Вырай

— Цётка, што вы гаворыце?.. — не ўтрымала Ганна. Голас яе дрыжаў ад хвалявання, але быў разважны, нават вінаваты.— Можна падумаць, што толькі вы для бацькі дабра зычыце, вы адна дабрадзейка, а мы чорт ведае што...

— Не пра цябе гаворка, Ганна. Ты жывеш далёка, бацьку на зіму забірала, дачку летам прысылала, цябе ніхто не асудзіць. Я пра іх, пра Ніну і Галю...

Нейкае супярэчлівае, двоістае пачуццё раздзірала Ганніну душу. 3 аднаго боку, яна калі яшчэ не цалкам разумела, то спрабавала зразумець бацьку, Клаўдзю. Хто-хто, а яна бачыла, душа збалелася, бачачы, як ён нудзіўся, якая скруха-самота сушыла яго ў яе на Палессі, як ён чакаў вясны, каб вырвацца дадому. Што ні рабіла, як ні ўлагоджвала — нішто не памагала, нішто не магло вылечыць ад скрухі-настальгіі па сваёй вёсцы. I калі шчыра, як гэта ні горка, ён лепш сябе адчувае тут, з Клаўдзяй, якая клапоціцца пра яго. Але... Але гэта — кашчунства над памяццю маці. Чым можна апраўдаць гэтае кашчунства? Нічым... Гэта, у рэшце рэшт, пляма на іх, яго дзяцей: бацьку на старасці год аддалі ў прымакі... За старым, нямоглым бацькам даглядае зусім чужая жанчына... Гэта — усё роўна што сплавіць старога, нямоглага бацьку ў дом састарэлых... Што скажа яна, Ганна, сваім дочкам? Чаго пасля гэтага можа чакаць у старасці ад сваіх дачок?..

Антось прытэпаў з лесу з поўным кошыкам грыбоў. Яшчэ не наступіла залецце, грыбы толькі што пайшлі, таму браў усё, што траплялася: і лісічкі, і савячкі, пават сыраежкі. Праўда, усё ж падняў пару маладзенькіх баравічкоў, а гэта значыць: калі пастаіць цяпло ды яшчэ бог нашле добры цёплы дожджык-грыбасей — пасыплюцца па хвойніках, як гарох. Ото ж пачнецца...

Цяпер, калі адужаў усе неадкладныя справы, можна будзе пагрыбаваць, адвесці душу. Падабаецца ці не падабаецца Клаўдзі, але трэба сказаць: хай ходзе сушыць у яго хату — там печ здатнейшая. I... заўважыўшы дачок, зяцёў, анямеў, халадок пайшоў пад сэрцам. Мо схавацца, не паказвацца? Але было позна, яго ўжо заўважылі — пасыпаліся з хаты, рушылі насустрач. Збянтэжана таптаўся на месцы, акружаны імі, не ведаў, што сказаць, што рабіць з кошыкам — паставіць тут ці несці ў хату.

— Пойдзем дадому, тата, пагаворым...

Антось з удзячнасцю паглядзеў на Ганну:

— Добра, пойдзем...

— Да сваёй хаты! — заступіла дарогу Ніна.

— Што ж, пойдзем і да сваёй... Во толькі ключ вазьму.

Моўчкі стаялі ля плота, нецярпліва чакалі, а яго ўсё не было і не было.

— Не трэба было адпускаць,— не вытрымала Галя.— Мо эта ведзьма... — Змоўкла, убачыўшы, што бацька выйшаў з хаты.

Ён скінуў абшарганую світку, у якой хадзіў У лес, пераапрануўся ў новы касцюм, быў супакоены, упэўнены ў сабе:

— Пайшлі!

Усю дарогу панура маўчалі. Антось не хацеў першы падаваць голасу — чакаў, пакуль загавораць яны. Ён ужо, здаецца, не палохаўся, гатовы быў да гаворкі з імі.

Калі параўняліся з машынамі, Серафімавіч нечакана спыніўся, адамкнуў ключом дзверцы сваіх «Жыгулёў», мякка прапанаваў:

— Сядай, баця...

Антось запытальна глянуў на яго. Зяцевы вочы за шкельцамі акуляраў бегалі ва ўсе бакі. Яны былі насцярожаныя, фальшывыя, у глыбіні іх хавалася нешта нядобрае, аднак Антось рашуча і бязбоязна палез у машыну: падумаеш, яны мяне павучаць сабраліся!..

Побач з іы прымасцілася Галя, а спераду ля Серафімавіча сел Ігар. Ніна і Ганна селі ў Алесеву машыну.

Калі выехалі за вёску, Антось запепакоіўся: што гэта яны надумалі? 3 асцярогаю запытаў:

— То куды гэта едаем?

— Да Ніны, а там рашым куды: да нас ці да Ганны...

— Чаго мне да вас ці да Ганны? — не зразумеў Антось.

— Каб людзей не смяшыў! — суха сказала Галя.

— Што гэта значыць?! — патрабавальна і строга паглядзеў на яе бацька, усім сваім выглядам падкрэсліваючы, што такія штучкі яму не падабаюцца.

— Тое значыць, што хопіць бадзяцца сюды,— з’едліва мовіла Галя.— Хм, пры-ы-мачок! Куры дохнуць са смеху!.. Усё!

— Вы гэта ўсур’ёз? — усё яшчэ не верыў Антось.

— А то, думаеш, жартаваць ехалі... Рабіць нам, думаеш, няма чаго?

— Вы што, падурэлі?! — нервова замітусіўся Антось.— Спыні машыну, Эдзік! Выпусці!

- Сядзі, жанішок! — насмешлівым, разам з тым уладным голасам загадала Галя.

— Ану зараз жа спыніся, Эдзік! Што я табе кажу?! — раз’ярыўся Антось.— Спыні, а то зараз выскачу на хаду!

Серафімавіч вёў машыну, быццам глухі быў. Уцягнуўшы галаву ў плечы, быццам была небяспека атрымаць ззаду па карку, панура маўчаў Ігар. Нешта нядобрае, паскуднае было ў яго на душы.

- Ану-у, стой! — схапіў Серафімавіча за плячо Антось.— Стой, табе кажу! — Прыўзняўся, каб схапіць за руль.

- Ты што-о, ашалеў?! — вызверылася Галя, рыўком асадзіўшы бацьку на месца.— У аварыю захацеў?!

— Стойце! Сто-ой-це-е! — адчайна залямантаваў Амтось, кінуўся да дзверцаў.— Вы-ыска-ачу!..

Галя імгненна схапіла яго за рукі, балюча закруціла назад, цыкнула:

— Сядзі-і-і! — Націснула чорную кнопачку на дзверцах.

Антось яшчэ доўга рваўся да гэтай кнопачкі, крычаў, лаяўся, прасіў, але яго надзейна трымалі маладыя, дужыя рукі. Перакапаўшыся, што яму не звалодаць з гэтымі дужымі рукамі, не ўгаварыць па-добраму, неяк раптам аціх, бы смяртэльна стаміўся ад гэтай няроўнай барацьбы. Яму падалося, што нешта падобнае, калі адчайваўся ад сваёй бездапаможнасці, немагчымасці супрацьстаяць фатальнай грубай сіле, з ім ужо было. Гэтае забытае, але нечакана такое знаемае адчуванне змусіла напружыць памяць: дзе, калі было?.. У польскай дэфензіве, у астрозе?..

Ён невідушча глядзеў наперад, не бачыў, не ведаў, дзе яны, колькі прайшло часу. Міжволі, як адчайны крык, як рэзкі боль у сэрцы, вырвалася:

— Адкуль вы такія?! Чаму вы такія бессардэчныя?! Хто, што вас зрабіла такімі?!

Гэтае адчайнае пытанне наўрад ці было адрасавана ім, хутчэй — самому сабе, нікому, аднак Галя палічыла патрэбным адказаць:

— Сам выгадаваў...

Пад горла падкаціла спазма, самі сабой з вачэй пакаціліся, упалі на калені буйныя, як боб, горкія, як палын, слёзы роспачы і крыўды.

У вёсцы потым доўга гаварылі-абгаворвалі, як Антосевы зяці і дочкі выманілі бацьку ад Клаўдзі, сілком заштурхалі ў машыну, павезлі, не пайшоўшы нават у хату, не даўшы развітацца з Клаўдзяй. I двіва: ніхто не смяяўся, ніхто не строіў кепікаў. Усе ў адзін голас абураліся, асуджалі Антосевых дачок за ўчынены гвалт над старым бацькам.

Наступнай вясной Антось не вярнуўся са свайго выраю. Адны казалі, што занядужаў, другія — што не адпусціла Ганна, каб зноў не падаўся ў прымакі да Клаўдзі, трэція — што сам не схацеў ехаць, бо саромеецца глядзець у вочы вяскоўцам, перш за ўсё — Клаўдзі, саромеецца за сваю бездапаможнасць, саромеецца перад людзьмі за сваіх дзяцей. Мо былі і нейкія іншыя важкія прычыны — невядома, ніхто толкам нічога не ведаў.

Пляц, як заўсёды, выкасіў на сена сусед Мікалай. Заадно прыглядаў і за садам. Калі паспелі яблыкі і сталі ездзіць даўнія Антосевы пакупнікі — прадаў усё, апроч нікому непатрэбных падгнілых ападкаў, а грошы выслаў па пошце на Ганнін адрас. Усе да капеечкі, зрабіўшы ў пісьме поўную справаздачу, з каго і якія сумы ўзяў.

Нічога асаблівага за гэты год у вёсцы не адбылося, калі не лічыць, што пахавалі васьмярых старых людзей, нарадзілася трое дзяцей, нават адгулялі два вяселлі. У трох апусцелых хатах, якія купіў і адрамантаваў калгас, пасяліліся прыезджыя людзі. Адна сям’я добрая — і ён, і яна працавітыя, дзеці разумныя, паслухмяныя. 3 горада пераехала. У свой час, не падумаўшы, прадалі пасля смерці бацькоў хату ў суседнім раёне, а цяпер, нацешыўшыся ўдосталь горадам, пацягнула да зямлі, а ў сваёй мясцовасці няма жылля і не купіш, каб хацеў. Во і прыбіліся. Здаецца, нармалыіыя людзі, пакуль што да іх ніхто нічога не мае.

Затое дзве іншыя сямейкі — не дай бог. У адной п’янчугі, як ён, так і яна, гультаі несусветныя, цягнуць і прапіваюць, што пад рукі трапіць, што вочы нагледзяць. Брыгадзір стаў прыціскаць, патрабаваць работы, то, пабраўшы «чарніла», з нажом кінуўся. Каб не было поблізу мужчын ды не скруцілі і не адабралі нож, то яшчэ невядома, чым усё скончылася б: здаровы, як бык, шчуплага брыгадзіра падмяў пад сябе, бы якога падлетка. Цяпер арыштавалі, суда чакае. Вёска ўздыхнула з палёгкаю, бо чапляўся да кожнага, не глядзеў, хто перад ім — малы ці стары, на вуліцу вечарам страх было выходзіць.

Дзяцей шкада. Занядбалыя, запалохапыя, адзін — няшчасны. Галава вялікая, як цабэрак, сёмы годзік, скора ў школу, а яшчэ не гаворыць, толькі мычыць нешта, а вочы затуманеныя, нялюдскія. Кажуць, вырадзіўся такі, што па-п’янаму зроблены. Пасадзілі мужа, а яна за розум не бярэцца, п’е па-ранейшаму, дзяцей не глядзіць. Хто што дасць паесці — тым і жывуць. Нядаўна сход быў, рашылі накіраваць на прымусовае лячэнне, а дзяцей аддаць у дзетдом.

У другой сямейцы хоць і п’юць не так, на людзей з нажом не кідаюцца, але не лепшыя. Зануды — свет не бачыў. Усё ім не падабаецца, усім яны незадаволеныя: то трактар не той далі, то соткі не там выдзелілі, то брыгадзір да іх незаконна чапляецца, то школа мясцовая не даспаспадобы, давай такую, якую ім хочацца, а на ўсіх ім напляваць. Пішуць ва ўсе канцы, камісіі розныя ездзяць, і невядома, чым усё скончыцца. Усе ў іх кепскія, адны яны — харошыя, хоць крыльцы прырабляй. Людзі пры іх і гаварыць баяцца — кожнае слова бяруць на аловак, пераварочваюць, крэмзаюць свае паклёпы-даносы.

Канечне ж, добрыя людзі не кідаюць сваё, не бадзяюцца па свеце, шукаючы выгоду...

У вёсцы вельмі спачувалі Клаўдзі, як ніколі раней, ставіліся да яе з увагай. Пасля таго як Антосевы дочкі і зяці сілком забралі Антося, Клаўдзя неяк раптам здала, пастарэла, хадзіла як з крыжа знятая — не пазнаць. К зіме адна за адною сталі чапляцца да яе хваробы, а вясною, не прычакаўшы Антося, зусім занядужала, не мела сіл абрабляць не тое што соткі, а нават агарод. Усю сваю жывіну — курэй, гусей, парася параздавала далёкім сваякам і суседзям, карову прадала ў калгас, а сама злягла ў бальніцу. Здароўе яе то ішло на папраўку, то зноў нагаршалася. Пад восень, калі адляталі буслы, яе пахавалі на вясковых могілках побач з яе даўняй сяброўкан і такою ж, як яна, адзінокай удавою-салдаткай Марыляй...

Пра Антося больш як год ніхто нічога не чуў. Нават сталі патроху адвыкаць, як адвыкаюць ад нябожчыка. Сяды-тады, праўда, узнікалі пагалоскі, быццам і на самай справе ён ужо нежывы, пахаваны на Палессі. Але гэтыя пагалоскі як узнікалі, так і затухалі — ім мала хто верыў. Не верылі таму, што ніхто не ехаў да пустой Антосевай хаты. Звычайна, калі памірае гаспадар — наследнікі не марудзяць, не змушаюць сябе доўга чакаць...

Раздзел чацвёрты

У сярэдзіне мая, калі адцвілі сады, узялося цяпло, неспадзявана для ўсіх у вёску вярнуўся Антось. Яго цяжка было пазнаць: ссохся, згорбіўся, ледзьве валачыў ногі. Пройдзе крокаў дзесяць — і адпачывае, аддыхваецца, абапёршыся на кавеньку. I сляпому было ясна: не жыхар на гэтым свеце.

— I чаго ж гэта вы ўжо ехалі, дзядзька? — са спагадай пыталіся ў яго.— Вам у бальніцу трэба ехаць, а не сюды.

— Ніякая бальніца, ніякія дактары мне ўжо не памогуць... — самотна махнуў рукою Антось. — Паміраць прыехаў. Чалавеку непрыдатна паміраць у чужой хаце.

— От, гаворыце абы-што, дзядзька! — стараліся падбадзёрыць яго.~ Вам яшчэ жыць ды жыць!

— Чалавек мусіць ляжаць у сваёй зямлі, дзе яго пуп закапаны,— не зважаючы, цвердзіў сваё Антось.— Гэта асабліва пачынаеш разумець, калі твой час падходзіць. Мой час падышоў, браточкі...

Гэта былі, бадай, апошнія словы, якія чулі ад яго вяскоўцы. Ні з кім больш ні ў якія размовы не пускаўся. Калі нехта прыставаў з пытаннямі — незадаволена бурчаў альбо насуплена маўчаў, не слухаючы, бы гэтым адчужаным маўчаннем і хацеў сказаць: ідзі ты, чалавеча, сваёй дарогай, займайся сваёй справай, не было б табе большых клопатаў, чым пытацца ў старога чалавека, ці патрэбна яму якая помач, ці паеў ён, ці купіць чаго трэба ў магазіне, ці не прынесці чаго. Не хачу я ні есці, ні гаварыць, не трэба мне ніякай помачы, не трэба ў мяне нічога дапытвацца, бо ўсё роўна нічога не скажу. Нічога ўжо мне не трэба. Я стаміўся на гэтым свеце. I будзь ласкавы, не назаляй мне, чалавеча...

Нават калі з горада сталі ездзіць па яблыкі даўнія пакупнікі, Антось не кранаўся з месца, насуплена сядзеў на прызбе.

— Трасіце, бярыце колькі трэба... — абыякава казаў ён, на нейкую хвілінку выходзячы і тут жа зноў упадаючы ў глыбокую паўдрымотную апатыю.

Калі хто з іх шчыра альбо для прыліку спрабаваў пытацца ў яго пра здароўе, Антось хмурыўся, незадаволена пакашліваў, даючы зравумець: не совайся ты з пустым і нікчэмным, набірай яблыкаў ды едзь сабе падабру-паздарову...

Пакупнікам не падабаўся Антосеў настрой, у садзе яны адчувалі сябе няўтульна, ніякавата, быццам абкрадваюць старога, нямоглага чалавека. Хуценька напакоўвалі скрынкі, совалі Антосю грошы, на якія ён навят не глядзеў, а калі і глядзеў, то з нейкай невядомай пагардай, з цяжкім астоем на сэрцы знікалі, усю дарогу адчуваючы ў сабе незразумелае страхавітае пачуццё.

Антось нічога не рабіў, ні за што не браўся. У яго і сілы не было, каб нешта рабіць, за нешта брацца. Задуменна пасноўдаецца сюды-туды і зноў сядае на прызбу, у глыбокім одуме грэецца на сонцы.

Сядзіба яго, як ніколі, прыйшла ў запусценне. Хата па вокны ўрасла ў крапіву, быльнёг, ад чаго, здавалася, асела, скасабочылася. Усё тут патыхала халодным, нежылым духам. Нават старая рудая кошка некуды знікла — ці то здохла, ці хто забіў, а мо пабрыла за сваім дзікім патомствам у поле, у лес, дзе ёсць чым пажывіцца. Толькі буслы на старой ліпе, вывеўшы і паставіўшы на крыло двух маладых буслянят, яшчэ прыляталі ўсёй сям’ёю, каб усцешыць гаспадара сваім вясёлым і ўжо невясёлым — з сумнымі развітальнымі ноткамі — клёкатам. Антось дзівіўся, што яны тут яшчэ выводзяцца.

Сяды-тады хадзіў ён на могілкі. Сядзе сцішаны ля Клаўдзінай магілкі і нешта думае, невідушча гледзячы на трохі пачарнелы ад часу драўляны крыж з маленькім фартушком. Тут, на могілках, яго нібы хто падмяняў: быў нейкі ўлагоджаны, прасветлены знутры. Можна было падумаць, што менавіта цяпер ён спасціг нешта неспасцігальнае, дакрануўся да недаступнай, непадуладнай чалавечаму розуму існасці, узняўся над тлумам быцця, яго смешнымі, недарэчнымі клопатамі.

Неяк увечары нечакана ён прытэпаў да суседа Міколы. Павітаўшыся, цяжка сеў на лаву ля стала, папрасіў:

— Мікалай, давай пагаворым...

Гэтая просьба здзівіла і насцярожыла Міколу. Прысеў на табурэтку з другога краю стала, прадчуваючы нешта няладнае, падрыхтаваўся слухаць.

Антось між тым маўчаў, не дакранаючыся да яды, якую, пакуль доўжылася гэтае маўчанне, паспела сабраць на стол Маня. Нарэшце схамянуўся, бы ўспомніўшы, чаго прыйшоў:

— Мікалай, а чаму ты панадворак не прыходзіш касіць? Трава ж у пояс вымахала. Заўтра ж скасі. Чаго дабру прападаць-псавацца...

Аднак, адчувалася, завітаў ён не для таго, каб напомніць, што пара касіць панадворак.

— Ешце, дзядзька, паешце цёпленькага,— паставіла перад ім міску заціркі Маня.— Пасёрбайце гарачанькага, а то вы ўсё аднекваецеся, гэтак і ногі цягаць перастанеце.

Антось хутчэй машынальна, чым усвядомлена, узяў лыжку, сербануў разы тры, адклаў убок, падзякаваўшы, прыглушана сказаў:

— Зайшоў, Мікалай і Манечка, во чаго да вас... Болей ісці мне няма да каго. Во, грошы прынёс. Збіраў на смерць. То вы ўжо мяне пахавайце па-людску...

Маня і Мікола здзіўлена пераглянуліся:

— Дзядзька, ды што вы кажаце! Вы яшчэ нас перажывеце. Рана вам пра гэта думаць.

Антось не зважаў на іхнія суцяшэнні, нібыта і не чуў іх, роўна, з будзённай разважлівасцю, быццам гаворка ішла не пра гэта, а пра нейкі звычайны, ардынарны гаспадарчы сялянскі клопат, працягваў:

— А грошы не эканомце — усе да рубля пусціце. Без малога тры тысячы наабіраў. Праўда ж, неблагія памінкі можна справіць? Музыку найміце. На памінкі прыходзяць хай усе, хто хоча. Скажыце, што я прасіў, каб прыйшлі, памянулі. Крыўды і злосці ні на кога я не хаваў, а калі хто на мяне таіў, слязу ў сэрцы, то скажыце: я прасіў, хай выбачае... I яшчэ, Мікалай, прашу: пахавайце ля Клаўдзі, там я нагледзеў — ёсць добрае месцейка, адразу злева. — Падумаў і са смуткам дадаў: — Дзеці, вядома, не дадуць пахаваць ля Клаўдзі... Але ўсё роўна скажыце, што такое было маё жаданне. Хай ведаюць... — I надоўга змоўк, бы стаміўся.— А да цябе, Маня, у мяяе просьба: калі можаш, то прыйдзі заўтра альбо паслязаўтра, прыбяры ў хаце. Мне самому ўжо не ўправіцца, сілы няма. Сама ведаеш, нягожа ляжаць нябожчыку ў непрыбранай хаце...

Мікола і Маня не ведалі, як ім быць, як падтрымліваць такую гаворку, збянтэжана пераглядваліся. Яны былі яшчэ маладыя, ім у галаву не ўкладвалася, што такія рэчы можна ўсур’ёз абгаворваць во гэтак проста, во гэтак будзённа.

— Дзядзька Антось, дзядзечка, ну што вы?! — амаль узмалілася Маня.— Кіньце вы гэтыя думкі! Мусіць, вам нездаровіцца? То зараз Мікола завядзе матацыкл, прывязе доктара альбо вас завязе, пакажа...

— I яшчэ, Мікалай, адзін маю клопат... — зноў не зважыў на іх словы Антось.— Не ведаю, на каго хату адпісаць...

— Як на каго? На дзяцей, канечне,— упэўнена сказаў Мікола.— На каго ж яшчэ!

— На дзяцей, кажаш? — нявесела ўсміхнуўся Антось.— То каб жыў хто з іх тут — гэта, вядома... А то прададуць, жыць ні адно не будзе. А мне не хочацца, каб прадавалі. Паселіцца нейкі прыхадзень-абармот, як той, што ў Клаўдзінай хаце... Я во думаю на цябе, Мікола, адпісаць... Ажэніш свайго хлопца — хай жыве...

— Дзядзька, вы што?! — напалохана замахала рукамі Маня.— Людзей хочаце насмяшыць? Нашто нам ваша хата?

— Я ж кажу: хлопца ажэніце...

— Таму хлопцу яшчэ год у арміі. А пасля арміі... Не надта хочуць маладыя ў вёсцы...

— Яно, канечно: сёння не надта хочуць, — згадзіўся Антось. — А заўтра — хто ж яго ведае, што будзе заўтра... Нават мора вунь яно як: адліваецца, а потым прыліваецца...

— Дзядзька... — спалохалася Маня, што Антось ужо рашыў, быццам яны згадніліся прыняць яго хату.— Як вам, дзядзька, магло такое ў галаву прыйсці?! Гэта ж дадумацца, на нас апісваць хату! Ды нас засмяюць, пра нас падумаюць чорт ведае што. Што дзеці вашыя сказалі б?! Што, вы нам якая радня?..

— Хто яго ведае: мо і раднёю быць наканавана... — задумліва, трохі таемна сказаў Антось, і ледзь прыкметная ўсмешачка — цёплая, лагодная — прайшла па яго хваравіта-зямлістым, маршчыністым твары.— Сам бачыў, як ваш хлопец косіць вока на маю ўнучку. Перапісваюцца, ведаю, каторы год. Мо яшчэ сыдуцца...

Для Мані не было навіною і сакрэтам, што іх сын мае вока на Антосеву ўнучку — Ганніну дачку Лену. Але яна не надта верыць, што з гэтага нешта завяжацца. Антосева ўнучка ў інстытуце вучыцца, а ён... Школу окончыў — і на трактар. На халеру Антосевай унучцы ён, нявучаны, патрэбны! Была б яшчэ якая нялюдская, а то такая прыгажуня, пявуння. Яна на сабе пару знойдзе. Хоць, вядома, усё бывае... Вунь і настаўніцы, і аграномкі за шафёраў, трактарыстаў выходзяць. Гэта раней надта ж глядзелі... Канечне ж, яна, Маня, за вялікі гопар мела б такую нявестку, як Ленка. А калі на тое пайшло, то чым яе сын кепскі? Што ні возьме — у руках гарыць, нікуды не ўлезе, бацькоў шануе, не п’е, не курыць. За ім з яго характарам любая будзе — як за каменнаЙ сцяною. Мала што не вучаны! Вучыцца сёння нікому не заказана, ніколі не позна. I завочна людзі вучацца. А ён да арміі з кніжкаю клаўся, з кніжкаю ўставаў. Усю бібліятэку перачытаў. Людзі едуць у горад, то розныя транты шукаюць, а ён — кніжкі. Во колькі накупляў...

— Іх дзела маладое, дзядзька. Калі ўздумаюць сысціся і тут жыць, то і ў нас месца хопіць. А не схочуць жыць разам — пабудуюцца, калгас дасць...

— Не-е, Маня... Я ўсё ж перапішу...

— Дзядзька, дальбог, вы — як малы! I не ўздумайце людзей смяшыць!

— Ну, што ж... — цяжка ўстаў з лавы Антось. Адчувалася, ён трохі пакрыўдзіўся.— I на тым дзякуй. Дабранач.

— А мо ў нас пераначуеце? — замітусілася Маня.— А то вы нейкі...

— I праўда, дзядзька: заставайцеся! — падтрымаў яе Мікола.— Во, кладзіцеся...

— Ды не, пайду дадому...

Калі ён быў ужо ля парога, Маня ўбачыла на стале загорнуты ў газету скрутак. Здагадалася, спалохана кінулася наўздагон.

— Дзядзька, забярыце! Гэта ўсё ні к чаму... — Сілком сунула скрутак Антосю ў кішэню.— Калі спатрэбяцца, то-о... — Збянтэжана запнулася, злавіўшы яго скрушлівы пагляд, паспяшалася перакінуцца на іншае: — А ў хаце я вам прыбяру... I не таму-у... Выкіньце вы гэта з галавы...

— Дзякуй, Манечка. А грошы... — Паказаў на кішэнь.— Знойдзеце ў шуфлядцы... Толькі ўжо зрабіце па-людску, як прасіў...

Памёр Антось роўна праз тыдзень. Агледзела гэта Маня, выганяючы на досвітку каровы. Прахалода такая, росна, а ён сядзіць на прызбе, прысланіўшыся да сцяны. Адразу ж узнікла нядобрае прадчуванне. Аклікнула:

— Дзядзька! А дзядзька!

Не азываецца.

Падышла а ён халодны, упруцянелы.

Праз якую гадзіну ўся вёска ведала пра Антосеву смерць. Збіраліся людзі. Мужчыны занеслі нябожчыка ў хату, паклалі на ложак, сталі радзіцца, што і як рабіць далей.

Пахаванні ў вёсцы сёння не рэдкасць, і людзі ведаюць, што, дзе і як трэба рабіць. Кожны гатовы прыйсці на помач, узяць на сябе нейкі клопат, бо цябе за чалавека перастануць лічыць, калі не адклікнешся па такой справе. Але ўсё роўна непрадбачаных, неспадзяваных клопатаў і розных закавык заўсёды хапае. Перш за ўсё трэ было даць тэлеграмы Антосевым дзецям, а адрасоў, як на тую бяду, ніхто дакладна не ведае. Перавярнулі ўсё ўверх дном, ледзьве знайшлі старыя паштоўкі і канверты над шмаццём. У самай ніжняй шуфлядцы — бы знарок Антось засунуў іх туды, схаваў ад некага.

На пошце не хацелі прымаць тэлеграмы: трэба, каб была даведка ад доктара, а чамусьці нікому у галаву не цюкнула ехаць адразу па доктара. Сяк-так угаварылі паштарак, паабяцаўшы, што даведку прывязуць пасля, калі пабудзе доктар.

На бачным месцы ў шкапчыку знайшлі скрутак з грашыма. Пералічылі гуртам: без дваццаці рублёў тры тысячы.

Мікола на матацыкле паехаў у кантору выпісаць парсючка і бычка на памінкі, заадно папрасіць, каб далі машыну ехаць у горад купіць труну, вянкі, дамовіцца з музыкай, прывезці і адвезці ў пэўны час аркестрантаў.

3 Міколам у раён паехала і Маня, каб купіць для нябожчыка свежы чорны касцюм, кашулю, туфлі, бо ў сельмагу патрэбных не знайшлося. Заадно яны мелі намер прывезці і Ніну.

У Ніны нікога не было дома — ні калі прыехалі, ні ў абед. Падумалі, што яна паехала ўжо аўтобусам, атрымаўшы тэлеграму.

Уладкаваўшы ўсе справы, хуценька паехалі назад, не меўшы часу нават забегчы ў сталоўку. Прыехалі, аднак Ніны яшчэ не было.

Абмыўшы і прыбраўшы нябожчыка, кабеты сталі рыхтаваць памінкі, чакаць Антосевых дзяцей.

Першая назаўтра к абеду на машыне з мужам і дзвюма дарослымі дочкамі прыехала Ганна. Па дарозе яны заязджалі ў Мінск, каб забраць малодшую Ленку — дзедаву любіміцу, заадно купіць вянкі і сёе-тое для хаўтур.

Паплакаўшы ля труны, яны ўзяліся дапамагаць вясковым кабетам гатаваць стравы.

Ніну і Галю чакалі да позняга вечара, а іх чамусьці ўсё не было. Пачалі хвалявацца: што сталася? Няўжо не дайшлі тэлеграмы? Не можа быць. Да Ганны ж дайшла. Мо каб адрас зблыталі, але ж Ганна пацвердзіла, што і Макару, і Галі, і Ніне паслалі правільна...

Ганна ўсё намагалася ўспомніць Галін хатні тэлефон, кляла сябе, што не ўзяла запісную кніжку, дзе ёсць і тэлефоны, і адрасы з індэксамі. Нарэшце ўспомніла, на ўсякі выпадак нават запісала на паперцы, змусіла Алеся неадкладна заводзіць машыну і ехаць з ёю ў калгасную кантору пазваніць, даведацца, у чым справа. У канторы ў такі час, канечне, нікога не было, апроч вартаўніка. Паехалі шукаць і падымаць дзяўчат з бухгалтэрыі, каб адчынілі кабінет і заказалі тэлефон.

Галіна кватэра ў абласным цэнтры не адказвала.

— Недзе ўжо ў дарозе,— супакоіў яе Алесь.— На ноч, відаць, выехалі...

I Ганна падумала, што, пэўна, яно так і ёсць, трохі супакоілася.

Аднак яе не было і праз гадзіну, і праз дзве, і пад раніцу. Ледзьве дачакаўшыся дзевяці, кінуліся зноў у кантору, каб пазваніць Галі на работу. Рабочага тэлефона Ганна не помніла, але гэта не бяда — заказалі з даведкаю.

Дазваніўшыся, даведаліся, што яшчэ тыдзень назад Галя з мужам паехалі на курорт у Крым. Даведаўшыся ад Галіных каледжанак, на якім яны курорце, заскочылі на пошту, адстукалі тэлеграму-маланку.

А з Нінай увогуле дзеялася нешта незразумелае, дзіўнае: сорак мінут той дарогі з райцэнтра, а яе ўжо другія суткі няма. За гэты час можна і пехам дабрацца. Куды званіць, у каго пытацца — ніхто толкам не ведаў. Нічога не заставалася, як пасылаць па яе Алеся на машыне.

Алесь паўгорада абшукаў, пакуль знайшоў Нініну работу, бо аказалася, месцы работы яна мяняла, мусіць, часцей, чым дрэвы лісцё. Ніна і ведаць нічога не ведала, толькі ад яго і пачула пра бацькаву смерць. Потым, як знайшлі Ігара, высветлілася, што паштальёнка ўручыла тэлеграму яму, а ён з пахмелля, не разабраўшыся, што да чаго, сунуў гэтую тэлеграму ў кішэню і забыўся.

— Ах ты ж, апівошына! — як тыгрыца, наляцела на яго Ніна.— Каб ты да вечара не дажыў! — Агрэла яго са злосцю, з усяе сілы па карку.

Ігар, канечне, адчуваў сваю віну, таму пакорліва знёс гэты здзек. Усю дарогу ён апраўдваўся, кляўся, што больш у рот і кроплі не возьме, нават пускаў слязу, аднак Ніна сядзела на пярэднім сядзенні як каменная.

За Макара не дужа хваляваліся: блізкі свет, не так проста адолець такую дарогу — мог самалёт затрымацца, мог у Мінску на цягнік спазніцца. Па ўсіх разліках, ён навінен быць к вечару.

Але прайшла ноч, канчаўся наступны дзень, а ні яго, ні Галі не было. Тым часам усё было гатова да пахавання: прывезены аркестранты, сабраліся людзі. Чакаць не мела ніякага сэнсу, пагода стаяла гарачая, а нябожчык ляжыць ужо чацаёрты дзень. Тым не менш — чакалі, хваляваліся, нерваваліся, але чакалі: няёмка не даць развітацца сыну, дачцэ. Аркестранты ў двары мо ўжо з гадзіну то канчалі, то зноў пачыналі адну і тую ж жалобную мелодыю, патрохі разыходзіліся людзі.

— Усё! Як сабе хочаце, а цягнуць далей немагчьша — вечар на дварэ,— нарэшце рашуча заявіў Мікола.— Будзем хаваць...

I ўсе пагадзіліся, бо даўно выплакаліся і стаміліся, знерваваліся як ад чакання Макара, Галі, так і ад самога нябожчыка. Не тое што гаварыць услых, а нават самім сабе не адважваліся прызнаца, але ў кожнага з блізкіх было адно патаемнае жаданне — як мага хутчэй адправіць нябожчыка на могілкі.

Хавалі Антося пад самы вечар. Так позна ў вёсцы яшчэ ніколі нікога не хавалі. Мо таму і прайшло ўсё неяк будзённа-дзелавіта, без слёз, нават без дзяжурных, абавязковых у такіх выпадках. Хіба толькі Ганніна Лена плакала шчыра, без наказу і эфекту на людзей, што робяць часта сваякі і нанятыя плакальшчыцы. Да ўсяго пахаванне азмрочылі аркестранты, якія запатрабавалі дадатковую плату за лішні час і вымушаны прастой, ды загнулі такую суму, што нават стрыманы Мікола не стрымаўся, каб не вылаяцца.

На могілках было небагата народу, бо ніхто толкам не ведаў, калі будуць хаваць і, увогуле ці будуць хаваць, не дачакаўшыся Макара і Галі. На памінкі прыйшло і таго меней, хоць нагатавана было на ўсю вёску — у кожнага знайшліся свае нейкія вячаровыя клопаты: мёртваму — мёртвае, жывому жывое.

Макар паявіўся, калі вярталіся з могілак.

— А чаму адзін? — са здзіўленнем і з дакорам запытала Ганна. — Чаму жонку, дамцей не ўзяў?

— Ды-ы жо-онцы... — намуляўся Макар. — Нездаровіцца. А дзеці... Сама ведаеш, як сённяшнія дзеці...

— Хоць бы раз прывёз, паказаў,— затрымаўшы брата, ціха, каб не чулі чужыя людзі, казала Ганна. — А то і самім скора паміраць, а мы ўсё незнаёмы. Усё ж радня нейкая. Перад людзьмі сорамна...

— Ат, прыхварэла... I ведаеш, як з білетам...

Ганна з жалем паглядзела на яго: і брэшаш ты, братка, і нават салгаць па-людску не ўмееш. Ды здаровая твая жонка, здаровая, як пяцігадовая кабыла. Ведацца не хоча. На матчыны памінкі «захварэла», не прыехала, і во на бацькавы — гэтаксама «хвароба». Людзям, якія выгадавалі табе мужа, апошні паклон аддаць не пажадала. Добры прыклад для ўласных дзетак — нічога не скажаш... Як гукаецца — так і адгукнецца. Вырастуць дзеткі — яшчэ не тое пакажуць. А ты, брат? Які ж ты мужчына, калі папусціўся гэтак?!

Ужо стала цямнець, калі селі за сталы. Памянулі нябожчыка чаркаю, для прыліку закусілі, і чужыя людзі разышліся — на памінках не заседжваюцца. Засталіся толькі свае ды Мікола з Маняй, каб памагчы прыбраць і забраць усіх нанач, бо заставацца ў хаце, з якой толькі што вынеслі нябожчыка, пустой хаце, дзе няма нават бялізны, няўтульна і жудаснавата.

— Ой, Манечка, ды мы самі прыбяром! — з удзячнасцю запратэставала Ганна.— Вы і так з ног валіцеся. Не ведаем, як і аддзячыць вам за помач. Каб не вы — і не ведаю, што рабілі б.

— Знайшла за што дзячыць! — запярэчыла Маня.— У такой справе абавязак кожнага памагчы, аддаць доўг. Усе жывыя ў даўгу перад мёртвымі...

— Не кажы, Маня. Нам сорамна перад вамі. Ён расказваў, як ты яго тут карміла-даглядала.

— Ды што я яго там даглядала, — стала трохі не па сабе Мані.— То прыходзьце.

— Прыйдзем, Манечка, дзякуй за ласку. Мы з Нінай і дзяўчаты прыйдзем. А мужчыны ў машыне лягуць.

— Чаго там у машыне мучыцца? У хаце месца хопіць. А не — на сееавал.

— О, эта здоравз! — узрадаваўся Макар. — Тысячу гадоў на пахучым сене не спаў.

— То я пасцялю. Калі прыйдзеце — завядзём. Мы спаць яшчэ не будзем.

Прыбраўшы ў хаце, прыселі пагавагрыць. лакладней — паслухаць Макара, з якім ужо не бачыліся гадоў з дзесяць, расказацт яму пра свае справы.

— То як жывеш, Макар? — не дачакаўшыся, пакуль пачне сам, спытала Ганна.

— Нармальна.

— А ўсё ж?

— Кажу ж — нармальна,— неахвотна адказаў Макар.— Жыву, як і ўсе. Мо нават лепей за другіх. Перасеў на трактар. Сотні дзве-тры выганяю ў месяц. Жонка ў саўгасе прафсаюзам кіруе, з пуцёўкамі адпачыць няма праблемы. Машыну купілі. Такая ж, як і ваша — «Жыгулі», толькі колер святлейшы ды новая мадэль у экспартным афармленні. Во так і жывем, няблага жывём...

Праз хвілін пятнаццаць — дваццаць сталі заўважаць, што ўсё ўжо абгаворана, гаварыць больш няма пра што. 3 палёгкаю ўспомнілі, што пара ісці да Міколы на начлег, бо гаспадары стаміліся за дзень, заўтра ім рана ўставаць.

Мікола і Маня раненька пайшлі на работу. Ганна па сваёй вясковай звычцы ўстала разам з імі, хоць пасля гэтых трох цяжкіх дзён можна было яшчэ гадзінку-другую паспаць. Пайшла аходвацца ў бацькаву хату: трэ было вымыць посуд, што бралі ў суседзяў, зрабіць сняданак. Яды засталося, што не ведала, што з ёй рабіць. Каля дзевяці праснуліся ўсе, сталі збірацца ў хаце. Не было ні апетыту, ні настрою, нерваваліся, што няма ўсё Галі.

Ганніны даяўчаты пайшлі за ваколіцу, пахадзіць, пазбіраць кветак дзеду на магілку. Спрадвеку заведзена, што блізкія ў наступны пасля пахавання дзень павінны схадзіць на магілку, прыбраць яе, навесці парадак, памянуць нябожчыка. Рашылі дачакацца Галю, схадзіць усе разам, а потым абгаворваць свае справы.

Ігара цягнула пахмяліцца, ён клянчыў, пад'юджваў Макара і Алеся «цяпнуць па грамульцы», аднак Ніна сачыла пільна...

Нудзіліся, не ведаючы, які знайсці занятак ці хоць агульную тэму для гаворкі, і ў кожнага было такое адчуванне, быццам сабраліся не родныя, блізкія людзі, якія столькі не бачыліся, а нейкая выпадковая кампанія — нецікавая, нават прыкрая. Адно, што іх звязвала,— бацька, якога пахавалі. Але пра бацьку прыгадана было ўжо ўсё, што маглі прыгадаць, а Галя ўсё не ехала. Праўда, была агульная тэма, але пра яе пакуль што маўчалі, чакаючы Галю. Ніна і асабліва яе Ігар не раз рабілі спробу так ці гэтак крануць тую хвалюючую тэму, але Ганна рашуча абсякала:

— Пачакаем Галю!

Ад Галі яшчэ пазаўчора раніцой прыйшла кароценькая, лаканічна-выразная тэлеграма: едзем, без нас не прадавайце.

Змрочны, незадаволены Макар маўчаў, выкурваючы цыгарэту за цыгарэтай. Адчувалася, што цярпенне яго на зыходзе.

Гадзіны ў тры дня вярнулася Вольга з вялізным букетам палявых рамонкаў.

— А дзе Лена? — запыталася Ганна.

— Яна пайшла на могілкі, сказала, што там вас начакае...

Пaхадзіўшы паўдня па лугах, палях, узлесках, Лена і Вольга нарэшце патрапілі на ўзмежак, дзе была процьма позніх бледных васількоў і дробных палявых рамонкаў. Вырашылі, што Вольга будзе рваць рамонкі, а Лена — васількі. Дзед любіў гэтыя простыя, някідкія кветачкі, скрушаўся, што зараз іх аб’явілі пустазеллем, ворагамі палёў, вывелі, выцеснілі, і засталіся яны толькі сям-там на ўзмежках, лясных палянах ды кінутых лапіках зямлі, куды не дабраліся яшчэ з хіміяй. Дзед лічыў, што надта ж сумнае жыта, калі з яго то там, то тут не выглядваюць гарэзліва сінія, як дзіцячыя вочкі, вясёленькія васількі. На забытых узмежках яны зусім не тыя, што ў жыце. На ўзмежках яны — як гаротныя сіроткі.

Лене гэтаксама больш за ўсё даспадобы гэтыя сціплыя сіненькія кветачкі. Нават у іх назве ёсць нешта цёплае, ласкавае, пяшчотнае: ва-сі-ль-кі, ва-сі-лё-ё-чкі... А яшчэ сям-там на Беларусі іх завуць — ва-лош-кі. Гэта яна адкрыла для сябе ў этнаграфічнай студэнцкай экспедыцыі. Пачуеш: ва-лош-кі — і патыхае спёкаю лета, пахамі жытнёвага пылку. Васількі-валошкі... Ёсць у іх нешта таемна-загадкавае, як светлы сум, як непадзеленае каханне, як любоў да роднай зямлі. Пэўна, гэта ад Максіма Багдановіча, для каго васілёк быў сімвалам Радзімы.

А паэту запала ў душу, як пяялі мо ракуцёўскія, мо і не ракуцёўскія жнейкі:

А вы дакарайце,

Толькі не журыце,

Ціха ўспамінайце

Васілёчкі ў жыце...

Пранізліва-шчымлівая мелодыя гэтай песні раптам узнікла ў яе душы, спачатку — ціха-ціхутка, потым пачала нарастаць, загучала плачам скрыпак, шматгалоссем хору, урачыстым харалам:

Ціха ўспамінайце

Васілёчкі ў жыце...

Мелодыя стала кранаць да спазмаў у горле, клалася на яе настрой, цалкам, да донца выказвала пачуцці, што цясніліся, не знаходвілі выйсця, пачуцці, якіх не магла зразумець, выказаць словамі ўсе гэтыя дні жалобы па дзеду. Журботная мелодыя праследавала яе, як сверб, пранізвала ўсю істоту:

Ціха ўспамінайце

Васілёчкі ў жыце...

Яна ўспамінала тое жыта, тыя васілёчкі, што бачыла — збірала, як хадзілі з дзедам тым летам па палях. Гэта было самае шчаслівае яе лета... Яна ўспамінала, а журботная песня гучала ў душы, была нечым накшталт музычнага фону, музычнага суправаджэння для тых светлых успамінаў, і ўсё разам набывала новую выразнасць, іншы сэнс, невядомыя раней адценні. Яна несла ў сабе гэтую мелодыю як нешта трапяткое, далікатна-крохкае, баялася спужаць яе, як палахлівую птушку, хацелася пабыць адной, мо нават паплакаць...

На могілках стаяла задумлівая, улагоджаная цішыня, якой не стрэнеш нідзе, апроч як на могілках. Во і свежая дзедава магілка! Вакол утаптана, рэшткі жвіру, наспех, абы-як пастаўлены-пакладзены шорсткія казённыя вянкі. Хацела паправіць, але нешта стрымала: папраўляць трэба, калі збяруцца ўсе. Пастаяла, паклала прынесеныя кветкі:

Ціха ўспамінайце

Васілёчкі ў жыце...

Мелодыя па-ранейшаму сачылася з падсвядомасці, свярбела, як пераспелая болька.

Побач была бабуліна магілка. Бабулю яна ўжо зусім не помніць, бачыла яе, як была яшчэ зусім малая. Магілка амаль што зраўнялася з зямлёю, урасла травой. Па ёй учора хадзілі. Нехта неасцярожна зачапіў патрэсканы цэментавы ломнічак, які паставіў дзед, і помнічак пахіліўся — во-во ўпадзе. Лена паспрабавала падняць, паставіць яго на месца, і ледзьве кранула — пасыпалася, палезла пластамі цэментавая тынкоўка, агаляючы праржавелую драцяную сетку. Пякельны сорам раптам апаліў яе сэрца. Гэта тут яе, Ленчына, бабуля, гэта ж родная маці яе маці, цётак Ніны і Галі, дзядзькі Макара! Як жа гэтак можна?!

Няўжо праз год-два тое ж будзе і з дзедавай магілкай?! Будзе, усё ідзе да таго, што будзе... Прададуць дзедаву хату, падзеляць грошы і забудуць, нават на раданіцу ніхто не прыедзе... Няўжо і яна, яго любая ўнучка, яна, на каго ён ускладваў свае лепшыя надзеі, гэтаксама вырачацца?..

Ёй хацелася няўцешна плакаць, нема крычаць ад роспачы, ад свайго бяссіля нешта змяніць, нешта перайначыць, аднак не плакала, не крычала. Думала. А чаму, уласна кажучы, яна не можа нічога змяніць, нічога перайначыць? Чаму, уласна кажучы, яна такая слабая, бездапаможная? Не-е-е! Яна можа быць і ўпартая, моцная. Нездарма ўсе кажуць, што ў яе дзедаў характар. У яе жылах цячэ дзедава бунтарская кроў. Дарма ты, дзед, сакрушаўся, што нарадзілася не хлопцам. Дзякуй табе, дзед, светлы і чысты чалавек, што запаліў у душы маёй святло, даў тое, для чаго варта жыць. На тваёй магіле клянуся, дзед, што святло тваёй душы я буду несці ўсё сваё жыццё, запальваць яго ў душах маіх будучых вучняў. I гэта не пустыя, гучныя словы, павер мне, дзед.

Не для таго ты...

Раздзел пяты

Галя з Серафімавічам на сваёй машыне прыехалі к абеду наступнага дня. Прыляцелі з Крыма яны яшчэ ўчора пад вечар, рашылі пераспаць дома, каб не ехаць на ноч. Вестка, што Галя, каго не проста стаміліся чакаць, а чаканне ўжо дайшло да кіпення, не надта спяшалася, была ўспрынята як непавага да ўсіх, як абраза кожнаму.

Аднак, каб не сварыцца, прамаучалі, перапальваючы абурэнне кожны ў сабе.

Для прыліку Галя трохі пахліпала, прыкладваючы хусцінку да сухіх вачэй, потым, не выказаўшы нават намёку, каб схадзіць на бацькаву магілу, заявіла, што хату і сядзібу пакіне сабе як дачу.

Макар глянуў на яе цяжка і хмура, пакуль што прамаўчаў, спадзеючыся, што скажуць сваё слова і без яго абсякуць гэтае нахабства, паставяць на месца сястру Ніна і Ганна.

Ганна ніяк не зрэагавала, бы не пачула, бы не зразумела, пра што гаворка. Затое Нініна рэакцыя была імгненнай і менавіта такой, якую ён чакаў.

— А чаму іменна ты? — адкрыта абурылася яна.— А чаму, напрыклад, не я, не Ганна, не Макар?

— Таму, што я — адна сярод вас гараджанка. Мне дача — во, пазарэз! — выразна правяла даланёю па шыі.

Салідны Серафімавіч згодна ківаў галавою.

— Цікава, цікава...— не хавала злой іроніі Ніна.— Толькі ты адна гараджанка... А я што, па-твойму, не гараджанка? Па-твойму, толькі табе дача патрэбна?..

— Знайшла мне горад — райцэнтр! — з былой упэўненасцю трымалася Галя.— Тая ж вёска! Толькі гразь жыжэй ды дамы трохі вышэй. Што, мо ў вас машын столькі? Мо хімкамбінат труціць?!

— Таварышы, таварышы! — улавіў агульны настрой Серафімавіч і кінуўся на падмогу жонцы, якая, на яго думку, дзейнічае занадта адкрыта, улабавую.— Я разумею вас, але і зразумейце і вы нас. У Галіны Антонаўны — вашай сястры — нікудышняе здароўе. Ёй дактары прапісваюць свежае паветра...

— Пачакай-пачакай...— перапыніў яго сёння зусім цвярозы Ігар.— А на вашай дачы, што пад горадам ля ракі, хіба мала свежага паветра?

— То якая там дача! — зніякавеўшы, махнуў рукою Серафімавіч.— Сабачая будка.

— Шэсць на шэсць даміна — і гэта сабачая будка? — занерваваўся Ігар.— Нішто сабе-е-е...

— Галя, гэта праўда? — здзівілася Ганна.

Галя прамаўчала.

- Таварышы, дарагія таварышы,— прымірэнча пачаў Серафімавіч.— Калі вы гэтак ставіце пытанне, то мы згодны на кампенсацыю...

— Якая ж твая будзе цана? — праявіў жывую цікавасць Макар.

- Ну-у...— падумаў Серафімавіч.— Па пяцьсот кожнаму наследніку: табе, Ганне, Ніне.

— Гэта ты ўсур’ёз ці ў насмешку? — з выклікам запытаў Макар.— Ты што, нас за ідыётаў прымаеш? Заплоціш паўтары тысячы, а заўтра загоніш за шэсць-сем кускоў? Даеш, швагер! Ці мо хочаш сказаць, што пераехаць сюды сабраўся?

— А чаму б і не? — агрызнуўся, абараняючыся, Серафімавіч.— Во выйду на пенсію — і пераедзем...

— Ды цябе сюды і калом не загоніш! — здзекліва сказаў Макар.— Не валяй дурня! Хіцер Зміцер, але і Ванька не дурны. Гані паўтары тысячы на нос — тады і гаварыць можна.

— За што?! За гэтую развалюху?!

— Тады заткніся і маўчы! — груба абсадзіў яго Макар.

На нейкі час павісла нядобрае, наэлектрызаванае маўчанне.

— Як вам не сорамна? — плаксівым голасам нарэшце парушыла яго Ніна.— Жывяце ўсе як у бога за пазухай — на сваіх машынах раскатваеце, толькі птушынага малака не стае ў кожнага, і вы-ы?! Пра мяне, малодшую, вы хоць падумалі? Вы падумалі, што ў вашай малодшай, пакрыўджанай лёсам сястры, апроч во гэтага апівошыны,— ткнула на мужа,— няма нічога, хоць шаром пакаці. I калі па-сумленнаму, па-сястрынску, па-брацку, то бацькава мне павінна застацца. Я была бліжэй за ўсіх вас да бацькі...

Калі напачатку Ніну слухалі, апусціўшы вочы, хто як, але адчуваючы ў яе словах праўду, то апошняе — пра блізкасць да бацькі — было пераборам, Нініным пралікам.

— Ты-ы? Бліжэй?! — абурылася Галя.— Ты хоць раз да сябе бацьку ўзяла?! Хоць раз прыехала, прыбрала, бялізну памыла?! Табе яшчэ Клаўдзя гэтым у нос тыцкала. Ды праз цябе і абсароміў тады ўсіх нас стары! А цяпер, бачыце, яна — гэтакая казанская сіротка, добранькая дочачка, яна бліжэй за ўсіх была да бацькі...

— А ты лепшая?! — імгненна прапала плаксівасць у Ніны.— Ты нават на пахаванне не прыехала, на магілку яшчэ не схадзіла, а ўжо распусціла свае рукі заграбушчыя. Каб не дзяліць дабро, то з месца не зрушылася б са свайго курорту...

— Ладна, хопіць! — прыкрыкнуў на іх Макар.— Паказалі свае апетыты — і досыць! Вы забыліся, што ёсць я, сын, прамы наследнік. Думалі, я дабравольна адкажуся ад сваёй долі? Шыш! Не хачу, як вы, заграбастаць усё, але і свайго, майце на ўвазе, не ўпушчу.

— Ну, а ў цябе-то якое права, апроч таго, што не сукенку, а штаны носіш?..

Зайшла Лена, і ўсе абачліва замоўклі.

— Лена, ідзі пагуляй! — хацела справадзіць адсюль дачку Ганна.— Вазьмі Олю, схадаіце на рэчку...

— А чаго вы ўсе такія надзьмутыя, злыя? — з наіўнай хітрынкай абвяла ўсіх позіркам Лена, не зрэагаваўшы на матчын загад.— Нябось, дзедаву гаспадарку ніяк не можаце падзяліць?..

— Я табе што сказала: ідзі пагуляй! — яшчэ настойлівей загадала Ганна.— Не твайго розуму тут справа...

— А чаму не майго? — з выклікам, упарта запытала Лена, рашучым жэстам адкінуўшы назад валасы.— I нікуды я не пайду!

— Табе што маці сказала?! — вызверыўся на яе Макар.

Лена не зрэагавала і на дзядзькаву грубасць, у вачах яе бліснулі энергічныя, задзірлівыя іскрынкі:

— Паслухайце мяне, наследніцу дзедавай спадчыны...

— Во! Аказваецца, яшчэ адна прэтэндэнтка аб’явілася...— з’едліва перапыніў яе Серафімавіч.— Ха-ха-ха!

— Так-так! Не смейцеся! Я — наследніца на дзедаву спадчыну...— з тым жа ўпартым выклікам, усхвалявана сказала Лена, і гэтае хваляванне надавала яе твару натхнёнасць, яшчэ большую прыгажосць.— Ды не палохайцеся — не на хату, не на грошы наследніца. На дзедавы думкі, на ўсё тое, чым ён жыў, я наследніца. На дзедаву духоўную спадчыну. Яна вам ні к чаму.— I, нібы спалохаўшыся свайго трохі патэтычнага тону, спакойна, але цвёрда, як пра справу для яе ясную, вырашаную, дадала: — Ведайце: я ўсё роўна сюды вярнуся. Скончу універсітэт — і вярнуся. Сюды, у гэтую школу вазьму накіраванне...

Ганна і Алесь глядзелі на дачку здзіўлена, насцярожана, разам з тым — здаецца, не без гордасці, маўчалі.

— То чаго ж ты хочаш? — паблажліва, з іроніяй звярнуўся да Лены Макар.— Каб табе хату пакінулі?

— Не трэба, дзядзька Макар... — з жалем глянула на яго Лена. — Я ўсё чула, што вы тут гаварылі. Хоць бы акно зачынілі, а то заўтра ўся вёска будзе гаварыць... Я хачу аднаго: каб вы чалавечай годнасці не гублялі, каб па-людску зрабілі...

— Ну-ну... — з тым жа недаверам, ужо не хаваючы іроніі, глянуў Макар.— То што і як, па-твойму, мы павінны зрабіць, каб было па-людску?..

— Прадайце хату і пастаўце дзеду і бабулі людскія помнікі...

Леніна прапанова была такой нечаканай, што ўсе заморгалі, здаецца, трохі пасаромленыя, што не ім, сталым людзям, а гэтай пігаліцы прыйшло такое ў галаву.

— Правільна! — падтрымаў дачку Алесь.

— А і праўда! — ажывіўся Ігар.— Малаток, пляменніца!

Галя і Ніна напята маўчалі, ледзьве хаваючы сваё супраціўленне, не рашаючыся пярэчыць адкрыта.

— Устами младенца глоголет истина...— кіславата ўсміхнуўшыся, глыбакадумна мовіў Серафімавіч.— Ідэя харошая. Я абедзвюма рукамі — «за». За сем-восем тысяч можна не памятнікі, а мемарыяльны комплекс адгрохаць... — Памуляўся, устаў і ўзнёслым, пастаўленым голасам пачаў: — Таварышы! Як я ўжо адзначыў: я дзвюма рукамі — «за». Ідэя благародная і гуманная. I тое, што яна сыходзіць ад прадстаўніка нашай слаўнай моладзі, лішні раз сведчыць, што маладое пакаленне расце дастойным нас, старэйшых пакаленняў. Ды, як вы ведаеце, маладосці ўласцівы максімалізм, з-за якога яна часта ўпускае рацыянальнае зярно, можна сказаць, з-за дрэў лесу не бачыць. Гэта можна сказаць і пра даны выпадак... Калі паразмысліць здрава, то гэта — недазваліцельная раскоша... Старыя былі людзі простыя, скромныя. Будзь яны жывыя — ні за што не блаславілі б такую недазваліцельную раскошу. Я думаю, што на матчынай магіле помнік яшчэ харошы, нада толькі паднавіць...

— Не-е, трэба два аднолькавыя,— не дала дагаварыць яму Ганна.— Той ужо зусім разваліўся. Калі ўжо рабіць, то рабіць... Урэшце рэшт — гэта бацькавы грошы.

— А я ўсё ж прапаную без пампезнасці,— стаяў на сваім Серафімавіч,— Хопіць і тых паўтары тысячы, што вярнуў Мікалай з памінак. Ва ўсякім разе, скінемся яшчэ па сотні-другой. А я бяру на сябе заказаць скромныя, стандартныя бетонныя помнікі.

— Ды гэтыя стандартныя, што праз год рассыпаюцца, мне хлопцы за дзве пляшкі зробяць,— уставіў сваё слова Ігар.— А калі яшчэ дзве пляшкі ды добрую закусь дабавіць - жалезную абгародку з блішчастымі набалдашнікамі зварганяць...— I цяжка было зразумець: ці ўхваляе ён шваграву ашчаднасць, ці здзекуецца з яго дробязнай сквапнасці, ці хоча сказаць, што Серафімавічу не ўдасца гэтак прымітыўна абжуліць усіх іх.

— Знаеш што?! — нечакана ўскіпеў Серафімавіч.— Калі табе, апроч пляшкі, апроч твайго «чарніла», нічога ў галаву не прыходзіць, то заткніся і не хрукай! Усякі п’янтос...

— П’яны — праспіцца, дурня — не вылечыш...— завучана сказаў Ігар і раптам гэтаксама ўзарваўся, кінуўся да Серафімавіча, схапіў загрудкі: — Ану-у паўтары, што сказаў?! Гэта я хрукаю?! Ды я табе за гэта зараз увесь твой шляхецкі лыч разукрашу!

Галя і Ніна, збянтэжаныя, напалоханыя, кінуліся разнімаць іх, але разняць было не так проста.

— Ану перастаньце! — грукнуў кулаком па стале Макар. — Зараз жа перастаньце!

Гэта падзейнічала: Ігар і Серафімавіч апусцілі рукі, люта глядзелі адзін на аднаго, як два заклятыя ворагі.

— Ану, дзеўкі, паехалі! — ускочыў у хату злы, як чорт, Алесь, які корпаўся ў машыне на панадворку і, мусіць, чуў, што тут рабілася. — Зараз жа паехалі! Яны тут адзін аднаму горла перагрызуць, як шакалы. Хай робяць што хочуць — ну іх к чортавай матары! Я вам забараняю лезці ў гэтае дзярмо! Паехалі! Далей ад граху, а то зараз буду біць іх морды...

Такім яго, заўсёды спакойнага, разважнага, Ганна, не кажучы пра Лену, бачыла першы раз.

— Ладна, паехалі,— згадзілася яна, звярнулася да дачкі: — Лена, хуценька! — і суха да астатніх: — Будзьце здаровы!

— Ганна, ты што? — напалохалася Ніна.— Як мы без цябе... Трэба ж рашаць...

— Як сабе хочаце, так і рашайце! Сораму не абярэшся з вашым рашэннем...

— Ганна, Алесь, ну, чаго гэта вы так?..— прымірэнча пачала Галя, і яе адразу ж падтрымала Ніна:

— Чаго ж тут крыўдзіцца, Ганна, Алесь... Ды не зважайце вы на гэтага п’янтоса. I Серафімавіч таксама добры... Во рашымо і паедзем усе разам... Калектыўна, сумленна рашымо...

— Каб сумленна рашаць — трэба мець сумленне. Хоць бы перад мёртвым бацькам трэба мець сумленне. Со-о-рам!..

— Надта ж вы такія сарамлівыя! — кранула за жывое Ніну.

— Можна падумаць, што толькі вы з сумленнем? — пакрыўдзілася Галя.

— Ладна, давайце не будзем! — з жалем паглядзела на сясцёр Ганна.— Паехалі, Алесь!

Ніхто не паверыў, што гэта яны ўсур’ёз. Нават калі машына выехала са двара, з месца не крануліся, каб дагнаць, угаварыць. Кожны яхідна думаў: палохаеце, набіваеце сабе цану, спекулюеце, што стары больш за ўсё жыў у вас, хочаце прадыктаваць свае ўмовы. Ды нічога, даражэнькія, У вас з гэтага нічога не атрымаецца! Во зараз пакатаецеся па вёсцы і вернецеся, як міленькія вернецеся, і будзеце ого якія згаворлівыя. калі убачыце, што ніхто не думаў вас ганяць, на каленях упрошваць, калі што і без вас могуць абысціся. Не-е, свайго куска вы не ўпусціце...

Аднак ішоў час, а Ганна са сваімі сямейнікамі і не думала вяртацца. Падобна было па часе, што яны гэта на самай справе ўсур’ёз... На нейкі час усе, нават Серафімавіч і Ігар, адчулі збянтэжанасць, нейкую дзіўную пустату і разгубленасць. Маўчалі, чуйна ўслухоўваючыся, ці не гудзе машына, раз-пораз паглядваючы ў акно, і ніхто не рашаўся кранаць былую тэму — яна здавалася зараз яшчэ больш небяспечнай. Здаецца, кожны стаў адчуваць, што справа можа дайсці да суда, хоць ніхто яе даводзіць да суда не хацеў.

— Яй-богу, Ганна — як капрызная гувернантка,— парушыў прыгнечанае маўчанне Серафімавіч.— Што яна хоча гэтым даказаць. Што ўсе мы — гарлахваты, шакалы, адна яна — бяссрэбніца, гэтакая альтруістка, усе кепскія, адны яны са сваім Алесем і разумненькай дочачкай — харошыя. Каб сесці, як падабае сваякам, спакойна абгаварыць, выслухаць усе думкі, рашыць на дэмакратычнай аснове, яна - дыктаваць сваю волю. А не ўдалося — то ўдарыла ў хамут. Гэта, даруйце...

— I я ўдзіўляюсь: адкуда ў яе эці банапартысцкія замашкі? — прыйшла на дапамогу яму Галя.— Каб толькі яе слухалі, каб толькі яе думку ўважалі...

— Пачнеш бабу слухаць — сам бабай станеш! — з рашучай упэўненасцю і перакананасцю, з якой звычайна гавораць мужчыны, якіх трымаюць пад пятой жонкі, заявіў Макар.— Хай сабе выпендрываецца, і без яе абыдземся...

Старшыню калгаса Макар і Серафімавіч у канторы не засталі — паехаў некуды па брыгадах, але сёе-тое важнае для сябе яны пранюхалі. Даведаліся, у прыватнасці, што заатэхнік Заўялаў, якога прыслалі сюды з раёна, ужо больш за паўгода сідзіць без кватэры. А гэта значыць, сітуацыя складваецца як нельга лепш: калгас не паскупіцца, каб забяспечыць свайго спецыяліста жыллём, і калі добра патаргавацца, цвёрда стаяць на сваім, тое-сёе можна мець...

Узрадваныя добрай весткай, кінуліся на машыне шукаць старшыню, ведаючы, што калі ён у гаспадарцы, а не на якой нарадзе ў раёне, то знайсці няма асаблівай цяжкасці: спытай у кожнага стрэчнага — падскажа, дзе шукаць.

Старшынёў «уазік» перахапілі па дарозе. Старшыня сам спыніўся, здагадаўшыся, хто яны і чаго ім трэба.

— А я збіраўся пад вечар заскочыць, — прызнаўся ён. — Думаў, ачомайцеся трохі ад бяды.

— Знаеце, заседжвацца нет кагда, — сказаў Серафімавіч. — Мы з жонкай сарваліся з санаторыя, нада ляцець назад у Крым. А ў Макара — работа, самі знаеце, як на сяле...

— Ладна, чакайце, ну-у... — паглядзеў на гадзіннік. — Гадзіны праз две будзем.

Як і абяцаў, роўна праз дзве гадзіны прыехаў сам і прывёз эканаміста, бухгалтара і яшчэ некалькіх чалавек. Прывітаўшыся, выказаў усім спачуванне, мовіў некалькі добрых слоў пра нябожчыка, агледзеўся і здзіўлена запытаў:

— А дзе ж Ганна?

— Не магла чакаць, — схлусіў Серафімавіч. — У яе там нейкая камісія з цэнтра. Нехта ананімку запусціў, народны кантроль трасе. Ведаеце, як сёння ананімшчык расперазаўся! Любую брыду напіша — і едуць камісіі, а ён насміхаецца з дурняў і зноў крэмзае. У вялікім фаворы зараз ананімшчык і кляўзнік. На любую яго брыду ставяць штэмпель з парадкавым нумарам — узводзяць у ранг важнага дакумента. Ого, якія сур'ёзныя арганізацыі, лічы, толькі тое і робяць, што правяраюць па дзесяць раз адно і тое ж, далікатна ўлагоджваюць розных прайдзісветаў! А ў вас яшчэ не завялося?

— Дзякаваць богу, пакуль што не надта, але ёсць тут ужо адзін,— скорагаворкай адказаў старшыня, даючы зразумець, што гэтая тэма яго зараз не надта цікавіць.— Шкада, што не ўдалося пабачыцца з Ганнай Антонаўнай. Цяпер калі яшчэ стрэнемся.

— Яна даручыла нам і ад яе імені... Дарэчы, прасіла кланяцца вам,— паляпаў старшыню па плячы Серафімавіч.— I казала, каб гэтае самае... вы па-боску.

— Ну, то якая ж ваша будзе цана? — спытаў старшыня, трохі шакіраваны гэтым недарэчмым паляпваннем.

— А ваша?

— Некалькі гадоў назад мы ўжо аглядалі, ацэньвалі. Чатыры тысячы — і ўся ёй цана.

— Не-е, даруйце...— рашуча запярэчыў Серафімавіч. 3 маўклівай згоды наследнікаў ён браў усю ініцыятыву на сябе.— Даруйце, мы гэтак не сыдземся. Я лепш аддам гэтыя чатыры тысячы і пакіну сабе на дачу.

— То якая ж ваша цана? — насцярожыўся старшыня.

— Мы тут параіліся, рашылі калектыўна,— упэўнена і салідна вёў торг Серафімавіч.— Сем тысяч — хата, дзве тысячы — прыбудовы і сад. Дзевяць тысяч — і ні капейкі меней. Гэта, дарэчы, па мінімуму, каб не таргавацца.

— I Ганна назвала такую суму? — не без іроніі пацікавіўся старшыня.

— Канечне! — не міргнуў вокам Серафімавіч. — А яна-то, згадзіцеся, ведае цану. Што тычыцца мяне асабіста, то я і аддаў бы яе... Але ёсць тут адна акалічнасць...

— Што за акалічнасць такая? —— недаверліва паглядзеў старшыня.

— Мы тут параіліся на сямейным вечы і рашылі пусціць грошы за хату, сад, прыбудовы на помнікі бацьку і маці. Так што зразумейце нас па-чалавечы...

— Гэта добра, што рашылі паставіць помнікі старым,— падабрэў і памякчэў голас у старшыні.— Але зразумейце і нас: не можам мы вам заплаціць гэтакую суму. Паглядзіце, хата зусім урасла ў зямлю, згнілі падрубы, павыпучвалі бёрны. На рамонт тысячы чатыры пойдзе. За такія грошы можна цагляны катэдж пабудаваць...

— Глядзіце самі...— з робленым расчараваннем развёў рукамі Серафімавіч.— Мы за бясцэнак не намераны прадаваць. Тым больш — няма Ганнінай згоды на меншую суму...

— Ладна, пяць тысяч! — падумаўшы, сказаў старшыня.— Гэта і на добрыя помнікі хопіць, і вам прыпадзе...

Невядома, ці размякчэла яго сэрца ад таго, што дзеці рашылі паставіць бацькам помнікі — не ўсе да гэтага дадумваюцца, ці не было выйсця з-за бескватэрнага заатэхніка Заўялава, ці мо проста палохала перспектыва займець яшчэ аднаго дачніка, але старшыня ўсё набаўляў і набаўляў. Падахвочаны яго ўступчывасцю, Серафімавіч упарта стаяў на сваім.

Таргаваліся доўга і зацята — за кожную паўсотню, за кожную дзесятку, за кожны рубель. Нарэшце, стаміўшыся, сышліся на сямі тысячах ста пяцідзесяці рублях.

— Ну, цяпер ужо і на мяне ананімку напішуць, — нявесела ўсміхнуўся старшыня.— За растранжыраванне калгасных грошай.

— Тут усё па закону, без злоўжывашіяў,— супакоіў яго Серафімавіч.— Аформім усё чын чынаром...

— Ла-адна... — суха сказаў старшыня. Адчувалася, у яго на душы застаўся прыкры астой і ад іх дробязнай упартасці, і ад самога торгу. Зараз яму хацелася хутчэй закончыць, пакінуць іх, гэты няўтульны, нежылы дом, дзе пахла фармалінам, яшчэ нечым незразумелым.

Калі, нарэшце, быў складзены акт куплі-продажу, ці, прасцей кажучы — купчая і засталося толькі падпісацца, каб заўтра заверыць у сельсавеце і атрымаць грошы, Макар нечакана выставіў яшчэ адно пытанне:

— А бярозы, ліпу-то мы не ўлічылі...

Яго спачатку ні старшыня, ні нават Серафімавіч не прынялі ўсур’ёз:

— Гэта само сабой падразумяваецца!

— Не-е-е! — рашуча запярэчыў Макар.— Не падразумяваецца. Пра бярозы і ліпу ўгавору не было...

— На іх што, грушы, яблыкі ці мо слівы растуць? — з’едліва і раздражнёна ўсміхнуўся старшыня.— Вы, мусіць, Макар Антонавіч, ужо забыліся, што на бярозах і ліпах расце?

— Мы ведаем, дзе што расце... — насупіуся Макар.— I на бярозах што расце — ведаем... Мы лічыць навучаны. Дзесяць дрэў, лічы, як мінімум — па два кубы кожнае. Дваццаць кубаметраў дроў! — Глянуў пераможна: — Во што расце!

— Да, да! — рашуча падтрымаў яго Серафімавіч.— Тут мы ўпусцілі...

— Значыць, бацькавы, вясковыя бярозы вы хочаце прадаць як дровы? — з’едліва запытаў старшыня.— Вы што, новы гартоп, што прадае зялёныя насаджэнні на карані?

— Аформім па акту,— не зрэагаваў на яго тон Серафімавіч.— Усё законна...

— Ведаеш што, законнік...— нешта злое, непрыстойнае ледзь не сарвалася — затрымалася на самым кончыку старшынёвага языка. Прычынай таму, відаць, былі жанчыны.— Някіх дроў! — Змрочным, пагардлівым позіркам змераў Серафімавіча, Макара, энергічна падмахнуў купчую, жорсткім голасам дадаў: — Заўтра ў дзевяць будзьце ў сельсавеце! Заверым, атрымаеце свае грошы — і каціцеся адсюль! Каб вочы вас тут не бачылі! — I шпаркім крокам пайшоў за парог, на свежае паветра...

На дварэ было месячна, зорна. Ніна і Галя ўклаліся ў Міколавай хаце. Макару і Серафімавічу не спалася на сенавале — бязбожна хроп Ігар, які ўпотай ад Ніны выжлуктаў на ноч пляшку «чарніла». Апроч таго, ніяк не хацела праходзіць нервовае ўзбуджэнне ад цяжкай і прыкрай гаворкі са старшынёй калгаса. Жыло, не давала спакою адчуванне, што прадзешавілі, што іх пакінулі з носам.

Моўчкі стаялі ля плота, асцерагаючыся гаварыць пра тое, што грызла абодвух.

— Слухай, швагер, а давай правучым, раз яны так, а? — нечакана прапанаваў Макар.— Ты пілу цягаць не развучыўся?

— А што? — не зразумеў Серафімавіч.

— Давай спляжым пару дрэў. А на астатніх збрубім кару, каб дасохлі. Хай будзе ім краса, ведаюць хай, дзе бананы растуць і дзе дурняў шукаць...

— А што! Давай! — не думаючы, згадзіўся Серафімавіч і адразу ж адчуў, як наплывае, напаўняе яго нейкая радасна-помслівая сіла — аж засвярбелі рукі.

Макар пайшоў у хлеў, выцягнуў з-пад страхі старую заржавелую пілу, якую нагледзеў яшчэ ўчора, паспрабаваў на палец:

— Нішто сабе, вострая...

Рашылі валіць ліпу, прыкінуўшы: хоць яна і таўшчэйшая, але трохі нахіленая, таму пілаваць будзе лягчэй і, пэўна, рухне — варта толькі падпілаваць напалавіну. К таму ж, мусіць, знутры трухлявая.

Піла лёгка ўпілася ў мяккае цела ліпы. I не заўважылі, як яна ўвайшла на ўсю вышыню ленты. Але, па меры таго як піла заглыблялася і змяншаўся разгон, цягаць рабілася ўсё цяжэй і цяжэй. Раз-пораз спыняліся аддыхацца на хвілінку, і зноў з нейкім сляпым апантаннем браліся цягаць пілу. Макар яшчэ нічога, а Серафімавіч без звычкі ўпрэў з галавы да пят, але не зважаў, не зусім умела, але з нейкім лютым імпэтам цягаў, цягаў, цягаў, апантаны жаданнем як мага хутчэй палажыць, знішчыць гэтую старую ліпу, быццам яна самы закляты яго вораг.

— Нічога, нічога,— падахвочваў Макар. — Гэта для цябе добрая фіззарадка. А то раніцой махаеш без толку рукамі... Во яшчэ трошкі — і пойдзе лягчэй. Галоўнае — дабрацца да асяродка...

Неўзабаве разгон зусім скараціўся: толькі некалькі сантыметраў туды-сюды. Справа рухалася марудна, стала стамляць да адчаю. Трэба было нешта рабіць. Вынялі пілу, Макар узяў тапор, зрабіў злева і справа ладныя зарубкі, каб хоць трохі павялічыць разгон.

— Ну, во, так лепей,— аддыхваючыся, суцешыў Макар.— Здаецца, во-во, так сказаць, экватар — дабіраемся да асяродка. Засталося нямнога... А, халера ж, здаровая, а я-то думаў — струхлела знутры...

Як толькі прайшлі асяродак, магутнае дрэва нібы ўстрапянулася ў перадсмяротнай сутарзе, зашумела ўсёй істотай, бы аднекуль наляцеў вецер, ледзь прыкметна падалося, расшырыўшы адтуліну, бы знарок падстаўляючы бок пад сталёвыя зубы пілы. Цягаць стала лягчэй. Неўзабаве нешта злёгку трэснула ў камлі, шчыліна пачала пашырацца, а піла ўгрызацца лёгка, як у масла.

— Яшчэ трошку, яшчэ трошку, — падбадзёрваў Макар, і ўмакрэлы Серафімавіч перастаў адчуваць стому.

Ліпа на імгненне застыла, пачала злёгку паварочвацца па восі, заціскаючы, прымінаючы пілу.

— Назад! — скамандаваў Макар, хоць Серафімавіч раней за яго адчуў небяспеку і ўжо адскочыў на ладную адлегласць.

Дрэва яшчэ трохі павярнулася па восі. Дзынкнула, як абарваная струна, піла. Ліпа на нейкае імгненне застыла, нібы рабіла апошнюю адчайную спробу ўтрымацца, зноў трывожна зашумела лісцём і стала хіліцца, падаць, хапаючыся сукамі за паветра, аддзіраючы ад камля тоўстую плашку. У сваім велічным падзенні на фоне зорнага неба гэтая аграмадзіна нечакана нагадала Макару казачнага мнагарукага волата, пра якога яму ў дзяцінстве баяў бацька. Успамін кальнуў шчымліва і тут жа знік...

Мікола прачнуўся, ускочыў з ложка ад незразумелага грукату, трэску. Нешта гухнула ў двары, што аж забрынчэлі шыбы. Кінуўся да акна: што ж там такое? Падобна, быццам нехта паваліў дрэва... Глянуў — і здзіўлена заморгаў: нібы глядзеў не са свайго акна, а невядома адкуль. Нечага не хапала, а чаго — не разумеў спрасонку. Чакай-чакай, а дзе Антосева ліпа?! Няўжо ліпу звалілі?! Але хто?! Каму яна спатрэбілася, у каго рука паднялася?..

Наспех нацягнуўшы адзежыну, кінуўся цераз агарод на Антосеў пляц. Магутная ліпа ляжала неяк бездапаможна на зямлі, яе сукаватая крона ўзвышалася над садам. Відовішча ашаламіла Міколу.

У паўцемры заўважыў дзве цёмныя постаці, якія ўвіхаліся ля Антосевых бяроз. Адна з іх — мажная, плячыстая была падобная на Макара. Няўжо Макар, няўжо Ігар ці Серафімавіч?! Няўжо гэта іх работа?! Але навошта?.. Мусіць, набраліся, як свінні, і падурэлі...

Яны былі так захоплены сваёй работай. што і не заўважылі, як ён наблізіўся за тры крокі.

— Што ж гэта вы робіце, хлопцы?!.

— А-а-а, гэта ты... — уздрыгануўся і амаль узрадаваўся Макар. Міколу ўразіла, што ён быў зусім цвярозы. Падышоў Серафімавіч. Відаць было, што і ён таксама не браў ні кроплі.

— Во рашылі зваліць.— спакойна растлумачыў Макар.— На дровы...

— Вы-ы што, хлопцы, падурэлі? — Мікола хваляваўся, нерваваўся, голас яго дрыжэў.— Нашто вам дровы?! Хіба ж мо-ожна гэта на дровы-ы?!

— Панімаеш...— памяркоўна пачаў Макар, убіўшы сякеру пяткаю ў бярозавы ствол.— Абжуліць намерыўся ваш старшыня. Плаціць не хоча. То мы во...— Паказаў жэстам на зваленую ліпу.— Нас, браце, не абжуліш...— Раптам ажывіўся: — Слухай, Мікалай, а мо ты купіш. На карані. Во дровы! I ў лес ехаць не нада. 3 дастаўкай на дом. Загонім па дзяшоўцы, па-суседску. Па дзесятцы за штуку — і забірай усе оптам... Ладна, восемдзесят... Дровы-то якія — чыстая бяроза!.. Чорт з ім — дзесятку яшчэ скінем...

Мікола не знаходзіў слоў, навалілася нейкае аняменне, нейкі шок, горкая, шорсткая спазма падкаціла, душыла горла. Толькі цяпер, калі вочы добра прызвычаіліся да паўцемры, ён заўважыў, што ліпа рэгхнула на сад, падмяла, пакарэжыла тры яблыні, а самую знакамітую — Федзькаву — разадрала напалам аж дя самага камля. I раптам прарвала горкі камяк у горле, як стогн, як боль вырвалася наверх з самай глыбіні Міколавай душы:

— Не-елю-юдзі-і!!! Сво-о-олачы!!! Што ж вы-ы нарабілі?!

— Ідзі, Мікалай, спі,— спакойна, але з пагрозлівымі ноткамі ў голасе, параіў Макар. — Не твая справа, і не совайся...

— Як гэта не мая сарава?! Не-е-е. даражэнькі! Мая! Тут не твая, а мая зямля! Тут не ты, а я гаспадар! — раз'юшваўся Мікола.— Ану-у прэч адсюль, прыблуды! — Выламаў кол, бесстрашна пайшоў на Макара і Серафімавіча. — Прэ-эч! А то ўкладу абодвух!..

— Я т-табе ўкладу-у...— узяўся за тапор Мзкар.— Падыдзі толькі!..

На крык сталі збягацца пабуджаныя затрывожаныя суседзі — і мужчыны, і кабеты. У руках некаторых з іх былі дручкі, калы, нават вілы. Трэ было быць сляпым, каб не бачыць. не разумець, чым усё можа скончыцца...

— Браточкі, браткі, гзта ж нам заплаціць не схацелі... А мы... Мы-ы... Даруйце, калі так, браточкі!..— паніклым, напалоханым голасам стаў апраўдвацца, прасіць літасці Макар, і, о дзіва: у яго пачалі прарывацца, здавалася, даўно выкарчаваныя з душы і памяці тутэйшыя вясковыя словы.— Калі так, браточкі, то мы-ы-ы...

— Ну й гад жа ты! — акружалі і акружалі яго і Серафімавіча шчыльнай варожай сцяною вяскоўцы.— Ну, гэты прыхадзень-прыблуда,— зняважліва тыцкалі на Серафімавіча, які ад страху пазбавіўся мовы.— А каб ты-ы, Антосеў сын, так наглуміўся?! Вылюдак ты, а не сын! Сукін ты сын!..

Пакуль яны заняты былі, прабіралі пераважна Макара, напалоханая да паўсмерці Галя, якая разам з Нінай гэтаксама прачнуліся, прымчалі на крыкі, наблізілася да ачмурэлага ад страху мужа, пацянула за рукаў, і яны паціху, неўпрыкмет шмыгнулі за хату, потым — у хату. Макар краем вока заўважыў гэта, і яшчэ большы страх, нават жах ахапіў яго, з’явілася крыўднае, горкае пачуццё, што яго жорстка падманулі, яму подла здрадзілі, кінулі аднаго на суд раз'ятранага натоўпу. Падмогі цяпер чакаць няма ад каго...

— Ну-у, хлопцы, ну-у, што вы-ы... Дальбог жа, нейкі д’ябал паблытаў...

— Ты сам горшы за д’ябла...

Антосева ліпа з шапкай-буслянкай узвышалася не толькі над вёскай, але і над ўсёй ваколіцай. Адкуль, з якога б боку ні падыходзіў ці ні пад’язджаў, яна заўсёды ўзнікала-маячыла на даляглядзе, дазваляла амаль дакладна вызначаць, які кавалак дарогі застаецца праехаць ці пратэпаць пехам, пакуль з’явяцца франтоны і стрэхі хат. Антосева ліпа была тут мясцовай знакамітасцю, мо нават помнікам прыроды, хоць наўрад ці хто заносіў яе ў які-небудзь рэестр. У ранг знакамітасці яе можна залічыць, канечне ж, перш за ўсё таму, што была тут самая старая, самая высокая, з’яўлялася самым адметным арыенцірам і для людзей, і для птушак. Вучоныя людзі сцвярджаюць, што менавіта па такіх прыкметах-арыенцірах пракладваюць свае складаныя, іншы раз непадуладныя ніякай логіцы, трасы птушкі, летучы ў вырай і вяртаючыся, гнаныя спрадвечнымі інстынктамі, да сваіх родных краёў. Без гэтай ліпы нават цяжка было ўявіць сабе тутэйшы ландшафт, таму, вядома, раніцой кожнаму кінулася ў вочы, кожны здзіўлена задаваў пытанне самому сабе, любому стрэчнаму: што сталася, куды падзелася Антосева ліпа?

У вёсцы свой бяздротавы, безапаратны тэлеграф, і ўжо да сямі раніцы амаль усе ведалі, што адбылося ноччу на Антосевым пляцы. Калі ўсе гэтыя дні людзі ішлі да Антосевай сядзібы, каб памагчы хто як можа, развітацца з нябожчыкам, выказаць спачуванне дочкам, зяцям, Макару, унучкам, то зараз пацягнуліся невялікімі групкамі, у адзіночку, каб сваімі вачамі пабачыць, якое паскудства ўчынілі наследнікі, выказаць сваё абурзнне і асуджэнне.

Антосева хата нагадвала асаджаную крэпасць: дзверы былі зачынены на масіўную засоўку, вокны — на ўсе кручкі, старанна заштораны. Ледзьве стала віднець, як сюды сабраліся ўсе. Успаролі з сенавала нават Ігара, якога пасля выпіўкі не так проста ўспароць у такую рань. Ужо з шасці раніцы пайшлі людзі. Што толькі яны не гаварылі! Гаварылі так, што б было чутно ў хаце.

— На чорта вам была тая ліпа! — бубнеў, дакараючы Макара і Серафімавіча, Ігар. — Хоць бы ў мяне спыталіся, перш чым рабіць такую дурасць!

— Спытаешся ў цябе, калі насмактаўся свайго «чарніла» ды хроп, нібы рэактыўны самалёт, — абараняўся Макар. — А цяпер, бач, які разумны. Мо каб не хроп, то і мы спалі б...

Адчувалася, што яму і без Ігаравых папрокаў несалодка. Зараз ён гатовы быў вінаваціць усіх: і Ігара, і Серафімавіча, што не ўтрымаў, згадзіўся пілаваць, і Ніну, Галю, што не ўгледзілі, разлёгшыся, як пані, у Міколавай хаце, і нават д'ябла, які падбіў яго з Серафімавічам.

А пад вокнамі шумелі, крычалі, пагражалі парасквашваць нюхаўкі.

Перспектыва атрымаць па карку, канечне, не была выключана. Але не гэта больш за ўсё непакоіла. Гняло, наводзіла панічны страх іншае: ведаюць ці не ведаюць пра ўсё ў сельсавеце, у калгаснай канторы? О, каб не ведалі! Каб паспець аформіць, атрымаць грошы... А калі ведаюць? Дайшло калі? Што будзе? Як павернецца?.. І трэба ж было!.. І трэба ж было гэтай праклятай ліпе рухнуць на сад, паламаць гэтыя паршывыя яблыні! Канечне ж, будуць сароміць, чытаць мараль. Але каб толькі! Ад маралі ніхто не памёр, ад маралі карона не спадзе. Плакалі, пэўна, грошыкі. Рублёў трыста — чатырыста давядзецца яму выкінуць...

У Ніны, праўда, на гэты конт была свая думка, якую пакуль што хавала. Але калі настане час — маўчаць не будзе, адкрыта скажа: і мы-то тут пры чым? Макар з Серафіманічам натварылі — хай і расплочваюцца...

Але самым страшным здавалася: не дай бог уздумаць праводзіць расследаванне — клікаць міліцыю і сведак, складаць акт... Гэта значыць — давядзецца затрымацца... Перспектыва і, мяркуючы па ўсім, не такая ўжо нерэальная, затрымацца тут на суткі-двое, сядзець бязвылазна ў апастылелай нежылой хаце, нават спаць (не пойдзеш у такой сітуацыі да Міколы) у сценах, дзе яшчэ не выветрыўся дух нябожчыка, падсцілаць пад сябе лахманы, на якіх толькі што ляжаў ён, выклікала ва ўсіх панічны жах.

Ніхто з іх і не здагадваўся, адзін Серафімавіч ведаў і, мусіць, ад гэтага біў яго нейкі нервовы цік, душыла ікаўка, што ёсць, ва ўсякім разе — для яго асабіста, куды горшы паварот, чым бязглузда выкінуць тры-чатыры сотні, выслухоўваць натацыі ў сельсавеце, начаваць у нежылой хаце, дзе яшчэ пахне нябожчыкам. Ён зараз аддаў бы і паўтысячы, мо і ўсю тысячу, гатовы выслухаць любую абразу, спаць упокат хоць тыдзень на лахманах нябожчыка, абы сышло ціха, не паднялі скандалу, не прыпісалі самаўпраўства, злоўжывання службовым становішчам ды... не паведамілі на работу. Калі паведамяць на работу — гэта канец, апакаліпсіс. Шэф даўно шукае зачэпку, каб прыдрацца, скалупнуць з месца. А тут — гэтакі падаруначак! Такога падаруначка ён і прысніць не мог...

О, як зайздросціў зараз ён Ігару, Макару, Ніне, нават уласнай жонцы! Для іх было б найвялікшым шчасцем, каб у калгаснай канторы і сельсавеце нічога не ведалі пра яблыкі, пра ліпу, падпісалі купчую, выдалі грошы — і бывайце здаровы, жывіце багата. А для яго, Серафімавіча? Для яго такі варыянт — катэгарычна непрымальны. Цяпер не ведаюць, то к вечару даведаюцца. А з’ехаць ціхенька, атрымаўшы грошы,— гэта амаль гарантыя, што ўслед папаўзе фурманка-скарга... Праверка, разбор на сходзе, аргвывады... Не-е, лепш каб і ў сельсавеце, і ў калгасе ўсё ведалі. Тады ўсё ясна: можна пакаяцца, без лішняга слова выкласці тры-чатыры, а то і пяць соцень, хоць на каленях, але ўпрасіць, каб было ўсё шыта-крыта... Але калі яшчэ нічога не ведаюць? Як сказаць пра гэта самому?! Што прыдумаць?.. Словам, куды ні кінь — усюды клін...

Было, праўда, выйсце: прасіць у гэтага алкаголіка Ігара, каб узяў на сябе. 3 яго што возьмуць? Але язык не паварочваўся прасіць, апускацца да ўзроўню гэтага алкаша...

Каля дзевяці раніцы, выбраўшы момант, калі нікога не было ля хаты, ціхутка шмыгнулі ў машыну і памчалі да сельсавета. Ніхто толкам не ведаў, бо старшыня калгаса, злы, занерваваны, учора на гэты конт нічога не сказаў, ці трэба быць усім, ці толькі некаму аднаму. Ніхто не хацеў заставацца, і паехалі ўсе пяцёра.

Варта было Серафімавічу сесці за руль, як яго ікаўку, што замучыла ўшчэнт, бы рукой зняло. Аднак у душы не было ніякага прасвету. Гняло, мучыла, паліла, што хочаш не хочаш, а ўсё ж давядзецца ўніжацца, прасіць Ігара ўзяць усё на сябе. Іншага выйсця ён не бачыў. Але як сказаць, як папрасіць? Хоць бы сам ці хто даўмеўся змікіціць, даць намёк! Нябось, як таргавацца, лішнюю тысячу для іх выбіць — то ён, Серафімавіч. А калі Серафімавіча трэба выручыць — усе такія нездагадлівыя...

Чакаць, што нехта здагадаецца, адцягваць ужо не было куды. Канечне ж, ён ніколі нізашто не дазволіў бы сабе такога прыніжэння, каб... Для яго гэта — пытанне жыцця і смерці! Аднак, толькі настройваўся, толькі набіраўся духу — і язык зноў і зноў прысыхаў да зубоў. Але цягнуць было немагчыма, упускаць апошні шанц было б найвялікшым глупствам, і нарэшце, калі ўжо заставаліся да сельсавета лічаныя хвіліны, выдушыў з сябе нейкі не свой — здранцвелы, прыгнечаны голас:

— Ігар, як ты паглядзіш, што... адным словам, учора быў не я, а ты?

— Як гэта не ты, а я? — не зразумеў Ігар.— Дзе быў?

— Ну-у, гэта самае... ліпу... Табе-то што, а ў мяне, панімаеш, могуць быць непрыемнасці...

— Значыць: ты нанаскудзіў, а я на сябе тваё дзярмо павінен браць? — нечакана заўпарціўся Ігар.— Не-е, ты мяне не чапай!

— А што табе гразіць? Скажаш, быў выпіўшы...

— I праўда, Ігар,— спахапілася Галя.— Ты ж сам павінен разумець, што Эдуард Серафімавіч...

— Не-е-е, даражэнькая! — працягваў упарціцца Ігар.— Думаеш, раз ён там нейкі начальнік, то яму ўсё можна? Я хоць і не шыбка граматны, за каўнер закладваю, але — пардон, розуму не прапіваю. Я скарэй дам сабе руку адпілаваць, чым спілоўваць дрэва, што продкі для красы пасадзілі. Гэта — пардон, што на могілках крыжы выварочваць. Быў у нас на Магілёўшчыне адзін такі. Урэзаўся п’яны на матацыкле галавою ў плот, і нешта з мазгой сталася — адняло памяць, як абрэзала: не помніць, хто ён, што было да таго. Патроху і мову згубіў: мычыць нешта — нічога не зразумееш. А здаровы — як бык. I ведаеш, што рабіць пачаў? Хадзіў на могілкі, руйнаваў магілы, крушыў крыжы, выварочваў помнікі. Паправяць — зноў павыварочвае, пазацягвае, што і цяжка знайсці. I нічога не зробіш — нонармальны. Людзі пляваліся, шкадавалі, што жывы застаўся, дачакацца не маглі, каб узяла якая халера... Ты хочаш, каб і мне людзі ўслед пляваліся? Не-е-е!

— Ладна, ладна...— вымучана падміргнуў Серафімавіч.— 3 мяне тры пляшкі армянскага...— Ён не сумняваўся, што Ігару не ўстаяць перад гэтакай спакусай.— Ідзе?!

На здзіўленне, Ігар грэбліва паморшчыўся, глянуў з пасмешкай:

— Ты што, купіць мяне хочаш? I дзёшава ж цэніш: тры пляшкі армянскага. Па дзесятцы за штуку, і таго — трыццаць срэбранікаў...

Ніна і Макар панура маўчалі. Яны не ведалі, асуджаць ці ўхваляць Ігараву ўпартую незгаворлівасць. Нейкае цяжкое, раздвоенае пачуццё аглытвала іх. 3 аднаго боку, і праўда, Ігару нічога страшнага не пагражае — што з яго возьмеш! Мог бы і выручыць па-сваяцку. А з другога... Макару, канечне, лацвей быць у кампаніі з Серафімавічам, чым з п’яніцам Ігарам, калі заварыцца каша. Тут зусім іншае вымярэнне, зусім іншы падыход, зусім іншая адказнасць... А Ніне? Якой гэта жонцы хочацца, каб муж быў замешаны ў непрыгожай справе, нават калі гэта непуцёвы муж!

Не заўважылі, як да машыны наблізіўся старшыня калгаса, жэстам падаў знак ісці за ім, але чакаць не стаў, пакуль яны вылезуць.

Старшыня сельсавета — немалады ўжо чалавек — быў за сваім рабочым сталом, значна маладзейшы старшыня калгаса прымасціўся ля прыстаўнога століка.

Стрымана і сціпла паздароўкаліся, адчуваючы нябачную дыстанцыю, якая заўсёды бывае паміж наведвальнікам і гаспадаром кабінета, нават калі гэта зусім маленькі начальнік, але ад якога залежыць рашэнне тваёй справы.

Па ўсім было відаць, што ні сельсавецкае, ні калгаснае начальства яшчэ нічога не ведае пра тое, што адбылося ноччу. У Макара адлягло ад сэрца, ён навідавоку весялеў, вяртаў былую ўпэўненасць. Ведаюць ці не ведаюць — Ніне і Ігару, здаецца, ужо было ўсё роўна, не мела істотнага значэння: свае грошы яны атрымаюць. Мо нават трохі хацелі, каб даведаліся — хай пакруціўся б, як скурат на агні, хітранькі Серафімавіч, і гэтая думка прыносіла ім ціхую казытлівую радасць. Па Серафімавічавым твары пайшлі барвовыя плямы. Зноў пачалася ікаўка. А Галя, здаецца, не разумела ці ўвогуле няздольная была зразумець да канца, у якую сітуацыю трапіў, якія страшныя, супярэчлівыя думкі аглытваюць зараз мужа.

Старшыня сельсавета праглядзеў купчую і... раптам нечакана задумаўся, нешта прыгадваючы. Макара, Серафімавіча праняў неўсвядомлены халадок трывогі.

— Пачакайце, пачакайце, а ці... — змоўк на паўслове старшыня, устаў, пайшоў да сейфа, адамкнуў, пакорпаўшыся, знайшоў нейкую паперку, сеў за стол, пачаў уважліва чытаць, потым падняў галаву: — Даруйце, хто тут прысутнічае? Я ўсіх і не ведаю.

Макар, Галя, Ніна назваліся, прадставілі Серафімавіча, Ігара.

— Ёсць яшчэ сястра Ганна... — заўважыўшы на старшынёвым твары падазроныя пытанні, паспяшалася паясніць Галя.— Але яна не магла чакаць, тэрмінова выехала. Упаўнаважыла нас ад яе імені...

— А хто будзе Алена Аляксандраўна Тамашэвіч? — падкрэслена афіцыйным голасам запытаў старшыня.

— Алена?.. Аляксандраўна?.. Тамашэвіч...— здзіўлена пераглянуліся яны, паціскаючм плячыма.— А-а-а! Ды гэта ж Ганніна дачка — Лена...— Імгненна насцярожыліся: — А што?..

Старшыня сельсавета правёў па ўсіх трохі спачувальным позіркам, звярнуўся да старшыні калгаса.

— Іван Сцяпанавіч, а здзелка незаконная...

— Як незаконная?! — здзівіўся той.— Мы ж заўсёды па гэтакай форме...

— Тут іншы выпадак, Іван Сцяпанавіч. Нябожчык перад смерцю пакінуў завяшчанне. Хата і ўся маёмасць пераходзіць ва ўласнасць Алены Аляксандраўны Тамашэвіч — такая яго воля. Во, глядзіце...— Перадаў паперку старшыні калгаса.— Аформлена ў поўнай адпаведнасці з законам...

— Што-о-о?! — залыпаў вачыма Макар, імгненна выхапіў з рук старшыні калгаса паперку, стаў чытаць, асядаючы на крэсла.— Гэ-э-эта ж... Г-э-э-та ж... разбой. Мы-ы... дакажам сваё цераз суд...

— Даруйце...— развёў рукамі старшыня сельсавета.— Але нічым дапамагчы не магу. Завяшчанне ёсць завяшчанне, законны наследнік ёсць законны наследнік...

Аглушаныя гэтай неспадзеўкай, ачмурэлыя Галя, Ніна, Серафімавіч не хацелі верыць, здаецца, яшчэ не разумелі...

Сумна ўсміхаўся Ігар...

Быў канец жніўня. Стаялі ціхія сонечныя дні. Прытомленае лета аддавала зямлі сваё апошняе шчодрае цяпло, настоенае на пахах мяты і спелага аржанога поля. На выганах і пожнях збіраліся ў чароды, гарланілі, мітусіліся нізка над полем гракі. Яны то чорнай хмарай абсядалі дрэвы, то накідваліся на яшчэ не ўбраныя палеткі, наталялі свае ненасытныя чэравы. А высока ў небе над вёскай луналі буслы. Распластаўшы белыя крылы, яны спакойна і велічна плылі круг за кругам, то зніжаліся, то ўздымаліся ўвысь, бы аглядаючы з рознай вышыні, у розных вымярэннях родныя краявіды, каб сумаваць па іх у цёплых, але чужых і няласкавых далёкіх краях. Буслы кружылі, кружылі ў сваім рытуальным карагодзе, бласлаўляючы зямлю, што плыве пад іх белымі крыламі, зычачы ёй спакою і шчасця. Толькі чатыры буслы — два старыя і два маладыя — паводзілі сябе неяк нязвыкла. Яны раз-пораз ні з сяго ні з таго пікіравалі над вёскай, скіроўваючыся на Антосеву сядзібу, садзіліся на страху, затрывожана клекаталі, здзіўлена глядзелі на паваленую ліпу, на разбураную буслянку. Рэзкімі ўзмахамі крылаў узляталі, набіралі вышыню, далучаліся да сваіх суродзічаў, і трывога перадавалася ўсёй чарадзе. Сваім зоркім позіркам буслы бачылі, трывожыліся, што згублены нейкі важны арыенцір на шляху, па якім вясною давядзецца вяртацца да роднай зямлі, да родных вытокаў.

Са сваёй вышыні буслы, канечне ж, бачылі, не маглі не бачыць «Жыгулі», што мітусліва, нервова кідаючыся туды-сюды, імчалі на ўсіх газах ад вёскі, пакідаючы за сабою рэдзенькі пыл. Сваім бусліным розумам яны, вядома, не разумелі, куды спяшаюцца, на якія арыенціры імчыць гэтая, з іх вышыні — зусім маленькая, як прыгожая цацка, шустрая жалезная кузюрка, напакаваная такімі ж маленькімі чалавечкамі...