Вырай

Раздзел першы

Вясною, як толькі пачыналася цяпло, Антось вяртаўся дадому. Угледзеўшы на вуліцы яго маленькую жвавую фігурку, абвешаную клункамі, вяскоўцы лагодна і жартаўліва ўсміхаліся:

— Ну, во і Антось прыляцеў з выраю...

Ён і на самай справе быў нечым падобны на стомленага настальгіяй і доўгім цяжкім пералётам старога бусла. Бусел па вяртанні з выраю ніколі адразу не разважна не кідаецца да свайго гнязда. Антось таксама звычайна не спяшаецца адмыкаць масіўны заржавелы замок на дзвярах, бы палохаецца сустрэчы з цяжкім нежылым духам, што ўсталяваўся за зіму ў хаце, выводзіць які давядзецца не дзень і не два.

Бусел заўсёды робіць кругі над ваколіцай, над вёскай, быццам не можа нацешыцца-нарадавацца сустрэчай з роднымі краявідамі, потым дзень-другі адпачывае на балоце, паважна тэпаючы чырвонымі цыбатымі нагамі па неглыбокай вадзе, цікуючы паўсонных жаб, і толькі пасля, трохі акрыяўшы, аглядае буслянку, з разважнай самавітасцю бярэцца за свае няхітрыя бусліныя клопаты.

Антось, сустрэўшы каго з вяскоўцаў па дарозе з аўтобуснага прыпынку альбо на вуліцы, будзе стаяць гадзіну-другую, выпытваць, якія тут навіны адбыліся без яго, рабіць выгляд, што яму спяшацца няма куды.

Прыйшоўшы, нарэшце, на панадворак, вызваляецца ад клункаў, складвае іх на вялізны плоскі камень перад парогам, размінае плечы, ідзе аглядваць сядзібу: ці ўсё на месцы, ці не нарабіў хто шкоды?

Перш за ўсё тэпае ў сад, лагодна кратае рукою кожнае дрэва, бы здароўкаецца, бы пытаецца: ну, як вы тут перазімавалі без мяне? Ці не пашкодзіў мароз, ці не папсавалі зайцы? Пераканаўшыся, што ўсё ў парадку, задаволена ўсміхаецца, ідзе далей — да ліпы з буслянкаю наверсе, да бяроз, якімі абсаджаны сад. Засмучаецца, калі заўважае на бярозах бесталковыя зарубкі, якіх, спускаючы ранняй вясною сок, парабілі Міколавы хлопцы.

Затым уважліва аглядае плот: абмацвае кожную штыкеціну, прыкідваючы, дзе яшчэ пастаіць, дзе — трэба паправіць, прымацаваць новым цвіком. Потым заглядвае ў хлеў, дзе, апроч кучы саломы ды некалькіх вязак з невядома якіх часоў сена — цяпер непатрэбнага, прыдатнага хіба толькі для катоў, больш нічога няма. Катоў тут жыве мо з дзесятак, а мо і болей — хто калі іх лічыў! Заўважыўшы Антося, яны — разнамасныя, худыя, дзікія, з шалёным металічным бляскам у вачах, панічна кідаюцца ўроссып. Не ўцякае, падазрона і насцярожана гледзячы, толькі рудая, з белымі плямамі і адвіслым жыватом старая кошка. Ад яе пайшла гэтая ўся дзікая хеўра. Кошка некалі была вельмі рахманая і свойская, а цяпер гэтаксама здзічэла, хоць і жыла больш у хаце, чым у хляве. У сені яна пранікала цераз лаз пад падрубай, а дзверы з сяней у хату Антось знарок не зачыняў на зіму, каб кошка магла хадзіць і ганяць мышэй, а то струшчаць усё ўшчэнт. Штогод яна мела ў хляве чатыры-пяць кацянят. Яны з самага нараджэння драпежна шчэрыліся, шыпелі, бы гады, як толькі з’яўляўся чалавек — зашываліся ва ўсе норы. Нават Міколавы дзеці не маглі іх прыручыць. Летам усе Антосевы каты, апроч кошкі, сыходзілі ў поле, у лес, лавілі птушак, маладых зайцоў, а позняй восенню, калі не было чым пажывіцца, прыбіваліся да свінафермы, да свірна, дзе лавілі мышэй, галубоў, ласаваліся на хвойніку, куды выкідвалі дохлых парасят. Катораму ўдавалася выжыць да вясны — зноў вяртаўся ў Антосеў хлеў.

Антось з’ехаў з вёскі гадоў дзесяць назад, калі памерла старая Антосіха — згорбленая сварлівая баба. З’ехаліся тады ўсе Антосевы дзеці і, пахаваўшы маці, сталі радзіць між сабою, што рабіць з бацькам — не пакідаць жа аднаго. Парадзілі-парадзілі і рашылі прадаць хату і ўсю маёмасць, грошы падзяліць пароўну, а каб ніхто не быў у крыўдзе і накладзе — браць старога, пакуль жывы, да сябе. Пажыве па чарзе год у аднаго, год — у другой, год — у трэцяй, год — у чацвёртай, а там відно будзе...

Антось успрыняў гэтае рашэнне без асаблівай радасці — моўчкі, глуха, як нешта фатальна-непазбежнае: чаму быць — таго не мінаваць. Але як пайшоў торг, каму першаму забіраць яго, пазмрачнеў, насупіўся, адчуўшы нешта няладнае. Астатак дня хадзіў нейкі прыбіты, адчужаны, усю ноч крэхтаў, варочаўся — не мог ніяк заснуць, а назаўтра нечакана ўстаў на дыбкі:

— Нікуды не паеду, хаты прадаваць не буду!

Дзеці разгублена кінуліся да яго:

— Тата?! Во табе на!.. Дамовіліся, а вы... Чаму вы перадумалі? Чаму не хочаце ехаць? У нас жа вам будзе лепш...

— Сказаў, нікуды не паеду — значыць, не паеду! — панура мовіў Антось і, не пажадаўшы нічога тлумачыць, выйшаў з хаты, пакінуўшы іх адных.

Дзеці добра ведалі зацяты, іншы раз — да безразважнасці зацяты бацькаў характар: як увапрэцца — нізашто не пераканаеш, нізашто не ўгаворыш. Абяцай хоць залатыя горы, хоць рэкі з кісельнымі берагамі — усё роўна будзе стаяць на сваім. Таму раз’ехаліся, рашыўшы паглядзець, што будзе, пачакаць, пакуль прыпячэ, ды сам папросіцца. Праўда, злыя языкі пагаворвалі, быццам Антосевы дзеці не так, як трэба, прасілі, не так, як трэба, пераконвалі бацьку. Ёсць тут доля праўды ці няма — хто ж яго ведае... Адно толькі праўда, што застаўся Антось адзін у хаце, адзін на адзін са сваёй невясёлай адзінотай. I трымаўся ён малайцом, быццам хацеў даказаць вёсцы і перш за ўсё ўласным дзецям, што пражыве-абыдзецца і без іх. Перазімаваў, нават пратрымаў карову, не збыў ніводнай курыцы, выгадаваў і закалоў пад Новы год свінчо. А к лету ўвогуле акрыяў. Але к восені адчуў сябе вельмі кепска, склікаў тэлеграмамі дзяцей, сам папрасіўся: рабіце, як казалі, забірайце...

Карову з падгадавалым бычком прадалі ў калгас, а на хату вартага пакуппіка не знайшлося. Не схацелі дзешавіць. Забілі вокны дошкамі, павесілі на дзверы замок, рашыўшы пачакаць ж да лепшых часоў...

На правах старэйшага першы забраў да сябе ў Казахстан бацьку Макар, які як паехаў на цаліну ў пяцьдзесят пятым, так і асеў там. Ажаніўся, пайшлі дзеці. Калі разаралі цаліну, перабраўся ў горад, дзе вазіў нейкага важнага начальніка, але неўзабаве нечым не дагадзіў — і зноў быў змушаны вяртацца на сяло. Каторы год горкая крыўда душыць Антося: як гэта, ці ж па-людску гэта, што адзіны сын-наследнік швэндаецца за светам па чужых людзях? Пісаў, прасіў-маліў: прыязджай дадому — не слухае.

Што й казаць: якая цяпер бацькава ўлада над дарослымі сынамі?!

У Макара Антосю не спадабалася. Ледзьве сышоў снег, як ён, змарнелы, схуднелы, прымчаў назад у вёску да свайго жытла. Паадбіваў дошкі з акон, з імпэтам узяўся наводзіць парадак, усім сваім выглядам падкрэсліваючы, што заявіўся сюды не часова, не ў госці.

— Што, дзядзька, з нявесткай не ўжыліся ці з сынам не паладзілі? — з усмешкай пыталіся вяскоўцы.

— Ат! — з неахвотай адказваў Антось.— Нявестка як нявестка, а сын што...

— Ну-у, не кажэ-э-э-це, дзядзька! Каб соладка было — не мчалі б назад. Ад дабра — дабра не шукаюць...

— Ды кажу ж: не-е! — рашуча пярэчыў Антось.— Не ў нявестцы, не ў сыне дзела...

— А ў чым жа тады?

Антось звычайна быў неахвочы да такіх гаворак, злаваўся, калі нехта залішне цікоўна соваўся ў яго асабістыя справы, а тут пачаў быццам апраўдвацца, быццам выпрошваць, каб яго так, як трэба, зразумелі:

— Жыць там няма як нашаму чалавеку: нідзе ні кусціка, ні дрэўца, халадэча сабачая, ніхто на-нашаму не гавора...

Яму верылі і не надта верылі, усміхаючыся, загадкава, трохі паблажліва...

За лета ў вёсцы ён ажыў, павесялеў, забыўся на ўсе свае леташнія хваробы. Але прыйшла восень з няўтульнай мокраддзю, кароткімі прыцемкаватымі днямі, доўгімі сумнымі вечарамі, золкімі начамі, і Антось пазмрачнеў, стаў адчуваць у сабе нейкую разгубленасць, нават бездапаможнасць.

— Нябось, няймецца, дзядзька Антось? У вырай пацягнула? — жартаўліва пыталіся ў яго.— То куды, да каго ў гэты раз збіраецеся?

— Не ведаю... — Няўпэўнена паціскаў плячыма Антось.— Галіна чарга. Павінны скора прыехаць...

Галя прыехала пасля Кастрычніцкіх свят — раней нешта там у яе не выходзіла.

Здавалася б, абласны цэнтр, дзе жыла Галя, і не так далёка, і гарадская кватэра з усімі выгодамі, і свае людзі кругом, аднак Антось не ўпадабаў і горад: не паспеў і снег сысці, як прымчаў назад у вёску.

Пражыў да восені, а зімаваць з’ехаў да малодшай дачкі Ганны, якая была аграномкаю недзе на Палессі.

У Ганны яму было добра, куды лепей, чым у Макара і Галі, але ўседзеў на Палессі толькі да майскіх свят.

— Ну, дзядзька!.. — усміхаліся вяскоўцы.— Відаць, вам і анёл не дагодзіць.

— Чаму не дагодзіць?..— хмурыўся Антось.

— Самі ж кажаце, што дачка ў начальніках ходзіць, хату, як пуню, мае, вам нават асобны пакой далі, у хаце — усё, апроч птушынага малака, унукі павырасталі, зяць — не мужык, а золата, а вам усё няймецца, усё не гэтак ды не так...

— Ды не, не... — паспешна, нават трохі напалохана апраўдваўся Антось.— Я ж не скарджуся, грэх было б скардзіцца, слова кепскага не скажу... У Ганны добра, чалавек яе харошы — вады ў лыжцы не замуціць, усяго, што трэба, ёсць, ніхто не папракае, як у тым горадзе: то не так, то не туды ступіў, то не па-гарадскому, культурнаму гаворыш перад гасцямі, то кватэру не на ўсе замкі зачыніў, то сядзі ціха, не замінай, не лезь са сваёй гамонкаю да Эдуарда, калі ён газету чытае... А ў Ганны — вёска. Вёска ёсць вёска. Гэта зусім не тое, што горад, каб ён згарэў...

— То чаго ж вам яшчэ трэба?

— Нічога... — трохі разгубіўся Антось.— Месца там толькі нядобрае... Нізкае, хоць і бало- та асушылі. Камар’ё вочы выядае... — I заўва- жыўшы, што яму не надта вераць, змоўк, цяжка ўздыхнуў: — Кругом добра, а дома лепей...

— Яно вядома: свой дом ёсць свой дом...

— Так, так... — ахвотна падхапіў Антось.— Зімою яшчэ нічога. А к вясне на душы так тужліва робіцца, што свет нямілы, сон не прыходзіць. Самкнеш вейкі — вёска сніцца. Ой, людцы добрыя, як цягне! Быдта магнітам дадому цягне... Праўду, мусіць, кажуць, што старога чалавека, як і старое дзерава, не парасадзіш. Старое дзерава не прымаецца на новым месцы...

У наступную восень забіраць бацьку была Нініна чарга. Ніна і Ганна нарадзіліся блізнятамі, раслі падабнюткія, як два каласочкі, як дзве расіначкі. Толькі сталася, што доля ў іх зусім розная. Ганна вывучылася, напаткала талковага чалавека, а Ніна... I васемнаццаці не было, як выскачыла за нейкага прыхадня, здаецца, трохі ёкнутага. За сорак чалавеку, а ён усё блазнуе, не можа знайсці-прыбіцца да сваёй справы, да свайго месца ў жыцці. Гоняць адусюль, як шкадлівага ката. Ды дзе ж не будуць гнаць, калі ён да гарэлкі ды гэтага «чарніла» — што кот да валяр’янкі. А што робіць з чалавекам гэтая погань — вядома... Чалавек чалавекам перастае быць, у свінства кідаецца...

Жывуць яны бліжэй за ўсіх — у раёне. Кепска жывуць: у хаце нічога няма, кватэрка маленькая, цесная — не тое што ў Галі. Дзе ж там што будзе, калі яе валуй амаль штодня п’яны. Словам, няма жыцця, не жыццё, а пекла ў Ніны. Нават з выгляду яна зараз старэй за Ганну гадоў на дзесяць — пятнаццаць, а то і болей выглядае. Як стануць побач — не скажаш, што сёстры-блізняты, а быдта маці з дачкою.

У Ніны Антось не застаўся. Пабыў дзень-другі, паглядзеў на ўсё і, каб вочы не бачылі, вушы не чулі, з цяжкім астоем на сэрцы вярнуўся пазад у вёску, намерыўшыся, што б там ні было, а зімаваць дома.

Мо і зімаваў бы, каб пад першы снег не прыехала Ганна з мужам — мусіць, ім Ніна пра ўсё напісала.

— Усё, тата! — рашуча і ўпэўнена заявіла Ганна.— Хопіць людзей смяшыць...

— А чаго-о... Я прывык. Мне добра,— узбадзёрыўся Антось, аднак за гэтай бадзёрасцю цяжка яму было схаваць радасць, што яны прыехалі, удзячнасць, што забяруць на зіму.— Але не ваша калейка браць мяне...

— Тата, што вы гаворыце?! — пасароміла яго Ганна, адначасова і сама адчула незразумелы сорам, не зусім асэнсаваную віну перад бацькам.— Во Ленка вам прывітанне перадавала. Строга наказала: калі не прывязеце мне майго дзядулечку — самі можаце не вяртацца. Ой, як яна вас чакае!

Згадка пра ўнучку Ленку размякчыла Антосева сэрца, асвяціла яго суровы твар мяккай пяшчотнай усмешкай. Ленка — яго любіміца. Маленькая, шустрая, улятае, як віхор, лашчыцца: дзед-дзядулечка, а раскажы, як раней было. I ён расказвае. Яна прытуліцца, заварожана слухае. Ніхто на свеце не ўмее так слухаць яго, як унучка Ленка. Слухае-слухае і ўсё дапытваецца, да драбніц хоча ведаць пра Грамаду, пра ТБШ, пра тое, як змагаліся, як адстойвалі сваё, не жадаючы быць апалячанымі, служкамі ў паноў і падпанкаў. Шчабеча па-беларуску на злосць сваім сяброўкам, якім надта ж карціць-хочацца быць падобнымі на гарадскіх.

— То як яна там? Во нядаўна пісьмо прыслала...

— Нічога. Адны пяцёркі. На залаты медаль цягне. Летам збіраецца ва універсітэт паступаць, настаўніцай задумала. Я адгаворваю...

— Ну, чаго гэта ты адгаворваеш?! — не ўхваліў дачку Антось.— Настаўніца — гэта добра. Не збівай дзіця з тропу.

— Во-во, гэта яна заступніка чакае! — смеючыся сказала Ганна.— А я-то думаю, чаго яна: дзядулечку-дзядулечку...

Антосева сэрца распірала ад гордасці за ўнучку. Падумаў: а мо і праўда, досыць смяшыць людзей — трэба пераязджаць да Ганны ды дажываць пры ёй свой век, як дажываюць пры дзецях усе старыя людзі. Хіба ён такі адзін? Колькі выехала з вёскі і жывуць неяк...

— Ладна, дзеці,— нейкім узнятым, урачыстым голасам сказаў Антось.— Паехалі ў кантору. Прадамо — і ўсё, не будзем смяшыць людзей. Дзякуй вам за клопат, што не адварочваецеся ад старога... А старшыня казаў, што купіць хату, калі ўздумаю ехаць насаўсім...

Назаўтра, калі прыбыла камісія ацэньваць сядзібу, Антось нейкім адсутным, абыякавым позіркам сачыў, як абстукваюць сцепы, падрубы, заглядваюць ва ўсе закуткі, занатоўваюць у свае блакноты. Балюча кранула, што гэтыя чужыя, дзелавыя людзі амаль не зважаюць на яго, быдта не ён, а ўжо яны тут гаспадары. Змусіў сябе змірыцца, аддацца на волю лёсу, і на нейкі час гэта ўдалося. Але неўзабаве спакваля стала смактаць, аглытваць незразумелая цьмяная трывога.

Выйшаў на вуліцу, каб супакоіцца. Пастаяў задумліва ля калодзежа, машынальна пакруціў калаўрот, выцягнуў вядро вады і сам здзівіўся: а навошта яму вада? Выліў пад плот. А шкада калодзежа. Там, у Ганны, вада зусім не такая: цеплаватая, нясмачная, балаціной аддае. Але ж не забярэш з сабою...

Пайшоў у сад. Спыніўся ля старой разгалістай ліпы з буслянкай на вершаліне. Гэтая ліпа была і мала чым змянілася з тых пор, як ён помніць. Дзед расказваў, што пасадзіў яе яшчэ яго дзед, які завёў борці. Ды пчаляр з яго не атрымаўся, пчолы прапалі, а ліпа засталася дзеля красы. Буслы на ёй пасяліліся пасля вайны. Тады шмат было бяздомных — і людзей, і птушак. Зацёг, прыладзіў старую барану — і яны тут як тут.

Задраўшы галаву, развітальна паглядзеў на самотную, сіратлівую буслянку, падумаў, што не бачыць больш яму сваіх буслоў, якіх па толькі яму вядомых прыкметах адрозніць ад сотні чужых. Вывеліся, паляцелі ў вырай. Прыляцяць вясною — а тут чужыя людзі. Пэўна, і не заўважаць, што няма яго, Антося... Не-е, быць такога не можа, каб не заўважылі. Бусел — птушка назіральная, разумная, адразу ж убачыць перамену... Каб хоць добрыя людзі трапіліся! А то раптам паселяцца якія злыдні: пачнуць ім замінаць буслы, трывожыць сон. Вунь у суседняй вёсцы купілі хату, пасяліліся дачнікі, то выйшаў на двор смаркач — і ў бусліху з драбавіка. Бачыце, не давала яму і яго кралі выспацца...

Супакаенне, якога ён шукаў на вуліцы, не прыходзіла. Наадварот, на душы рабілася яшчэ больш тужліва і трывожна.

Пэўна, новыя гаспадары пачнуць усё тут перайначваць па-свойму. I забудуць, а неўзабаве і вёска забудзе, што жыў-быў тут, пад гэтымі бярозамі і ліпамі, нейкі Антось, што жылі-былі тут яго дзяды-прадзеды. Пэўны час, канечне, будуць помніць — нагадваць будуць пляц, бярозы і асабліва — аграмадзіна-ліпа, якую тут усе кругом завуць Антосева. Але ненадоўга. Стануць зваць па імені новых гаспадароў. Некалі звалі дзедавым іменем — Мартынава, потым бацькавым — Максімава, ад бацькі перадалося — Антосева. А ён, гэты Антось, не пасеяў свайго насення, даў зачэхнуць яшчэ аднаму сялянскаму кораню. Колькі іх, гэтых спрадвечных сялянскіх каранёў, ужо зачэхла ў вёсцы, не дало тут усходаў?!.

А мо ўсё ж не зачэхнуць яго карані? Мо калі не з дзяцей, то хто з унукаў вернецца? Мо прабудзіцца ў іх цяга да вытокаў сваіх, да свайго роду-племені, як прабуджаецца інстынкт у птушак, у рыб, як абуджаюцца пасля зімовага сну раўчукі, рэкі? А мо яшчэ і Ганна перадумае, пераедзе сюды? На сваёй зямлі яно лацвей гаспадарыць, а яна ж — аграномка...

Тлее, яшчэ не патухла зусім у яго душы надзея, што Ганна ўсё ж вернецца. I няўжо сёння, падпісаўшы паперу, якую складаюць гэтыя людзі, ён назаўсёды адразае шлях для вяртання сюды і сабе, і, магчыма, Ганне, унукам, праўнукам? Няўжо адракаецца права вярнуцца сюды, дзе нарадзіўся, дзе ўсё такое да болю роднае, блізкае? Няўжо пазбаўляе сябе нават магчымасці быць пахаваным тут, у роднай зямельцы?!

Гэтыя думкі апяклі да слёз, да спазмы ў горле, вывелі з нейкага анямення, паўдрымоцця. Толькі цяпер ён пачаў да канца разумець рэальнасць і непапраўнасць таго, што робіць, што робіцца з яго згоды. Разгублена камечыў у руках шапку, потым схамянуўся, бы торкнуты токам, стрымгалоў кінуўся ў хату:

— Ганначка! Давайі пачакаем, не будзем прадаваць...

— Тата, вы што?! — сумелася Ганна.— Мы ж дамовіліся, людзі прыйшлі... — Яна паказала на камісію.

Камісія разгублена пераглянулася: во табе павароцік дык павароцік! 3 гэтымі старымі што з малымі...

— Не прадавайце, Ганначка-дочачка, Алеська-сыночак! Не прадавайце... — з роспаччу ўзмаліўся Антось.— Не прадавайце, пакуль жывы. Памру — тады рабіце што хочаце...

— А што мы Ленцы скажам?.. — спрабавала яшчэ раз націснуць на балючае Антосева месца Ганна, але ўбачыла ў бацькавых вачах такі боль і адчай, што самой захацелася заплакаць. — Ладна, тата, не будзем то не будзем... — Павярнулася да анямелай камісіі, развяла рукамі, ціха сказала: — Даруйце, што патурбавалі. Бачыце, бацькава воля... Ён тут гаспадар...

3 тых пор Антось кожную восень адпраўляўся зімаваць на Палессе да Ганны, а вясной разам з бусламі вяртаўся да свайго жытла. Жыў адзін, як на дачы, забыты ўсімі, нікому ні на што не скардзячыся, ні ад каго нічога не патрабуючы. Наадварот, быў, здавалася, вельмі задаволены сваім лёсам. Праўда, за вочы людзі нядобра гаварылі пра Антосевых дачок, асабліва — пра Галю і Ніну. Адной — гадзіна язды на машыне, другой — сорак мінут аўтобусам, а яны за ўсё лета і носа не пакажуць. Як гэта можна занядбаць так старога бацьку?

Адно лета да Антося прыязджала ўнучка Ленка. Усе свае студэнцкія канікулы прабыла ў дзеда. Нават звонку памаладзела, пахарашэла ў тое лета Антосева сядзіба. Ленка вымыла-вычысціла, падтрымлівала такі парадак, якому магла пазайздросціць самая руплівая вясковая гаспадыня. Антось аж свяціўся ад гордасці за ўнучку. Днём яны часта шпацыравалі па вёсцы, хадзілі ў лес, дзе паказваў ёй ягадныя і грыбныя мясціны. Іншы раз Ленка з мясцовымі дзяўчатамі і хлопцамі, а таксама з тымі, хто, як і яна, прыехаў пагасціць сюды на лета, выскоквала на сенакос. А вечарамі ладзілі танцы альбо спеўкі. Ленка ведала столькі песень — і сучасных, і даўніх, народных, што ўсе дзіву даваліся. Часцей за ўсё яна была запявалай. Як зацягне звонкім голасам:

О, сівы конь бяжыць,

На ім бела грыва.

Ой, снанаравілась, ой, спанаравілась

Мне тая дзеўчына...

Ажно душа замірае. Дзяўчаты і хлопцы падцягваюць, на ляту хапаючы словы песні. Скончыўшы, пачынаюць зноў — ужо хорам.

I ляціць вечна маладая песня над спавітым туманом лугам, полем, аддаецца рэхам ад цёмнай сцяны бору. А Міколаў Валодзька так і косіць, так і есць вокам Ленку, яна робіць выгляд, што не заўважае, хоць ого як заўважае! Антось усё бачыць, яму гэта дужа не падабаецца, на душы неспакойна, трывожна. Не-е, думае сабе, не пара ён Ленцы, хоць і сам не ведае, чаму спакойны, працавіты Міколаў хлопец не можа быць парай яго ўнучцы.

А больш за ўсё Антось бываў удваіх з унучкаю. Сядуць на прызбе ці ў садзе і гамоняць. Ён расказвае, яна слухае. У вёсцы нават дзівіліся: пра што можна гэтулькі гаварыць старому чалавеку і дзеўчаняці, якому хочацца пагуляць з равеснікамі? Міколава Маня не раз напаўжарт папракала:

— Кіньце, дзядзька, тлуміць галаву дзеўчыне. Дальбог, трымаеце сваімі байкамі як на прывязі. Ёй, думаеце, ужо надта цікава слухаць старога? Ёй да моладзі хочацца.

— То я ж што-о... — ніякавеў Антось.

— Ой, што вы кажаце, цётка Маня! — шчыра пярэчыла Ленка.— Мне з дзядулем вельмі-вельмі цікава.— Лашчылася да Антося.— Ой, як добра і цікава!..

Антось вельмі сумаваў, з тыдзень хадзіў сам не свой, як Ленка паехала ў самым канцы лета. Цешыўся і ўсім казаў пра тое, што яна і на будучы год прыедзе, прабудзе ўсе канікулы.

Аднак у наступнае лета Ленку паслалі на практыку ў піянерскі лагер. Заглянуць магла да дзеда яна толькі на пару дзён.

А потым трэба было ехаць у студэнцкі будаўнічы атрад. Прабыла ў Антося толькі два тыдні ў верасні.

А яшчэ праз лета ўсім курсам ездзілі ў экспедыцыю збіраць паўзабытыя народныя словы і песні.

Ад Ленкі прыходзілі яму то паштоўкі, то доўгія-доўгія пісьмы, і ён днямі карпеў над сваімі каракулямі, ведаючы і не ведаючы, што ёй напісаць.

Ленчыны лісты і паштоўкі ён складваў у асобную скрыначку і, як выдавалася вольная хвіліна альбо дажджыла, узбройваўся не надта прыдатнымі акулярамі, чытаў-перачытваў і меў у тым чытанні найвялікшую асалоду...

Антосю было пад восемдзесят, а мо і болей. Ён і на самай справе, здаецца, толкам не ведаў, колькі ж яму. Ці праўду казаў, ці згубіў лік сваім гадам, ці проста пад старасць аслабела памяць, ці спецыяльна вадзіў за нос цікаўных — невядома. Ва ўсякім разе ў вёсцы ўжо не было яго равеснікаў. Пра Антосеў узрост можна было меркаваць хіба па яго дзецях і ўнуках. Макар падбіраўся да пенсіі, сам быў дзедам. Мелі ўнукаў Галя і Ніна, і ў Ганны гэтаксама дочкі на выданні. А калі ўлічыць, што, як сведчаць старыя людзі, Антось ажаніўся позна, намнога пазней за сваіх аднагодкаў, то ён быў ужо ў вельмі і вельмі шаноўным узросце.

Тым не менш на свае гады ён заставаўся яшчэ досыць рухавы: як прышпарыць да магазіна ў суседнюю вёску — аж пыл пад нагамі курыць, не кожнаму маладзейшаму ўгнацца. I зранку і к вечару ўсё подбегам, усё некуды спяшаецца, хоць каму-каму, а Антосю спяшацца, здавалася б, няма куды — апроч удзічэлых катоў, ён нічога не меў, дый гэтыя нікому непатрэбныя каты, калі разабрацца, жылі на сваім хлебе. Нават сотак не браў, хоць вясковаму чалавеку без сотак не абысціся. Магчыма, яму і па закону не належала мець соткі, бо быў тут, падобна, і свой, але, па сутнасці, і не свой. Праўда, усе ў адзін голас сцвярджалі, што яму абавязаны даць соткі, калі папросіць, а сусед Мікола не раз падвучваў:

— Не спіце ў шапку, дзядзька: дамажыцеся, каб выдзелілі, а я абраблю заадно. Увосень прадасцё бульбу — глядзіш, будзе нейкая капейчына.

— Ат, Мікола! — махаў рукою Антось. — На халеру мне ўвязвацца. Што людзі скажуць, што падумаюць, як я ў гандаль бульбай кінуся? Для мяне ў садзе і агародчыку аж занадта...

У малым агародчыку пад вокнамі ад вуліцы, дзе некалі нябожчыца, як і ўсе вясковыя кабеты, гадавала кветкі, Антось пад рыдлёўку рабіў некалькі градачак, якія засяваў-засаджваў цыбуляй, радыскай, агуркамі, уторкваў з дзесятак каліў памідораў. Не дзеля сябе, а на той выпадак, калі завітае Ленка — яна дужа ахвотніца да рознага зяленіва. Мікола яшчэ пад плуг садзіў яму ў садзе тры палосачкі бульбы-скараспейкі, якая не надта радзіла ў засені старых разгалістых дрэў.

Калі не лічыць саду, то пэўную вартасць у Антосевай гаспадарцы меў, хіба, прасторны, не ўдратаваны, як у іншых, курамі і гусямі двор. Двор урастаў добрым мурагом з дзяцелінай, яго двойчы, а то і тройчы за лета выкошваў Мікола. Праўда, год ад году добрая трава прыкметна выроджвалася — то там, то сям браліся купіны сівога стрымбуляватага быльнягу, густой злой крапівы, калючага лопуху — спадарожнікаў запусцення і нежылога духу. За сена, якое меў Мікола са двара і з саду, Антось браў у яго малако — літровы слоік штодня. Міколава Маня прыносіла яшчэ то скрылік сала альбо кумпяка, то яйкі, то яшчэ які-небудзь прысмак, але Антось звычайна адмаўляўся:

— Ат, не есца нешта, Манечка, дзякуй. Тое, што ўчора прыносіла, засталося. Катам аддаў, каб яны паздыхалі. Забяры, Манечка, нашто псаваць прадукт...

Іншы раз хадзіў да іх пасёрбаць супу і не таму, што хацелася, а хутчэй каб не крыўдзіць добрую Маню.

Гаваркі Мікола часам прыходзіў пасядзець-пагаманіць, бесклапотна пацвельваўся:

— I жытуха ж у вас, дзядзька-а-а! Рабі — што хочаш, спі — колькі ўлезе, і ніхто не бубніць, ніхто не панукае-е... Эх, дажыць бы да такога гультрэсту! Што-што, а выспаўся-я б — во! Не жыццё — а суцэльнае свята...

— Не дай бог дажыцца да гэтага свята... — самотна і насуплена адказваў Антось, і Мікола ніякавеў пад яго строгім позіркам.

Звычайна ўставаў Антось рана, яшчэ да сонца — нараўне з усімі, мо нават раней за сяго-таго з вяскоўцаў. Сон у яго, як і ва ўсіх людзей у сталых гадах, быў чуйны, трывожны. Ускокваў ад брэху Міколавага сабакі, ад клёкату бусла. Іншы раз наогул не спалася. Таму ледзь не пасярод ночы шукаў нейкі клопат-занятак — добра, што ночы летам кароткія.

Выйдзе ледзь свет з хаты і пачынае паціху дзёбаць на калодцы хмыз, вазоў з дзесяць якога назапасіў яшчэ з вясны. Падзёбае-падзёбае, адкладзе тапор, пасноўдаецца па двары ці пасядзіць на прызбе, прыслухоўваючыся, як прачынаецца вёска, і зноў дзёбае: таўшчэйшыя паленцы расшчапляе папалам, танчэйшыя — пакідае кругляком. Насекшы і нашчапаўшы ладную кучу, складвае ў штабель ля сцяны, каб добра высахлі, бо як пойдуць яблыкі і асабліва грыбы, дроў спатрэбіцца не менш, чым самай рупнай гаспадыні. Назапасіць трэба, каб не толькі хапіла на яблычны і грыбны сезон, а і засталося на вясну. Без запасу сушняку вясною, калі ўсё ўвадзянее, набрыняе сокам, не ўпаліш. Па прыездзе заўсёды хата такая выстуджаная за зіму, што аж страшна знаходзіць — бы лядоўня. Асабліва печ. Ад яе, хоць і паліш дні тры, патыхае холадам, своеасаблівым непрыемным пахам. Добры воз дроў трэба спаліць, пакуль усё прыйдзе ў норму. Ды і на вуліцы вясною бывае яшчэ золка, ноччу і пад кажухом прабірае. Так што Антось ведае меру: штабялі дроў — на яблыкі і грыбы, тыя, што пад паветкай — на вясну.

Яблычны сезон у Антося звычайна пачынаецца ўжо на пачатку ліпеня, калі наліваецца спелым сокам белы наліў. А там не паспее і агледзецца, як ужо ледзь не навылёт прасвечваюцца — хоць зёрны лічы — чырванабокія, сакавітыя, велічынёю з добрую рэпу, яблыкі на Федзькавай яблыні. Гэта — знакамітая на ўсю ваколіцу яблыня. Яна мае цэлую гісторыю...

У сорак першым, калі ўжо гаспадарылі немцы, ноччу да Антося пастукаўся вайсковец — галодны, знясілены, увесь у балотнай твані, настолькі зарослы шчэццю, што немагчыма было вызначыць яго ўзрост. Пры ім была вінтоўка, але без патронаў. Вайсковец папрасіў чаго-небудзь паесці, расказаў, што прабіваецца да сваіх аж з-пад Беластока. Спачатку іх было сем чалавек. Днём, калі ўсе дарогі кішэлі немчурой, адседжваліся па лясах альбо рухаліся па сонцы на ўсход глухімі мясцінамі, але ў асноўным ішлі ноччу. На пятнаццаты дзень іх засеклі, абклалі з усіх бакоў. Пачалася перастрэлка. Калі скончыліся патроны, сталі ратавацца хто як можа. Федзька — так звалі акружэнца — упёрся ў нейкае балота, амаль два дні праседзеў пад чэзлым лазовым кустом пасярод непраходнан багны, пакуль немцы пе зніклі, рашыўшы, што ўсіх пералавілі ці перастралялі.

Антось накарміў яго, потым, нягледзячы што была ноч, узяўся рыхтаваць лазню. Калі вайсковец адмыўся, пагаліўся, было відаць, што гэта зусім яшчэ юны чарнявы хлопец. Антось прапанаваў, каб ён застаўся, пачакаў, пакуль вернуцца нашы — ён не сумняваўся, што праз які тыдзень, ад сілы — праз месяц, чырвонаармейцы пагоняць назад немчуру. Аднак Федзька адмовіўся. Падабралі яму сякую-такую цывільную вопратку, і ноччу ён рушыў далей. А праз два дні вярнуўся назад.

Так і хаваў яго Антось то ў хаце, то ў пуні, то ў лазні аж да вясны сорак другога, пакуль не пайшлі чуткі пра партызан, якія з’явіліся ў гушчарах за Чортавым балотам. Федзька са сваёй вінтоўкай адразу ж падаўся шукаць іх. I знайшоў. Потым у лес пацягнуліся і вясковыя хлопцы, нават дзецюкі.

Калі было ціха і спакойна, Федзька ці адзін, ці з кампаніяй наведваўся да Антося, дзе, ведаў, заўсёды разжывецца якім-небудзь харчам, а калі пашчасціць, то і папарыцца ў лазеньцы, а то і рызыкне пераспаць па-людску.

У сорак чацвёртым, калі вярнуліся нашы войскі, Федзьку з партызанаў адразу ж забралі ў армію. Ваяваў да самага канца вайны. Застаўся жывы. I не забыўся пра Антося. Пісаў, а сяды-тады прысылаў і пасылкі з рознымі прысмакамі. Што і казаць, добрыя людзі дабро доўга помняць і цэняць, благія — думаюць, што ты ім абавязаны рабіць дабро, тут жа забываюць...

Неяк на трэці год пасля вайны ад Федзькі прыйшла пасылка, у якой, апроч розных пачастункаў, былі чаранкі яблыні. Федзька жыў у тых краях, дзе некалі разводзіў сады сам Мічурын. Ніхто не верыў, што тыя нясвежыя чаранкі прыжывуцца, але ўсё ж Антось папрышчапляў іх па дзічках — што будзе, то будзе. Усе пасохлі, толькі адзін сядзеў-сядзеў, а к сярэдзіне лета выкінуў кволыя лісцікі.

Зараз яблыня разраслася, узнялася над садам, няма такога года, каб не цвіла: адну вясну — болей, другую — меней, але без цвету і яблык ніколі не гуляе. Ад Антося ўся вёска завяла гэты мічурынскі гатунак. Толькі дзіва-дзіўнае: чамусьці ён ва ўсіх зусім не такі, як у Антося,— яблыкі і драбнейшыя, і не раўня на смак, і нейкія трохі замораныя. Ды і сам Антось, колькі пасля ні прышчапляў,— ні адна не магла зраўняцца з гэтай, Федзькавай.

Першыя адборныя яблыкі з Федзькавай яблыні, якія акуратна знімае з самага верху жэрдкай з прыладжаным на канцы сачком, Антось звычайна пасылае ўнучцы Ленцы ці ў піянерскі лагер, ці ў будаўнічы атрад, ці ў тую вёску, дзе яна збірае рэдкія слоўцы і старыя песні, а таксама Макаравым дзецям і ўнукам у Казахстан. Вядома, шмат не пашлеш у пасылках, добрая палавіна — як акуратна ні знімай і ўпакоўвай — усё роўна пагніе-папсуецца ў дарозе, але не столькі тыя яблыкі, колькі пасылку ім будзе прыемна атрымаць ад дзеда і, канечне, паспрабаваць ласункі з дзедавага саду.

Усё лета і восень да Антося па яблыкі ездзяць на машынах пастаянныя пакупнікі з горада — з раёна, нават з вобласці. Яны абіраюць колькі трэба, колькі хто хоча, проста з яблынь. 3 пакупнікамі Антось заўсёды перапраўляе якую скрынку ці сетку яблык Ніне ў раён, Галі ў вобласць. Пакупнікі ахвотна выконваюць Антосевы просьбы, бо ставяцца да яго з павагай. Мусіць, за тое, што ніколі не таргуецца, не дрыжыць над кожным яблыкам, як іншыя. Нават не важыць, плату бярэ — колькі дадуць, грошай не пералічвае. I яны, праўда, ніколі яго не крыўдзілі.

Яблыкаў было многа. Каб хацеў іх прадаць усе — не прадасі. Таму штодня Антось збіраў кош-два, рэзаў на скрылікі, нанізваў на вяровачкі ці на дрот і сушыў на сонцы, а ў непагадзь — напальваў печ. Пад восень дзяліў сумкі на чатыры долі: для Макара, Галі, Ніны, Галіны. Макару і Галі адсылаў у пасылках, Ганна забірала сама, як прыязджала па яго ўвосень, а Ніне завозілі па дароге.

Не паспявалі адысці раннія яблыкі, як пачыналіся грыбы. Грыбы для Антося — і радасць, і адпачынак. Так было яшчэ ў маленстве, тое ж засталося і ў старасці. Праўда, грыбы цяпер не тыя, што былі колісь. Раней не выдавалася года без баравікоў. А баравікі якія раслі! Крэпкія, як літыя. з кароткімі карычневымі пузатымі ножкамі. Нарэжаш кош — як зрушыць з месца. Зараз такія вывеліся, амаль не трапляюцца. То дзіва: столькі машын развялося! I ў кожнай — самае малое — чатыры грыбнікі. 3-за свету, за сто вёрст пруць. Дзе ж быць тым грыбам! Апроч таго — чыстыя бары выводзяцца, лес урастае травою. А ў траве добры грыб расці не хоча. У ход пайшлі розныя свінушкі, радоўкі, ласі. Хто калі іх за грыбы прымаў! Нагамі шпурлялі, лічылі, што ваўчакі, а сёння ўсё ідзе падчыстую, на кіпцюрах выносят. Нават белыя порхаўкі на лузе збіраюць.

Антось і сёння розныя свінушкі, ласі, радоўкі, хоць мясцовыя людзі і тыя перасталі іх цурацца, разважаючы, што на бязгрыб'і і свінушка грыб, усё роўна не лічыць за грыбы, не можа паверыць, што яны ядомыя. Ці далёка да бяды: возьмеш, не ўгледзеўшы, якую погань - і патруціш унукаў.

Для ўнукаў ён і стараецца, шчыруе, для іх часта па два разы на дзень паліць у печы. Грыбы — гэта не яблыкі, што могуць высахнуць і на сонцы. Асабліва стараецца для Макаравых унукаў, дзяцей, якія тых грыбоў, нават лесу, апроч як па тэлевізары, у кіно ды на малюнках у вочы не бачылі. Павырасталі, сваіх дзетак займелі, а так ні разу і не прыехалі. Колькі прасіў Макара: прывязі на лета, хай адпачнуць, паходзяць, паглядзяць, адкуль ты, дзе твае карані — так і не прывёз. Не прыслаў і як падраслі, маглі прыехаць і без праважатых. Маці-нябожчыца нявестку, унукаў толькі што на фотакартцы і бачыла. Зусім счужэў, выракся Макар. Раней-то хоць раз у год паштоўку прысылаў, а цяпер і паштовак не шле. Як прыязджаў забіраць яго, Антося, так і з тых пор — ні слуху ні духу.

Антось ніяк не можа зразумець сына: як гэта так можна? Птушка, звер і тыя да родных краёў цягу маюць, а каб чалавек?.. Калі выракаешся свайго, то і чужога цаніць не ўмееш, цябе паважаць перастаюць, сам сябе паважаць развучышся. Не-е, што б там ні казалі, у якім дастатку ні жыў, а не можа быць шчаслівы чалавек без сваіх каранёў, без любасці да свайго роду-племені. Чалавек без каранёў — як тая стэпавая траўка, што перакаці-полем завецца: куды падзьмуў ветрык — туды і пакацілася, куды пакацілася — там і пасеялася. Якая была патрэба Макару сеяцца ў тым Казахстане? Можна зразумець, калі аралі цаліну — рабочых рук не хапала. А зараз там сваіх людзей удосталь — сам бачыў. Сем’і ў казахаў вялікія — па восем-дзесяць жэўжыкаў у хаце, адно пад адно, аж душа радуецца. Во з каго нашым людзям трэба прыклад браць! А то народзяць адно, ад сілы двое — і ўсё, пачынаюць сабак заводзіць, каб яны паздыхалі. Наглядзеўся ў горадзе, як быў у Галі. Ходзіць сабе па скверы кабета кроў з малаком, ёй самы раз у рукі каляску з дзіцянём, а яна на павадку кабяля са страшэннай мордай, велічынёй з цялушку ці нейкую помесь сабакі з авечкай, прагульвае. Што за радасць, што за мода — у галаву не ўкладваецца. А тым часам бы якая эпідэмія павымятала вёскі: каго — у горад, каго — на могільнік, каго — пагнала па свеце, як тое перакаці-поле. Яшчэ пасля вайны тут было за сто двароў. А зараз? 3 палавіну вычысціла... Апошнім часам, праўда, падобна, што патроху ўсё пачынае паварочвацца назад — памалу засяляюцца апусцелыя вясковыя гнёзды-сядзібы. У каго сын, у каго замужняя дачка вяртаюцца, паспытаўшы гарадскога смаку. Але часцей за ўсё едуць прышлыя людзі. А чужому вядома як: абы страха над галавою, абы грошы. У залётных няма повязяў з гэтай зямлёй: сёння ён тут, заўтра — там, адкуль павабяць лепшымі выгодамі і большымі грашыма. Грошы, грошы, грошы... Затапілі яны вёску. У многіх ужо дзесяткі тысяч на кніжках, і людзі не ведаюць, што рабіць з імі. Сумна жыць на свеце, калі, апроч грошай, нічога святога за душою не застаецца. Мо таму, шмат хто залівае свой сум і нуду гэтым праклятым «чарнілам», якое пажырае і тыя ж грошы, і здароўе, і розум, даводзіць чалавека да свінства...

Не-е, што б там ні казалі, а залётныя людзі — не гаспадары на зямлі, рэдка хто з іх пускае карані...

А дзе ж свае сыны і дочкі, што разляцеліся з родных гнёздаў па свеце? Колькі будзе доўжыцца іх вырай?! Няўжо навек наканавана ім жыць без памяці, заставацца Іванамі без роду і племені?! Няўжо не прабудзіцца ў іх цяга да сваіх вытокаў, як абуджаецца яна ў птушак вясною, у рыб, што ідуць на нераст?..

Узяць таго ж Макара. Чаго, на добры розум, сядзець яму там, у тым Казахстане? Яшчэ б меў якую важнецкую работу, а то просты шафёр. Быдта тут у шафёрах няма патрэбы. Жыў бы ў бацькоўскай хаце, ездзіў па сваёй зямлі, гадаваў дзяцей, унукаў. Жонка ўпарціцца. Сама выраклася радні і, як стала начальніцай, яго выракла.

Крыўдна і брыдка Антосю, што сын паддаўся нявестцы, што камандуе ім як хоча, быдта не ён, а яна мужык у хаце. Толку мала, калі ў сям'і за камандзіра жонка. Жонку, канечне, трэба слухаць, калі што разумнае кажа: ну, не пі, не лайдачы, не цягайся з кім папала. А так трэба, каб у мужыка свой розум, свая галава на плячах была. На тое ён і мужык...

Хоць хто яго ведае... Не ўсякі мужчына варты, каб яго слухалі. Узяць хоць бы зяця Эдуарда. Усе вакол, асабліва яго матулька, лічаць, што ён ашчаслівіў Галю: з вёскі ў інтэлігенцыю выцягнуў. Інтэлігентнасць, па-іхняму,— сваім грэбаваць, са свайго здзекавацца. Калі падраслі дзеці і трэ было пасылаць у школу, то не аддалі, як усе, у звычайную, што ў двары, а з ног збіліся, уладкоўваючы ў нейкую модную — з англійскім ухілам. Праз увесь горад з трыма перасадкамі вазілі-прывозілі. А ў тых аўтобусах зранку людзей — што селядцоў у бочцы. Бедныя дзеці ў дурных бацькоў... Летам і на дзень баяліся прывезці ў вёску — як ад агню, аберагалі ад дзеда і бабы. Іх, бачыце, страх апаноўваў, што малыя на ляту засвойваюць вясковую гаворку, псуюць акцэнт... Неяк вазіў падарункі ўнукам, пайшоў з імі пагуляць у горад. Зацягнулі ў кнігарню, захацелі, каб купіў прыгожыя каляровыя кніжкі. Што было, як вярнуліся дадому! Глядзелі на пакупку так, быдта даў малым забаўляцца востры нож. Выхапілі тыя кніжкі з рук, малыя — у плач, а яны: вам нельга гэтага, тут не па-культурнаму пісана. На вачах у дзяцей парвалі на шматкі і — у смеццеправод. Абурыўся, сказаў усё, што думаў... Пакрыўдзіліся, а свацця да самай смерці глядзела воўкам...

I чаго дамагліся з той моднай англійскай школай? Адбілі ў дзяцей ахвоту да вучобы. Ледзь-ледзь на троечкі пазаканчвалі, нікуды паступіць не могуць. Добра, што дзеўчыну ўзяў замуж нейкі разведзены вайсковец, гадоў на дзесяць старэйшы за яе. Цяпер сядзіць, дзяцей гадуе. А хлопец пасля арміі ўжо чацвёрты год лайдачыць — усё збіраецца некуды паступаць...

Нікому не скажа Антось, аберагае ад чужога цікоўнага вока і вуха нелады ў сынавай і доччыных сем’ях — навошта, каб мянцілі-апярэзваліся языкамі людзі. Невялікі гонар бацьку, калі людзі перамываюць сынавы-доччыны костачкі, хай сабе сыны-дочкі даўным-даўно жывуць сваім хлебам, сваім розумам.

Антося — асабліва ў апошнія гады — ведаюць у вёсцы як чалавека негаваркога, замкнёнага, неахвочага да розных сябрын і пасядзелак, нават трохі нелюдзімага. I к старасці ён нелюдзімее ўсё больш. Сноўдаецца ўвесь дзень адзін, чужыцца людзей, быццам тоіць на іх нейкую злосць-крыўду, ці, наадварот, сам носіць незразумелую віну перад вяскоўцамі. Скажа, як з каменя вады выцісне, два-тры словы, калі нехта пра нешта запытаецца, а не запытаецца — першы ніколі не зачэпіць.

Старыя і не зусім старыя людзі расказваюць, што раней ён быў зусім не такі. Весельчака і кампанейца, як Антось у маладосці, кажуць, ва ўсёй акрузе не было. Замкнёнасць і нелюдзімасць, лічаць вяскоўцы, пайшла ў яго ад турмаў, у якіх пры панскай Польшчы насядзеўся мо за дваіх, мо за траіх. Не было такіх астрогаў, якіх не зведаў Антось: і ў Вільні, і ў Гродне, і ў Картуз-Бярозе, і ў Беластоку, і ў Лідзе — усіх не пералічыш. I сёння яшчэ помняць-згадваюць старыя людзі, якім агітатарам у трыццатыя гады быў Антось, як ён ствараў па вёсках «Грамаду», потым Таварыства беларускай школы, клуб «Змаганне». Амаль легендай стала, як падняў ён усю вёску — ад малога да старога — на асаднікаў, якім нарэзалі самыя лепшыя землі. 3 каламі і тапарамі гналі аж да самага мястэчка. Невядома, чым скончылася б, каб асаднікі паказалі меншы спрыт у нагах ды не пахаваліся, як пацукі, у пастарунку. Заадно з асаднікамі турнулі тады і настаўніка-паляка, якога прыслалі вучыць дзяцей па-польску замест звольненай беларускай настаўніцы.

Два дні вёска святкавала перамогу, хоць наўрад ці хто верыў, што ўсё гэта скончыцца дабром. Аднак ніхто і не шкадаваў, не каяўся. Чаго яны прыпёрліся, гэтыя польскія шляхцюкі? Разбагацець на беларускіх слязах захацелі?! Парабіць гаспадароў парабкамі?! Сагнаць беларусаў са свае зямлі, зямлі, якую дзеды-прадзеды потам палівалі?! Во, правучылі — хай цяпер ведаюць, што і мужык-беларус свой гонар мае, гнецца, але да пары... А там — што будзе, то будзе...

Раніцой трэцяга дня на вёску наляцела зграя паліцыянтаў і жаўнераў. Ператрэслі ўсе хаты — шукалі чужых людзей і шкодную літаратуру. Арыставалі чалавек сорак мужыкоў. Сабралі на выгане, потым пехам пагналі пад канвоем у мястэчка. Жанкі, малеча, старыя высыпалі на вуліцу, і ніхто не лямантаваў, не прасіў літасці да сваіх сыноў, мужоў, бацькоў. З іх вачэй сачыліся гнеў і нянавісць. Арыштаваныя ішлі з горда паднятымі галовамі, як ідуць пераможцы. Антось спрабаваў нават зацягнуць:

Адвеку мы спалі, і нас разбудзі-лі,

Мы знаем, што трэба рабіць:

Што трэ-эба свабо-оды, зямлі ча-ла-веку...

На яго накінулася хеўра паліцыянтаў: малацілі кулакамі, нагайкамі, у кроў расквасілі рот.

У пастарунку не маглі ўсе змясціцца, таму зачынілі ў прасторную аборыну. Праз нейкі час сталі па двое выводзіць, заштурхоўваць у падвал, дзе прывязвалі да масіўнай лавы і секлі гумаю па спінах, да крыві, пакуль жывога месца не заставалася. Адлівалі вадою, за рукі-ногі выносілі і кідалі ў абору, забіраючы наступных двух. Усю ноч працягвалася экзэкуцыя, паліцыянты аж узапрэлі, секлі напераменку.

Назаўтра, прыгразіўшы, што калі хто яшчэ раз сюды трапіць, то жывым не выйдзе, усіх адпусцілі. Апроч Антося. Як завадатара і падбухторшчыка да бунту яго перадалі ў дэфензіву.

Здавалася, нічога не дамагліся: і хлопцы, і сталыя мужчыны з месяц вычухваліся ад пабояў, і асаднікі зноў вярнуліся ў вёску, занялі лепшыя землі, і Антося забралі, недзе катуюць у дэфензіве, але ўсё роўна ніхто не шкадаваў, што адбылося. У свядомасці людзей адбываўся нейкі незразумелы зрух, нейкая зацятая, непераможаная ўпартасць. Сінякі, гузакі, крывавыя сляды ад бізуноў былі зараз для іх не адзнакай ганьбы, а гонарам, як баявыя раны, атрыманыя ў змаганні за святую справу. Людзі хінуліся адзін да аднаго, адчуваючы ў гэтай згуртаванасці, еднасці незнаёмую, незразумелую сілу — неразважлівую, зацятую, хмельную, як чаромхавы ранак. Мусіць, і асаднікі адчувалі, разумелі, што, здушаная грубай сілай, крыўда будзе тлець-смылець у людскіх сэрцах, позна ці рана ўзарвецца новым выбухам гневу. Нездарма ж яны адразу пазаводзілі стрэльбы, лютых сабак-ваўкадаваў, на ноч запіраліся на ўсе стаўні і засовы. Не надта верыў у надзейнасць масіўных засоў і настаўнік-паляк, бо нізашто не схацеў вяртацца ў школу. Казалі, ён заявіў свайму начальству, што разуверыўся ў мэтазгоднасці сваёй «асветніцкай місіі на «крэсах усходніх»» і як ненадзейны элемент быў адпраўлены назад на свае Мазуры.

3 месяц дзеці не вучыліся. Усёй вёскай пісалі петыцыі начальству, і, у рэшце рэшт, улады здаліся — вярнулі настаўніцу, якая вучыла дзяцей па-беларуску. Але ненадоўга. Летам яе паклікалі на курсы ў Варшаву, а к восені саслалі некуды пад Кракаў, як і амаль усіх настаўнікаў беларускіх школ з «крэсаў усходніх». Восенню школу ў вёсцы закрылі, прапанаваўшы: хто хоча, каб дзеці былі пісьменнымі — хай аддаюць у польскую школу за пяць вёрст. Ніхто не паслаў. Нанялі самі звольненага палякамі настаўніка, вучылі дзяцей на роднай мове нелегальна. Толькі асаднікі вазілі штодня сваіх сыноў і дачок у польскую школу.

Пасля допытаў і катаванняў у дэфензіве, трохі падлячыўшы перад судом, Антося засудзілі як палітычнага. 3 турмы ён вярнуўся на трэцяе лета — бледны, худы, але нейкі прасветлены. 3 вачэй яго, здавалася, сочыцца, ліецца лютая нянавісць да паліцыянтаў, паноў, падпанкаў. Бязбоязна, задзірліва, бы знарок, каб хто данёс, здзекаваўся з маршалка Пілсудскага, называў яго катам беларускага народа, фашыстам, прайдзісветам, падбіваў не плаціць падаткі, на вячорках і забавах падвучваў хлопцаў і дзяўчат спяваць забароненыя песні, злыя прыпеўкі пра польскіх паноў, паліцыянтаў, шляхцюкоў. На пасядзелкі, дзе збіраліся сталыя мужчыны, прыносіў і чытаў газеты, кніжкі, у якіх пісалася пра сацыяльны і нацыянальны ўціск, самаўпраўства і фашыстоўскі тэрор санацыйных уладаў, заклікалася да змагання з акупантамі, за ўз’яднанне з братамі на Усходзе. Пагаворвалі, што ў турме Антось пазнаёміўся і сышоўся з бальшавікамі-камуністамі. Мусіць, гэта была і праўда, бо неўзабаве пасля вяртання да яго зачасцілі немаведама адкуль незнаёмыя людзі, на сялян не падобныя. Пра што яны там гаварылі — ніхто не ведаў, бо разумней за ўсё было нічога не ведаць, нічога не чуць.

Не прайшло і паўгода, як Антось зноў трапіў у пастарунак. За беспарадкі на кірмашы ў мястэчку. Сотні вяскоўцаў бачылі ўсё сваімі вачыма. Калі на кірмаш з’ехаўся народ з усёй акругі, не было дзе і яблыку ўпасці, Антось узабраўся на воз і пачаў агітаваць супроць паноў і палякаў, клікаць да непадпарадкавання акупацыйным уладам. Хоць ён быў і невысокага росту, але голас меў зычны, звонкі. Людзі, забыўшыся пра торг, ціснуліся да яго, уважліва слухалі, бо гаварыў ён тое, што кожнаму балела. Неўзабаве па людскім натоўпе прайшло хваляванне. Як з-пад зямлі ўзніклі, расштурхоўваючы локцямі і нагайкамі народ, сталі прадзірацца да Антося тры паліцыянты. А ён усё гаварыў і гаварыў, не зважаючы ці не заўважаючы іх. Людзі згуртоўваліся шчыльней, адціралі паліцыянтаў, крычалі Антосю, каб хаваўся, а ён нібы не чуў ці не хацеў чуць іх затрывожаных галасоў. Паліцыянтам, нарэшце, удалося праціснуцца да воза. Сцягнулі прамоўцу, звалілі на зямлю, неміласэрна білі цяжкімі ботамі. Пырснула кроў, народ зашумеў, хто быў бліжэй — кінуліся бараніць, ратаваць Антося. Раз’юшаныя паліцыянты сталі лупіць нагайкамі, кулакамі ўсіх, хто трапляў пад руку. Падняўся гвалт. Нехта загаласіў:

— Забі-і-і-лі-і...

Як гром, над натоўпам прагучаў нечы бас:

— Бі акупантаў!

Натоўп захваляваўся, прыйшоў у рух. Заржалі коні, затрашчалі паламаныя драбіны.

— Бі псяюх! Бі гадаў!

Раз’ятраныя людзі, падахвочаныя гэтым заклікам, кінуліся на паліцыянтаў, пацяснілі іх з кірмашу. Паліцыянты павыхоплівалі наганы:

— Пся крэў, быдла, пастшэлямы!

Пачуліся стрэлы ўверх. Але і яны не спынілі, не астудзілі людаей. Натоўп пагрозліва наступаў. Заднія падпіралі пярэдніх. Здавалася, яшчэ хвіліна, яшчэ апошння іскра — і паліцыянты будуць змяты, растаптаны. Яны самі, мусіць, адчулі рэальную пагрозу, рэальную небяспеку, бо пачалі пяцца назад, затым — кінуліся наўцёкі. Гэта прыдало раз'ятраным людзям яшчэ большую смеласць — з галёканнем кінуліся ўслед, шпурлялі каменні, гналі, аж пакуль паліцыянты не пахаваліся за масіўнымі дзвярыма пастарунка. Нехта падаў кліч падпаліць пастарунак, засмажыць псяюх жывымі, як гадаў, але разважлівыя галасы ўтрымалі ад гэтага небяспечнага кроку. Пашумеўшы яшчэ з гадзіну, закідаўшы пастарунак каменнямі, натоўп трохі аціх, разышоўся.

Два дні і шэптам, і ўголас уся акруга толькі і гаварыла пра той кірмаш. Ніхто толкам не ведаў, хто гэта выступаў з воза, а хто і ведаў — абачліва трымаў язык за зубамі. Але шыла ў мяшку не ўтоіш...

На трэці дзень к вечару Антося арыштавалі. Арышты прайшлі па ўсіх навакольных вёсках, у мястэчку. Тры дні з пастарунка несліся крыкі і енкі.

Антося прывезлі на фурманцы ледзьве жывога. Два месяцы пластом ляжаў — гнаіліся раны. Думалі, не вычухаецца.

Толькі к восені стаў добра на ногі. А на свята Кастрычніцкай рэвалюцыі нехта ўздоўж усяго гасцінца на тэлефонных правадах навывешваў чырвоных флажкоў. Ды так, што паліцыянтам і зняць было не проста — хоць слупы спілоўвай. Да позняй ночы спорвалі баграмі.

Чыя гэта была работа: Антосева ці мо і не Антосева — дэфензіва на гэты раз не надта разбіралася. Схапілі Антося...

Потым нават газета пісала, беларускія дэпутаты падавалі ў польскі сейм інтэрпеляцыю пра катаванні Антося ў дэфензіве. Катавалі яго люта, па-зверску. Заціскалі ў дзверы пальцы, пускалі цераз трубачку газу, мачу ў нос, звязаныя рукі прапускалі між звязаных ног, прасоўвалі кол і падвешвалі так, каб сам скурчаны вісеў уніз, а напружаныя ногі былі ўверсе, білі гумай, жалязякамі па пятах, пакуль не губляў прытомнасць. Адлівалі вадою і білі зноў, патрабуючы, каб прызнаваўся. Ці то Антось маўчаў зацята, каб не выдаваць тых, хто яму памагаў вывешваць тыя флажкі, ці мо яму і не было ў чым прызнавацца, але дэфензіва ад яго так нічога і не выведала, нічога не дамаглася катаваннямі. Аднак нават гэта не ўратавала Антося ад турмы. Знайшлі нейкі параграф і пасадзілі на год у Лукішкі.

I яшчэ потым двойчы знаўся з дэфензівай Антось, праз што і сёння ходзіць неяк ненатуральна — трохі з падскокам, бы зрываецца бегчы. Даюць знаць патрушчаныя косці, накалечаныя пяты.

Іншы на яго месцы сёння хадзіў бы ў героях: сядзеў у ганаровых прэзідыумах, выступаў перад школьнікамі, расказваў, як жылі, як змагаліся, дамогся сабе павышанай пенсіі. Але не Антось. Хто толькі не надавумляў падаваць дакументы на персанальную, а ён і слухаць не хоча, нават злуецца:

— Мне і гэтай досыць. Чаго гэта я буду клянчыць, як жабрак?

Пагаворвалі, быццам Антось саромеецца прасіць павышаную пенсію з-за таго, што ў вайну Антосіха не пусціла яго ў партызаны.

— Хочаш, каб з-за цябе дзяцей немцы пазабівалі,— канючыла яна, беручы на рукі блізнят і галосячы: — Ах, дзетачкі-і, ах, родненькі-ія, ваш тата-ачка-а схацеў загубіць вашы няві-ін-ныя-я, вашы святы-ыя душачкі-і...

Антось нерваваўся, ведаючы, што жонка бярэ зморам, аднак... Аднак і партызаны не разумелі яго.

— Сядзі, дзядзька, і не рыпайся! — казаў Федзька.— Ты свае наваяваўся з палякамі, а з немцамі і без цябе ўправімся...

— Як гэта ўправімся?! — змрочна глядзеў на яго Антось.— А мы што, па-твойму...

— Зразумей адно, дзядзька,— разважна тлумачыў яму Федзька.— Ты ж і вінтоўку ў руках трымаць не ўмееш. Якая ж ад цябе карысць будзе ў атрадзе? Нам большая карысць, калі ты тут...

Антось нізашто не мог пагадзіцца з Федзькам, дайшоў да партызанскага камандзіра. Але і камандзір бы згаварыўся з Федзькам: у нас ёсць каму страляць, нам трэба свае, надзейныя людзі ў кожнай вёсцы, у кожнай хаце, каб і харчам, і адзеннем дапамагалі, былі вачамі і вушамі партызан. Болей таго — камандзір закінуў, каб Антось падаўся ў старасты, але сустрэў такое абурэнне, што і не рады быў, прапаноўваючы.

У Антося былі падазрэнні, нават не падазрэнні — амаль упэўненасць, што гэта Антосіха ўгаварыла Федзьку, а Федзька — камандзіра не браць яго ў партызаны, і не мог ёй дараваць гэтага, здаецца, так і не дараваў да канца дзён яе.

Да таго ж яшчэ ў сорак чацвёртым яго не ўзялі ў армію — не прайшоў камісію. Нават старэйшых за яго мужыкоў пабралі, добрая палавіна з іх не вярнулася з фронту ці вярнуліся пакалечаныя — хто без рукі, хто без нагі, хто з асколкамі ў целе, хто кантужаны, без здароўя, а ён... А ён адседжваўся са сваім белым білетам ля жончынай спадніцы.

— Ты здурэў, ці што? — падзівіўся бязрукі Зміцер — недалёкі Антосеў сусед і нейкі сваяк па жонцы, калі Антось неяк сказаў яму гэта. — А твая-то тут якая віна? Цябе камісія забракавала. Ты сваё пры паляках узяў...

— Лёгка табе гаварыць... — скрушліва ўздыхнуў Антось.— А пабыў бы ты на маім месцы... Я, калі хочаш ведаць, нават табе не магу ў вочы глядзець...

— Чаго гэта ты мне ў вочы не можаш глядзець? — не разумеў Зміцер. — Што ты ў мяне цяля ўкраў, ці што?

— І табе, і ўсім вам, каго пакалечыла вайна, устыдна глядзець у вочы... — упарта цвярдзіў сваё Антось. — Столькі часу прайшло, а ўсё глыжэ думка: а раптам той асколак, што табе руку адарваў, мне быў прызначаны? А можа, тая куля, што ўлажыла Марылінага Паўла ці Клаўдзінага Міколу,— была мая? Выходзіць, што я за вашы спіны схаваўся, можна сказаць — вы мяне прыкрылі...

— Ну й дурань! — сплюнуў Зміцер. — Вунь знаходзіліся здаровыя, як бугаі, і то бранёю ад фронту прыкрываліся. Помніш Трахімавага зяця? Як уюн з-пад вілоў выкручваўся. I выкруціўся. Потым, як пайшоў па начальніцкай лініі — аж да вобласці дабраўся, багром носа не дастанеш. I цяпер жыве прыпяваючы на пенсіі. Яму не ўстыдна, а цябе, бач, устыд з’ядае...

— Ды не магу я, як Трахімаў зяць, павер, Зміцер, не магу. Хоць забі — не магу. Як у вочы глядзець удовам, той жа Марылі, Клаўдзі, якія аўдавелі, лічы, і замужам не пабыўшы? Як у вочы глядзець той жа Сымонавай Анюце, якая з пяцярыма на руках засталася? Гэта ў сабакі вачэй трэба пазычаць, каб глядзець, як глядзіць той Трахімаў зяць...

Раздзел другі

За акном выла, нема скуголіла завіруха. 3 самага ранку, без пярэдыху. Роўна з плотам накруціла гурбы. Замуравала вароты, калітку. Гурба прарвалася праз плот, разляглася на ўвесь панадворак, адрэзала шлях да калодзежа, і ўсё курылася, курылася на пляскатых выступах, паўзучы да хлява.

К вечару, здавалася, кудаса пачынае аціхаць, губляць сілу: то стомлена замрэ, таўкучы ў паветры мільярды белых дробненькіх мушак, то зноў шалее, накідваецца на стары дуплявы клён пад акном, і ён стогне, як жывы, рыпіць, здаецца, вось-вось не вытрымае, працяжна трэсне, рухне на хату. Клаўдзя з жахам уявіла, што стаяася б, каб гэтая, хоць і каржакаватая, не такая ўжо і высокая, але з магутнымі сукамі аграмадзіна не вытрымала напору ветру, накрыла сабой хату. Але ў душы не надта верыла, што клён можа не вытрымаць — нездарма кажуць, што скрыпучае дрэва і скрыпучы чалавек жывуць доўга. Што яе хвалявала ўсур’ёз, то гэта — каб не паваліла антэну: у дваццаць пятнаццаць па тэлевізары будуць паказваць вячоркі.

Але варта было новым парывам ветру з небывалай лютасцю зноў накінуцца на клён, як Клаўдзя ўжо стала трывожыцца не на жарт, падумала, што, на самай справе, гэтая дуплявая старэчына трымаецца толькі на чэсным слове, можа рухнуць у любы момант, пачынала шкадаваць, чаму не дала зваліць яе, калі тры гады назад у зяця з’явіўся імпэт спілаваць. Прыстаў з сябрукамі-выпівохамі: давай, маці, звалім, а то заваліць хату. Яна-то ведала, які ў іх клопат: няймецца пахмяліцца, а няма за што. У такім стане яны за бутэльку гатовы хоць д’яблу рогі пілаваць. Не дазволіла. I не таму, што надта шкадавала пляшку-другую. Зусім па іншай прычыне. Дупло ў клёне аблюбавала сава, вывела савянят, іх агледзелі ўнукі. Шкада было пазбаўляць малых радасці. Ды, па праўдзе кажучы, і не хацела браць грэх на душу — губіць савянят, хоць савінае суседства — падаруначак не дай бог. Кажуць, гэтая сава вялікую карысць прыносіць — ловіць мышэй больш, чым кошка. Карысць-то карысць, а ёсць у ёй нешта злавеснае, асабліва — для старых людзей, хто спіць чуйна. Кроў ледзянее глухімі начамі ад яе працяжнага, насавога ў-угг-у-у. Бы злыдзень які, бы нячыстая сіла склікае пасярод ночы ўсю погань з казак і страхавітых гісторый, якія так часта здараліся з людзьмі ў часы яе маленства. Цяпер, калі пачынае пераказваць тыя казкі, тыя здарэнні ўнукам; яны смяюцца, блазнуюць: а ў бабы-ягі рэактыўная цяга? Колькі конскіх сіл? Чэрці лётаюць з першай ці другой касмічмнй скорасцю? Яны па Месяцы ходзяць у скафандрах?

Іншыя часы — іншыя казкі...

Дзе цяпер тыя ўнукі? Мо дзе і забыліся, што ёсць на свеце бабуля са сваімі старымі, недарэчнымі казкамі і здарэннямі.

Баліць у яе душа за ўнукаў. За дачку — ніколечкі, а за ўнукаў баліць. Дачку яна ўзненавідзела, здаецца, назаўсёды выкінула з сэрца, а ўнукаў не хапае, смыліць і смыліць па іх душа. Мо таму, што на руках вынасіла, выняньчыла-выгадавала. Матку яны і не бачылі, як былі малыя, Як паедзе на сваю работу ў горад, то месяцамі не паяўляецца. Можна было падумаць, што нажывае немаведама які капітал. I што нажыла ў тым сваім піўным ларку? Дулю з макам! Мо і зяця спаіла праз свой гэты «Голубой Дунай». А неблагі ж быў хлопец. Спачатку прызвычаіўся да дармовага піва, а потым і на гарэлку пацягнула. I пайшло-паехала... Усё і прапіў, што нажылі, нават — розум. I яе неўзабаве прагналі з работы за недастачу. Прыехала, слязьмі заліваецца: ратуй, мамачка, баюся ў турму. Давялося прадаваць карову.

Вярнуліся ў вёску голыя, як саколы. Узяцца б за розум, а яны праз год узбурыліся на вярбоўку — аж у Амурскую вобласць. Спакусіліся на льготы і вялікія заробкі. Чула сэрца, што дабром гэтая вярбоўка не скончыцца. Але што магла зрабіць? Абразумляла, упрошвала — слухаць не хацелі. Каб яшчэ толькі самі, а то і дзяцей цягнуць з сабой паманулі: больш душ — болей заплоцяць... Маліла-прасіла: пакіньце малых, пакуль абжывецеся-ўладкуецеся. Упёрліся — нізашто. Падумала, паплакала і паехала разам, каб пад наглядам трымаць непуцёвых, каб з малымі чаго не сталася.

Заробкі там і праўда былі шалёныя. А шалёныя грошы — там чарцюк пабыць ахвочы. Яшчэ больш, чым у горадзе, закалдычылі чэрці за каўняром у зяця. Па-чорнаму запіў, ні дзень ні ноч не прасыхаў. Што ні рабіла — не памагала. Да белай гарачкі дапіўся, чорцікаў пачаў лавіць па хаце. А праз нейкі час п’яны на трактары ўваліўся ў раку, дасталі нежывога...

Сядзець там было вар’яцтвам. Казала дачцэ: паедзем дадому, а яна ўсё марудзіла, шукала прычыну, каб не ехаць: то крэдыт за дом не выплачаны, то дзяцей са школы зрываць неахвота. Толькі потым дайшло, чаго яна марудзіла: аказваецца, знюхалася, кінулася ў любошчы з нейкім заморышам, што гэтаксама прыехаў шукаць льготы і дурныя грошы.

Клаўдзя з першага ж погляду неўзлюбіла новага зяця. Ды яго і зяцем нельга было назваць: які гэта зяць, калі жылі нераспісаныя? Проста хахель, кныр аблезлы!..

Ёй, удаве-салдатцы, усё гэта было паскудна, кашчунна, у галаву не ўкладвалася: як гэта можна так?! Яшчэ не паспела астыць цела бацькі тваіх дзяцей — які б там ні быў, але бацька тваіх дзяцей,— а ты, кудла, ужо ў сучую шкуру?! Гэтак зняславіцца, гэтак дом свой апаганіць, гэтак дзяцей сваіх, сваю старую маці зняславіць!

Нейкі зрух адбыўся ў яе мацярынскіх пачуццях да дачкі. Яна не проста перастала паважаць яе. Не, гэта было нешта большае, чым непавага.

Заставацца, жыць у зняслаўленым, апаганеным доме яна не магла ні дня. Адно суцяшала, што адбыўся гэты сорам удалечыні ад сваіх людзей.

Хацела забраць з сабою ўнукаў, але не аддалі, хоць дачка ўжо загрубела трэцім — ад свайго прышчавага хахеля.

Успамін пра дачку, унукаў, як заўсёды, узбудзіў тупы сардэчны боль, неспакой, трывогу. Не ляжалася, даймала нейкая няўтульная мулкасць. Устала, уступілася ў валёнкі, падышла да акна, адсунула занавеску. Мароз замураваў шыбы, нічога не было відно, толькі шорстка шапацеў звонку гнаны вятрыскам снег.

Доўгім, невідушчым позіркам яна глядзела ў акно, намагаючыся ні пра што не думаць, і, здаецца, перастала думаць, упала ў нейкае здранцвенне...

Колькі прастаяла ў гэтым глыбокім одуме — і сама не ведала. Ачнулася, адчуўшы, што прабірае холад. У хаце выстудзіла — хоць сабак ганяй. Паглядзела на ходзікі з зязюлькаю, якая ўжо не кувала, бо нешта зламалася, машынальна падцягнула ланцужок з зялёнаю шышкай-гіркаю і старым чорным замком — з адной гіркаю ходзікі не ішлі. Стрэлкі паказвалі сем з чвэрцю. Клаўдзя ведала, што ходзікі ідуць як ім уздумаецца: то безнадзейна адстаюць, то ні з таго ні з сяго хопяць такі тэмп, што за паўдня забягаюць гадзіны дзве наперад. Даўно пара іх выкінуць, але выкідаць шкадуе: прывыкла, гадоў трыццаць яны ў хаце, калі не цікаюць — здаецца, хата нямее. Хай цікаюць, пакуль цікаюць. А час яна дакладна вызначае па радыё — ведае, калі і што перадаюць. А сёння радыё маўчыць. Пэўна, недзе бура паваліла слуп альбо парвала дрот. I калі возьмуцца папраўляць — хто ж яго ведае. Бывае, па два-тры дні маўчыць, пакуль не доймуць старшыню калгаса старыя людзі, якім больш чым каму патрабна радыё.

Радыё ў Клаўдзі ўключана ўвесь дзень, а да тэлевізара яна ставіцца ашчадна: уключае толькі тады. калі трэба паглядаець нешта цікавае, на дзень занавешвае экран спецыяльнай накрыўкаю, бо кажуць, ён псуецца ад дзённага святла.

Падышла да рэпрадуктара, пакруціла туды-сюды ручачку, хоць ведала: калі радыё замоўкла ў такую непагадзь — то справа марная, безнадзейная. Калі яно яшчэ гаварыла, ходзікі спяшаліся мінут на дваццаць. Значыць, да перадачы пра вячоркі па тэлевізары яшчэ ёсць час: можна паспець прынесці дровы, запаліць пліту, каб не адубець уначы. Накінула кажушок, цёплую хустку, уступілася ў валёнкі, пасунулася ў сені...

На дварэ дзьмула-круціла, была цемень — хоць выкалі вока. Клаўдзя пашкадавала, што не прынесла дровы ў хату завідна. Спадзявалася: уляжацца кудаса к ночы — то мо і паліць не будзе патрэбы, абыдзецца, бо дровы трэба расходаваць ашчадна, можа, і не хапіць да вясны. Добра, што Антось падсёк тады...

Згадка пра Антося варухнула ў душы незразумелае пачуццё: ці то зайздрасць, ці то нейкую незразумелую крыўду-рэўнасць — нябось, недзе ў цяпле, абжытай хаце... Сядзіць сабе, нябось, як пан, ля тэлевізара з дачкой, зяцем, унукамі. А мо там у іх і такой кудасы няма...

Шпарчэй, без боязі наскочыць на што-небудзь у цемры — на сваім двары яна можа хадзіць хоць з завязанымі вачыма,— пакрочыла Клаўдзя да падпаветкі, дзе складзены дровы. Наклала ладнае бярэмя, асцярожна, каб не згубіць раўнавагу ў снезе, пасунулася назад.

У хаце нашчапала нажом трэсачак-смальнячкоў, паклала ў печку, падпаліла старой газетай. Вецер стагнаў, выў у коміне, заварочваў дым на хату, тушыў агонь. Але трэскі былі сухія, як порах, і калі добра ўгарэліся, у коміне ўзнікла такая шалёная цяга, што аж вугельчыкі падскоквалі. Прыкрыла трохі люшку, зменшыла цягу, бо мала толку з яе натопкі, марная трата дроў. Калі агонь супакоіўся, падумала: мо падагрэць ранішнія блінцы ды павячэраць? Але есці зусім не хацелася.

Яшчэ раз падышла да ходзікаў. Па яе разліках, да перадачы засталося з паўгадзіны.

Усё кіне Клаўдзя, лепей галодная застанецца, чым дазволіць сабе не паглядзець вячоркі, а таксама «Песню бярыце з сабою», іншыя перадачы, дзе пяюць старыя песні. Больш за ўсіх падабаецца ёй спявачка Валянціна Пархоменка. Голас у яе — не зблытаеш ні з кім іншым. Акурат некалі быў у яе, Клаўдзі. Што было — з вадою сплыло. А песні пяюць тыя ж, што некалі яны пяялі. I «Песняры», і «Сябры» пяюць. I новых шмат харошых песень пайшло — без грукату і лязгату. Амаль кожную нядзелю ў тры пятнаццаць па радыё прэм’ера. Асабліва падабаецца Клаўдзі «Было ў салдата два полі». Нібы спецыяльна пра яе Міколу і Марылінага Паўла складзена. Не вярнуліся з вайны, паклалі свае буйны-голавы ў чужой старане. Заўсёды наплачацца, слухаючы гэтую песню, хоць, здавалася, слёзы даўным-даўно выплаканы, выплаканы ўсе, да апошняй слязіначкі. I яшчэ надта ж прыгожа пяюць «Сябры» «Вы шуміце бярозы», «Верасы» — «Белы снег», Еўдакімаў — «Світанак» і «Зачарованая». Ды хіба ўсё пералічыш! Ну і, канечне, Лучанковы «Спадчына», «Мой родны кут». Яны, лічы, народныя. Гэта добра, што маладзейшыя і зусім малыя нават не забываюць, шануюць даўнія песні, складаюдь новыя — сугучныя тым даўнім. Аж сляза прабівае, як запяюць дзеткі з фальклорнага ансамбля, хлопцы і дзяўчаты са студэнцкіх спеўных калектываў. Ды што па радыё і тэлевізары! I сёння ўспамінаюць, як гады тры назад прыязджала па лета Антосева ўнучка. Якія спеўкі ладзіла з моладдзю! Даўно такіх спевак тут не было. Як запяюць, то і старыя нямоглыя людзі не маглі ўседзець дома. А песень колькі ведае! Ні адна вясковая кабета столькі не ведае. Як зацягнуць хорам — здаецца, на мяккіх, пяшчотных крылах пераносішся ў свае маладыя гады, робіцца хораша-хораша, аж сэрца заходзіцца ад нейкай шчымлівасці і светлага-светлага смутку...

Так, нейкая незразумелая, неспасцігальная сіла і абаяльнасць ёсць у гэтых простых, працяжных даўніх песнях. Калі ты, стомлены грукатам і лязгатам веку, хоць раз настроішся на яе мелодыю, адчыніш сваё сэрца, упусціш яе туды — ты вечны палоннік яе някідкіх, непадуладных павеву моды, чараў. Народная песня ўзнясе, акрыліць цябе, увалье ў тваю істоту спакой, дабрыню, не дазволіць змялець, здрабнець пачуццям, счарсцвець тваёй душы. Прыслухайся — і ты пачуеш у гэтай даўняй песні гул часу, галасы мінулых маладосцяў, мінулых пакаленняў, жывыя думкі, жывыя пачуцці, жывыя страсці і лёсы, жывую гістарычную памяць народа. Услухайся ў песню, услухайся ў самога сябе, і калі тваё сэрца яшчэ не скамянела, не ачарсцвела душа, не з’ела тля нявер’я твае думкі, ты абавязкова адчуеш сваю жывую повязь з тымі даўно адшумеўшымі маладосцямі, вёснамі, зімамі, гадамі, пакаленнямі, магутны покліч крэўнасці, роднасці, лучнасці, задумаешся, хто ты, чаго прыйшоў на гэтую зямлю, якога ты роду-племені, пачнеш разумець, што няма будучага без мінулага, што мінулае і будучае аддзелены ледзьве прыкметнай, вечна рухомай танюсенькай рысачкай, імя якой — сённяшняе. І ў гэтую рысачку ў адных укладваюцца секунды, хвіліны, у другіх — дні, гады, а ў каго можа Ўкласціся і ўсё жыццё...

Тэлевізар напружана загудзеў, пачуўся голас, засвяцілася маладзенькая дыктарка, якая абвясціла, што пачынаецца перадача «Запрашаем на вячоркі». I — раптам усё патанула ў цемені: патухла святло, згас экран тэлевізара, чарнеючы, але яшчэ нейкі час захоўваючы нерухомы сіняваты воблік дыктаркі. Клаўдзя з адчайнай надзеяй стала чакаць, што святло вось-вось загарыцца зноў. Аднак ішоў час — марудна і гнятліва, а лямпачка і экран і не малі загарацца. Няўжо насаўсім? Няўжо парвала лінію ці зваліла недзе слуп? А мо гэта толькі ў яе адной?

Падышла да акна, адхукала ў замураванай марозам і снегам шыбе дзірачку: уся вёска была ў цемені, і настрой яе апаў яшчэ больш. Канечне ж, у такую непагадзь сабаку не выганіш на вуліцу, а не то што некага змусіш спраўляць электрычнасць...

У хаце стала ціха і змрочна. У пліце дагаралі апошнія галавешкі, распадаючыся на вугельчыкі, выкідваючы то чырвоныя, то сіняватыя сполахі. Паварушыла вуголле кароценькай качарэжкай — адразу ж успыхнуў вясёлы агеньчык. Павагаўшыся, падклала яшчэ тры паленцы, каб трохі адцягнуць наступленне поўнай цемрадзі — невыносна дакучлівай, калі спаць не хочацца, і рабіць няма чаго. А каб і было што — не надта наробіш упоцемку. Падумала: як гэта раней жылі без электрычнасці, без радыё, без тэлевізара? Не вар’яцелі як ад нуды і жуды адзінокія старыя людзі ў доўгія зімовыя вечары, калі свет абкладвала такая, як сёння, завіруха? Хм, але ж раней і адзінокіх людзей не было, а калі і былі — то вялікая рэдкасць. Хто дажываў да яе гадоў раней — меў у хаце нявестак, зяцёў, а то тых і тых адначасова, і канечне ж, поўны запечак малечы, вечны гармідар і вэрхал, хоць на якую хвілінку адпачыць ад якога, пабыць у цішы і адзіноце лічыў за вялікае шчасце. А цяпёр... Цяпер яна, ды хіба толькі адна яна, мела б найлепшы адпачынак, найвялікшае шчасце, каб чуліся ў хаце дзіцячы смех, дзіцячы плач, каб незласліва пакрыкваць на малечу: не хадзіце на галовах, скардзіцца на непаслушэнства, папракаць абы за што нявестку ці зяця — не па злосці, канечне, а так, дзеля прыліку, як заведзена. Сёння... Сёння кожны стары адзінокі вясковы чалавек, калі ён яшчэ не ўдзічэў і знелюдзімеў, як той Антось, меў бы за шчасце, каб была ў хаце хоць якая жывая душа, каб меў хоць словам з кім перакінуцца. Адна ўцеха цяпер засталася для старых адзінокіх вясковых людзей — радыё і тэлевізар. Нават даўняя-даўняя сяброўка Марыля, якая пераканана, што ад тэлевізара псуецца зрок і баліць галава, і тая не можа ўстаяць: як добрая перадача — яна тут як тут. Прыйдзе, быдта так сабе, пагаманіць, а вокам на тэлевізар косіць, як загледзіцца — не адцягнеш. Каб не занядужала, то і сёння была б тут: што-што, а вячоркі яна гэтаксама не прапусціць.

Пластом злягла Марыля, зусім зламаталі хваробы. Прывозілі доктара, навыпісваў лякарстваў, казаў: калі лепей не стане, то забяруць у бальніцу. Яна, Клаўдзя, не адыходзіць ад Марылі. Тры апошнія ночы ў яе начавала. Сёння раніцой, калі яшчэ толькі бралася кудаса, Марылю прыехала адведаць дачка і засталася, бо назад аўтобус не пайшоў, ніводная калгасная машына з гаража не выйшла ў такі снегавей. Сядзіць як на іголках: заўтра на работу, а невядома калі ўляжацца завіруха, калі праб’юць дарогу.

Каб не было дачкі, канечне ж, апранулася б, і пайшла да Марылі, і начаваць у яе засталася б. Памагла б чаго, і весялей удзвюх. Перціся цяпер не з рукі — хай сабе пагамоняць маці з дачкой, не так часта выдараецца такая нагода, Дзецям заўсёды не стае часу: заскочыць на гадзінку-другую — і зноў на аўтобус. То хай хоць дзякуючы гэтай завірусе нагамоняцца ўволю. Вядома, яна цяпер не пойдзе да Марылі, не будзе замінаць іх гаворцы. Пэўна, і ў іх ёсць нешта такое, пра што не пагамоніш адкрыта пры староннім чалавеку. А яны з Марыляй яшчэ паспеюць нагаманіцца...

Іншы раз Клаўдзя і сама дзівіцца: як яны з Марыляй не збрыднеюць адна адной? Здаецца, нагаманіліся за жыццё, ўсё гаворана-перагаворана, здаецца, а не бачацца паўдня — і сумна, ужо цягне сустрэцца. I гэтак — як помняць, з самага малку. Яшчэ ледзь не пад стол пехам хадзілі, як разам сталі бегаць на вячоркі — ашываліся па-за печчу, пад вокнамі, бо старэйшыя ганялі, каб не бачылі, як заводзяць гулі з хлопцамі. Асабліва настойліва, са злосцю гналі, калі на вячоркі-пагулянкі прыходзіў Антось і вучыў прынесеныя з астрога песні, прыпеўкі. Але не так проста было іх прагнаць — хоць цераз шчылінку, хоць цераз комін падглядвалі-падслухоўвалі. Цікава — аж дых займала. А як падраслі — здаецца, ні разу адна без адной і не былі на забавах. А як пачалі хлопцы заляцацца — проста смех... Лічы, што разам — з розніцай усяго два тыдні — і замуж выходзілі перад самай вайной. Яна, Клаўдзя,— за Міколу, Марыля — за Паўла. Хлопцы гэтаксама дужа таварышавалі, былі між сабою — як родныя браты. Мо таму толькі і сышліся-злюбіліся, а інакш... На сённяшні розум адна пацеха...

Ды кароткім, карацейшым, чым купальская ноч, было іх шчасце. Страшнай бядою навалілася вайна. Міколу і Паўла разам з усімі вясковымі хлопцамі і маладымі мужчынамі паклікаў ваенкамат. Але не паспелі пасадзіць на цягнік. Вярнуліся ўсе: хто перад самым прыходам, хто — па прыходзе немцаў. Апроч Міколы і Паўла. Расказвалі, што іх, як самых шустрых, узяў з сабою ў машыну ваенком везці скрынкі з дакументамі.

Больш як два гады пра іх не было ні слуху ні духу. Мала хто верыў, што яны жывыя. А яны з Марыляй верылі, нават думкі не маглі дапусціць, душа чула, што жывыя. Калі нехта пачынаў спачуваць-супакойваць, называць удовамі, злаваліся альбо пасмехваліся:

— Не хвалюйцеся: мы сваіх дачакаемся. Каго зажыва хаваюць — той до-оўга жыве...

I дачакаліся. Тая воглая восеньская ноч з бесперапыннымі нуднымі халоднымі дажджамі запомніцца назаўеёды.

Яшчэ зранку адчулі ў сабе нейкі неспакой, усё з рук валілася. Думалі ад таго, што бацькі згаварыліся і паехалі ў адведзіны да нейкіх далёкіх сваякоў за вёрст пятнаццаць, прымеркаваўшы вярнуцца не раней, чым заўтра к абеду, бо ноччу ўпоцемку ездзіць небяспечна. А заставацца нанач адным, калі не ведаеш, што з табою можа быць да раніцы,— не дужа ўцешна. Вунь летам на ўзыходзе сонца наляцелі немцы з паліцаямі на суседнюю вёску, акружылі, сагналі людзей у пуню, жывымі спалілі, ніхто не ўратаваўся, ніводнай хаты не засталося. Па начах шастаюць невядомыя людзі, не зразумееш: свае ці чужыя.

Завесіўшы добра вокны радзюжкамі, заседзеліся за кудзеляй, і Марыля засталася нанач. Толькі ўклаліся — стук у акно. Спачатку — асцярожны, далікатны, потым — настойлівы, патрабавальны, нават самаўпэўнены. Напалохаліся да паўсмерці, аж лекаталі: азывацца ці не азывацца?

Стук, між тым, патрабаваў, загадваў.

— Хто там? — не сваім голасам нарэшце азвалася Марыля.

— Свае...

— Хто свае?

— Адчыняй, пабачыш...

Падалося, што нешта знаёмае ёсць у гэтым прастуджаным голасе, але са страху, канечне, не пазналі. Запалілі карасінавую лямпу, пайшлі ў сені.

— Хто вы?

— Ну, адчыняйце, адчыняйце... — пачуўся даволі дружалюбны голас. — Не бойцеся...

Не пазналі, калі яны, узброеныя аўтаматамі, былі ўжо ў хаце. Ды як было пазнаць у прамоклых, зашмальцаваных, барадатых, як дзяды, нечаканых начных гасцях Міколу і Паўла! Стаялі акамянелыя, лыпаючы вачыма, зуб на зуб не трапляў.

— Ну што, жоначкі, забыліся ўжо? — гарэзліва смяяліся Міколавы і Паўлавы вочы. — Гэта так вы мужоў сустракаеце?

— Ах, божачкі-і!..

Цяжка нават уявіць, як не паразрываліся сэрцы ад такой неспадзеўкі, такой радасці.

— Мі-ікола-ачка-а!..

— Павел!..

Душылі слёзы, верылася і яшчэ не верылася, што гэта не сон, а ява. Утрапёна цалавалі іх, туліліся да грудзей: ах, родненькія, ах, родненькія... Дзе ж гэта вы столькі прападалі, родненькія...

Невядома, колькі гэта доўжылася, а калі трохі апамяталіся, спахапіліся спалохана:

— Ах, божачкі! Ды вы ж галодныя, на вас сухога месца няма. — Замітусіліся. — Чаго ж гэта, ды чаго ж гэта мы стаімо?! Во зараз, во зараз, пераапраніцеся...

— От бы, дзеўкі, у лаз-е-еньку нам цяпе-ер з дарожкі...— закаціў вочы Павел.— Ды-ы з бяро-озавым венічка-ам! Хоць жывая яшчэ ваша ла-а-зенька?

— Ой, ды мы ж гэта мігам, зараз... Ты, Марылечка, ідзі запальвай, а я тут на стол збяру...

— Не-е, грэць лазню — не бабскае дзела! - рашуча запярэчыў Мікола. — Пайшлі, Павел...

Папарыўшыся з венічкам, пазбрываўшы ў лазні свае бароды, пераапранутыя ў свежую бялізну і даваенныя касцюмы, смачна паеўшы, яны, улагоджаныя, шчаслівыя, сядзелі за сталом і коратка, бо кожнаму карцела хутчэй разысціся па хатах, расказвалі, што было з імі, дзе прападалі гэтыя гады...

Ехалі на ваенкомаўскай машыне, загружанай скрынкамі і іншай маёмасцю: ваенком у кабіне побач з шафёрам, тры вайскоўцы і іх двое ў цывільным — у кузаве. Да Мінска даехалі даволі хутка і без асаблівых прыгод, бо дарогі былі не надта забітыя, нямецкія самалёты ляталі бамбіць горад, месцы, дзе збіралася больш за ўсё ваенных і тэхнікі, на іх машыну не дужа зважалі. Шафёр добра ведаў тутэйшыя дарогі і гнаў машыну не па шашы, а больш спакойнымі шляхамі.

За Мінскам пачалося пекла. I асноўныя, і неасноўныя дарогі былі запруджаны тэхнікай, вайскоўцамі, фурманкамі, пешымі бежанцамі. Над гэтымі людскімі рэкамі і ручаінамі, што цяклі на ўсход, бесперапынку віселі чорныя з белымі крыжамі на крылах самалёты, бамбілі, расстрэльвалі з кулямётаў. На кожным кроку чуліся лямант, стогны, крыкі. У іх машыне ўжо было людзей — як у бочцы селядцоў. Ніхто не зважаў ні на пратэсты, ні на пагрозы ваенкома. Праз кожныя сто метраў — заторы. Да Барысава дабіраліся аж два дні. Ім шчасціла, да самай Оршы шчасціла. Перад Оршаю з’явіўся ў небе адзінокі дохленькі самалёцік, на які ніхто і не зважаў, бо ўжо звыкліся, што яны насядаюць чорнай хмарай. I трэба ж было! Гэты дохлы самалёцік скінуў усяго адну бомбу, і ўрэзалася яна проста ў капот іх машыны. Разнесла ўшчэнт. Ваенкома і шафёра — на кускі, хто быў у кузаве — параскідала ўлева-ўправа. Адных — адразу насмерць, другіх — пакалечыла. 3 трох іхніх вайскоўцаў жывы застаўся адзін, толькі трохі прыбіла нагу. Машыну, дакладней — тое, што засталося ад яе, ахапіла полымем. Параскіданыя абы-дзе скрынкі вайсковец загадаў кідаць у агонь. Выбраў толькі дзве з самымі важнымі дакументамі, сказаў, што іх трэба даставіць — чаго б там ні каштавала.

Прыстроіцца на якую-небудзь машыну не ўдавалася, хоць вайсковец і ўмольваў, і гразіўся пісталетам. Пайшлі пехам, несучы напераменку гэтыя цяжкія скрынкі. Повідну ісці па шашы ўжо стала немагчыма — самалёты зусім абнахабелі: бесперапынку, занудліва і пагрозліва кружылі, як каршуны, віселі над самымі прыдарожнымі дрэвамі, беспакарана выбіралі сабе ахвяру і закідвалі бомбамі, касілі кулямётнымі чэргамі. Пад вечар напавал уклала вайскоўца. Ён і не паспеў сказаць, куды і каму трэба аддаваць гэтыя праклятыя скрынкі. Разумней за ўсё было кінуць іх і ратавацца, але кідаць не адважваліся. Цягнулі на сабе ўсю ноч, канчаткова выбіліся з сіл. Раніцой пракацілася чутка, што наперадзе немцы, перарэзалі дарогу, выкінулі дэсант. Пачаліся хваляванне і паніка. Яны зразумелі, што са сваёй паклажай далёка не дойдуць. Звярнулі на прасёлачную дарогу, знайшлі добрае месца пад абрывам рэчкі непадалёк ад нейкай вёскі, закапалі скрынкі і, запомніўшы месца і назву вёскі, пайшлі на ўсход, кіруючыся па сонцы і зорках. Неўзабаве прыбіліся да групы вайскоўцаў, дзе за старшага быў палітрук. Распытаўшы і праверыўшы дакументы, вайскоўцы выдалі ім па вінтоўцы і патроны, не спытаўшы, ці хоць умеюць страляць. Прабіраліся да лясістай мясцовасці тры дні, пакуль не высветлілася, што наперадзе немцы. Тыкаліся туды-сюды — шлях быў адрэзаны, і, мяркуючы па самалётах, фронт адышоў далёка. Паспрабавалі прабіцца з боем — нічога не атрымалася: трох забіла, чатырох параніла. Нічога не заставалася, як прасочвацца акольнымі лясістымі шляхамі, абыходзячы вёскі і дарогі. Праз тыдні два зусім знясілелі, ніхто толкам не ведаў, дзе яны, куды ісці. Паблукаўшы яшчэ з тыдзень, вырашылі асесці ў лесе, партызаніць, чакаць прыходу сваіх. А ў тым, што немцаў вось-вось павернуць назад, ніхто не сумняваўся.

Патроху асвоіліся, навялі кантакты з мясцовымі жыхарамі, абсталявалі зямлянкі, добра замаскіравалі, сталі рыхтавацца да зімы...

К сорак трэцяму атрад вырас у брыгаду, ужо рабілі не асобныя засады, а прымалі бой, хадзілі рэйдамі на сотні кіламетраў, наладзілі сувязь з іншымі партызанскімі атрадамі і брыгадамі, а таксама з Вялікай зямлёй, адкуль прымалі грузы; і людзей на парашутах, а затым — і самалёты.

Пад Мінскам, куды пайшлі рэйдам на дапамогу суседняй брыгадзе, трапілі ў блакаду. Калі пасля трох дзён баёў прарыў не ўдаўся, паступіла каманда прасочвацца невялічкімі групкамі і збірацца ў Ліпічанскай пушчы. Халоднай дажджлівай ноччу іх група фарсіравала непраходнае балота і без адзінага стрэлу вырвалася з блакады. Адпрасіліся з Паўлам даць кругаля і заскочыць на пару дзён дадому, а праз тыдзень быць на месцы збору — ля вёсачкі Стукалы, што паміж Галубамі і Рудой-Яварскай...

Пасядзеўшы яшчэ трохі, Павел з Марыляй пайшлі дадому. А назаўтра, зацемна накарміўшы скаціну, навесілі замкі на дзверы — каб хто не ўздумаў сунуцца, увесь дзень праседзелі па сваіх хатах...

Калі ўлічыць гэтыя тры дні, што прабылі яны дома, дадаць некалькі тыдняў пасля вяселля перад вайною ды дзесяць дзён улетку сорак чацвёртага — перад тым, як іх забралі ў армію, то ледзьве па месяцу набярэцца на іх з Марыляю бабскае шчасце.

Зімою сорак пятага абедзве атрымалі паведамленні, што іх мужы прапалі без вестак. А вясною ў адзін дзень нарадзілі дачок. Марыля сваю назвала Клаудзяй, яна сваю Марыляй...

Шчыра кажучы, тыя паперкі, што Мікола і Павел прапалі без вестак, не дужа напалохалі яе і Марылю. Прапалі без вестак — гэта яшчэ не забітыя. Прападалі без вестак яны і ў сорак першым, а вярнуліся жывыя-здаровыя, без ніводнай драпінкі. I цяпер вернуцца, быць таго не можа, каб не вярнуліся. Калі выкруціліся ад моцнага фашыста на пачатку вайны, то цяпер, калі фашыст знясілены, спускае дух, і гаворкі быць не можа, што не выкруцяцца. Трэба толькі верыць і чакаць...

Верылі і чакалі і ў сорак пятым, калі дабілі Гітлера і яго зграю, і ў сорак шостым, і ў сорак сёмым, і ў пяцьдзесят трэцім, і яшчэ шмат-шмат гадоў спадзяваліся на цуд, хоць к таму часу ўсе, хто губляўся па шпіталях, у палоне, удалечыні ад Радзімы, знайшліся ці падалі пра сябе вестачку...

Бы сёння памятае Клаўдзя, як у тыя гады яны з Марыляй варажылі на вяночкі ў купальскую ноч. Спляталі вяночкі для сябе і мужоў і пускалі на затоку: калі сыдуцца да раніцы — значыць, значыць, жывыя, вернуцца, яшчэ сыдуцца іх лёсы.

3 заміраннем сэрца па халоднай расе, да сонца, беглі на бераг. Усе чатыры вяночкі заўсёды плавалі поразь...

У адно лета — здаецца, здаецца, у пяцьдзесят чацвёртым ці пяцьдзесят пятым годзе — Марылі прапанаваў сысціся аўдавелы аднарукі Хведар. Яна, не думаючы, адмовілася. А потым зусім захандрыла: ходзіць сама не свая, ні да чаго рукі не кладуцца, белы свет нямілы, адчужана маўчыць. А ў Клаўдзі сэрца абліваецца крывёю — хто-хто, а яна і без слоў разумее, што на душы ў сяброўкі: вагаецца, не можа супакоіцца Марыля, рашыць, разумна ці неразумна зрабіла, не прыняўшы Хведараву прапанову. Пэўна, каб не было яе, Клаўдзі, то і не адмовілася б...

Ледзьве выцягнула варажыць, калі наступіла купальская ноч. Марыля бы нечага баялася, бы нешта страхавіта-злавеснае было ў гэтай варажбе.

Сплялі чатыры вяночкі, пусцілі на затоку. Пастаяўшы трохі на беразе, пайшлі дадому, каб з першымі промнямі сонца прымчацца сюды, з заміраннем сэрца глянуць... Марыля ішла назад нейкая задумлівая, маўклівая, бы хворая. Як ні намагалася разгаварыць, развесяліць яе — не удавалася. Клаўдзя ведала, бачыла, што глыжэ яе. Давёўшы да самага дома, Клаўдзя прытаілася ля плота, пачакала, пакуль яна ўкладзецца спаць, і, пераканаўшыся, што Марыля аціхла, кінулася назад да затокі.

На рацэ было свежа і ціха. Амаль на поўначы дагарала, адлюстроўваючыся ў затоцы, цьмяная вячэрняя зараніца, якая ў купальскую ноч не паспявае патухнуць — рухаецца па паўночным небасхіле з захаду на ўсход, каб самкнуцца з ранішняй, нарадзіць ружовае сонца.

Клаўдзя распранулася, бязбоязна пайшла ў ваду, звяла Марылін і Паўлаў вяночкі, хацела нават для надзейнасці, каб не разышліся, злёгку звязаць, але перадумала: а раптам Марыля ўбачыць падман! Зблізіла, непрыкметна счапіла кветачку за кветачку...

Раніцой, убачыўшы вяночкі разам, Марыля войкнула, ногі ў яе падкасіліся, безданаможна асела на бераг. Нейкі час сядзела ў глыбокім аняменні, нотым упала тварам на зямлю, зайшлася горкімі, няўцешнымі слязьмі.

Збянтэжаная, збітая з тропу Клаўдзя стаяла як укапаная, не ведала, што рабіць, чым суцешыць сяброўку, праклінала сябе за сваю неразумную выдумку...

Гэта была іх аношняя наіўная варажба у купальскую ноч...

А ўсё ж не бывае так, каб чалавек прапаў бясследна. Рана ці позна, а ўсё роўна знаходзяцца нейкія канцы, дакочваецца рэха. Праз дваццаць гадоў — летам шэсцьдзесят пятага — прыйшла вестка і пра Міколу, Паўла, У Калінінградзе, былым Кёнігсбергу, дзе вясною сорак пятага былі жорсткія баі, бульдозер расчышчаў пляцоўку пад нейкую будоўлю і патрпіў на старыя засыпаныя скляпенні, у абвалах якіх знайшлі астанкі дзесяці нашых байцоў. Сярод іх, мяркуючы па сатлелых дакумептах, а таксама па запісках у гільзах з прозвішчамі, імёнамі, хатнімі адрасамі, былі Мікола і Павел.

Ездзілі з Марыляй на пахаванне. Былі труны на артылерыйскім лафеце, ганаровы вайсковы каравул, духавы аркестр, шмат народу, мітынг, прамовы, у якіх Міколу і Паўла называлі героямі, мужнымі сынамі беларускага народа, былі залпы халастымі патронамі...

Пахавалі іх у брацкай магіле, дапісаўшы імёны на прыгожым мармуровым помніку. Спачатку яны хацелі забраць і пахаваць у вёсцы, але адгаварылі: хай ляжаць, дзе загінулі, хай на іх прыкладзе выхоўваюцца новыя пакаленні. Падумалі і згадзіліся: мо і праўда, хай ляжаць усе разам. Калі доля іх усіх дзесяцярых звяла разам у тым падвале — навошта разлучаць. Ды і паспрабуй угадай, каторы з іх Мікола і Павел...

Гэта добра, што знайшліся, што ёсць магіла. У кожнага чалавека павінна быць свая, хай сабе і брацкая, але свая, магіла на зямлі, куды родным, сваякам, пакуль жывыя, можна з’ездзіць на раданіцу, пакласці кветкі, памянуць добрым словам. Добра, канечне, што золатам высечаны імёны. Як кажуць, нішто не забыта, ніхто не забыты... Толькі ці лягчэй стала жыць пасля гэтага ім, удовам, што спадзяваліся, чакалі гэтулькі гадоў? Цяжка сказаць... 3 аднаго боку, можа, і лягчэй: прыйшла нарэшце поўная яснасць, з душы спаў пакутлівы цяжар чакання і няведання, аддадзена належнае, ушанавана памяць... А з другога... 3 другога боку — нечакана са здзіўленнем і смуткам сталі адчуваць, што раптам нешта абарвалася, перайначылася ў іх жыцці, прыходзіла разуменне, што ім стала не хапаць таго звыклага, застаялага, як хранічны боль, цяжару няведання, бо ўсё ж ён меў у сабе нейкае цяпельца, дзе тлелі, хай сабе з гадамі ледзь-ледзь, але ўсё яшчэ тлелі слабенькія вугельчыкі веры і надзеі. Наўрад ці прасцей і лягчэй жывецца чалавеку, калі ў яго душы патухаюць апошнія вугельчыкі веры і надзеі. Хоць і яна, Клаўдзя, і, па ўсім відаць, Марыля, і самі сабе палохаліся прызнацца, але з гадамі міжволі ўсё часцей і часцей сталі прыходзіць невядомыя раней здрадлівыя думкі, што марна чакалі, марна загубілі-патрацілі маладыя гады, калі можна было хоць як уладкаваць сваё бабскае шчасце, хоць як скрасіць сваю невясёлую ўдовіну долю.

Во прыйшла адзінокая старасць... Пра яе, вядома, пакуль маладзейшы, ніколі не думаеш... Марылі-то яшчэ нічога: у яе дачка ласкавейшая, добры зяць, жывўць недалёка, наведваюцца зрэдку, сяды-тады для ўцехі бабулі прывозяць унукаў. Бацькі і дзеда не выракліся, ездзілі на Паўлаву магілу ў Калінінград. А яе, Клаўдзіны? Напісала, што бацька і дзед знайшоўся — то ні слова ў адказ. Як ёй, Клаўдзі, цяпер? Толькі і засталося, што грэцца ля чужога, Марылінага цяпельца, калі прывозяць ёй пацешыцца ўнукамі. А во зараз зваліцца на хату, прыдушыць трухлявы клён, да раніцы намяце вялізную гурбу, і ніхто не здагадаецца шукаць...

У пліце зусім пагасла, тлелі апошнія вугельчыкі. Стагнаў пад ветрам стары клён, у коміне выла на розныя галасы, бы тысячы нячысцікаў спраўлялі сваю д’ябальскую пагулянку. Напружана і злавесна ва ўсю сцяну гулі правады, заглушаючы мернае ціканне ходзікаў. Было няўтульна і трохі жудасна... А мо ўсё ж схадзіць да Марылі? Пэўна, ужо недзе нагаварыліся з дачкой, цяпер разам пагамоняць — якія там у іх сакрэты! Мо і абрадуюцца, калі яна прыйдзе — весялей утраіх, усё хутчэй час прабяжыць. Мо і заначуе там, прыткнуўшыся на лаве...

Клаўдзя ўжо даўно начуе больш у Марылі, чым у сябе дома. Асабліва — калі Марыля сабралася паміраць. Паміраць яна збіраецца ўжо гадоў пяць. Клаўдзя не прымае ўсур’ёз, пасміхаецца з дзівосаў сяброўкі:

— Ну й рэйдала ж! Ды це ніякая халера не возьме да ста гадоў. Усіх перажывеш. Плявузгаеш абы-што...

— Не, Клаўдзечка, паглядзіш: памрэ Аўдоля — і мая чарга... — цвердзіла сваё Марыля, і ў гэтых гаворках пра смерць адчувала бы асалоду, нібыта збіралася сваёй смерцю некага напалохаць, звесці з некім свае невядомыя рахункі.

Летась яна выбрала сабе чаргу за хваравекай Януковай Стасяй. Калі памерла Стася, яна адразу ж занядужала, адмаўлялася есці, нават пачала ўпрошваць, каб заказалі і прывезлі ёй дамавіну, бо самой хочацца набачыць-праверыць, ці хоць добрая, ці хоць людская. Але і на гэты раз усе яе планы зблытаў Тамашоў Пятрок. Яшчэ, здаецца, і не стары быў, на здароўе не скардзіўся, а ўзяў раптам і не прачнуўся з ночы.

Петракову смерць Марыля ўспрыняла, быццам яе ашукалі, падманулі, абышлі, выціснулі з чаргі. Але неўзабаве павесялела, адкуль узяўся апетыт, а праз тыдаень зусім стала на ногі, забыўшыся на ўсе свае болькі і хваробы. Усе лета і восень насілася як завядзеная, а к зіме зноў злягла.

На гэты раз Клаўдзя не на жарт трывожыцца за яе. І не таму, што Марыля не выбірала сабе чаргу, а таму, што не любіць згадааць пра смерць, а калі і згадвае, то зусім не так, як заўсёды, раней, калі збіралася паміраць, быдта наважылася з'ездзіць у райцэнтр праведаць дачку, унукаў. Зараз яна баялася смерці, акуратна, у час піла ўсе лякарствы, што выпісваў доктар. А гэта ўжо сур’ёзна, калі чалавек не на жарт пачынае палохацца смерці...

Што будзе, калі, не дай бог, і праўда Марыля... Страшна падумаць. Тады — хоць самой кладзіся і не прачынайся. Навошта жыць, чаго чакаць, калі ведаеш, што нічога добрага не дачакаешся? А ўсё ж... Што б там ні казалі, а страшна паміраць. Ранейшым людзям, пэўна, было прасцей. Ранейшыя людзі верылі, што душа будзе жыць... Цяпер мала хто верыць. Як уявіш, што закалоцяць цябе ў дамавіну, засыплюць сырою зямлёю, болей ніколі нічога не ўбачыш, не пачуеш, не даведаешся, як жа тут без цябе, была ты, і няма цябе, бо ніколі-ніколі не прачнешся, і ніхто не ўспомніць, ніхто магілкі не паправіць, збуцвее-струхлее крыж, магілка з зямлёю зраўняецца, згніюць-сатлеюць во гэтыя рукі, во гэтыя ногі — і аж мароз па скуры праходзіць. Не-е, што б там ні казалі, якое б там ні было жыццё, а жыць хочацца, кожнаму хочацца...

Навобмацак знайшла стары кажушок, каб апрануцца ды ісці да Марылі, але нечакана для самой сябе завагалася, перадумала: хай сабе яны там нагаворацца з дачкою. Нічога страшнага не здарыцца да раніцы. Ні ў яе, ні ў Марылі... Во толькі шкада, што няма ні газы, ні якой лучыны, каб не сядзець у цемры. Пры хоць якім святле — весялей, нават у коміне не так вые, правады гудуць не так назойліва.

Успомніла, што ў шкапчыку ёсць тоўстая грамнічная свечка, якую... Хто ведае: сёння ходзіш, а заўтра не прачнешся, як той Пятрок Тамашоў...

Думка запаліць грамнічную свечку здалася нядобрай, недарэчнай, злавеснай...

Пайшла ў сені, праверыла, ці добра зачынены дзверы на засаўку, вярнулася назад, яшчз раз адхукала дзірку ў замёрзлай вакніцы, пераканалася, што ўся вёска без святла, яшчэ трохі пасноўдалася ў цемені, чапляючыся за табурэткі, уздыхнула цяжка і рашыла, што нічога не застаецца, як класціся спаць, хоць ведала, што сну яшчэ доўга не будзе...

Раздзел трэці

Ледзь толькі Антось збочыў са сцежкі ад аўтобуснага прыпынку на вясковую вуліцу, як спатыкнуўся з пахавальнай працэсіяй. Гэтая неспадзеўка яго дужа ўсхадзіла, занепакоіла. Каго ж гэта?

Сышоў з дарогі, стаў ля плота, зняў шапку, пачаў чакаць, пакуль пройдзе машына з адкрытымі бартамі і ёлачкамі па краях. Ён так разгубіўся, што забыўся, ці трэба, ці прыстойна гэта ў такіх выпадках здароўкацца з вяскоўцамі, што ішлі за труною, якіх ён не бачыў паўгода.

— Во, бачыш, адыходзім патроху... — параўняўшыся з ім, урачыста-жалобным голасам сказаў аднарукі Зміцер — бадай, самы старэйшы па гадах у вёсцы, апроч, канечне, яго, Антося.— Марыля Паўлюкова прадставілася, царствіе ёй нябеснае... Пайшлі праводзім у апошні шлях салдатку...

Антосю было не з рукі паварочваць з клункамі на могілкі, але і не пайсці ён не мог.

— Я зараз... — Замітусіўся.— Во толькі пакладу... Я даганю...

Антось чуў, што гэта кепская прыкмета — сустрэць на шляху нябожчыка, тым больш — вяртацца, даганяць яго, і хоць не надта верыў у розныя прыкметы і забабоны, але ўсё роўна на душы стала нядобра, неспакойна. Хуценька датэпаў да свайго двара, пакінуў клункі ля парога на камені, пайшоў даганяць...

На могілкі сабралася шмат народу — ледзь не ўся вёска. Потым, пахаваўшы Марылю, амаль усіх сталага веку людзей, у тым ліку і Антося Клаўдзя запрасіла на памінкі. Яна рыхтавала і распараджалася ўсім, бо Марыліна дачка была неспрактыкаваная, нават бездапаможная ў гэтых справах, жывучы як у Хрыста за пазухай, за гаспадарлівай і ўвішнай свякрухай. А свякруха тут, на чужых людзях, не надта хацела ўмешвацца, тым больш што нябожчыца, як памірала, прасіла гаспадарыць на памінках не яе, сваццю, а сваю даўнюю сяброўку Клаўдзю.

Клаўдзя больш за ўсіх гаравала па Марылі, больш нават, чым Марыліна дачка, не кажучы пра іншых сваякоў. Яна аж учарнела ад бяды і слёз, не магла ніяк выйсці з няўцешнай роспачы. Антосю было вельмі шкада Клаўдзю, хацелася нечым супакоіць, нечым дапамагчы, хоць якая ад яго можа быць помач, чым ён можа супакоіць-суцешыць Клаўдзю, ён не ведаў.

Тры дні хадзіў у задуменні, а на чацвёрты, навёўшы сякі-такі парадак у хаце, узяў у брыгадзіра каня, паехаў у лес, насек хмызу. Адзін воз прывёз сабе, другі — згрузіў на Клаўдзіным панадворку. Клаўдзі якраз дома не было, і яна нічога не бачыла. Назаўтра, калі прывёз яшчэ воз, яна выскачыла з хаты, успляснула рукамі:

- Антоська, ды што ж гэта ты надумаў?! Гэта ж учора гляджу і даўмецца не магу, хто гэта...

— Ат, во сабе важу, то і табе рашыў падкінуць заадно... Спатрэбяцца...

— А то ж не спатрэбяцца! — пагадзілася Клаўдзя. — Але чаго ты? Мне калгас прывязе і дроў, і брыкету трохі. Паложана. А ты хоць сабе навазі-назапась. Не трэба, Антось... — аднеквалася Клаўдзя, аднак за яе аднекваннем ён заўважаў такую шчырую ўдэячнасць, якой даўным~даўно не меў, робячы людзям якую-небудзь паслугу. I проста дзіва: гэтая шчырая чалавечая ўдзячнасць давала яму нейкую невядомую сілу і ўпэўненасць, адчуванне ўласнай вартасці і патрэбнасці, яшчэ большае жаданне зрабіць ёй дабро, апекваць яе, слабейшую, зрабіць шта большае, чым гэты воз хмызу.

- Паложана, паложана... — нерадражніўшы яе, паблажліва буркнуў Антось. — Што паложана — не заўсёды прыдатнае. Прывязуць якога гнілля... А гэтыя,— кіўнуў на хмыз,— не глядзі, што тонкія, не калоды: як высахнуць — ого гараць! Як порах. I цяпла даюць — не тое, што якія трэскі. Зімою — як знойдзеш...

- А то ж! Ты мне летась падсек — усю зіму ўспамінала.

Антось і забыўся (падумаеш, ёсць пра што помніць!), як мінулым летам Клаўдзя прасіла давесці да ладу запушчаны, вышчарблены на цвіках і бог ведае яшчэ на чым, тупы — што лязо, то абух — тапор. Наладзіць самы запушчаны тапор ён умеў дасканала — раней, бывала, паўвёскі хадзіла да яго па гэтай справе.

3 паўдня тады правазіўся з Клаўдзіным тапаром. Адцягнуў лязо на старэнькім, але надзейным тачыле, давёў бруском, што рэзала валасінку, як брытва, і аж сам застаўся задаволены сваёй работай. Падумаўшы, дастаў з запечка грабавае тапарышча, якое трымаў для сябе пра запас, асадзіў. Тапор атрымаўся лёгкі, зручны. Панёс яго Клаўдзі, а прынёсшы, стаў паказваць, як лёгка сячэ тапор, і неўпрыкмет перасек усе дровы, што былі на дрывотні. I цяпер, калі яна згадала пра тое, не без здзіўлення падумаў: бач, якая дробязь, а помніць...

Прывёзшы яшчэ хмызу, Антось узяўся пасячы яго, а Клаўдзя па-ранейшаму ўсё пярэчыла:

— Ды не трэба, Антоська! Дзякуй за тое, што прывёз. Сама ўпраўлюся. Дай тапор...

— Не бабскае гэта дзела — тапор! — з нейкай заліхвацкай рашучасцю стаяў на сваім Антось. — Ты ж, як і ўсё ваша бабскае племя, і трымаць тапор не ўмееш, махаеш з левага пляча — гадка глядзець...

— Нічога, Антоська, — самотна ўздыхала Клаўдзя. — За гэтыя гады намахалася і з левага, і з правага. Чаго цяпер глядзець...

Не так проста адгаварыць Антося, калі ўвапрэцца ў што. Перасек, перакалоў усе дрэвы, а яна яму ўзялася мыць бялізну.

Па вёсцы пайшлі жартачкі-кепікі.

— Клаўдзя, ці не прымака ты сабе прыдбала?

— А чаму б і не? — аджартоўвалася яна.— Што, я ўжо такая старая-нікудышняя? Я яшчэ — ого! Як у тых прыпеўках: «Прыхадзіце сватацца, я не буду пратацца»...

Падпускалі кепікі і Антосю. Неяк сусед Мікола шматзначна падміргнуў:

— То калі, дзядзька, у сваты пойдзем?

Антось пад старасць быў не дужа ахвотнік да розных жартачак, асабліва — да такіх. Разнерваваўся, зазлаваў, глянуў на Міколу строга і сурова:

— Цьфу, блазен!

Але калі праз нейкі час Мікола на поўным сур’ёзе пачаў разважаць, чаму б і на самай справе ім, старым, адзінокім людзям не сысціся ды дажываць свой век разам, Антось паставіўся да яго слоў уважна, з цікавасцю. Адчувалася, падобныя думкі яму і самому прыходзілі ў галаву, больш таго — дужа непакояць яго. Павагаўшыся, Антось нясмела, крадком запытаў:

— А што людзі скажуць? Як ты думаеш, Мікола?

— Палахняць ды сціхнуць! — з рашучай упэўненасцю супакоіў яго Мікола.— А што да таго людзям? Абы вам добра было.

Па сваёй наіўнаватай прасцякаватасці Мікола, канечне, і ўявіць сабе не мог, колькі і якіх кашалёў будзе наплецена вакол Антосевай і Клаўдзінай жаніцьбы, калі можна назваць жаніцьбай тое, што двое старых адзінокіх, на схіле дзён сваіх людзей без усялякага запісу сышліся, каб дапамагаць адзін аднаму, клапаціцца адзін пра аднаго, дажываць свой век пад адным дахам. Падобныя падзеі не так часта здараюцца ў вёсцы, і, само сабой зразумела, яны не могуць прайсці незаўважанымі, не даць падставы людзям паапярэзвацца языкамі.

Па-рознаму была ўспрынята ў вёсцы гэтая незвычайная навіна. Маладзейшыя з уласцівай маладым катэгарычнасцю сцвярджалі, што Антось і Клаўдзя з’ехалі да ручкі, на старасці год падзяцінелі, павыжывалі з розуму. Старэйшыя людзі не спяшаліся з такімі катэгарычнымі высновамі, ставіліся з разуменнем, толькі дзівіліся, што маладзейшая на гадоў пятнаццаць-дваццаць Клаўдзя згадзілася надзець сабе на шыю такі хамут. Знайшліся і такія, хто спадцішка гундосіў, быццам Клаўдзя намерылася прыбраць да рук Антосеву маёмасць, але іх ніхто ўсур’ёз не прымаў: каго-каго, а западозрыць Клаўдзю ў цёмных карыслівых намерах можа толькі апошні сквалыга і зайздроснік. Клаўдзя і сваё каму хочаш аддасць, апошняй макулінкай падзеліцца. На якую трасцу ёй Антосева гаспадарка, калі сваёй няма каму пакідаць.

Але не забароніш людзям плявузгаць.

Антось, здаецца, і на самай справе нічога не заўважаў, нічога не чуў. Клаўдзя гэтаксама рабіла выгляд, што нічога не чуе, нічога не заўважае, хоць прыкідвацца глуханямой, канечне ж, ёй было няпроста. Каб жыла Марыля, вядома, і ў галаву не прыйшло б сыходзіцца з адзічэлым Антосем. Нават пасмяялася б з такой задумы. Хоць, па праўдзе кажучы, не першы год балела душа, гледзячы, як ён мучыцца адзін. Па ўсім відаць, і на Палессі, куды ездзіць зімаваць, яму нясоладка, холадна. Ды што казаць: не сагравае чалавека чужое неба, чужая, хай сабе і доччына, хай сабе поўная дастатку, хата. Гэтага мала для старога чалавека. Старога чалавека і родныя сцены саграваюць...

У Клаўдзі Антось, здавалася, памаладзеў, аж ззяў-свяціўся знутры і звонку. Мо гэта надта ж кідалася ў вочы, што быў ён заўсёды нязвыкла чысты, паголены, прыбраны, як на свята, што былую нелюдзімасць і панурасць з яго як рукой зняло. Усе глядзелі на гэтыя змены, як на якое дзіва. Яны, гэтыя змены, канечне ж, не маглі не даваць падставы-зачэпкі для розных жартачак-кепікаў, без якіх не абыходзіцца, калі збіраюцца так сабе мужчыны, асабліва як трапляе ў кампанію вясковы вастраслоў, на якога, што б ён ні казаў, ніколі ніхто не злуецца.

— То, як там у цябе, Антось, па маладой часці? — цвялліва «пад’язджалі» да яго.— Ці скора на хрысціны паклічаш?

— А думаеш, я такі зломак, як ты? — не палез за словам у кішэню Антось і тут жа пачаў выдаваць жартаўніку такое, ад чаго прысутныя аж поўзалі са смеху, а пацвельвальнік і сам не рады быў, што зачапіў.

I гэта таксама было дзіва, бо ніхто не памятаў, калі апошні раз смяяўся-жартаваў пануры і нелюдзімы Антось, і, канечне ж, забыліся, што ў яго можа быць ого які востры язык: лепш не трапляй, не кладзі палец у рот — па локаць адхопіць.

I Клаўдзю пры Антосю гэтаксама бы хто падмяніў. То хадзіла ледзьве цягаючы ногі, а тут пажвавела, павесялела, усё вакол яго лагодненька: паеш, Антоська, адпачні, Антоська, не ўлягай гэтак, Антоська,— досыць таго сена, з калгаса дадуць, досыць тых дроў, на дзве зімы стане. Аднак чым настойлівей стрымлівала яна, тым больш свярбелі рукі да работы ў Антося, тым больш было яму няўлежна.

— І чаго гэта калгас павінен даваць, калі сам магу назапасіць,— казаў ён і тэпаў кожную раніцу дыбаць траву па хмызняках, прыдарожных канавах.

Каб не прасіць у брыгадзіра з-за нейкай дробязі каня, змайстраваў тачку на старых веласіпедных колах, вазіў адзін альбо ўдваіх з Клаўдзяй тое сена. Назапасілі — у гумно не ўмясцілася, два стажкі паставілі ў агародзе. А дровамі Антось напакаваў надпаветку, абклаў хлеў і гумно з усіх чатырох бакоў.

Адно, чаго не мог зразумець, з чым не мог змірыцца ён, была Клаўдзіна ўпартасць — і нагой не хацела ступіць, за вярсту абыходзіла яго сядзібу. Нават калі паспелі яблыкі, змушаны быў сам абіраць, падбіраць на зямлі і вазіць мяхамі да яе хаты, хоць, як ён лічыў, на добры розум, можна было сушыць і на месцы.

— Навошта, Антоська, каб людзі чорт ведае што думалі, языкамі мянцілі,— казала яна, не паддаючыся ні на якія ўгаворы.

Мяшочкі з сушкамі яна перадавала Антосю, строга наказваючы, каб усе да аднаго адсылаў па пошце сваім дзецям.

— То давай і тваёй Марусі пашлём — чаго гэта толькі маім? — не згаджаўся Антось.

— Не трэба! — рашуча пярэчыла Клаўдзя.— Нашто лішнія плёткі?

Антось чуўся ніякавата, бурчаў, злаваўся, нават спрабаваў лаяцца, але, у рэшце рэшт, каб не сварыцца, рабіў так, як яна казала...

Ім было добра разам, дваім адзінокім старым людзям, прыязныя, шчырыя адносіны скрашвалі, асвятлялі іхнія дні, сутонне іх жыцця. Сёй-той, здаецца, пачынаў зайздросціць ім...

Ды нядоўгім было іх трохі дзівакаватае, не ўсімі зразуметае, не ўсімі ўхваленае шчасце.

Неяк а другой палавіне дня ў суботу заявіліся Антосевы дзеці. Невядома, ці Антось сам ім напісаў, ці нехта з «добразычліўцаў» давёў да вушэй, але з'явіліся яны на дзвюх машынах усе разам, у адзін час. Пэўна, спісаліся альбо сазваніліся. Прыбылі Ганна з Алесем, Галя з Серафімавічам і Ніна са сваім Ігарам. Усе былі знерваваныя, змрочныя.

Патаптаўшыся ля замкнёнай на вялізны ржавы замок, запушчанай, урослай на вокны ў быльнёг і крапіву, бацькавай хаты, з прыгнечанай нерашучасцю рушылі да Клаўдзі.

Бацькі не было, і калі ён з’явіцца — Клаўдзя дакладна не ведала. I гаспадыня, і госці былі страшэнна збянтэжаныя гэтай сустрэчай, не ведалі, што рабіць, што гаварыць. Хоць, пэўна, і гаварыць нешта не было ніякай патрэбы — выразней за ўсялякія словы гаварылі позіркі...

Канечне ж, Клаўдзя і не думала, і не спадзявалася, што Антосевы дзеці адразу зразумеюць, адразу ўхваляць бацькава і яе рашэнне, але і сустрэць такую адкрытую, зацятую, глухую варажнечу гэтаксама не чакала. Нешта сцялася, анямела ў яе душы. Даўно, бадай, ніколі яшчэ яна не адчувала ў сабе такую разгубленасць, бездапаможнасць. Яна лічыла сябе галоўнай віноўніцай і, здаецца, пачынала шкадаваць, што увязалася ў гэтую гісторыю: трэ было ўзважыць усё як след, ва ўсякім разе — не рабіць без ведама Антосевых дзяцей. А то пра сябе дбалі, а пра дзяцей, як яны паставяцца да ўсяго — не падумалі, не дадумалі да канца. У іхнія гады пара быць разумнейшымі, абачлівымі...

Здаецца, вечнасць доўжылася гэтае няёмкае, нядобрае, гнятлівае маўчанне, і ніхто не ведаў, як яго парушыць.

— Дом хочаш царапнуць, старая ведзьма! — нарэшце без усялякіх дыпламатый боўтнуў Нінін муж — Ігар. Ён перад прыходам сюды ўпотай ад усіх каўтануў за цесцевым хлявом для храбрасці з паўпляшкі «чарніла», закусіўшы рукавом, і зараз тое «чарніла» пачало надаваць смеласці.— Во даеш, старая карга!..

Гэтая грубая, крыўдная няпраўда, хай сабе і з вуснаў п’янаватага Ігара (што ў цвярозага ў галаве, тое ў п’янога на языку) балюча торкнула Клаўдзю, але — во дзіва! — ніколечкі не абразіла. Мо нават наадварот — узрадавала. Ды во, аказваецца, пра што ў іх увесь клопат! А яна-то думала...

— Нашто мне ваш дом? — спакойна і разважліва сказала Клаўдзя, адчуваючы, што да яе вяртаецца ўпэўненасць, яшчэ нешта такое, што ўзнімае яе над імі, дае маральную перавагу.— У мяне свой ёсць — не горшы...

— Э-ге-е, не хітры-ры-ы... — п’яна пагразіў пальцам Ігар.— Я-я цябе-е наскр-ро-о-зь ба-чу-у. Ы-ы-эге...

— А чаго мне хітрыць?.. Во перабірайся — і жыві. Што там салодкага знайшоў у сваім раёне? Рабочыя рукі і тут патрэбны. Хочаш, бацька хату на цябе перапіша? Пераязджайце — і жывіце на здароўе...

Ігар змоўк, лыпаючы асалавелымі вачыма. Цяжка было зразумець, ці да яго не дайшоў сэнс Клаўдзіных слоў, ці вагаецца: даваць ці не даваць ім веры? Нарэшце нешта прабілася-прабліснула ў яго затуманенай галаве, хісткім крокам рушыў да Клаўдзі:

— Ну-у й цётка! Ну-у, ма-ла-ток! Да-ай я цябе па-ацалую...

— Сядзь, алкаш! — са злосцю схапіла за каршэнь, пацягнула назад яго Ніна, і Ігар паслухмяна асеў на лаву, мармычучы нешта невыразнае.

П’яная Ігарава выхадка шакіравала ўсіх, змусіла ўставіць вочы долу, адчуць сябе як голыя ў крапіве.

— То пакладзіце яго на ложак — хай трохі падрэме,— са спагадаю параіла Клаўдзя.— I самі прысядзьце, чаго стаяць... Я зараз на стол збяру, нябось, прагаладаліся з дарогі...

Мяккі, зычлівы Клаўдзін голас клікаў да міру і паразумення, абяззбройваў, і гэта занепакоіла, бо кожны адчуваў, што варта толькі сесці за стол — і... Садзіцца тут за стол было б для іх вялікай ганьбаю.

— Не нада! Мы сыты! — напятым металічным голасам спыніў яе Галін муж — Эдуард, то знімаючы, то зноў навешваючы на нос акуляры, што выдавала яго хваляванне. — Не радзі этого мы здзесь...

— Да-да! — рашуча падтрымала мужа Галя, змераўшы Клаўдзію з ног да галавы пагардлівым позіркам. — Эдуард Серафімавіч прав: не для этаго мы здзесь.

Эдуарда за яго важнецкі начальніцкі выгляд нават старыя людзі ў вёсцы клікалі па імені і бацьку, хоць ніхто толкам не ведаў, у якіх начальніках ён ходзіць. Прыстойна кланяліся, а ў душы і за вочы насмейваліся — нейкая ўстойлівая антыпатыя была ў вяскоўцаў да гэтага чалавека. Серафімавіч, канечне, і не здагадваўся, што столькі гадоў ён тут гуляе з мянушкай "Антосеў гусь". Непрыязь да Серафімавіча ўзнікала нават тады, мо, нават — асабліва тады, калі ён пачынаў падладжвацца пад над народ, паляпваць вяскоўцаў па плячы, іграць ролю гэтага прасцяка і дэмакрата. Акцёр з яго быў неважнецкі — як шыла з мяшка, выпіралі няшчырасць, халодная паблажлівасць, самазадаволенасць з вечна скептычнай ухмылачкай, і гэта яшчэ больш адштурхоўвала людзей, рабіла яго вечным аб'ектам для перадражнівання, з'едлівых кепікаў. Як, дарэчы, і Галю: абое — рабое.

Толькі чалавеку абмежаванаму, аслепленаму ўласнай значнасцю здаецца, што вясковыя людзі з-за сваёй сціпласці, прыроджанай пачцівасці да гасцей і чужых людзей нічога не заўважаюць, ні пра што не здагадваюцца, усё даруюць. Ого, як бачаць, як здагадваюцца! Злёту ўгледзяць, што ты за птах, чаго варты, на свой аршын прымераюць тваю існасць.

Калі жыла Антосіха і было што пацягнуць, Галя са сваім Серафімавічам бывалі на машыне ледзь не кожныя выхадныя, а як бацька застаўся адзін, перестаў трымаць карову, гадаваць кабанчыкаў, вырабляць пальцам пханую калбаску, сушыць кумпячкі і палянгвічкі — у момант забылі дарогу, у момант прайшлі любоў і клопат, А існасць убачылі і ацанілі яшчэ раней — калі яны прыязджалі сюды ледзь не кожны тыдзень. Бывала, згорбленая Антосіха гачкуе дзялку, а расфуфыраная дочачка з зяцем ляжаць на лужку ўверх голымі пузамі, загараюць, адпачываюць пасля цяжкай разумовай працы. Надзёўбаўшыся, старая доіць карову, гатуе прысмакі, а яны яшчэ насамі круцяць: гэта не даспадобы, тое — не так, крывяцца, скоса паглядваючы на парэпаныя матчыны рукі. Серафімавіча яшчэ як-кольвек маглі зразумець вясковыя людзі: ён чалавек чужы, гарадскі, да сялянскай працы непрыдатны. А каб Галя, якая тут вырасла, можна сказаць, з гною вылузалася?!

Да Галі ў іх свая мерка, свой рахунак і куды большая непрыязь, чым да яе важнецкага мужа. Нават кепікі, якія адпускаюцца тут на Галіну долю, удвая-ўтрая зласнейшыя, чым тыя, якімі адорваўся яе Серафімавіч. Здзекуюцца вяскоўцы больш за ўсё з Галінай ганарыстасці, пагарды да ўсяго тутэйшага, вясковага, з яе да пацешнага ненатуральнай гарадской вытанчанасці, напятай, як маска, з-пад якой, як ні хавай, а вылазіць звычайная дурнаватая вясковая баба. Пра такіх здаўна кажуць: не дай бог свінні рог, а мужыку — панства.

— Ведаю, канечне, што не гасцяваць вы сюды прыехалі... — ціха і трохі адчужана сказала Клаўдзя.— А мо ўсё-такі сядзем за стол, як у людзей заведзена?

— Нам некагда расседжвацца! — сцяла нафарбаваныя вусны Галя.— Давайце к дзелу!

— Ну, што ж, давайце к дзелу, калі так няймецца... — разважліва згадзілася Клаўдзя. — Ці мо ўсё ж пачакаем бацьку? Як жа гэта без бацькі гаварыць?

— I праўда, давайце пачакаем бацьку,— нечакана падтрымала яе Ганна, якая дагэтуль не вымавіла ні слова. — Без бацькі якая гаворка... — Адчувалася, ёй было не па сабе і перад Клаўдзяй, і — асабліва перад мужам, якога тут, у вёсцы, дужа паважалі за кемнасць, спакойны, разам з тым вясёлы характар, уменне сыходзіцца, пагаварыць з людзьмі, лічылі за свайго, звалі проста — Алесь.

— А чаго чакаць?! — бліснула на Ганну нядобрым позіркам, як на здрадніцу, дэзерцірку, Галя. — Няма чаго чакаць: жанішок усё роўна недзееспасобны. — Павярнулася, шукаючы падтрымкі, да мужа: — Правільна я гавару, Эдуард Серафімавіч?

— Совершенно верно! — на ляту падхапіў Серафімавіч.— У старыка — палнейшый старчэскій маразм. Он не отвечает за своі дзействія.— Пагразіў пальцам Клаўдзі.— Учціце: дзело будзеце імець з намі — его наследнікамі і апекунамі!..

Гэтая Серафімавічава нетактоўнасць да бацькі непрыемна ўразіла ўсіх, асабліва — Ганну, нават Ніну. Алесь скрывіўся, як ад зубнога болю. Было відаць, што ён ледзьве стрымліваецца, каб не сказаць-рубануць швагру тое, што ён заслугоўвае за яго «старчаскій маразм», аднак зрабіць гэта яму, мусіць, замінала толькі тое, што прыехалі сюды не для таго, каб лаяцца між сабою.

— Якое дзела, Серафімавіч? Пра што ты гаворыш? — захвалявалася Клаўдая. — Калі пра хату, то я ж сказала: забірайцв на здароўе! Забірайце — яна нам не патрэбна. Перабірайцеся каторы ды жывіце на здароўечка. А не хочаце перабірацца, жыць у вёсцы — прадайце... — Паглядзела з дакорам: — А пра бацьку так няможна, Серафімавіч. Грэх так пра бацьку...

Серафімавіч нервова праціраў хусцінкай акуляры, то навешваючы, то знімаючы іх. Рукі ў яго злёгку дрыжалі. Здаецца, ён сам разумеў, якую даў прамашку, ляпнуўшы... Але слова — не верабей...

I зноў які ўжо раз у хаце павісла насцярожанае, гнятлівае маўчанне. Нават агрэсіўная Галя прыкусіла язык. Па Ганніным твары пайшлі чырвоныя плямы, што сведчыла пра крайнюю ступень няёмкасці і сораму, які яна зараз адчувае. Ніна пазмрачнела, прысела на лаву. Алесь не вытрымаў — пайшоў на вуліцу пакурыць. Клаўдзя хвалявалася, не ведала, куды падзець свае цяжкія, загрубелыя рукі. Адзін Ігар, прысланіўшыся да сцяны, кляваў носам, нічога не заўважаючы, нічога не разумеючы.

Цяжкае маўчанне доўжылася і доўжылася, згушчаючыся, асядаючы гнятлівым змрокам.

— Цётка... — нарэшце не вытрымала Ніна, прымірэнчым, здранцвелым голасам пачала паварочваць гаворку ў іншае, спакайнейшае рэчышча. — Устыдна, дальбог, устыдна...

— А то не ўстыдна! — пагадзілася Клаўдзя, яшчэ раз змерала Серафімавіча дакорлівым позіркам.— Серафімавіч, відаць, не падумаўшы гэта сказаў...

Серафімавіч маўчаў. Ён не прывык пры людзях прызнаваць свае памылкі, нават калі рабіў відавочнае глупства.

— Вядома ж, не падумаўшы... — выручыла яго Ніна.— Але я не пра тое, цётка... — Як гэта вы-ы на старасці гадоў... Устыдна! 3-за вас і нам усім сораму не абабрацца...

Клаўдзя разумела, што рана ці позна давядзецца гаварыць з Антосевымі дзецьмі, і не цешыла сябе, што гэтая гаворка будзе простай, лёгкай. Яна рыхтавалася да сустрэчы з Антосевымі дзецьмі і баялася гэтай сустрэчы. Каб яны пачалі адразу, як яна думала, з таго, з чаго пачынае цяпер Ніна, Клаўдзя па-чалавечы зразумела б іх, зрабіла б усё, каб і яны змаглі хоць як-кольвек зразумець і яе, бацьку, зразумець, што і ў іх, старых, ёсць свая праўда, ёсць сваё апраўданне. А яны пачалі вунь з чаго... 3 таго, пра што яна ніколі і не падумала, што і ў галаву ёй не магло прыйсці... Не пасаромеліся бацьку абразіць, яе, Клаўдзю, якая ўзяла на сябе, калі на тое пайшло, іхні клопат пра бацьку, ні пра што крыўдзяць сваім падазрэннем... Ды, па ўсім відаць, не бацька іх хвалюе, іх хвалюе, каб якую тысячу не ўпусціць. I яны яшчэ збіраюцца яе сарамаціць?!

— Ну, ён стары, дурны, а вы?! — між тым працягвала Ніна.— Што вы сабе думалі?! — Голас яе смялеў, набываў павучальныя і патрабавальныя ноткі.— Што вы сабе думалі, пытаюся?! Калі вам падабаецца, што з вас, а праз вас і з бацькі ўся вёска рагоча, то мы не жадаем, каб з нас і нашых дзяцей увесь свет пацяшаўся, каб пальцамі тыцкалі. Вы гэта спецыяльна зрабілі, каб нас зняславіць, спецыяльна! Як вам не ўстыдна, цётка?! Не чакала ад вас...

— А чаго ты чакала? — голасам з падазрона ветлівымі адценнямі спытала Клаўдзя, бязлітасна змерала Ніну, потым — Галю, яе Серафімавіча, па Ганне прайшлася толькі мелькам.— Вы чакалі, каб тут аднаго бацьку вошы з’елі? Каб ён тут адубеў адзін? Гэтага ты, Ніна, чакала?! А цяпер ты мне: «Усты-ыдна-а»... А табе не ўстыдна было, як стары бацька дзічэў адзін, гразёю ўрастаў?! Ты хоць раз прыехала, прыбрала, памыла? А язды-то той — сорак мінут аўтобусам... А табе, Галя, не ўстыдна?! Ты хоць які клопат пра бацьку праявіла? Хоць раз за лета прыехала, праведала, паглядзела, ці хоць жывы? Нябось, раней... — Запнулася, стрымалася, падумаўшы.— А вы мне цяпер: «Усты-ы-ыд-на-а»... То каму больш устыдна: мне ці вам, родным дочкам?! Што ён, ваш бацька, у мяне галодны, недагледжаны, у шмацці ходзіць?! Няма чаго мне ўстыдацца. Вы ўстыдайцеся...