нерухомы як i раней. Сабака падышоў да Яўмена, даверліва тыцнуўся ў яго рукі галавой, злізаў з рук машкарэчу i кроў. Яўмен не варухнуўся, а сабака схіліў сваю галаву да галавы чалавека, як бы прыслухоўваўся да яго, хацеў дазнацца, ці жывы гэты чалавек, чалавек гэта ці мо пень, каля якога ён толькі што падымаў нагy. Чалавек маўчаў i не кратаўся. I сабака не вытрываў, скочыў ад яго ўбок, узняў морду, заскуголіў, завыў з той жа самотнай скрухай i адчаем, з якой чалавек маўчаў. Завыў i памчаў па лесе.

Па дарозе, па дамбе ехалі насустрач адзін аднаму на веласіпедах двое. Яўмен прыгледзеўся i пазнаў рыбгасных вартаўнікоў: Ядрыт-тваю-налева i Ядрыт-тваю-направа. Такія ў ix былі мянушкі з-за таго, што яны ніколі не маглі згаварыцца — у які бок ім ісці, не маглі згаварыцца нават тады, калі ім выпадала адна дарога, напрыклад, адсюль, ад сажалак, да рыбгаснай канторы, да касы, каб атрымаць там грошы. Яўмен перш хацеў схавацца ад ix, збегчы ў лес, але перадумаў: нічога яму гэтыя вартаўнікі не зробяць. Вось зараз параўняюцца i пачнуць спрачацца. Адзін скажа:

— Ядрыт-тваю, направа трэба.

Другі ж заўпарціцца, як вол:

— Нe, ядрыт-тваю, налева.

I яны забудуцца пра яго, пра Яўмена, раз'едуцца: адзін — направа, другі — налева.

Вартаўнікі параўняліся, спешыліся, i, як нi дзіўна, спрэчкі на гэты раз паміж імі не адбылося. Яны адначасова, як добра вымуштраваттыя салдаты, адкінулі ад сябе на дарогу веласіпеды, адзін — направа, другі — налева i выкінулі кулакі, правы i левы, пагразілі кулакамі Яўмену. Той толькі паціснуў плячыма, зірнуў на дарогу, туды, у далячынь, дзе знаходзілася цэнтральная канава рыбгаса, i ўсё зразумеў: там, каля цэнтральнай канавы, стаяў зялёны «газік» дырэктара рыбгаса i каля «газіка» стаялі людзі — далоні казыркамі, тварамі да канавы, глядзелі ў яго, Яўменаў, бок. У аднаго з тых людзей каля «газіка», мо ў самога дырэктара, быў у руках бінокль. Яўмен падхапіў вуду i рушыў у лес. Для блізіру прайшоўся крыху лесам i зноў выйшаў на канаву. Але толькі ўладкаваўся, закінуў вуду, як на другім баку канавы спыніўся «газік», ляпнулі дзверцы, усхапіліся, пабеглі ўглыб рыбкі. Яўмен падняў галаву, з кабіны «газіка» цяжка вылазіў пажылы мажны мужчына:

— Прекратите ловить рыбу!

Голасу i слоў гэтых Яўмен, вядома, не чуў, але ён добра ведаў дырэктара рыбгаса. Ведаў, калі, каму i што той можа сказаць. Ад абурэння ці з іншай нейкай нагоды, слоў дырэктару рыбгаса заўсёды не хапала. Ён увесь кіпеў i пыхаў, калі бачыў вясковага рыбака на канаве, але быў папераджальна-ветлівы: «Прекратите ловить рыбу!» I Яўмену, шчыра кажучы, было шкада гэтага чалавека. На канавах, каля сажалак, ён бачыў дырэктара больш часта, чымсьці дырэктар яго. Дырэктар са світання да ночы не пакідаў свайго «газіка», канавы, сажалак, нібыта быў яшчэ адным звышштатным, але да неверагоднасці сумленным i працавітым i ўедлівым вартаўніком.

Яўмен борздзенька падхапіўся i порскнуў у кусты, нават не ўзняў галавы на дырэктара, баяўся сустрэцца з ім вачыма, убачыць яго вочы, вельмі баяўся: а раптам яны будуць такімі ж, як i ў Драймана, што тады рабіць? Ён перастане тады яго баяцца i паважаць, ён назнарок, назло, каб дапячы яму, палезе ў сажалкі за карпамі. Цяжка будзе жыць i нікога i нічога не баяцца, без боязі немагчыма ўсё ж жыццё, немагчыма, каб не было ў табе ніякага закону, каб табе ўсё было дазволена. Кожны чалавек павінен мець свой закон, бачыць перад сабой рысу, за якую ён не павінен пераступаць, бо, заступіўшы за яе, ён выракаецца сам сябе, выракаецца ад чалавечага ў сабе.

Ён зноў прайшоўся трохі лесам i апынуўся на гале. I як толькі выйшаў на тое гала, усё навокал спахмурнела. Сонца зацягнула хмарамі, хмарамі зацягнула лес i ваду. Лес i вада злавесна аціхлі, аціхлі, знямелі ўмомант птушкі, а дрэвы ў гэтай цішы нібыта падраслі. Не сціснуліся, як, здаецца, трэба было сціснуцца ім у чаканні грымот, у чаканні мо i смерці якога з ix, a распраміліся, як зпяможанай птушкі крылы, раскінулі голле. У паветры ўжо не было больш парнасці, пасвяжэла паветра, стала нават ядраным, крамяным, знікла, утапталася ў зямлю машкарэча. I без дажджу яшчэ адначасова з бліскавіцай грымнуў першы гром. I нарадзіўся вецер. Такі вецер, што загуло ўсё, застагнала, захадзілі ходырам зямля, i дрэвы, i кусты, заплёхалася, забілася ў бераг вада. I ўсё гэта азвалася, загуло i застагнала i ў Яўмене, як i ў той хвоі, пад якой ён стаяў, абапёршыся на яе ствол плячом. Падхопленае віхурай узнялося, паляцела, завіравала смецце — мінулагодняе лісце, прасохлая гліца, голле, пыл, пясок. З гэтага голля i гліцы, зжоўклых лісцяў віхор утварыў нейкае дзівоснае дрэва. Дрэва, якое расло ўніз, у зямлю, макаўкай, без камля, без каранёў, адзінае толькі счарнелае, даўным-даўно ўжо адмёрлае лісце i голле. Дрэва хісталася ва ўсе бакі, пялася дапасці макаўкай да зямлі, учапіцца за зямлю. Але адтуль, куды яно нацэлілася гэтай сваёй макаўкай, як бы i сыходзіў вецер, там i нараджаўся віхор, дзьмуў у макаўку дрэў, не даваў яму дакрануцца зямлі, гойдаў, кружыў, нёс у неба тое, што калісьці было не самым дрэвам, але прыналежала дрэву. А па вершалінах жывых дрэў босымі нагамі бег, шапацеў маладой майскай лістотай майскі лёгкі, чысты i свежы, што маладзік, дождж. Падбег нячутна да віхру i абрынуўся на яго ліўнем, стаптаў створанае ім сухое дрэва, знішчыў i той віхор i супакоіў вецер.

Яўмен адарваўся ад хвоі. Надыходзіў яго час. Выспела яго мінута. Ён, не тоячыся, па-гаснадарску выйшаў на канаву i ўжо ўзяў кірунак да таго месца, дзе браўся некалькі гадзін назад карп. Але тут з боку сажалак высунуў з кустоў галаву Драйман. Яўмен ад прыкрасці аж плюнуў сабе пад погі. Нечага было рабіць, трэба было адвесці вартаўніка ад свайго запаветнага месца. I Яўмен, зноў жа не тоячыся, не аглядваючыся на Драймана, пакрочыў па беразе. Адышоўся з паўкіламетра, спыніўся, разматаў вуду i толькі яе закінуў, як каля паплаўка блёхнула палка. На другім беразе канавы стаялі, моклі пад дажджом Ядрыт-тваю-налева i Ядрыт-тваю-направа. Яўмен усміхнуўся ім, але тыя ніяк не адрэагавалі на гэтую яго добразычлівасць. Скоса зірнулі адзін на аднаго, затупалі, замахалі злосна рукамі: ідзі, маўляў, ідзі адсюль, немчура. I ён пайшоў, па дажджы, па гразі, што ўжо нарабіў дождж. Зрабіў добры крук, прайшоў амаль што не ўсю канаву. Але дзе б ні спыняўся, тут як тут былі ці то Драйман, ці то Ядрыт-тваю-налева з Ядрыт-тваю-направа, ці то сам дырэктар рыбгаса, ківалі яму пальцам, круцілі пальцам каля скроняў. «Ды яны ж мяне пасуць,— зразумеў ён нарэшце, калі зноў yжo быў непадалёку ад таго свайго запаветнага месца.— Яны ж мяне ўзялі ў кола, заціснулі, абклалі з усіх бакоў i пасуць».

Дождж пацішэў, але не спыніўся, увайшоў у сілу i ліў, як i раней, пляжылі над лесам i сажалкамі грамы, успорвала неба маланка. Яўмен стаяў каля грушкі, не сваёй — самасейкі. Грушак гэтых, дзічак-самасеек, тут па лесе, каля вады было незлічона, дзе ў нейкі неадкладны час прысядалі над кусцікам хлапчукі, там неўзабаве i раслі грушкі. Тая ж, пад якой стаяў зараз Яўмен, тулілася да хвойкі. I грушка, i хвойка не здольны былі схаваць яго ад дажджу. Дождж мачыў, прашываў наскрозь лістоту, квецень i голкі дрэў, мачыў, прашываў наскрозь i яго. Але нягледзячы на тое, што ён быў ужо ўвесь мокры, i кроплі дажджу з дрэў падалі больш буйныя, чымсьці там, на гале, i больш халодныя, i было ядрана, Яўмен адчуваў смагу. Так хацелася піць, што хоць з гарматы страляй. Па хваёвых іголках, па лісці грушкі гушкаліся, як на арэлях, празрыстыя кроплі вады. Некаторыя з гэтых кропель, як ix усё роўна нехта казытаў, дрыжалі i падалі на адзенне, на твар Яўмена, казыталі твар i шчокі. I Яўмен не ўстрымаўся, пачаў збіраць, злізваць вуснамі, языком кроплі дажджавой вады з іголак i лістоты, з кветак грушкi. Ён злізваў ix i адчуваў, як адыходзіць смага i цела, сэрца поўняцца сілай i рашучасцю. Ніколі ў жыцці яму не даводзілася так смачна піць, i адкуль бы тая вада нi была, з якой бы крыніцы ён ні браў яе, яна не так утольвала смагу, як гэтая. I нічога на свеце не існавала такога, з чым магчыма было параўнаць гэтую ваду. Былі ў тых кроплях нябесны гром i майскія маланкі, яны азорвалі яго змучанае за дзень цела белай усмешкай грушы, шукалi i знаходзілі ўсмешку ў ім, абуджалі ў ім радасць. Радасць маленства, радасць шчаслівых сноў. Яўмен на піўся, набраў з іголак i кветак жменю вады, памыў ёю твар i, памаладзелы, лёгкі, бягом кінуўся ад свайго сховішча да канавы. Ён ведаў, што трэба рабіць, ведаў, як абвесці вакол пальца вартаўнікоў i дырэктара рыбгаса. Навальнца i вада з кветак надалі яму дзёрзкасці i адвагі, хутчэй безразважнасці. I план яго быў вельмі дзёрзкі i рызыковы, але ён не сумняваўся, што здзейсніць яго. Ён абыдзецца яму ў дваццаць пяць рублёў штрафу, а мо крыху i болей. Але што тыя дваццаць пяць рублёў, што, калі i болей, грошы — вада, ёсць — i няма. Затое ж ён зловіць такога карпа, якога яшчэ ніхто ў яго вёсцы не лавіў.

Яўмен як быў у адзенні, у ватоўцы, перабрыў канаву, спыніўся на другім беразе, атросся па-звярынаму, агледзеўся: дзе вартаўнікі, дзе «газік» дырэктара? Навокал было пуста. Дождж пазаганяў ix у хаты, пад стрэхі, ці то мо яны знямелі ад яго нахабнасці, падумаў Яўмен. I ў адкрытую пакрочыў да сажалкі. Да самай дальняй, у якую палез бы красці карпаў толькі бязглузды дурань. Але менавіта на гэтай бязглуздзіцы, недарэчнасці быў i пабудаваны яго план i разлічаны на тое, што не ўкладваецца ў галаве чалавека. Які гэта разумны чалавек сярод белага дня пойдзе вось так, адкрыта на крадзёж, які разумны чалавек добраахвотна возьме i кінецца дваццацьпяткай. I сам Яўмен ішоў, але пасміхаўся з сябе, са сваей дурасці. Пасміхаўся i набліжаўся да сажалак. I яму ніколькі не шкада было той дваццацьпяткі, якую ён у наступную хвіліну выкіне амаль што сабаку пад хвост.

Драйман, правы i левы Ядрыт-тваю i яшчэ нейкія незнаёмыя людзі пабеглі да яго, як толькі ён спыніўся каля сажалкі. Яўмен прывітальна памахаў ім вудай, счакаў, калі яны наблізяцца, будуць ад яго на такой адлегласці, што змогуць разгледзець пустую кайстру, што няма ў ёй аніводнай рыбіны: з дваццаццю пяццю рублямі ён ужо развітаўся, a лішніх грошай не хацеў плаціць — за кожную рыбіну, што злоўлена ў рыбгасных сажалках, акрамя асноўнага штрафу, належала яшчэ плаціць па тры рублі. I вось тых трох рублёў ён ужо шкадаваў. I калі дырэктар, вартаўнікі былі ўжо амаль побач з ім, ён паказаў ім пустую кайстру, нават вывярнуў яе, развёў рукамі: маўляў, пуста ў мяне, нічога я не злавіў, i кінуўся наўцёкі.

I карп не марынаваў яго. Толькі паспеў легчы ў паркую, як вар, ваду паплавок, як ён ужо клюнуў, не як-небудзь, асцярожна, баязліва, а прагна i смела, з той жа рашучасцю i адвагай, з якой i ён, Яўмен, толькі што лез у рыбгасную сажалку. Клюнуў i адразу патапіў паплавок, пацягнуў вуду, пацягнуў за сабой Яўмена. Той быў расчараваны. Ён думаў, што барацьба будзе доўгай i ўпартай, што карп будзе хітраваць, браць у рот, смактаць i выплёўваць камбікорм, а ён нацешыцца, наглядаючы, як ходзіць рыба, дзыбае за кручок, як скача паплавок, сканае не раз, выцягваючы пустую вуду, будзе слаць небу малітвы i праклёны, будзе слаць малітвы i праклёны карпаваму богу i цару. I ў рэшце рэшт, калі ўжо зведае адчай i радасць, зачэпіць карпа i забудзе пра ўсё на свеце: дваццаць пяць рублёў, што заўтра ці пазаўтраму прыйдзецца выкінуць яму, пра сваю немату, безгалоссе сваё i нават пра Вольгу. Пойдзе ў скокі па беразе, загукае, загукае, загушкае карпа, як дзіця. A ўсё адбылося да слёз проста i жорстка.

Карп з першага ж закіду схапіў нажыўку, схапіў сваю смерць i асуджана пайшоў паміраць, апаліў, апёк гэтым сваім паміраннем i асуджанасцю чалавека, нібыта яны згаварыліся, асудзілі сябе на смерць у адзін i той жа час. Карп уцягнуў чалавека ў ваду, на гэта ў яго яшчэ хапіла моцы, але далей ён пачаў слабець. Паміж ім i чалавекам усё яшчэ ішла гульня, ды толькі вельмі простая, як перацягванне каната. I ў гэтым перацягванні перамог чалавек. Карп сцягнуў яго з берага, з зямлі, вымусіў яго зрабіць два крокі да сябе, да вады, да сваёй роднай стыхіі. Толькі два крокі. Але i ў вадзе чалавек быў на зямлі, адчуваў нагамі зямлю i трывала стаяў на ёй, трымаўся за яе. I вада не перашкаджала яму, а дапамагала, ён паволі, сантыметр за сантыметрам павёў, павёў карпа за сабою, з вады. Той біўся, блёхаў, узбурліваў ваду плаўнікамі i хвастом, а чалавек цягнуў i цягнуў яго з канавы. У ім у той момант усё было жалезным — i цела, i думкі, усё было скіравана на адным: перамагчы, выцягнуць. Але ў той жа час у яго жалезным скамянелым целе палаў агонь. Агонь, які выпальваў усё — сэрца, жаль, спагаду, спачуванне жывому i мацаваў гэтае самае жалеза, мышцы. I калі карп, пераможаны ўжо цалкам, але ўсё яшчэ магутны, неўтаймоўны, лёг каля яго ног, чалавек сеў на зямлю, моцны i шчаслівы на выгляд, але спустошаны, выгараны ўвесь датла ўнутры. Карп пабіўся, паскакаў i аціх, сутаргава задыхаў, зняможана зачмокаў вялізнымі i жоўтымі, бездапаможнымі губамі. Яўмен паспрабаваў падняць яго, але на рукі, на ногі яму пырснула залацістая стужка ікры, спавіла рукі i боты. Яўмен спаласнуўся ў канаве, намачыў кайстру i ўціснуў у яе карпа.

V.

Дождж даўно ўжо скончыўся. Навальніца прагрымела над вёскай, над сажалкамі i пайшла далей. Зноў свяціла сонца. У высокім небе зноў кружылі ластаўкі. Зямля, здаецца, пацягвалася, прагна піла, убірала ў сябе ваду, што наліў дождж, запасілася да будучай навальніцы, да новага дажджу, які будзе бог ведае калі, а яшчэ ж не ўсё на ёй узышло, не ўсё расквітнела.

Яўмен вяртаўся дахаты. Ішоў з уловам, з рыбінай, якую да гэтага нікому не выпадала злавіць з ix вёскі. Але ногі не вельмі неслі яго. Карп, праўда, важыў што трэба, да таго ж ён быў яшчэ жывы, a ўсё жывое куды як пераважае мёртвае, нерухомае. Каля шлюзаў на скрыжаванні сцежак i дарог ён сустрэў Ядрыт-тваю-налева. Той на веласіпедзе ехаў таксама дамоў. Яўмен ведаў, што яго рабочы дзень ужо скончыўся, i не стаў хавацца ад вартаўніка, не думаў нават яму саступіць з дарогі. Той саступіў сам, спешыўся, спыніўся i Яўмен. Як бы там тое сёпня ні было, Ядрыт-тваю-налева не які-небудзь Драйман, i Яўмен яго паважаў. Гэта ж ён, Ядрыт-тваю-налева, спаліў таму Драйману сена, дапёк, пэўна, Драйман. Да таго ж гэты Ядрыт-тваю-налева лічыўся самым багатым у ix вёсцы на дзяцей. I Яўмен не толькі паважаў яго, але i зайздросціў яму. Яўмен неяк зайшоў да яго ў хату, гаспадар з дзецьмі якраз снедалі, каля стала не было дзе i прысесці.

— I гэта ўсе твае? — аж здзівіўся, паказаў на дзяцей Яўмен.

— Багата? — задаволена спытаў гаспадар.

— Багата,— пахітаў галавой Яўмеп.

Гаспадар падхапіўся з услона, з усмешкай забегаў вакол стала:

— Пакажы, пакажы, каторы лішні, зараз выкіну...

Усмешка i цяпер была на яго вуснах, але нейкая сумная.

— Спаймаў усё ж, ядрыт-тваю-налева,— сказаў з дакорам вартаўнік Яўмену.— Ну, немчура, ну, немчура...

— Ага, спаймаў, спаймаў,— захітаў галавой Яўмен.

— Дурань жа ты, ой, які дурань. Заўтра ж прынясуць прэмію, дваццаць пяць рублёў ужо выпісалі табе...

Яўмен па-ранейшаму радасна хітаў галавой i радасна шчэрыўся.

— Што, не шкада дваццаці пяці рублёў, дзяцей у цябе няма, багата жывеш, дурныя грошы маеш?..

Яўмен прыхапіў вартаўніка за крысо ватоўкі i падцягнуў да сябе, да кайстры: паглядзі, маўляў, які карп, якая рыбіна. Вартаўнік адбіваўся, адпіхваў ад сябе Яўмена, мружыў вочы i прыгаворваў:

— Што ты, што ты, чалавеча, навошта? Не бачу i не бачыў я нічога. Нічога ў цябе няма...— А сам мімаволі то адным, то другім вокам зазіраў у кайстру. Яўмен адпусціў вартаўніка, той скочыў на веласіпед i шпарка памчаў па лесе. Ад'ехаўся ад Яўмена метраў на пяцьдзесят, спыніўся i пракрычаў здалёку, ужо ў спіну яму:

— Чуеш, не бачыў я нічога i нічога не ведаю, не сустракаліся мы з табой, ёлунень ты балотны... Драйман цябе каля тваёй хаты цікуе. Крый божа, трапіць табе яму на вочы, каровы не хопіць...

Так, Ядрыт-тваю-налева не схлусіў. Драйман чакаў Яўмена каля яго хаты. Да цемры сядзеў на прызбе, нібыта ў яго не было ніякіх спраў, не было сваёй хаты, адзіны меў клопат чалавек: чакаць нямога. I ён дачакаўся яго, кінуў у цемры папяросу, падняўся насустрач яму. Яўмен i Драйман сышліся пад вокнамі Яўменавай хаты, адкуль на вуліцу падала святло.

— Ну, вось я цябе i злавіў...— пачаў быў Драйман i асекся, прыкмеціўшы, што кайстра, якая вісела ў Яўметта цераз плячо, пустая, i ў руках яго нічога няма.

— Дзе, куды збаёдаў? — закрычаў асіплым голасам Драйман. Яўмен стаяў, глядзеў яму ў раз'юшаны твар, i ў заўсёды напружаных вачах яго быў спакой i думка пра нешта далёкае i прыемнае, што ніяк не датычылася гэтай сустрэчы. А Драйман аббег круга Яўмена i хацеў ужо, пэўна, пакінуць яго, але Яўмен як раптам прачнуўся, не даў яму збегчы, згроб аберуч i прыцягнуў да сябе.

— Ты што, ты што?.. Здурнеў, адпусці, не чапай мяне! — запрасіўся Драйман.— Што я табе благога зрабіў? Гэта ж ты спаліў мае сена...

A Яўмен не думаў адпускаць вартаўніка, цягнуў яго да сябе, як не так даўно цягнуў з вады карпа. Толькі вартаўнік не ўпарціўся, разы са два паспрабаваў вырвацца, вылузацца з яго рук, зразумеў, што не вырвацца, i пакорліва абмяк, знік. Яны адчулі дыханне адзін адпаго, апяклі адзін аднаго: Яўмен вартаўніка пахам пераброджанага ўжо віна, вечаровага лесу, смалы-жывіцы; той яго — тытунём, сапрэлым камбікормам.

— Ну, што табе трэба ад мяне? Служба ў мяне, разумееш, немчура... злодзей, вылюдак!..

Яўмен спрабаваў злавіць позірк Драймана, спрабаваў злавіць яго вочы, а Драйман гаварыў, мармытаў, сіпеў, сыпаў словамі, як абараняўся імі, ставіў з гэтых слоў плот паміж сабой i нямым.

— Жыць трэба. Усе хочуць жыць. Вось ты калода без'языкая, а таксама хочаш жыць. А я ж чалавек, пасада сабачая, але ж парадак павінен быць, разбэсціўся народ, распусціўся, няма пугi. Hi чорта, ні бога не баяцца.

Драйман выгаварыўся, усе словы ў яго выйшлі, але ён так i не даўся Яўмену зазірнуць сабе ў вочы. Замоўк, адкінуў галаву, ашчэрыў зубы, што сабака, які ўбачыў палку. Яўмен ужо яго не трымаў, адпусціў, адпусціў рукі, а сам як скамянеў, нешта зрабілася з ім накшталт таго, што было з ім у лесе каля пнёў. Драйман асцярожна адкрыў адно вока, але ўбачыў толькі месяц на небе.

У хаце Яўмена ўжо чакалі, на стол ужо была выстаўлена i пляшка гарэлкі. Да Яўмена яшчэ на парозе кінуўся сярэдні брат, абмацаў торбу i недаўменна залыпаў вачыма.

— Па ўсім сяле плёткі ідуць,— растлумачыла гэта яго недаўменне маці.— Ты карпа спаймаў, тры пуды. Дзе ж твой карп?

Яўмен моўчкі зняў торбу, кінуў яе ў кут, прайшоў да стала i наліў сабе шклянку гарэлкі. Выпіў не заядаючы. Таксама моўчкі, але з недаверам i чаканнем утаропіўшыся ў Яўмена, наліў сабе гарэлкі i выпіў сярэдні брат. Maцi паставіла на стол талерку з мінулагоднімі салёнымі агуркамі i сама села паміж сынамі. I ўсе трое сядзелі на ўслоне i маўчалі. I маўчанне гэта нікога з ix не гняло. Хоць i быў у ix хаце чацвёрты чалавек, які поўзаў па падлозе i гуў сам сабе, хоць i сама маці мела язык, але яна ўжо даўно звыкла, што хата яе нямая. I пры сынах, Рыгору i Яўмену, не вельмі прыкідвалася да таго малога, каб не пакрыўдзіць ix, не абразіць. Каб, дальбог, не прагнявіць таго, хто ў рэшце рэшт усё ж зміласцівіўся над ёй, дараваў ёй гэтае дзіця, каб залішне не выказваць свайго шчасця. Яшчэ ж ніхто не ведае, што будзе з гэтага дзіцяці, што яму наканавана. Але яна ўжо шчаслівая. Шкада толькі, што мужык-нябожчык не пабачыў яго, не пачуў яго голасу: не вытрываў чакаць, якім яно будзе, памёр. A якія ж не ёсць, дзеці,— усё ж дзеці. Яўмен гэта разумее, таму так i горнецца да малога i да маці горнецца. Калі тая дзеўка з розумам, усё будзе добра. Яна ўжо адпісала ёй, адпісала, каб не мучыла сябе i яго, а ехала сюды. Яна пагаворыць з ёй: жанчына жанчыну заўсёды зразумее. I яна спакойна за Яўмена. А вось сярэдні... Калі няма паблізу Яўмена, вып'е, зажурыцца, прыгадае нешта сваё, нямое, i, не маючы як выказаць тое нямое, накінецца на яе: навошта, маўляў, нарадзіла мяне, такая-сякая, навошта такім на свет пусціла...

Навошта, навошта... каб яна ведала ды знала. Хіба пра гэта думаеш, калі жывеш, любіш. Хіба ж гэта хто здольны пражыць жытку на зямлі i не пусціць караня, не даць парасткаў. Бусліху, якая за лета не вывела птушанят, буслы не бяруць з сабой у вырай, задзёўбваюць. А яна ж не бусліха, яна ж чалавек. Але што яна магла нарадзіць пасля таго, што ёй выпала, пасля таго, праз што яна прайшла. Яна ж i сама знямела пасля той вайны, пасля таго, як яе тры гады расстрэльвалі, палілі, выпалілі ўсё нутро. Як выжыла, i сама не ведае. Каля прызбы вось гэтай хаты тройчы расстрэльваў яе немец. Паставіў каля вокан, пацэліўся, шчоўк курком, а стрэлу няма. Але яна i без таго стрэлу як не самлела. А немец лясь-лясь затворам i зноў толькі шчоўк... Трэцяга шчоўкання яна ўжо не стала чакаць, i куля, а яна вылецела на трэці раз, прасвістала, як чмель, каля самага вуха. Уцякла яна ад смерці, але адняўся язык, i яна яшчэ тры гады маўчала, калі ўжо скончылася вайна. I толькі калі Сілку пасля фронту сустрэла, зноў загаварыла. А да той сустрэчы, колькі яшчэ адгаравала ў дзеўках на сплаве, як нема адлямантавала сваю маладосць сярод мужыкоў, папанасіла, папацягала калод i на плячах i на легарах, грузіла лесам баржы, ганяла платы па рацэ. I зараз робіць з сынамі ў лесе, далей ад людзей, падсочвае хвоі, збірае смалу-жывіцу з ix. Цяжка, i гады ўжо не тыя, i толькі птушкі ды звяр'ё побач, але i ніхто не ўпікне, ніхто, акрамя самой сябе. I ёсць у яе ўсё ж радасць, ёсць уцеха, гудзе, поўзае па падлозе.

— Дзе ж твой карп? — зноў падступіў да Яўмена, залапатаў, пачаў размахваць рукамі Рыгор. Яўмен падняўся з услона i сышоў з хаты. Плавае яго карп, жыве, мо гэтай месячнай цёплай ноччу пайшоў на нерастовішча i дае жыццё новым карпікам. Адпусціў яго Яўмен, не вытрымаў. Як лупануў яму карп па рэбрах на мастку, як страсянуўся ў кайстры, дык аж дых перахапіла. Вытрас, зараза, выбіў дых, лупануў так, што аж каля пупа забалела. Забалела, застагнала i адпала нешта ад сэрца.

Гэта ж колькі ён без вады, a ўсё яшчэ жывы, здзівіўся Яўмен. Колькі ж у ім жыцця, як ён прагне жыцця. I ў кайстры, у цемры, лічы, за плячыма ў самой смерці б'ецца, сее жыццё, пазбаўляецца ад ікры, імкнецца, каб не згубілася, не знішчылася разам з ім яго семя, корань яго. Не, не зможа ён есці гэтага карпа. I Яўмен бягом панёс яго ў возера, якое дае ваду канаве i сажалкам. I як ён бег да таго возера, ніколі ў жыцці так не бегаў, што на пажар. Запаліўся, упаў на беразе, кінуў карпа ў ваду разам з кайстрай i ледзь паспеў выхапіць з вады тую кайстру. Карп перш нырнуў, схаваўся ў глыбіні, але неўзабаве вынырнуў, стаяў каля Яўмена, аддыхваўся, соп, што чалавек, уздымаліся i ападалі тоўстыя яго бакі. I чалавек ляжаў i соп, што карп, шэрай грудай уздымалася i ападала на бераг яго цела. Яўмен падпоўз да карпа ў вадзе, з пяшчотай пачухаў яму спіну, паказытаў задубелы жоўты лыч. Карп чмыхнуў, але не адплываў, як ўсё роўна чакаў нечага.

— Ідзі,— сказаў Яўмен,— плыві, гуляй. Я цябе адпускаго... Мы ж яшчэ сустрэнемся з табой? Я ведаю, сустрэнемся. Плыві. Мы яшчэ пагаворым.

I карп паплыў, адплыў ад берага, весела ляпнуў хвастом i знік. Яўмен жа прасядзеў каля вады да зорак, усё чакаў, вось-вось выйдзе яго карп, выплыве, каб аддзякаваць, выплыве, i нешта здарыцца, нешта адбудзецца такое, чаго на свеце яшчэ не адбывалася. Але карп не выплыў, i нічога такога не адбылося. Гойсала па вадзе драбяза, выхоплівалася з вады i хавалася ў вадзе, прыпадалі да вільготнага распаранага цела камары i мошкі, у вадзе i на небе ззялі зоркі.

Яўмен узняў галаву i паглядзеў на неба, на зоркі, на месяц. I зноў чаканне чагосьці надзвычайнага ахапіла яго. Нешта радаснае i прыгожае выспявала пад гэтымі маладымі майскімі зоркамі. Нечага чакалі ажураныя ўначы хаты, маўклівыя калодзежныя крукі. Штосьці ўсё ж павінна было адбыцца. Востра пахла вясновай квеценню садоў, квеценню грушы. Пахі гэтыя наплывалі хвалямі, як бы нехта ішоў да яго i быў зараз ужо зусім блізка, даваў яму знак.