Заўтра была адліга-4

Віктар ШНІП

ЗАЎТРА БЫЛА АДЛІГА-4

Верасень

***

1.09.2015. Вечарам перад сном, гледзячы на партрэты бацькоў, прыдумаў радкі:

Тата і мама глядзяць на мяне

З рамак партрэтных на шэрай сцяне.

Тата і мама — іконы мае.

Вас мне жывых, як святла, не стае

Тут на зямлі, дзе заўсёды святло

Нават у тым, што ў нябыт адышло...

***

2.09.2015. Загрымеў гром, узняўся вецер і ўміг з дрэў пасыпалася лістота, нібыта верасень узарваў сцены лета, за якімі хаваемся мы ад восені...

***

2.09.2015. Дзень карацее, як дарога да Млечнага Шляху.

***

2.09.2015. Прайшоў доўгачаканы дождж. І ў калюгах апалая лістота адчула сябе на сёмым небе.

***

3.09.2015. На кухні ўсе талеркі ўмеюць лётаць. Толькі пра гэта яны не ведаюць...

***

3.09.2015. Перад сном занатаваў: «Папера — гэта зімовае поле, на якім словы ўмярзаюць у вечнасць. Адны на час зімы, а іншыя да вогненнага патопу...» Раніцай прачытаў. І пайшоў на працу, дзе на сталах і на шафах ляжаць рукапісы, як на гарах снег, які не растае.

***

4.09.2015. Некаторыя перад люстэркам, як перад іконай...

***

5.09.2015. Поўня, як цыгарэтны попел, які прымёрз да чорнай цыраты неба.

***

5.09.2015. Больш як месяц таму ў Пугачах на свяце вёскі мы з Людмілай даведаліся, што нас запросяць на святкаванне 550-годдзя Ракава. Апошнія два тыдні я кожны дзень, дастаючы з паштовай скрынкі газеты, спадзяваўся, што атрымаю запрашэнні. І яны прыйшлі сёння ў дзве гадзіны дня, і нам стала вядома, што свята ў Ракаве ўжо ў самым разгары. Гэта наша пошта!!! Сумна. Нават ні кроплі не суцяшаюць радкі з майго верша, што змешчаны на запрашэнні:

Што нам Парыж далёкі, што нам Кракаў

І Амстэрдам, і Лондан той сівы! —

Мы маем гонар свой, мы маем Ракаў,

Дзе ўсе святлом касцёла і царквы

Асветлены і вечнасці слугуюць,

Ствараюць слову роднаму прасцяг

І словы тут з анёламі сябруюць

І не губляюцца ў сівых вяках.

6.09.2015. Ад выдавецтва ездзіў у Шчучын на святкаванне Дня беларускага пісьменства. Дамоў прывёз два падарункі — Рычард Бялячыц падпісаў новую кнігу «Споведзь накцюрна» і святочны нумар газеты «Слонімскі веснік», якую падарыла паэтка Алена Руж.

З усяго, што чуў са сцэны, найбольш запомнілася выступленне рускага пісьменніка з Масквы Георгія Прахіна, які сказаў: «Беражыце сваю мову! Без мовы ў вас не будзе краіны! Без мовы не будзе нацыі, не будзе народа. Бера­жыце сваю мову!»

З усіх лаўрэатаў Нацыянальнай прэміі атрымаў найбольш гучных і шчырых апладысментаў Дзяніс Марціновіч, калі яго выклікалі на сцэну, каб уручыць дыплом у намінацыі «Найлепшы крытычны твор» за кнігу «Жанчыны ў жыцці Уладзіміра Караткевіча».

***

7.09.2015. Белая, як з леташняга снегу, ванна няспешна плыве па рэчцы. У ёй жоўтая лістота, як вуголле. Далёка да акіяна.

***

7.09.2015. Белая поўня, як пакецік з гарбатай...

***

9.09.2015. Пасля працы зайшоў у «Цэнтральны» ўніверсам, каб папіць гарбаты і з’есці пару канапак. Ужо не помню, калі тут быў апошні раз. Здаецца, што нічога ў інтэр’еры не змянілася. Каля акон гэтак жа як дзесяць, дваццаць, трыццаць гадоў таму стаяць людзі і падсілкоўваюцца. Чарга — пару чалавек. Стаў каля акна на вольнае месца. Побач маладыя кітайцы. Пра нешта гавораць, смяюцца. Гляджу на вуліцу, дзе на тратуары стаяць столікі. Насупраць мяне пад акном сядзяць тры мужыкі майго ўзросту, няспешна п’юць піва і кураць. За маёй спінай сюды-туды ходзяць людзі. У большасці маладыя. З кавенькай прайшоў стары, спыняючыся каля сметніц. Нічога там няма. П’ю гарбату. Вельмі гарачая. Трэба было б пачакаць, каб астыла хаця б крыху, але я, апякаючыся, п’ю. П’ю гэтак жа, як у свае маладыя гады, калі, будучы беспрацоўным, прыходзіў сюды, каб пагрэцца і падсілкавацца на тыя капейкі, што ў мяне яшчэ былі. Выходжу на вуліцу. На ганку сядзіць стары з кавенькай. Побач стаіць купка моладзі з цыгарэтамі. Па праспекце шнуруюць машыны. У небе вечаровае сонца. У мяне ў роце ўсё апалена гарбатай, у якой быў смак восеньскай самоты...

***

9.09.2015. Наведаў галерэю сучаснага мастацтва «Ў», дзе прэзентаваліся адразу тры новыя кнігі — Людмілы Рублеўскай «З’яўленне Інфанты», Леаніда Галубовіча «Поўня» і Юрыя Несцярэнкі «Звычайны шоу-бізнес». Напачатку зайшоў у кнігарню «ЛогвінаЎ». Сярод выданняў у бязлюднай зале, як кніжны Бог, стаяў Алесь Разанаў. Убачыў мяне, заўсміхаўся і адразу набыў выгляд паэта. Абмеркаваўшы працу над кнігай «Такая і гэтакі: талакуе з маланкай дождж», якую яшчэ ўсё афармляе мастачка, Алесь Сцяпанавіч звярнуўся да маладзенькай кнігакрамніцы: «Вы ведаеце, хто гэта?» Дзяўчына, зірнуўшы мне ў вочы, адказала: «Ведаю. Віктар Шніп». — «А вы ведаеце, хто ён Рублеўскай?» — «Муж!» Задаўшы яшчэ некалькі пытанняў і атрымаўшы правільныя адказы, мы з Алесем Сцяпанавічам пайшлі на прэзентацыю. Людміла выступала першай. Потым Леанід, які пачаў з паказу магніціка на лядоўню з надпісам: «Писал с утра до вечера, а читать нечего!» Настрой знаёмы. Аднак было што паслухаць у кожнага з выступоўцаў. Несцярэнка выканаў шэсць песень. Сярод якіх прагучалі на словы Рублеўскай і Галубовіча. Спецыяльным госцем вечарыны стаў паэт і бард Ігар Канановіч, у якога нядаўна ў серыі СБП выйшаў вершаваны зборнік «Астэроід». Пасля прэзентацыі можна было набыць кнігі. Я пайшоў у кнігарню і купіў «Поўню». Вярнуўся, каб атрымаць ад Галубовіча аўтограф, а яго і след прастыў. Дамоў з Людмілай вярталіся пешшу па праспекце. Нас праводзілі сябры аж да Чырвонага касцёла. Каля кнігарні «Цэнтральная» бачылі Сяргея Харэўскага, які вёў экскурсію. Людзі ішлі за Сяргеем, як за апосталам ягоныя вучні. Перабегшы праспект, не спыняючыся, удзельнікі экскурсіі прайшлі каля бюста Дзяржынскага і зніклі ў змроку скверыка. Дамоў з Людмілай вярнуліся амаль у дзесяць гадзін. Перад сном чытаў вершы Г алубовіча, узгадваючы тыя гады, калі мы пасля вечарын не разбягаліся, як мышы ў свае норы, а працягвалі гавэнду, пакуль не канчаліся грошы.

***

10.09.2015. Іду праз сквер. Пад нагамі апалая лістота. На лаўцы сядзіць стары, як на лаве падсудных.

***

10.09.2015. Шаткую капусту. З далёку, з дваццатага стагоддзя чуецца голас мамы: «Асцярожна з нажом!»

***

10.09.2015. Зайшло сонца. Цёмна і сцюдзёна, нібыта сонца і не было. Гляджу з акна, як з «Чорнага квадрата» Малевіча...

***

10.09.2015. Сярод поля зялёнае дрэва, як прывід з прамінулага лета. Няспешна ідзеш басанож да яго, нібыта баішся спалохаць. Пад нагамі сухая трава. Калючая, як іголкі. Балюча, але маўчыш. Наперадзе дрэва, як твая душа, што развітваецца з полем, якое чакае зімы...

***

11.09.2015. Поўня — гэта кропля вечаровага мёду, які дапамагае ад цёмнага настрою.

***

11.09.2015. Каля крамы стары прадае лісічкі. Грыбы, як залатыя...

***

11.09.2015. У апошнія дні жніўня і першыя вераснёўскія, калі вучыўся ў школе, амаль заўсёды пад вечар хадзіў у лясок, што паблізу нашай хаты. Раскладаў вогнішча і пёк цэлае вядро маладой бульбы. Сам еў і прыносіў бацькам і сястры з братам. Бацькі, відаць, думалі, што мне вельмі моцна есці хочацца, а я, кожны дзень, капаючы лапатай бульбу, думаў пра тое, што як давядзецца яе выбіраць па-сапраўднаму, то яе ўжо меней будзе на полі...

***

11.09.2015. Каля сметніцы старыя пажаўцелыя газеты, як лістота апалая з дрэў, якія ўжо не існуюць.

***

11.09.2015. Каля лаўкі апалае лісце, як разліты каньяк...

***

12.09.2015. У палац пасля рэканструкцыі першымі запусцілі начальнікаў. Як катоў.

***

12.09.2015. Ездзіў на свята горада. У раёне Палаца спорту каля вялікага «белкніжнага» шапіка з адзінаццаці гадзін нейкі час сядзеў за столікам з шыльдай «Кнігі з аўтографам аўтара».

Падышла бабулька. Павіншавала «белкнігаўцаў» са святам. Яны тут жа ёй далі ў падарунак сцяжок. Бабулька, прачытаўшы пад малюнкам надпіс «Лета з добрай кнігай», сказала: «Добрыя кнігі крадуць!»

Спыніліся каля мяне жанчыны. Пачалі гартаць кнігі. Пацікавіліся, колькі каштуюць. Даведаўшыся кошт, старэйшая сумна ўздыхнула: «Каб былі па 50—60 тысяч, то набылі б.»

Пажылая жанчына разгарнула майго «Пугачоўскага цырульніка», пачала чытаць. Засмяялася. Відаць, на нешта смешнае натрапіла. «Падпішыце!» — усміхаючыся, падала кніжку.

Падышоў сівавалосы барадаты хударлявы мужчына майго ўзросту. У яго на пінжаку была прымацаваная зялёна-чырвоная стужка. Не пытаючыся пра кошт кніжак, мужчына сказаў: «Бяру дзве! Падпішыце!» — «Як вас завуць?» — пацікавіўся я і пачуў у адказ: «Раман Давыдавіч!»

Сівабароды невысокага росту мужчына, усміхаючыся, запытаўся: «Пазнаеш?» — «Не!» — адказаў я, і мужчына, не назваўшыся, сказаў: «Памятаеш, гадоў пятнаццаць таму мы разам ездзілі з выступленнямі па дзіцячых аздараўляльных лагерах?» — «Памятаю! Тады з намі былі кампазітар Уладзімір Буднік і паэт Алесь Пісьмянкоў. Даўно ўжо іх няма...» — уздыхнуў я, і мы яшчэ некалькі хвілін пастаялі, паўспаміналі памерлых сяброў.

Стары, беручы маю «Заўтра была адліга», сказаў: «Мяне кошт не цікавіць! Мне трэба аўтограф!»

Жанчына ў гадах, прачытаўшы ў «Пугачоўскім цырульніку» зацемку пра гумарыста Уладзіміра Ермалаева, сказала: «Я добра ведала Уладзіміра Фаміча. Святлейшай душы быў чалавек!»

Праз гадзіну да мяне далучылася Людміла Рублеўская. Уся чытацкая ўвага пераключылася на яе, і я пачаў рэкламаваць Людміліны кнігі.

Нам на замену прыйшлі Міхась Пазнякоў і Анатоль Зэкаў. Людзей каля Палаца спорту ўсё болела і болела. Сказаўшы: «Я змерз на працы!» — я прапанаваў Людміле пайсці ў кавярню пагрэцца. І мы пайшлі.

***

12.09.2015. У зладзеяў беспрацоўя няма...

***

13.09.2015. Узгадаўся дурны жарт. Дакладней, я сам не памятаю, што і як было, а мне ўсё расказаў малодшы брат Валодзя. Бацька, вярнуўшыся з працы, лёг паляжаць і заснуў. Убачыўшы гэта, мы з братам да бацькі на ложак паклалі пад коўдру фуфайку і гумовыя боты — нібыта, накрыўшыся з галавой, з бацькам ляжыць жанчына. На стол паставілі талеркі з ядой, бутэльку і паналівалі вады ў чаркі. Самі селі за стол і прытварыліся п’янымі. Хутка з працы вярнулася мама. Далей няма чаго расказваць. З таго часу я ведаю, што з бацькоў жартаваць нельга.

***

13.09.2015. Сёння дзень танкіста. Узгадаліся 70-я гады мінулага стагоддзя. Мне было гадоў адзінаццаць. Якраз у час зімовых вакацый у нашым раёне праходзілі вайсковыя манеўры. На ўездзе ў вёску сапсаваўся танк. Даведаўшыся ў бацькоў, што гэты танк савецкі, а не нямецкі, я з сябрамі пайшоў паглядзець на баявую тэхніку. Танкістамі былі вузкавокія хлопцы, якія кепска размаўлялі па-руску. Аднак праз нейкі час мы дамовіліся, што мы ім прынясём самагонку, а яны нам дадуць патронаў і па шлемафону. Толькі адзін з нас, не памятаю хто, прынёс пляшку. Ён і атрымаў патроны і шлемафон. Астатнім дазволілі пасядзець у танку і панаціскаць на кнопкі.

***

13.09.2015. Сяджу дома каля акна. У двары ў метрах дзесяці, насупраць мяне, хлапчук гадоў дванаццаці залез на дрэва. Сядзіць у кроне і назірае, хто пад ім ходзіць. Ён, відаць, думае, што яго ніхто не бачыць, бо ён не бачыць мяне, а я назіраю за ім, як ён назірае за тымі, хто ў двары. Магчыма, гэта я, яшчэ дванаццацігадовы, сяджу на дрэве, бо быў жа час, калі вось так я лазіў на дуб каля нашых сотак і глядзеў на зямлю і неба, каб потым пісаць вершы. Гляджу на хлапчука з думкай: «Хаця б не зваліўся!» Праз хвілін дзесяць да дрэва падышла маці і з крыкам «Злазь, а то паб’ю!» сагнала малога на зямлю.

***

14.09.2015. Амаль ува ўсіх кнігарнях крамнікі не прапаноўваюць купіць новыя выданні, а толькі сочаць, каб ніхто нічога не ўкраў.

***

15.09.2015. Удзельнічаў у святкаванні 95-годдзя Валожынскай цэнтральнай раённай бібліятэкі. Яе дырэктар Ірына Зянько ў сваім выступленні апавяла, як у 1920 годзе жыхар Валожына стварыў бібліятэку, у якой было ўсяго некалькі соцень кніг і пяцьдзясят чытачоў. Кнігі ў асноўным былі на польскай мове, але сёе-тое мелася і з рускай класікі. Беларускамоўных не было і блізка. Цяпер у бібліятэцы некалькі соцень тысяч выданняў. Кожны дзень да кніжных паліц прыходзяць, каб пачытаць штосьці новае, больш як сто чалавек. Прысутнічалі на свяце і дзяліліся ўспамінамі не толькі былыя супрацоўнікі бібліятэкі, але і самыя актыўныя чытачы, якім былі ўручаны падарункі — кнігі. Пасля ўрачыстасцей разам з гасцямі з бібліятэк Валожыншчыны паўдзельнічаў у пасяджэнні народнага літаратурна-мастацкага аб’яднання «Рунь», якім кіруе паэтка Валянціна Гіруць-Русакевіч. Чытаў вершы, адказваў на пытанні. Прыемна было паслухаць творы маіх старэйшых зямлячак Марыі Шакун і Соф’і Русецкай. Сабраўшыся ехаць дадому, на вуліцы каля бібліятэкі нечакана сустрэў сябра з Маладзечна Міхася Казлоўскага. Ён прыехаў у Валожын з хлопцам па справах. Міхась падзяліўся навіной — мае кнігу «Выбраныя творы Вольгі і Сяргея Сахаравых», якую ён падрыхтаваў і выдаў у «Кнігазборы». Томік ёмісты. 580 старонак. У выданні добры ілюстрацыйны матэрыял. Міхась хацеў мне зрабіць падарунак, але машына была замкнёная, а ў мяне праз пяць хвілін прыйшла маршрутка. І ўсё ж без новай кнігі я дамоў не вярнуўся — Валянціна Францаўна падарыла зборнік твораў удзельнікаў «Руні» «Помнім і жывём», у якім прадстаўлена больш як трыццаць маіх землякоў.

***

16.09.2015. Сыплюцца зоркі, як пясок у пясочным гадзінніку, у якім жывём мы.

***

16.09.2015. Вяртаюся з працы. Следам вецер гоніць рудое лісце каштанаў, як попел недагарэлых рукапісаў, якія паліць верасень.

***

17.09.2015. Ноччу снілася бульба. Вялікая. Ляжыць на полі і ніхто яе не збірае. Я іду з кошыкам, а ў ім клубкі нітак. Усе розных колераў. Я бяру белы. Падкідваю ўгору і з неба пачынае сыпацца снег. Робіцца холадна. Я прачынаюся. Цёмна. За акном белая поўня, як клубок нітак.

***

18.09.2015. У Валожыне бываю некалькі разоў на год. Праўда, апошнім часам дабіраюся да землякоў з сябрамі на машыне ці з начальствам, таму горада амаль не бачу. Прыехалі, выступілі, павячэралі — і дамоў. Нядаўна ездзіў сам па сабе на маршрутцы. Гадзіна — і я ўжо ў Валожыне. Сышоў на аўтавакзале прама ў дождж. Вецер. Забег у памяшканне. У змроку каля акна на лаўцы сядзіць жанчына і чытае газету. На дзвярах, дзе раней была кавярня, вялікімі літарамі абвестка, што тут можна папіць гарачую гарбату і з’есці смачныя канапкі. Хачу зайсці. Дзверы не адчыняюцца. Пад абвесткай драбнюсенька: «Временно не работает». Пайшоў у прыбіральню, у якую гадоў пяць таму можна было зайсці толькі заткнуўшы нос. Цяпер усё чысценька і без смуроду. Прагрэс! Вярнуўся ў памяшканне аўтавакзала. Узгадалася, як тут на пачатку 80-х бываў раз на месяц амаль пяць гадоў запар, калі ездзіў праводзіць літаб’яднанне «Рунь» пры раёнцы. Перапісаў расклад аўтобусаў і пайшоў у горад. На вуліцы дождж. Ад аўтавакзала да цэнтральнай плошчы ісці пад доўгую гару. Пакуль дайшоў — вымак, хоць і быў з парасонам. Спыніўся каля помніка Папу рымскаму Яну Паўлу ІІ, што каля касцёла Святога Язэпа. Падумалася з усмешкай: «Я ўзышоў на гару. Пайшлі далей разам!»

***

18.09.2015. Ужо некалькі гадоў выбіранне бульбы мне толькі сніцца. На жаль.

***

18.09.2015. Прыходзіў Юрась Пацюпа. У час адпачынку ён быў у маці ў сваіх Азёрах. Чысціў студню. У ёй скончылі жыццё самагубствам два мясцовыя каты. Вада верхаводка, таму неглыбока, метраў пяць. Сусед адпампаваў ваду, а потым Юрась па драбіне залез у студню і падаставаў усё, што туды патрапіла. Пазнаходзіў грузілы да вядра, якія гадоў пад сорак таму абарваліся і ляжалі на дне. У маіх Пугачах і ў наваколлі студні вельмі глыбокія. Гэтым летам амаль усе СМІ пісалі: «У Валожынскім раёне ў вёсцы Гярвелі раніцай

16 ліпеня загінуў 26-гадовы мужчына, які капаў пітную студню. Глыбіня складала 25 метраў, калі раптоўна абрынуўся грунт.» Памятаю, як у Лягезах, калі я там гадаваўся да школы ў бабулі Ганны, мае дзядзькі Віця і Ваня з аднавяскоўцамі капалі студню. Капалі некалькі дзён. Потым доўга даставалі ваду белую, як малако, і мне, малому, думалася, што гэта сапраўднае малако. А ў гады тры, пасучы гусянят на поплаве каля ляска, я ўваліўся ў студню, якой ужо ніхто не карыстаўся і якая была схаваная ад людскога вока ў крапіве і лопусе. Добра, што ў студню было накідана ламачча, і яно на метры два сядзела ў ёй, як у горле смерці косткі. Я ўпаў на ламачча. Быў лёгкі і таму далей не праваліўся. Бабуля адшукала, і мяне дасталі. З таго часу я заўсёды зазіраю ў студні, каб убачыць іх халодную і галодную глыбіню.

***

18.09.2015. Стары сядзіць на лаўцы. Побач па апалай лістоце скачуць вераб’і, як цацачныя.

***

19.09.2015. Зайздрасць з’ядае чалавека, як чарвяк яблык, які на руцэ ў Евы.

***

19.09.2015. Больш як сем гадоў (1978—1985), калі быў тунеядцам, я кватараваў у старых мінчан Марыі (1902—1985) і Мацвея Цяслёнкаў (1908—1991).

Для іхніх суседзяў я быў студэнтам філфака, які добра вучыцца і піша вершы. Я ж тады нідзе не вучыўся і нідзе не працаваў. Баба Марыя Цяслёнак (у дзявоцтве Куніцкая) была стрыечнай сястрой крытыка Сымона Куніцкага (28.2.1902, в. Гарані Мінскага пав., цяпер Мінскі р-н — 14.10.1940, Калыма). У 1925—28 гг. вучыўся на рабфаку БДУ. Першае апавяданне надрукаваў у 1928 г. (газ. «Чырвоная змена»). У 1929 г. выйшаў яго першы крытычны артыкул. У 1931 г. скончыў літаратурна-лінгвістычнае аддзяленне педагагічнага ф-та БДУ. У 1931 г. залічаны як крытык у БелАПП ад Мінскай філіі. У 1932— 36 гг. працаваў вучоным сакратаром Інстытута мовы, літаратуры і мастацтва АН БССР. Арыштаваны 27.11.1936 г. 1.10.1937 г. асуджаны на 10 гадоў лагераў. Памёр у зняволенні. Рэабілітаваны 18.12.1954 г. Пра свайго сваяка Марыя Сцяпанаўна часта распавядала. Я быў малады і асабліва не ўслухоўваўся ў аповеды старых. Цяпер шкадую. Дзед Мацвей Сцяпанавіч у трыццатыя гады доўгі час працаваў у Купалаўскім тэатры рознарабочым. Добра ведаў усіх артыстаў. Распавядаў пра іх. Сёе-тое ў маіх дзённіках тых гадоў запісана. Праўда, вельмі мала. Шмат дзед Мацвей расказваў пра Мінск часоў нямецкай акупацыі. Пасля вайны ў 1945 годзе Мацвею Сцяпанавічу за палітыку далі дзесяць гадоў. Працаваў у Бадайбінскім раёне Іркуцкай вобласці на залатых прыісках. Пра гэта ён мне распавядаў не горш, чым пісьменнік Варлам Шаламаў у сваіх калымскіх апавяданнях. Дамоў з ГУЛАГа дзед Мацвей вярнуўся пасля смерці Сталіна ў 1953 годзе. Потым да пенсіі працаваў дворнікам. Кожны дзень чытаў кніжкі. Чытаў услых, таму дзед для мяне быў як радыё, па якім штовечар перадаюцца літаратурныя творы. Сёння, узгадваючы Марыю і Мацвея Цяслёнкаў, для якіх я быў як сын (на пытанні суседзяў, хто такі ў іх жыве, яны адказвалі: «Наш сын!»), я кажу вялікі дзякуй ім, што яны былі ў маім жыцці...

***

20.09.2015. З Людмілай выйшлі з дому а дванаццатай. Адведалі Ніла Гілевіча. Ён пра ўсё, што хацеў ведаць, па парадку, як на ўніверсітэцкім іспыце, распытаўся. Мы, здаецца, адказалі на ўсе пытанні на дзявятку. Людміле падарыў кніжку «Эпіграмы», а мне 18-ы том свайго Збору твораў у 23-х тамах. У кніжцы напісаў: «Дарагому Віктару Шніпу на ўспамін пра нашы сустрэчы і гутаркі. З радасцю, што ў гэтым томе ёсць мая Вам падтрымка. Сардэчна — Ніл Гілевіч. 20.9.15.» Перад тым, як рабіць подпіс, зачытаў радкі пра мяне і ўрыўкі з вершаў. Незаўважна ў размове праляцелі дзве гадзіны. На вуліцы пачаўся дождж. Паабяцаўшы, што не будзем абмінаць кватэру Ніла Сымонавіча, мы развіталіся. Праз дождж пабеглі ў Нацыянальны мастацкі музей, каб паглядзець выставу карцін Адама Глобуса. Хацелі пакінуць запіс аб уражаннях, але не знайшлі дзённіка для водгукаў. Ці яго няма, ці яго ўжо скралі? Паглядзеўшы старыя іконы з Веткі, пайшлі на выставу «Ад рэалізму да імпрэсіянізму. Жывапіс ХІХ—ХХ стст. з Дзяржаўнай Траццякоўскай галерэі». Карцін няшмат. Сярод іх творы І. Рэпіна, І. Шышкіна, В. Пярова, А. Саўрасава, В. Верашчагіна, В. Паленава, А. Куінджы, К. Каровіна, І. Левітана. Як эпіграф да выставы, словы Паўла Траццякова: «Мне не трэба ні багатай прыроды, ні эфектнага асвятлення, ніякіх цудаў — дайце мне хаця б лужыну брудную, ды каб у ёй праўда была, паэзія, а паэзія ва ўсім можа быць, — гэта справа маста­ка...» Паэзія ў выставе ёсць. Зазірнулі ў дзённік водгукаў. Ужо шмат напісана ўдзячных слоў музею, але ёсць і такія: «У Вас божий дар!», «Каровин рулит!», «У меня внучка шестилетняя лучше рисует. Валерий. Минск.». І тут жа адказ Валерыю: «Жлоб!» Вярталіся дамоў праз дождж з кнігамі ад Гілевіча і са святлом ад убачаных карцін.

***

20.09.2015. Гаворачы пра жыццё-быццё, Ніл Сымонавіч паскардзіўся: «Пражыў 80 гадоў, дзіцячыя не лічу, а ні разу не быў на шашлыках. Усё працаваў і працаваў, як на катарзе. Іншыя на выхадныя за горад, а я дома ў кабінеце — то нешта пішу, то нешта рыхтую да друку. Словам, я не ведаю, што такое шашлыкі. Праўда, пра гэта асабліва не шкадую».

***

21.09.2015. Нярэдка даводзіцца чуць і чытаць пра беларускую мову: «З вялікім задавальненнем размаўляў бы, калі б усе вакол яе выкарыстоўвалі...» І мы чуем, і мы паўтараем: «Усе пачалі на роварах па горадзе ездзіць, і я пачаў!», «Усе пачалі татушкі рабіць на целе, і я зрабіў!», «Усе пачалі апранаць вышымайкі, і я апрануў!» І зусім не чуем: «Усе пачалі труціцца, і я атручуся!», «Усе пайшлі тапіцца, і я іду!», «Усе пайшлі вешацца, і я павешуся!» І ва ўсіх выпадках «усе» — гэта не ўсе, а толькі тыя, якія ствараюць міф, што яны прадстаўляюць усіх. Таму хачу паведаміць, што ўсе пачалі з задавальненнем размаўляць пабеларуску. Давайце далучайцеся да усіх, а то будзеце не ў трэндзе.

***

21.09.2015. Гаршкі, як званы з вырванымі языкамі...

***

22.09.2015. «У драматурга Дзялендзіка нядаўна чатыры кніжкі выйшла. Адна ў вашым выдавецтве. Тоўстыя, як цэгла! Выдайце мяне хаця б таўшчынёй з трунную дошку!» — кладучы мне на стол рукапіс, сказаў (ён так сябе называе) «літаратар сярэдняй рукі»...

***

22.09.2015. Вецер. У двары за першай апалай лістотай, як за мышамі залатымі, бегае малады чорны кот.

***

24.09.2015. Працоўны дзень пачаўся з сустрэчы з Міхасём Казлоўскім. Ён з Маладзечна прывёз у падарунак сябрам вялікую валізу новых выданняў — сваю кнігу «Цяпло айчынных камянёў» і том «Выбраных твораў» Вольгі і Сяргея Сахаравых. Наклады невялікія — па сто асобнікаў. За свае грошы шмат не выдасі. Мяне асабліва парадавала кніга самога Міхася. У анатацыі напісана: «Вуліцы і дамы Маладзечна і Радашковіч, што памятаюць крокі вядомых пісьменнікаў і мастакоў роднага краю, гісторыя і жыццё насельнікаў невялічкай заходнебеларускай вёскі, літаратурныя партрэты знакамітых землякоў сталі галоўнымі героямі новай кнігі аўтара». Для мяне гэтая кніга будзе настольнай, бо яна пра мае родныя мясціны, пра маіх землякоў. Г артаючы выданне, падумалася: «Дзякуючы вось такім рупліўцам, як Міхась Казлоўскі, жыла, жыве і будзе жыць Беларусь!» Узгадаліся ягоныя словы, звернутыя да некаторых «добразычліўцаў»: «Калі не можаце нічым дапамагчы мне ў выданні кніг нашых славутых землякоў, дык хоць не перашкаджайце і, трымаючы ў руках зробленае мной, не кажыце: «Мы б лепей зрабілі!» Зрабіце! Буду толькі рады!»

***

24.09.2015. Еду ў тралейбусе з працы. Тэлефануе Леанід Маракоў. Цікавіцца, як набыць у выдавецтве сваю кніжку. Тлумачу і пытаюся: «Ты ж беларускі пісьменнік, а чаму ў фэйсбуку стаў пісаць па-руску?» — «Так мяне болей людзей чытаюць!» — адказаў Леанід. «Пачні пісаць па-кітайску і тады цябе паўтара мільярда змогуць прачытаць!» — сказаў я. Леанід прапанаваў пра ўсё гэта пагаварыць пры сустрэчы.

***

25.09.2015. Некалькі тыдняў таму з Людмілай быў запрошаны на тэлебачанне для ўдзелу ў перадачы «Дыяблог», якую сёння запісвалі ў студыі. Па нас дахаты прыехала машына. У «Дыяблогу» ўдзельнічаю другі раз, таму ведаю дарогу да тэлебачання. Шафёр жа не павёз нас простым шляхам па праспекце,

а, нібыта спецыяльна, паехаў па тых мясцінах, дзе мы рэдка бываем. Напачатку праехалі каля дома, дзе жыў Максім Лужанін. Узгадаліся гасцяванні ў яго. Потым каля Мінскага архітэктурна-будаўнічага тэхнікума, які мы з Людмілай у свой час закончылі. Мінаючы траўматалагічную бальніцу, узгадалася, як мы туды цэлы месяц ездзілі да сына, які ў школе на ўроку фізкультуры зламаў руку. Успаміны, на жаль, сумныя. Сустрэўшыся на тэлебачанні з Таццянай Сівец і Стэлай Чырковай, адразу ад іх ветлых усмешак, хоць на вуліцы і захмурэла, пасвятлела на душы. Пакуль я здымаўся, Людмілу ў грымёрцы рыхтавалі да запісу, а на вуліцы пачаўся дождж.

***

25.09.2015. «Дыяблог» пра літаратуру. У слове «дыяблог» ёсць д’ябал і Бог. У сапраўдных пісьменніках жыве і д’ябал, і Бог. Чаго болей? Каб ведаць, трэба чытаць...

***

26.09.2015. Амаль дваццаць гадоў, як пішу «Сабачыя гісторыі». Дапісаўся! Учора вечарам Максім прынёс маленькую аўчарку. Ноч прайшла спакойна...

***

27.09.2015. Праходзіў паўз Кальварыйскія могілкі. З дрэў злятае лістота, пакрываючы магілы залатым саванам. Адно старое дрэва, якое цалкам агалілася, стаіць, як вялізарны чорны помнік усім, хто пахаваны на Кальварыі...

***

27.09.2015. Вечарам Максім пайшоў да сяброў і пакінуў на Люду і мяне сабачку Міёну. Напачатку яна была спакойная, а потым, калі заўважыла, што яе кармільца няма, пачала шукаць яго і скуголіць. На канапе, дзе спіць Максім, Міёна ўнюхала гаспадарскае адзенне. Доўга спрабавала ўзлезці туды, але так і не ўзлезла. Высака. Люда ёй дапамагла, і сабачка, лёгшы на Максімавы нагавіцы і рубашку, пачала іх вартаваць.

***

28.09.2015. Поўня — нанебны гадзіннік, на якім не кожны бачыць стрэлкі.

***

28.09.2015. Паглядзеў серыял «Есенин». Някепскі. Галоўнае — гучаць вершы паэта. Нам хаця б двухгадзінныя мастацкія фільмы пра Уладзіміра Жылку, Уладзіміра Дубоўку, Уладзіміра Караткевіча. Я ўжо не кажу, што трэба фільмы пра Купалу, Коласа, Багдановіча, Танка. Спадзяюся, што некалі будуць кінафільмы пра ўсіх лепшых беларускіх пісьменнікаў, але, на жаль, мы іх ужо не зможам паглядзець.

***

29.09.2015. У мінулую дажджлівую суботу патэлефанаваў кампазітар Эміль Наско і запрасіў на творчую вечарыну, якая сёння прайшла ў філармоніі ў Малой зале імя Рыгора Шырмы.

Пасля працы да вечарыны ў мяне было вольных паўтары гадзіны. Зайшоў у «Цэнтральны» ўніверсам, каб папіць гарбаты і з’есці пару канапак. Чарга была нядоўгай. Няспешна падсілкоўваючыся, узгадаў, што гадоў дваццаць таму мы з Людмілай мелі магчымасць пасяліцца ў гэтым доме ў чатырохпакаёвай камуналцы на пятым паверсе. Там жылі нашы сябры і яшчэ адна сям’я. Надумаўшы раз’ехацца, яны нам прапанавалі аб’яднацца з Людмілінай маці і жыць у адной кватэры. На той час у гэтым аб’яднанні было некалькі мінусаў. Першы — пяты паверх і няма ліфта. Другі — адчыніш фортку і свежага паветра не дачакаешся. Да ўсяго на праспекце стаіць бясконцы гул машын. Трэці мінус — пад кватэрай станцыя метро. Ну і самы маленькі мінус — жыццё з цешчай, якая, хоць і цудоўная жанчына, але яна даўно ўжо прывыкла жыць адна. Таму па суме гэтых прычын мы і адмовіліся ад пераезду на праспект...

У касе філармоніі, адстаяўшы пяць хвілін у чарзе, купіў білет на твор­чую вечарыну Эміля Наско. Канцэртная зала амаль была запоўнена. Так атрымалася, што побач сядзеў з мужам літаратуразнаўцы Лідзіі Савік і жонкай паэта-перакладчыка Рыгора Рымскага. Гучалі песні на словы Пушкіна, Лермантава, Твардоўскага. Найбольшую колькасць кветак атрымала спявачка Вольга Шаўчэнка. Цудоўная спявачка. Прыгажуня. Калі б быў у зале Сяргей Ясенін, думаю, ён бы адразу закахаўся ў яе, як у Айседору Дункан, і пасля вечарыны прызнаўся б у каханні. У выкананні харавой капэлы імя Рыгора Шырмы прагучала мая «Балада Рыгора Шырмы». Здаецца, някепскі твор атрымаўся. Потым кампазітар запрасіў на фуршэт. Я напачатку пайшоў, але праз пяць хвілін, пакуль збіраліся госці, не развітваючыся, уцёк, бо я не Ясенін...

***

30.09.2015. Маладзік, як восеньскі лісток, які не захацеў падаць на сырую зямлю...

***

30.09.2015. Ізноў будуць танцы. Танцы на граблях.

***

30.09.2015. Завечарэла. У скверы зажаўцеліся ліхтары, як закрасавалі. Адзін не запаліўся. Стаіць белы, як дзьмухавец.

Кастрычнік

***

1.10.2015. Удзельнічаў у чарговым пасяджэнні суполкі «Літаратурнае прадмесце». Збіраліся ў майстэрні народнага мастака Беларусі Івана Міско. Прысутнічала каля дваццаці жывых творцаў і паўтысячы мемарыялізаваных знакамітасцяў. Гаварылі пра прафесіяналізм у творчасці. Чыталі вершы, слухалі песні. У печцы гарэў агонь, які чакаў свайго часу, каб ператварыць у попел напісанае, але не дачакаўся. Патух, як памёр з голаду.

***

2.10.2015. З сястрой Валяй і яе мужам Віцем ездзілі ў Пугачы.

Адведалі бацькоў на Ракаўскіх могілках. Восеньская лістота, як пясок...

Вянкі на свежых магілах, як незапаленыя кастры інквізіцыі...

Непадалёку ад помнікаў — падасінавік, як злеплены з пластыліну.

У Ракаве зайшлі ў краму, каб купіць атруты для вясковых пацукоў і мышэй. Няма. Нядаўна ўсю разабралі...

У Бузунах пустая буслянка на пазалацелым дрэве. Чорная, як згарэлая...

На палях стаіць кукуруза, як войскі, якім няма куды адступаць...

У Пугачах восень. Светла і сумна. Пахне бульбоўнікам і познімі кветкамі, назвы якіх я не памятаю.

Ад суседкі даведаўся: «Некалькі дзён таму на нашым перакрыжаванні загінуў Андрэйка! МАЗ з пяском урэзаўся ў ягоную машыну. Андрэйка быў харошым чалавекам.»

У хаце на стале ляжыць мая кніга «Заўтра была адліга». Ляжыць, нібыта яе тут нехта чытае.

Яблыкаў няма ні на яблынях, ні на зямлі. Сёлета наш сад адпачываў.

Прыляцела сарока. Села на плоце. Нібы пераканаўшыся, што тут свае, паляцела некуды.

Узаралі агарод. Дзядзька Толя вадзіў каня, а я хадзіў за плугам і, думаючы пра бацькоў, час ад часу чуў маміну просьбу: «Адпачні!»

Віця адрамантаваў варотцы. Бацькі былі б задаволеныя.

На лаўцы каля хаты сядзела сястра і парадкавала буракі і моркву. Хустка на ёй была завязана, як некалі ў мамы.

Вяртаючыся ў горад, я доўгі час у думках яшчэ быў у вёсцы. Там усё роднае.

***

3.10.2015. Зацьменне сланечніка.

***

3.10.2015. Патэлефанаваў Алесь Квяткоўскі. Папрасіў зайсці ў майстэрню пагаварыць. Алесь рыхтуецца да адкрыцця выставы «Пагоня на Грунвальд», прысвечанай 75-годдзю з дня нараджэння Кастуся Тарасава. Ідучы ў краму па корм для нашай сабачкі Міёны, заглянуў да сябра ў майстэрню. Алесь паказаў новую карціну «Чорны квадратасланечнік», якую стварыў па маім аднайменным вершы. Гледзячы на карціну, я пажартаваў: «Цяпер засталося толькі вуха адрэзаць!» «Не! Не буду рэзаць!» — усміхаючыся, адказаў Алесь і даў мне пачытаць кнігу «Ван Гог. Письма», што выйшла ў 1966 годзе ў выдавецтве «Искусство». Каб не забыцца, каму даў кнігу, Алесь напісаў маё прозвішча на сцяне майстэрні і адчыніў акно, праз якое я і пайшоў далей па справах.

***

3.10.2015. Слухаючы верш Іосіфа Бродскага «Не выходи из комнаты.», натхніўся на чатыры радкі:

Не прызнайся ў каханні, бо зробіш памылку,

І зашый сабе рот, і схавайся на небе,

Або ў вёску пустую ўцячы, нібы ў ссылку,

І жыві там сто год на вадзе і на хлебе.

***

3.10.2015. Вецер па полі гоніць апалае лісце, як Залатую Арду.

***

4.10.2015. На лаўцы каля пад’езда каштан, як няўдалы перапечаны калабок, які ўцёк з казкі.

***

4.10.2015. Ён быў спакойны, як кулямёт.

***

4.10.2015. Патэлефанаваў Георгій Барташ і выказаў жаданне паглядзець нашую сабачку Міёну. Праз хвілін дваццаць прыйшоў са сваёй кнігай вершаў і перакладаў «Ботиночки», якая некалькі дзён таму выйшла з друку. П’ючы гарбату, гаварылі пра будучую прэзентацыю і наогул пра паэзію. Я разгарнуў выданне і натрапіў на верш, які запомніўся з дня, калі Людміла пісала да кнігі прадмову:

Ноябрьским утром, рано на рассвете

Уйду в страну, где тишь и благодать.

Но птахи малые, как будто дети,

Бессовестно продолжат щебетать

Возок, стуча, проедет по брустчатке,

Неспешно туча в вышине пройдёт,

И Бог — а он ведь женщина — рукой в перчатке

Мне по лицу, прощая, проведёт.

Прачытаў і ў думках сказаў: «Вельмі хораша.», а ўслух не паспеў, бо да нас забегла Міёна. На жаль, Георгій цяпер мала піша. Па некалькі вершаў у год. Новую кнігу з такімі тэмпамі давядзецца чакаць доўга. А «Ботиночек» магло і сёння не быць, калі б у лімаўскім артыкуле, расказваючы пра выступленне паэта на вечарыне ў Музеі Максіма Багдановіча, не прадставілі яго, як аўтара праекта «Фестываль аднаго верша», і больш да гэтага нічога не дадалі. Прачытаўшы гэта, Георгій вырашыў выдаць сваю кнігу.

***

6.10.2015. Мінулай ноччу на 91-м годзе жыцця памёр пісьменнік Алесь Савіцкі. Ганаровы грамадзянін горада Полацка. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь. Нарадзіўся Алесь Ануфрыевіч 8 студзеня 1924 года. Гэта па пашпарце. А па-сапраўднаму — 8 студзеня 1925. У час вайны ён паправіў сабе дакумент, каб узялі ў партызаны. З 1942 года — партызан атрада «Смерць фашызму», з 1943 г. — камандзір падрыўной групы атрада «Бальшавік» брыгады імя Варашылава на Віцебшчыне. У 1944—45 гг. удзельнічаў у вызваленні Літвы, Польшчы, у баях за ўзяцце Берліна. Быў тройчы паранены. Пачаў пісаць вершы яшчэ ў партызанскім атрадзе ў 1943 годзе. Першае апавяданне «Рыбацкае шчасце» надрукаваў у 1948 годзе ў полацкай абласной газеце. Алесем Савіцкім напісана шмат цікавых твораў. Асаблівай папулярнасцю ў юных чытачоў карыстаецца аповесць-казка «Радасці і нягоды залацістага карасіка Бубліка». Разоў дзесяць мне давялося выступаць разам з Алесем Ануфрыевічам. Памятаецца, як гадоў дваццаць таму мы з ім удзельнічалі ў вялікім пасяджэнні ў АН Беларусі, дзе ішла размова пра сучасную літаратуру. Выступаючы, Алесь Савіцкі не толькі называў імёны тагачасных маладых творцаў, а натхнёна па памяці цытаваў вершы. Тады ён прысутных добра ўразіў, калі прачытаў верш Анатоля Сыса, бо раней усе думалі, што Савіцкі ведае творы толькі тых пісьменнікаў, якія займаюць пасады і працуюць у рэдакцыях.

З Алесем Ануфрыевічам было добра пагаварыць пра цяперашняе жыццё, паўспамінаць пісьменнікаў, якія адышлі ў лепшы свет. З ім не адчувалася розніца ў гадах. Ён быў маладым сэрцам і душой.

***

6.10.2015. У бібліятэцы імя Цёткі ўдзельнічаў у адкрыцці фотавыставы Міколы Лінніка, дзе прадстаўлена 28 фотаздымкаў з маімі творамі з цыкла «Балады беларускага шляху». Гэта толькі дзясятая частка з балад, якія ў мяне напісаны. Мікола зрабіў мастацкія здымкі магіл, дзе пахаваны героі маіх твораў. Адкрыццё выставы пачалося з цудоўных песень у выкананні гурта Кацярыны Ваданосавай. Потым выступалі ўсе, хто жадаў. Асабліва прыемна было пачуць добрыя словы ад мастака Міколы Купавы. Дамоў вяртаўся з думкай, што напісанае мной усё-ткі некаму патрэбна.

***

7.10.2015. З Людмілай вечарам былі ў Баранавічах. Удзельнічалі ў працы курсаў «Мова нанова», якімі апякуюцца Юля Траццяк і Алесь Гізун.

Ехалі на цягніку «Мінск—Гродна». У плацкарце было поўна людзей. Большасць сядзела, уткнуўшыся вачыма ў камп’ютары і смартфоны. Не вагон, а камп’ютарны клуб на рэйках.

У цягніку даўно не ездзіў, нібыта не ўцякаў ад сябе самотнага.

Станцыя «Асіна». Лес. На ўзлессі ляжаць бярозавыя паленні.

Праехалі Стоўбцы. На прыпынку на лаўцы ў чорным капелюшы і скураным плашчы сядзеў пажылы мужчына, падобны на Якуба Коласа. Чытаў «Нашу Ніву».

Каля чыгункі выкарчаваныя вялізарныя пні, як тутэйшыя мёртвыя васьміногі.

Узгадаўся Мікола Купрэеў, які любіў ездзіць на цягніках. Разумею ягоную любоў. Едзеш, глядзіш праз акно на наваколле і адчуваеш сябе вольным ад тлуму жыццёвага. Цягнік імчыць. Нас ніхто не дагоніць!

Выпіў дзве шклянкі вагоннай гарбаты. У думках памаладзеў на гадоў трыццаць. Узгадаў даўнія паездкі ў Маскву на вучобу ў Літінстытут. Тады я начамі ніколі не спаў. Мэнчыўся ўсю дарогу без занятку. Цяпер бы сядзеў у інтэрнэце.

У пустых шклянках танцуюць лыжачкі. Ім таксама добра.

На палях ужо зжата кукуруза. Кукурузныя пянькі стаяць, як патухлыя свечкі.

У Баранавічах на вакзале нас сустрэла Юля Траццяк. У «PEOPLE BAR» дабіраліся пешшу. Паглядзелі на горад. Месцамі прыгожа, а месцамі сумнавата. Назвы вуліц савецкія і людзей на гэтых вуліцах хапае савецкіх.

На курсы сабралася больш як дваццаць чалавек. У асноўным — дзяўчаты і жанчыны. Мы з Людмілай разам з усімі ўдзельнічалі ў навучанні. Алесь і Юля хораша выкладаюць. Сяму-таму і мы падвучыліся.

Пасля гадзіны заняткаў нам з Людмілай далі слова. Мы расказалі пра сябе, пачыталі вершы, адказалі на пытанні, падпісалі кнігі. У 21.41 выехалі з Баранавіч. Едучы дадому, гаварылі пра шчырых, светлых, таленавітых навучэнцаў баранавіцкіх курсаў «Мова нанова». Дарожны час за размовай праляцеў хутка. Гарбата ў цягніку «Брэст—Масква» была нягоршай, чым у «Мінск—Гродна», але ў плацкарце было цяплей, чым у купэ.

***

8.10.2015. Сёння ў 14.20 мне быў першы тэлефонны званок з віншаваннем. Потым яшчэ некалькі. Мяне віншавалі з Нобелеўскай прэміяй, якую атрымала Святлана Алексіевіч. Віншавалі так, нібыта я стаў лаўрэатам. Было два званкі, у якіх пачуў: «Гэта не маё свята! Вот каб Быкаву далі! А так...»

***

9.10.2015. Жоўтая кляновая лістота, як восеньскія дранікі.

***

9.10.2015. Тое, што мастацкі твор чытаецца на адным дыханні — не галоўны доказ таго, што твор геніяльны. На адным дыханні чытаецца і тэлефонны даведнік.

***

9.10.2015. З Людмілай быў у прасторы Галерэі TUT.BY, дзе адбылася прэзентацыя кнігі вершаў і перакладаў Георгія Барташа «Ботиночки».

Людзей сабралася шмат. Амаль усе заяўленыя выступоўцы прыйшлі. Не было выдаўца Зміцера Вішнёва. Казалі, што ён недзе ў замежжы.

Побач са сцэнай быў столік, на якім прыгожыліся чаравікі Барташа. Чорныя. Адзін стаяў, а другі ляжаў.

На вуліцы халадэча, а ў памяшканні цёпла. Думаю, гэтак жа і ў чаравіках Барташа было б, калі б іх абуць.

Непадалёку ад сцэны і прысутных стаялі бакалы для шампанскага на вялікіх ножках, як дзяўчаты на цыпках, каб разгледзець усіх, хто прыйшоў. Стаялі ціха, нібыта загадаўшы жаданне, каб іх узялі паэты, што выступалі, а не халяўшчыкі.

Прэзентацыя пачалася з віншавання Святланы Алексіевіч з Нобелеўскай прэміяй. Сёй-той, пачуўшы імя лаўрэаткі, пачаў позіркам шукаць Святлану Аляксандраўну ў зале.

Георгій Барташ хораша глядзеўся на сцэне. Слухаючы песні ў аўтарскім выкананні, узгадаўся Маскоўскі ЦДЛ і вечарына Булата Акуджавы, куды я з Людмілай хадзіў падчас вучобы ў Літінстытуце.

За вялізарным акном, што было за спінай Георгія, віднелася ў вечаровай цямнечы вуліца. Яна была пазначана пункцірамі ліхтароў і нагадвала аэрадромную паласу, на якой стаяў нябачны самалёт, што чакаў заканчэння прэзентацыі, каб забраць з сабой аўтара кнігі і выступоўцаў і паляцець у Парыж.

Дамоў вярталіся на тралейбусе.

***

10.10.2015. Быў у майстэрні Алеся Квяткоўскага. Рыхтуецца да адкрыцця выставы, прысвечанай Касту сю Тарасаву. Алесь мне падарыў фотаздымак карціны «Партрэт Святланы Алексіевіч», напісаны ў 1987 годзе. Рэпрадукцыя партрэта змешчана ў «Энцыклапедычным даведніку Беларускага саюза мастакоў. 1938—1998», што выйшаў у свет у 1998 годзе. «А дзе карціна?» — пацікавіўся я. Высветлілася, што яна засталася ў старой майстэрні, з якой Алесь у свой час з’ехаў, а туды перабраўся скульптар Уладзімір Церабун. Партрэт будучай Нобелеўскай лаўрэаткі Алесь Квяткоўскі маляваў з натуры. Тады ён у Палацы чыгуначнікаў кіраваў мастацкай студыяй «Квецень». Святлана Аляксандраўна прыходзіла пазіраваць і, калі карціна была скончана, сказала: «Гэта класічны твор!» Думаю, што сёння некаторыя мастакі кінуцца маляваць Нобелеўскую лаўрэатку, але першым, хто яе намаляваў (амаль трыццаць гадоў таму), з’яўляецца Алесь Квяткоўскі...

***

10.10.2015. Патэлефанавала незнаёмая жанчына. Назвалася Алай Філіпаўнай Шыпіцынай (у дзявоцтве — Мірочнік). Нарадзілася яна ў 1948 годзе ў Кудзяўцах, што ў кіламетрах чатырох ад маіх Пугачоў, але ў дакументах запісалі, што нарадзілася ў Русаках. Гэтая вёска ў некалькіх кіламетрах ад Лягез, дзе я гадаваўся да школы. Нумар майго тэлефона Але Філіпаўне даў мой дзядзькі Віця з Лягез. Жанчына нядаўна прачытала маю кніжку «Пугачоўскі цырульнік». Хоча яшчэ пачытаць мае ранейшыя творы. Ёй землякі сказалі, што я ў нейкай кніжцы напісаў пра яе бацьку. Я не ўзгадаў. Можа, і напісана. Пазнаёміўшыся па тэлефоне, мы крыху пагаварылі пра родныя мясціны. Я расказаў, як у 60-я гады, калі жыў у Лягезах, з дзядзькам Ванем хадзіў у Русакі глядзець па тэлевізары пахаванне касманаўта. Ала Філіпаўна адразу сказала, што тады ў Русаках быў тэлевізар толькі ў сям’і Грамовічаў. Яна ў іх глядзела «Паўлінку». Раней, чым у Русаках, тэлевізар з’явіўся ў Бакачах у сям’і Аляксандра Мацкевіча. Цяпер Ала Філіпаўна кожныя выхадныя ездзіць у Русакі ў родную хату. Дамовіліся, што, калі пачнуцца маразы і ляжа снег, сазвонімся і, як землякі, сустрэнемся...

***

10.10.2015. Даведаліся ад былых гаспадароў нашай сабачкі Міёны, што яна нарадзілася 17 жніўня. Словам, яна ў нас з’явілася, калі ёй было толькі месяц.

***

11.10.2015. З Людмілай ездзілі ў цэнтр горада. Былі ў Палацы прафсаюзаў, дзе прадаваліся кнігі «Мастацкай літаратуры». Прагаласаваўшы, людзі падыходзілі да кніжных паліц і сёе-тое куплялі. Я нават аўтографы раздаваў на зборніку «Зярнятка», у якім ёсць і мае вершы. Ідучы да царквы, сустрэлі Кастуся Вашчанку. Пагаварылі пра выдавецкія справы. Людміла пасядзела на лаўцы Агінскага, паслухалі паланэз. У царкве было ціха і светла. Падумаў пра маму і бацьку. На вуліцы каля Храма лёталі галубы, як анёлы.

***

12.10.2015. Пасля прачытання першай сотні старонак кнігі «Ван Гог. Письма», мае ўражанні знітаваліся ў радкі:

Чытаючы ў начы лісты Ван Гога,

Нібыта праз сланечнікі іду

У Амстэрдам, дзе ўжо няма нікога

Хто б у каналах замуціў ваду,

Як неба, у якім далёка зоры,

Сланечнікі, што маляваў Ван Гог,

Якога аніхто больш не паўторыць,

Як непаўторны ў гэтым свеце Бог.

***

13.10.2015. Тры дні запар пісьменнік, якому пад восемдзесят, тэлефанаваў і настойліва паўтараў: «Калі не выдадзіце кніжку ў бліжэйшы час, я памру!» Сёння прыйшоў сам і зноў жа з той песняй: «Тэрмінова выдайце, а то памру!» Такіх жывых-паміраючых чалавек дзесяць набярэцца. Такога выдасі, а ён праз дзень прыйдзе з новым рукапісам і скажа: «Выдайце, а то я памру!» Гэтага ж пісьменніка, які сёння прыходзіў, мы выдадзім недзе напачатку года. Выдадзім не таму, што ён нас дастаў, а таму, што ў яго сапраўды ёсць чытачы, якія чакаюць ягоных твораў. У размове ён кожны раз апавядае, што за ім у дамах адпачынку бегаюць жанчыны і просяць, каб ён даў ім сваю новую кнігу пачытаць. «А як я ім магу даць новую кнігу, калі вы яе затрымалі з выхадам! Друкуйце хутчэй, а то я памру!» У гэтага аўтара творы пра каханне з апісаннем любоўных інтрыг і сексу. На маю заўвагу, што, пачытаўшы ягоныя сексуальныя сцэны, сексам нікому не захочацца займацца, пісьменнік сказаў: «Я ўжо болей пісаць пра жанчын не буду. Буду пісаць пра мужыкоў!»

***

14.10.2015. «Усе ведаюць аптэку ў Траецкім. Тую самую, што па літасцівым прывілеі яснавяльможнага пана Аўгуста ІІІ адчыніў у 1748 годзе менскі радца пан Ян Давід Шэйба.» — так пачынаецца адзін з раздзелаў аповесці Людмілы Рублеўскай «Ночы на Плябанскіх млынах». На сённяшні дзень у Траецкім прадмесці працуе аптэка №88. Праўда, ёй каля трыццаці гадоў, але іншай у Траецкім няма. Некалькі тыдняў таму Людміле патэлефанавалі з аптэкі і запрасілі прыйсці і расказаць гісторыю пра тую даўнюю аптэку і аптэкара Ёсафа, што апісаны ў творы. Сабралася чалавек дзесяць. Адна з супрацоўніц распавяла пра аптэку. Потым дала слова мастачцы Аляксандры Дзятлавай, якая 25 гадоў таму зрабіла дызайн памяшкання. Слухаючы аповед, думалася: «Гэта я ўсё тут бачыў сто разоў!» Праз хвілін дваццаць наша экскурсаводка Валянціна Сасонкіна прапанавала прайсці з ёй на другі паверх у кабінет гісторыі фармацыі, пра які мы ніколі не чулі. Пайшлі і. трапілі ў аптэку мінулых часоў. На самым відным месцы я адразу ўгледзеў карціну Лідзіі Лазоўскай, якую яна намалявала па творы Людмілы. Ёсаф на ёй, як жывы. Верыш, што ён быў сапраўды і ўсё, што Людміла пра яго напісала, праўда. Побач з карцінай дакумент, у якім гаворыцца, што 28 лістапада 1748 года Аўгустам ІІІ быў дадзены дазвол на стварэнне аптэкі. Кабінету гісторыі фармацыі пяць гадоў. Сюды часта прыходзяць экскурсіі. І вось падчас адной да Валянціны Сасонкінай звярнулася жанчына: «А вы пра сваю аптэку не ўсё ведаеце!» І жанчына, паказаўшы кнігу Людмілы Рублеўскай «Жаніх пані Данусі», распавяла пра Ёсафа і ягоную аптэку ў Траецкім. Цяпер у апэцы №88 працуе гасцёўня «У гасцях у Ёсафа».

***

15.10.2015. У Музеі Максіма Багдановіча ўдзельнічаў у адкрыцці выставы Алеся Квяткоўскага «Пагоня на Грунвальд», якая прысвечана 75-годдзю з дня нараджэння Кастуся Тарасава.

З працы выйшаў амаль за гадзіну да пачатку імпрэзы. Выйшаў крыху раней, каб паглядзець на качак на Свіслачы. Нешта іх мала.

Сустрэў Андрэя Ключнікава, якога не бачыў гадоў пяць. Ён у свой час удзельнічаў у пасяджэннях суполкі «Літаратурнае прадмесце». На маё пытанне «Дзе ты прапаў?», Андрэй адказаў: «Жаніўся! У мяне трое дзяцей. Двое маіх, Ніна і Ілья, якім чатыры і адзін год. І дачка жонкі. Яна ў гэтым годзе паступіла вучыцца ў інстытут». «Вершы пішаш?» — пацікавіўся я. «Пішу!» — усміхаючыся адказаў Ключнікаў і абяцаў заходзіцца да мяне на працу і пачаць зноў удзельнічаць у пасяджэннях суполкі.

На беразе Свіслачы, па якім я ішоў, цалаваліся маладзёны. Хлопец быў у акулярах і яны яму перашкаджалі цалавацца.

На другім беразе ракі каля Траецкага прадмесця маладажоны пазіравалі фатографу. Ён у чорным касцюмчыку, а яна ў белай вясельнай сукенцы. Абдымаліся і цалаваліся. Гледзячы на закаханую студэнцкую пару, я падумаў, што ім, каб быць на беразе каля Траецкага, дзе другая пара ў вясельных строях, трэба абавязкова прайсці праз раку. Праўда, у іх ёсць выбар — ісці па вадзе ці па мосце.

У Музей Багдановіча я прыйшоў першым. Алесь Квяткоўскі глядзеў у акно. Павітаўшыся, мы сталі ўдвух глядзець. На жаль, не ўсе прыйшлі, хто абяцаў, але адкрыццё адбылося і без іх. Цікава было паслухаць Сяргея Ваганава, які ў дзяцінстве жыў у адным доме з Кастусём Тарасавым.

Дамоў паехаў адразу пасля выступлення — на вуліцы каля пад’езда мяне чакаў брат Валодзя, а ў кватэры галодная сабачка Міёна.

***

16.10.2015. У Бібліятэцы імя Цёткі ў рэжысуры Аксаны Спрынчан і Яраша Малішэўскага (гаспадароў паэтычнага тэатра «Арт.С») прайшла «Вечарына інтэлектуальных зданяў», у час якой прэзентавалася кніга Людмілы Рублеўскай «З’яўленне Інфанты».

Ідучы на вечарыну, у «Цэнтральным» універсаме папіў гарбаты і з’еў пару канапак. Стараўся не апячы язык, не атрымалася. Глядзеў праз акно на тратуар праспекта, як на подыум, на якім паказвалі моду «Восень-2015».

Прайшоўся ад «Цэнтральнага» да Плошчы Перамогі. Час ад часу міма мяне праляталі роварысты, як гарадскія дэманы.

Ападае лістота, і Музей Янкі Купалы пачынае віднецца праз восеньскае самотнае золата. У скверы некалькі адзінокіх людзей. Няспешна ходзяць, як грыбнікі.

Пад мостам у Свіслачы плавае некалькі качак. Лістота праплывае каля іх, як парэшткі разбітага сонца.

Па дарозе да плошчы Перамогі прыдумаліся радкі: «Зоркі ў небе, як агні бакенаў на рацэ вечнасці.»

Ад плошчы Перамогі да станцыі метро «Парк Чалюскінцаў» ехаў на экскурсійным аўтобусе. Выйшаў з яго пасля праслухоўвання інфармацыі пра тое, каля чаго праязджаў, з адной думкай, што Мінск — савецкі горад. Не рускі і не беларускі. Савецкі. Лепей на такім аўтобусе не ездзіць.

На прэзентацыю кнігі Людмілы Рублеўскай сабралася поўная зала. Сярод усіх было каля дзесяці курсантаў вайсковай вучэльні, якія наведваюць амаль усе спектаклі тэатра «Арт.С». Пасля пачатку дзеі праз хвілін пятнаццаць, пакідаючы бібліятэку, каля Людмілы спыніўся дзіўны хлопец гадоў дваццаці пяці ў шэрай спартовай шапцы і, учапіўшыся за яе руку, папрасіў: «Благаславіце маладога паэта!» Людміла разгубілася, а я сказаў: «Давай благаслаўляй! Не бойся!» Патрымаўшы за руку Людмілу, хлопец выгукнуў: «Максім, пайшлі!» Тут жа ўстаў стрыжаны пад нуль хлопец і хуценька следам за «маладым паэтам» пакінуў залу. Праўда, вечарына ад дзівакоў цалкам не пазбавілася. Муж­чына гадоў пяцідзесяці, назваўшыся Русланам Зголічам і членам Расійскага ПЭН-цэнтра, усю прэзентацыю здымаў на смартфон. Спачатку на чорны, а потым на жоўты. Казаў, што ён кінарэжысёр і задумаў зняць фільм пра Рублеўскую, якая будзе Нобелеўскім лаўрэатам.

Спецыяльна на вечарыну з Полацка прыехала Людміліна чытачка, наша сяброўка па фэйсбуку — супрацоўніца Музея беларускага кнігадрукавання

Вера Ашуева. Гэта такі не першы выпадак. Нядаўна, калі ў «Цэнтральнай кнігарні» выступала Людміла, з Маладзечна прыязджала маладая жанчына, якой вельмі даспадобы Пранціш Вырвіч і ягоныя авантуры.

Віншавалі Людмілу і чыталі яе і свае творы: Барыс Пятровіч, Віка Трэнас, Юля Новік, Наталка Кучмель, Таццяна Пратасевіч, Алесь Емяльянаў. Спявалі: Альжбета Спрынчан-Малішэўская, Міхась Бараноўскі, Георгій Барташ, Андрусь Якушаў. Вядоўцы вечарыны — Аксана Спрынчан і Яраш Малішэўскі — самі не сумавалі і нікому не давалі сумаваць. Фотамайстра Васіль Кузьмічкін усіх фатаграфаваў. Гаспадыня бібліятэкі Рэгіна Багамолава, як сапраўдная гаспадыня, глядзела за тым, каб усім было добра. І ўсім было добра.

Інфанта, якая цяпер жыве ў кнізе Людмілы Рублеўскай, прысутнічала ў зале. Яе не ўсе бачылі, але яна была.

Зямля вяртаецца ўладарам...

16.10.2015. На прэзентацыі кнігі «З’яўленне Інфанты» Аксана Спрынчан падарыла Людміле жменьку зямлі з Вільні. Цяпер мы ўладальнікі віленскай зямлі. Праўда, гэта ўжо не першае дарэнне віленскай зямлі Шніпам. Ёсць у Вільні былое прадмесце, а цяпер староства Шніпішкі (Сніпішкі, Зпірізгкі, Зпірізкез). У Вікіпедыі напісана, што гэтыя землі Вітаўт падарыў купцу Шніпу амаль 600 гадоў таму.

***

17.10.2015. У скверы маладая маці стаіць на сцежцы і назірае, як малая дачка збірае апалае кляновае лісце. Пад дрэвам пустая пляшка, як руды лядзяк.

***

18.10.2015. У краме ў чарзе, як у чарзе па працяг жыцця.

***

18.10.2015. Патэлефанаваў аўтар «Буквара» Анатоль Клышка і выказаў сваё захапленне маімі вершамі, што былі ў «ЛіМе» за 9 кастрычніка. Сказаў, што прачытаў і рэцэнзію Насты Грышчук на маю кнігу «Заўтра была адліга», пасля якой захацелася займець выданне. Прыемна чуць добрыя словы ад аўтарытэтнага пісьменніка, а тым больш, што з майго пакалення (а мо і маладзейшыя), калі што з’явіцца маё на якім-небудзе сайце, дзе можна каментаваць пад псеўданімам, абавязкова напішуць якое-небудзь паскудства. Ствараецца ўражанне, што большасць беларускіх пісьменнікаў шчыра лічаць, што акрамя іх у літаратуры не павінна быць нікога, і калі што вартае з’явіцца на «іхнім полі», яго неадкладна трэба ці патаптаць, ці зрабіць выгляд, што яго няма.

***

19.10.2015. У шыкоўных катэджах не заўсёды існуе разумнае жыццё.

***

20.10.2015. З Людмілай Крушынскай рыхтуем да друку новую кнігу пра Уладзіміра Мулявіна пад яшчэ ўмоўным назовам «І сэрцам, і думамі.» Сёння Людміла Аляксееўна дадала да рукапісу пяць старонак інтэрв’ю з Песняром, якое было запісана ў 1999 годзе і нідзе не друкавалася.

Кінарэжысёр Уладзімір Арлоў прынёс фотаздымкі з Мулявіным, якія таксама не былі ў друку. Разабраўшыся з матэрыяламі да кнігі, Арлоў паскардзіўся: «Сёлета ездзіў на мора ў Італію з тваёй «Баладай камянёў», якая там ужо была! Падары новую, каб было што налета чытаць!». Падпісаў кнігу «Заўтра была адліга». Развітваючыся, кінарэжысёр сказаў: «Будзеш ладзіць свае выступленні, запрашай мяне!»

Савіцкі і мыш

21.10.2015. Прыходзіў пісьменнік, якому хутка 80. Паразмаўляўшы пра выдавецкія справы, ён распавёў гісторыю пра мастака Міхаіла Савіцкага. Гэта было пасля вайны. Савіцкаму ў вызваленым ад немцаў Мінску далі памяшканне для майстэрні, у якім нічога не было — голыя сцены, у адной з якіх чарнела дзірка. Мастак гэтую дзірку адразу не заладзіў, а потым ужо і не стаў, бо з яе выбягала мышка. Шэрая. Маленькая. Цікаўная. Хутка мышка прывыкла да Савіцкага і стала браць з яго рук хлеб і тут жа есці. Прамінуў нейкі час і мастаку далі новую майстэрню, куды ён пераехаў, забраўшы ўсё, што меў. Адразу ж на наступны дзень Савіцкі адчуў, што яму на новым месцы нечага нестае. І ўзгадалася мышка, якая, паеўшы з рук мастака, падоўгу назірала, як ён малюе. І паехаў Савіцкі на старое месца, каб забраць мышку. Прыехаўшы, доўга клікаў малую, але яна так і не выйшла.

***

23.10.2015. Вяртаючыся дахаты па абляцелым лісці праз нудотны дождж, пачуў радкі:

Ізноўку дождж, як напамін пра тое,

Што быў патоп і можа зноў вада,

Што з дрэў зрывае лісце залатое,

І нас са свету змыць, каб зноў жуда

Адна пад небам дажджавым стаяла,

Трымаючы аблокі над сабой,

Як дрэва крону, што сівою стала,

Дазнаўшыся, што змыта ўсё вадой.

***

23.10.2015. Заўтра субота. Чакаеш выхадных, чакаеш, а яны такія кароткія, як шлях ад камп’ютара да лядоўні.

***

24.10.2015. Заходзіў да Алеся Квяткоўскага ў майстэрню. Пасумавалі, што юбілей Кастуся Тарасава амаль усе, хто яго павінен быў успомніць, праігнаравалі. Але як бы тут цяпер ні было, кніжка Тарасава «Памяць пра легенды» ў 80-я гады для многіх беларусаў стала праўдзівым падручнікам па нашай гісторыі. Узгадалі Анатоля Сыса і тых, хто сёння паехаў у Гарошкаў на свята паэзіі, прысвечанае ягонай памяці. У мяне ёсць нізка хоку, напісаная пяць гадоў таму і прысвечаная Анатолю:

жолуд без шляпкі

у першай сівой траве

Толіка Сыса

***

у келіху ліст

манетай залатою

на дне сусвету

***

карэнняў вужы

у пяску як у вагні

труну трымаюць

***

тут чужых няма

і ўсё-ткі воран сівы

крыжы вартуе

***

гронкі рабіны

як кароўкі божыя

чакаюць сонца

***

п’е чорны мураш

на агарачку свечкі

расу як неба

***

на крыжы паэта

павуцінка трапеча

як апошні верш

Амаль гадзіну з Алесем Квяткоўскім гаварылі пра нашых сяброў, успаміналі тыя часы, калі мы былі маладыя. І ўвесь гэты час з новай Алесевай карціны на нас глядзеў Уладзімір Караткевіч, які з ваўком на балоце п’е піва, зваранае старым зайцам. Узгадаліся заключныя радкі з майго верша, па якім Алесь малюе карціну:

.хай хоць часам

Будзе ў паэта святочны настрой.

Хай жа з ваўком яны вып’юць там разам

За Беларусь прад халоднай зімой...

***

24.10.2015. Іду праз пачарнелы сквер па мокрай патаптанай лістоце. Бязлюдна. Настрой такі, нібыта іду праз могілкі.

***

25.10.2015. Дзесяць гадоў таму ў нашым раёне па вуліцы Волаха рабілі капітальны рамонт дамоў. Акрамя ўсяго ліквідоўвалі ў кватэрах воданагравальныя калонкі. У нашым доме і яшчэ ў некалькіх пенсіянеры і любіцелі выпіць выступілі супраць цэнтралізаванага водазабеспячэння: «Мы прывыклі да калонак! Мы хочам, каб і так далей было, як ёсць!» І нам паставілі бясплатна новыя газавыя калонкі. Пенсіянеры хваліліся: «У нас гарачая вада будзе штодзённа!» Праз некалькі гадоў наша калонка пачала працякаць. З кожным месяцам усё мацней. За суткі накапвала літраў пяць вады. Я сам рамантаваў — навучыўся. У пачатку гэтага года наш сын Максім уздумаў зрабіць еўрарамонт кухні. Зрабіў. Паставілі новую сучасную газавую калонку «Арыстон», якая з электрычным распальваннем. Мінула паўгода. Учора вечарам калонка перастала працаваць. Не ўключаецца. Патэлефанаваў у сервіснае абслугоўванне. Сказалі, што мы такія калонкі не рамантуем. Далі нумар тэлефона іншай фірмы. Там ніхто не адказвае. Цяпер, калі няма гарачай вады, вельмі хочацца прыняць душ. Гляджу ў акно, а там каля пад’езда на лавачцы сядзяць пенсіянеры, дзякуючы якім мы маем тое, што маем.

***

25.10.2015. Учора, калі перастала працаваць газавая калонка, я па старой звычцы палез яе рамантаваць. Толькі адвінціў нейкую чорную гайку, як адтуль, куды яна была ўвінчана, даў такі моцны струмень вады, што я напалохаўся і пачаў гайку вяртаць на месца. Праз хвіліну ўсё было навокал мокрае. Праўда, праз гэтую хвіліну я пачаў клікаць сына, каб дапамог, і самае галоўнае — я здагадаўся перакрыць ваду. На мой крык на кухню прыбеглі Максім, Вераніка і сабачка Міёна. Вада была ўсюды. Нават трапіла ў электраразеткі. Як мяне токам не забіла — не ведаю. Пасля ўсяго гэтага я пачаў чытаць інструкцыю па эксплуатацыі газавых калонак. Не спаў да паловы другой ночы. Прачнуўшыся а восьмай, праз гадзіну стаў тэлефанаваць у фірму па рамонце калонак. Там такія не рамантуюць. У час абеду Максім прыйшоў на кухню са сваім інструментам. Усё адключылі. Разабралі калонку хоць і нельга яе па інструкцыі чапаць, бо пасля ніхто не будзе рамантаваць. Максім параскручваў, паразвінчаваў усё, што можна было, а потым усё сабраў. Уключылі. І адбылося цуда! Калонка запрацавала. Цяпер чакаем Людмілу з далёкай вандроўкі, каб пахваліцца, якія мы майстры па рамонце газавых калонак.

***

25.10.2015. Чалавеку для таго, каб адчуваць сябе шчаслівым не так шмат і трэба. Вось адрамантавалі разам з сынам газавую калонку для нагрэву вады і цяпер на душы радасна. Хоць перамога была над калонкай, але ж перамога.

***

25.10.2015. Я па скверы праз туман прайшоў, як вожык.

***

25.10.2015. Па скверы прайшла старая. Прыгожая, як восеньская лістота ў яе пад нагамі.

***

25.10.2015. На павуцінцы бярозавы лісток гайдаецца, як маятнік восеньскага гадзінніка.

***

26.10.2015. Побач прайшла дзяўчына на высокіх абцасах. Гледзячы ўслед прыгажуні, узгадаліся 80-я гады, калі і ў мужчынскім абутку былі абцасы немалыя. Праўда, не па пятнаццаць сантыметраў, але па сантыметраў пяць дакладна былі. Вось з такімі абцасамі я прыехаў у вёску. На іх хадзіць па горадзе было добра, а ў вёсцы па каўдобінах не вельмі зручна. І вось летам у вёсцы ў майго мадняцкага бацінка адарваўся абцас. Паказаў бацьку са спадзяваннем, што той адрамантуе мой абутак. Бацька паглядзеў, павярцеў бацінак і сказаў: «Дрэнь нейкая, а не бацінак! Можаш выкінуць!» Словам, бацька адмовіўся мне дапамагчы. І я пачаў сам думаць, як і што тут можна зрабіць. Хутка прыдумаў. Узяў шыферны цвік і прыбіў абцас. Вечарам паехаў у Мінск. На абцасе, прыбітым шыферным цвіком, я хадзіў яшчэ некалькі дзён, бо не адразу змог купіць новы абутак.

***

28.10.2015. Поўня — срэбная манета, кінутая Богам пад ногі вандроўніка.

***

28.10.2015. Ніхто з аўтараў не прыходзіў. Толькі ліст бярозавы праляцеў за акном, як пачатак верша.

***

29.10.2015. Прыходзіў гісторык, геральдык Анатоль Цітоў. Пытаўся, ці можна выдаць томік прозы Мар’яна Віжа (23.02.1949—1.04.1999), складзены з твораў, якія пры жыцці пісьменніка не выходзілі асобнай кніжкай. Праўда, спадар Анатоль рукапіс не прынёс. З Мар’янам я быў добра знаёмы. Ён, калі я ў пачатку 90-х працаваў у газеце «Наша слова», спецыяльна завітаў у рэдакцыю і запрасіў мяне выступіць перад ягонымі студэнтамі. Тады ён, калі не памыляюся, выкладаў у медінстытуце. Пасля той вечарыны мы часта сустракаліся ў рэдакцыі. Неяк «Наша слова» абвясціла конкурс на стварэнне Гімна Рэспублікі Беларусь. Нашаму рэдактару Эрнэсту Ялугіну вельмі хацелася, каб новы гімн Беларусі быў упершыню надрукаваны ў газеце ТБМ. Шмат хто ўдзельнічаў у гэтым конкурсе. Мар’ян Віж напісаў словы на «Паланэз Агінскага». Някепскі быў тэкст. Дзе ён цяпер? Не ведаю. Потым Мар’яна мы ўзялі на працу ў «Наша слова». Праз яго я пазнаёміўся з Міколам Ермаловічам, Георгіем Штыхавым, Генадзем Кісялёвым, Язэпам Юхо. Памятаецца, як мы з Людмілай і дзецьмі адпачывалі ў Доме творчасці «Іслач» і Мар’ян спецы­яльна прыйшоў да нас. Ён прыязджаў да маці, якая працавала каля Ракава ў адным з піянерскіх лагераў. Прабыў з намі паўдня. Потым у Мінску нечакана, бо без папярэджання, заглянуў да нас у госці і падарыў нам гаршчок, які ён у свой час знайшоў на раскопках у Мінску. Сказаў, што гэтаму гаршку больш як тысяча гадоў. У нашым «Альбоме сустрэч» Мар’ян пакінуў запіс: «Аднойчы ў свеце наведаў хату, дзе жывуць адразу два Паэты. Дзіўна, што ў іх тут усё ладзіцца. З найлепшымі пажаданнямі. Мар’ян Віж. 14.08.92».

У Мар’яна пры жыцці выйшлі дзве кнігі — «Чары даўніны» (1989) і «Лабірынт» (1991). Прыход Анатоля Цітова ў выдавецтва быў адным з найрэдкіх выпадкаў, калі пісьменнік прасіў выдаць кнігу сябра па пяры, а не сваю.

***

30.10.2015. Здарыўся цуд! Нам у выдавецтва пошта прынесла газеты «Рэспубліку» і «СБ» за 8 чэрвеня 2013 года і каля дваццаці канвертаў з дакументамі, якія былі высланы нам з бібліятэк, што закуплялі нашы выданні. Апошнія два гады мы тэлефанавалі ў гэтыя бібліятэкі і прасілі даслаць накладныя за атрыманыя кнігі, і заўсёды чулі: «Мы ўсё вам адправілі!» Сярод лістоў прыйшло запрашэнне на свята, што два гады таму адбылося ў Александрыі. Словам, нам прыйшлі лісты з мінулага...

***

30.10.2015. З мэблевай фірмы прыязджаў майстра. Не мінула і паўгода, як мы на кухні амаль закончылі абнаўленне інтэр’еру. Збіраючы інструменты ў сумку і гледзячы на сцены, завешаныя карцінамі і рознымі літаратурнымі ўзнагародамі, хлопец пахваліўся: «А я вучыўся разам з Андрэем Курэйчыкам! Здымаўся ў ягоным фільме «Вышэй за неба». Ведаеце такога?» — «Веда­ем!» — адказаў я. «Калі пачаліся там нейкія праблемы з фільмам, мне давалі падпісаць паперу супраць Андрэя. Я не падпісаў. Дык пасля гэтага мяне з фільма павыразалі...» — прызнаўся аднакласнік Курэйчыка...

***

31.10.2015. Раніцай лістота на прыступках у шматпавярховік, як залатыя сляды бяздомных сабак і катоў.

***

31.10.2015. Ветэрынар для нашай сабачкі Міёны выпісаў патрэбны корм, ад якога не будзе алергіі. Я пайшаў у сабачую краму. Стаю ў чарзе, трымаючы паперчыну, дзе напісана, што мне трэба. Падыходзіць мая чарга. Крамніца бярэ паперчыну, і я падаю свой голас: «Нашай сабачцы трэці месяц.» Жанчына тут жа ўскліквае: «А я думала, што вы не ўмееце гаварыць! Я ўжо хацела крычаць вам на вуха...» Словам, я ў чарзе па сабачы корм у вачах крамніцы быў глуханямым...

***

31.10.2015. Сонечна. Іду па прыхопленай шэранню лістоце. Яна самотна шалясціць пад нагамі і мне чуецца адвечнае: «Вось і ўсё што было.»

***

31.10.2015. У двары сярод яшчэ зялёна-залатых дрэў стаіць бязлістая бяроза. Стаіць, як мёртвая. У двор прыляцела варона і села на бярозу.

***

31.10.2015. Калі прыкласці да вуха марскую ракавінку, можна пачуць шум мора, якое жыве і будзе жыць. Але, калі разгарнуць кніжку і прыкласці да вуха, можна пачуць шум лесу, якога ўжо няма.

***

31.10.2015. У Нацыянальным мастацкім музеі ў межах выставы «Ад рэалізму да імпрэсіянізму. Жывапіс ХІХ—ХХ стст. з Дзяржаўнай Траццякоўскай галерэі» разам з сябрамі «Літаратурнага прадмесця» ўдзельнічаў у паэтычнай імпрэзе, якую вяла Людміла Рублеўская.

З дому выйшаў крыху раней, каб паглядзець на апошні дзень кастрычніка, які ў горадзе выдаўся нязвыкла сонечным.

Каля Кафедральнага сабора моладзь корміць галубоў. Увесь тратуар пад птушкамі амаль белы, як паштукатураны.

Зайшоў у царкву. Сонца заглянула ва ўсе аконцы. Светла і святочна ў Храме, як на небе.

Выйшаў з Храма. І тут жа сустрэў празаіка Маргарыту Прохар. Прыйшла паставіць свечкі дзядам.

Каля машыны, упрыгожанай стужкамі і штучнымі кветкамі, стаяць маладажоны. Яна яшчэ маладая і прыгожая, а ён ужо і не малады і да ўсяго лупаты. Падумалася: «І яшчэ адзін няроўны шлюб.»

Зазірнуў у шкляное ратушнае збудаванне, як у падзямелле. І вялікі стол, каля якога стаяць кошыкі з кветкамі, падаўся мне вялізарнай труной, у якой ляжыць волат, што загінуў, абараняючы Менск.

Зайшоў у касцёл. Якраз ішло вянчанне. Іграў арган. Стварылася ўражанне, што я трапіў у дзевятнаццатае стагоддзе. Маладыя і прыгожыя, з усмешкамі. Светлыя, нібы родныя.

У скверыку па дарозе да Нацыянальнага мастацкага музея ліхтары, як замерзлыя бурбалкі.

На жаль, не ўсе літпрадмесцеўцы змаглі прыйсці на імпрэзу. А тыя хто прыйшоў — Рагнед Малахоўскі, Мікола Кандратаў, Таццяна Пратасевіч — чыталі вершы паэтаў Сярэбранага веку ў перакладах і свае творы. Думаю, што найбольш запомніўся прысутным Віктар Лупасін, які агучыў верш, напісаны пасля прачытання кнігі Уладзіміра Маякоўскага. Перад выступленнем-перформенсам Віктар сказаў: «Калі хто адгадае, якую я кнігу прачытаў Маякоўскага, таму і падару рукапіс верша». Ніхто не адгадаў нават пасля трох падказак. Закончыўшы конкурс, Лупасін тут жа скамячыў аркуш з вершам і, засунуўшы яго ў рот, пачаў жаваць. Пакуль Віктар далей выступаў, жуючы верш, яму адна жанчына прынесла кубак вады, а другая пластыкавую пляшку мінералкі. Калі ўсе літпрадмесцеўцы выступілі, адна з жанчын, якія нас слухалі, звярнулася да Людмілы: «Скажыце свайму маладому паэту, каб, калі выступае, нічога не жаваў, бо гэта не прыгожа!»

Пакуль мы выступалі, да Рублеўскай час ад часу падыходзілі людзі і прасілі аўтограф. Адзін мужчына для Людмілы прынёс чырвоную ружу. Я не раўнаваў. Ружы ружамі, а мужык той вершаў не піша.

Супрацоўніца музея Надзея Вусава для Людмілы і мяне правяла экскурсію па выставе карцін Мая Данцыга. На другім паверсе карціны мастака я глядзеў адзін. Там вельмі шмат Данцыга! Можа, і занадта. Усе карціны ў аднолькавых па колеры рамках. З-за гэтага ў мяне з’явіўся паэтычны радок: «Рамкі белыя, як са снегу, праз які прабіваецца золата апалай лістоты.» На першым паверсе я ўбачыў зусім іншага Мая Данцыга. Манументаліста. Ад Надзеі даведаліся, што многія работы выстаўляюцца ўпершыню, і яны гадамі ляжалі скручанымі ў рулоны. Кажуць, што нядаўна ў Лондане выстава Данцы­га мела вялікую аўдыторыю і там былі куплены карціны на мільён долараў. На пытанне «Ці праўда гэта?», мастак толькі ўсміхаецца. Гледзячы на карціны, я не мог не сказаць: «Вялікі мастак! Вельмі вялікі! Не ацэнены, як належыць». Доўга глядзелі на карціну з маржыхамі. Здавалася, што яна напісана даўно. Паглядзеў, а там пазначана — 2014 год. Словам, трэба, каб у Мінску была карцінная галерэя Мая Данцыга.

Зайшлі ў кавярню, што ў музеі, каб папіць кавы. А там драматург Андрэй Курэйчык адказвае на пытанні. Паслухалі. Папілі кавы. Парадаваліся, што музей не карцінныя могілкі, а жывы культурны цэнтр, дзе можна сустрэць разумных людзей.

Дамоў вярталіся доўга, вандруючы па вячэрнім горадзе, як па сваёй маладосці, дзе ў паветры, як срэбная павуціна, лётае паэзія.

Лістапад

***

1.11.2015. У нашым двары перад маім акном чорны кот па дрэве ходзіць і лістота ападае на зямлю, як парваны залаты ланцуг.

***

2.11.2015. Ранкам жоўтая поўня, як рамонак, на якім уначы гадаў закаханы анёлак, плыве па нябёсным акіяне.

***

3.11.2015. Чым даўжэйшыя восеньскія вечары, тым даўжэйшым здаецца жыццё.

***

4.11.2015. Удзельнічаў у літаратурна-музычным свяце «Каласавіны», якое на Стаўбцоўшчыне ўжо 30 гадоў праводзіць Музей Якуба Коласа.

З Мінска выехалі а палове дзясятай. За горадам нас чакаў густы туман і адразу падумалася: «Вось ён белы свет.»

Акінчыцы. Непадалёку хаты, дзе нарадзіўся Якуб Колас, на дрэве буслянка. Доўга глядзелі на яе, нібыта раней ніколі не бачылі буслянак.

Музыка. Песні. Вершы. І праглянула сонца на хвіліну, нібыта паэт у небе адгарнуў фіранку на сваім акне.

Альбуць. Ідзём па мастку, а пад ім вады амаль няма. Гэта бабры перагарадзілі плацінай ручаіну.

Сяліба Коласа. Навокал лес. Адчуванне, нібыта прыйшлі ў дваццатыя гады мінулага стагоддзя.

Вакол сялібы за плотам стаіць шмат вуллёў — пчаліны горад, а магчыма, і сталіца.

Збанкі на плоце. Паміж імі павуцінка. Падумалася, што гэта новы восеньскі музычны інструмент.

Дубы спакойныя. Класічныя, як творы Якуба Коласа.

Смольня. За плотам Коласавай сялібы за кустоўем Нёман. Калі суцішыцца і прыслухацца, можна пачуць цячэнне вады, як цячэнне часу.

Яблыкі яшчэ не апалі, нібы спецыяльна трымаюцца за галіны, каб было светла ў садзе ў дзень народзін Пясняра.

Туман адступіў, і светлы дзень пачаўся, як новы твор Паэта...

Разам з усімі пасадзіў дубок. Спадзяюся, што яму некалі будзе тысячу гадоў.

Мікалаеўшчына. Усклалі кветкі да помніка Якубу Коласу. Прысутнічалі мясцовыя школьнікі. Некалькі год таму іх было болей.

Па ўсім «Шляху Коласа» стаяць драўляныя скульптуры Сяргея Клешчука. Уявілася, калі нікога з людзей побач няма, яны ажываюць і жывуць сваім жыццём.

З’ездзілі на могілкі, дзе пахаваны Анатоль Грэкаў, які, будучы начальнікам аддзела культуры Стаўбцоўскага райвыканкама, шчыра клапаціўся, каб «Каласавіны» каласавалі.

Сёлятняе свята закончылася літаратурна-музычнай імпрэзай «То не музы­ка — натхненне» ў гарадскім Доме культуры горада Стоўбцы.

***

.і пройдуць сотні гадоў

і ў кожным годзе будзе лістапад

і ў кожным лістападзе

будзе лістапад Якуба Коласа

які пачаўся ў засценку Акінчыцы

у разліве залатой лістоты

як у пялёстках беларускага сонца

якое жыве ў творах Якуба Коласа

дзе родны кут заўсёды мілы

і дзе рыбакова хата

на беразе Нёмана

як на краі свету

слухае песні-жальбы

адзінокіх зорак

якія падаючы ў золата лістоты

абуджаюць сонца

што заглядваючы і ў наша аконца

і ў нашы сэрцы

асвятляе шлях у Беларусь

пра якую марыў Якуб Колас

***

5.11.2015. З дачкой Івана Навуменкі Валерыяй і Аксанай Спрынчан ездзіў у Рэчыцу на прэзентацыю пятага тома Збору твораў Івана Навуменкі.

Ідучы на вуліцу Карла Маркса, дзе жыў пісьменнік і чакаў кіроўца аўтамабіля Уладзімір, зайшоў у царкву. Зірнуў у кашалёк. Там драбяза і дзвесце тысяч адной купюрай. «Усе грошы выскраб з кашалька!» — сказала прадавачка, калі я папрасіў дзве свечкі, падаючы ёй драбязу.

Наша дарога да Рэчыцы была праз восеньскае золата.

Праз паўтары гадзіны спыніліся папіць гарбаты. Каля бензакалонкі хадзілі два сабакі. Адзін чорны, а другі руды. Чорнаму пашанцавала. Аксана аддала яму сваю канапку.

У Рэчыцы хвілін дваццаць шукалі бібліятэку, што на вуліцы Савецкай. Літаратуразнаўца Іван Штэйнер час ад часу тлумачыў нам па мабільніку, як да іх даехаць. Крыху паблукалі, але затое паглядзелі горад.

Прэзентацыю пачала загадчыца бібліятэкі Тамара Фёдараўна. Здаецца, і не шмат мы вуступалі, але незаўважна праляцелі амаль паўтары гадзіны. Прыемна было бачыць, як з любоўю землякі Івана Навуменкі адносяцца да свайго знакамітага земляка. Праўда, вуліцы Івана Навуменкі ў Рэчыцы няма.

Пасля прэзентацыі з’ездзілі на могілкі ў Гарошкаў, дзе пахаваны Анатоль Сыс. Разам з намі былі карэспандэнт раённай газеты і Іван Штэйнер. На могілках ціха і амаль усё ў залатым лісці. Могілкі, як Сысаў Храм.

Пакланіліся Анатолю і яго родным. Паглядзелі з краю могілак на лагчавіну, дзе цёк Днепр і ў якім купаўся паэт. Сумна. Але сум светлы, як лістота на бярозах, што выраслі на старым рэчышчы.

З’ездзілі да роднай хаты Анатоля Сыса. Якраз дома была ягоная сястра Тамара. Я ўжо даўно не быў у хаце, але Тамара мяне пазнала. На паліцах ста­яць кніжкі, якія купляў і чытаў Анатоль. На сценах фотаздымкі і карціны. На століках выданні, дзе друкаваліся творы Сыса і ўспаміны пра яго. Хата ператварылася ў музей Паэта.

Ліпу, што ля хаты, збіраюцца зразаць, бо вялізарнае карэнне бурыць падмурак і можа разваліць будынак.

У двары ходзяць куры і каты. Адзін чорны, а другі шэры. На яблынях сямтам яблыкі, як восеньскія ліхтарыкі.

У вялікім сшытку наведвальнікі роднай хаты Анатоля Сыса пішуць пажаданні Сысу. Многія пішуць, звяртаючыся да Анатоля, як да жывога...

Вяртаючыся ў Рэчыцу, зазірнулі ў школу, дзе вучыўся Анатоль. Якраз быў дырэктар, які, пасля таго, як Аксану і мяне карэспандэнт раёнкі прадставіў, хуценька знайшоў ключы ад школьнага музея і павёў нас на другі паверх. Праўда, даведаўшыся, хто мы, сказаў напаўжартам: «Вы б нам новыя вокны прывезлі з Мінска!»

Школьны музей сціплы. Месца для Анатоля Сыса не ў закутку. Адчуваецца, што людзі тут разумеюць, хто такі Сыс. «Мы Анатоля цэнім! Ён жа наш вучань. Некаторыя ягоныя аднакласнікі ў нашай школе працуюць!» — развітваючыся, сказаў дырэктар школы.

Вяртаючыся ў Мінск, мы з Аксанай заснулі і праспалі разам кіламетраў пяцьдзясят.

***

7.11.2015. Удалечы чорнае дрэва, як трэшчына на небакраі...

***

8.11.2015. З ліста Ван Гога брату Тэо (7 верасня 1881): «Пакахаць па-сапраўднаму — гэта ўсё адно што адкрыць новую частку свету».

***

8.11.2015. У паўзмрочнай кухні, седзячы каля акна, слухаю восеньскі дождж, як у 80-я гады мінулага стагоддзя радыё «Свабода».

***

9.11.2015. Прыходзіла бабулька. Малая, нібыта старэйшая і больш рослая сястра сямі гномікаў. З вялікім на ўсю спіну сіняга колеру заплечнікам. Здаецца, пустым. Я думаў, што вершы прынесла. Ды не! Папрасіла, каб я пацікавіўся ў Леаніда Маракова, які напісаў двухтомнік пра Мінск, ці патрэбны яму фотаздымкі 27-га, 28-га і 29-га гадоў мінулага стагоддзя. На здымках дэпутаты Мінскай губерні. Кажу, што тады ўжо была Мінская вобласць. Бабулька распавяла далей: «Так на здымках напісана! Яны знаходзяцца ў майго знаёмага калекцыянера. Патэлефануйце Маракову!» Я патэлефанаваў. Леанід зацікавіўся здымкамі. Завяршаючы размову, прапанаваў яму даць творы ў зборнік пра каханне. Мая госця, пачуўшы гэта, узрадавалася: «Калі Маракоў нічога не дасць, я вам прынясу колькі захочаце вершаў і прозы з макулатуры! На беларускай, на літоўскай, на польскай мовах! Бамжы здаюць, а я захоўваю!»

***

10.11.2015. Стаю на мосце над Свіслаччу. Пада мною не вада цячэ, а наш час.

***

10.11.2015. Нейкі час хацеў бы пражыць у Амстэрдаме не таму, што там ёсць квартал чырвоных ліхтароў, а таму, што там жыў Ван Гог. Я хадзіў бы па вуліцах і па вулках старога горада. Глядзеў бы ў ваду каналаў і ўспамінаў свае Пугачы, дзе ў маім дзяцінстве летам у агародах раслі сланечнікі, і я не ведаў, што іх у свой час геніяльна маляваў Ван Гог.

***

11.11.2015. Сёння ў многа якіх краінах адзначаецца Дзень памяці ахвяр Першай сусветнай вайны. Больш за 800 тысяч беларусаў былі мабілізаваныя ў царскае войска, 70 тысяч з іх загінулі на франтах. Звыш 2 мільёнаў насельнікаў Беларусі сталі вымушанымі ўцекачамі, 400 тысяч так і не вярнуліся з эвакуацыі. Колькасць тых, хто загінуў і паўміраў ад хвароб, сярод мірнага насельніцтва перавысіла 60 тысяч. У 1916 годзе каля мястэчка Крэва загінуў мой прадзед Янка Шніп, улан царскай арміі. Яму было пяцьдзясят. Без гаспадара засталася сям’я — жонка (Крыстына Андрэеўна 1885 года нараджэння) і дзеці — Юзя (майго бацькі бацька, нарадзіўся ў 1911 годзе), Янка (1914 года нараджэння) і Зенька (нарадзілася ў 1915 годзе).

Краязнаўца Аляксандар Камінскі ў даследаванні «Крэўская пазіцыя. Хроніка супрацьстаяння» на падставе архіўных дакументаў апісвае, як выглядала мястэчка ўвосень 1915-га: «На ўсходніх яго пагорках раскінуліся абарончыя ўмацаванні рускіх, заходняя частка перайшла ў рукі германцаў. Нейтральная тэрыторыя абапал рэчкі Крыўлянкі была аблытана сеткай драцяной загароды. На нямецкім баку, упісаўшыся ў першую лінію абароны, апынуўся і Крэўскі замак...

Пахаванні, якія захаваліся, збольшага ўсе нямецкія, расейскіх дайшло зусім мала. У Крэве былі Васкрасенскія могілкі — зраўняныя з зямлёй, мала хто здагадваецца, што яны некалі існавалі. Каля Аляксандра-Неўскай царквы стаяла Мікалаеўская царква, таксама былі пахаванні, цяпер там толькі пару каменьчыкаў без надпісаў. Смаргонскі краязнаўца Уладзімір Прыхач займаўся ўзнаўленнем некаторых помнікаў, але надта мала захавалася звестак. Былі адзіночныя магілы, нават шмат, але з часам усё страцілася. Яшчэ ў 1960-я гэтай справай апекаваўся крэўскі краязнаўца Пётр Грынкевіч, многія ягоныя запісы забралі ў архівы Літвы. Быў Савецкі Саюз, прыехалі літоўцы з музеяў, папрасілі — ну і аддалі. Нашым, відаць, было не патрэбна. Ягоная жонка потым звярталася да мясцовых улад, там толькі адмахваліся: адчапіся ты, барацьба за ўраджай — вось што галоўнае, а ты тут з нейкімі запісамі».

***

12.11.2015. У рамках рэспубліканскай акцыі «Сямейнае чытанне» ў кнігарні «Светач» з 11 да 18 гадзін праходзіў «Кніжны марафон». Першымі выступалі я з Дзмітрыем Пятровічам. Напачатку людзей было няшмат (думаю, што з-за дажджу), а потым на сустрэчу з Аленай Церашковай і яе сямейна-эстрадным ансамблем «Без секунднай стрэлкі» найшло шмат дзяцей. Жанчына, з якой я сустрэўся ў дзвярах кнігарні, бо трэба было ехаць у бібліятэку імя Янкі Купалы на ХІХ Мінскія паэтычныя чытанні, сказала: «Правільна робіце, што прывучаеце дзяцей да беларускай мовы!»

У бібліятэцы сабралася шмат слухачоў. На жаль, не прыйшлі тры паэты, чые вершы ўпрыгожылі б імпрэзу і надалі б ёй большую значнасць. Спадабаліся студэнты, якія хораша пад музыку чыталі вершы. Напрыканцы ўзбадзёрыў мяне і надаў добрага настрою артыст Сяргей Кравец, які праспяваў пяць беларускамоўных песень. Вяртаючыся дамоў праз гарадскі самотны дождж, думаў пра калег па пяры, якія не прыйшлі на паэтычныя чытанні: «Не прыйшлі, бо сапраўды прыхварэлі, ці не захацелі выступаць у адной кампаніі з пачаткоўцамі і тымі, хто немалы час пісаўшы на беларускай мове, перайшоў на рускую, каб сваімі тварэннямі плённа ўзбагачаць вялікую рускую паэзію?»

***

13.11.2015. У бібліятэцы імя Цёткі ўдзельнічаў у вечарыне «Сакральная Беларусь. Колеры. Жоўты». Палова выступоўцаў не прыйшлі, але ад гэтага Паэтычны тэатр «Арт. С.» не сеў у калюгу, якіх на вуліцы пасля дажджлівага чацвярга хапала. Аксана Спрынчан, даючы мне слова, зачытала маю «Баладу пра Кітай», пра якую я даўно забыўся:

Мы сабе прыдумалі Кітай,

Жоўты, як наш жоўты папугай,

Для якога белая Еўропа,

Як для Адысея Пенелопа,

Недзе там далёка за гарой.

Нам не трапіць у Кітай з табой,

Бо і так народу там хапае

Ды і тут ніхто нас не чапае.

Рыбу ў Хуанхэ нам не лавіць,

Па Шаўковым шляху не хадзіць,

Бо мы тут прыдумалі Кітай

І на кухні п’ём кітайскі чай,

І, будуючы з цытат сцяну,

Мы вядзём сусветную вайну,

У якой не выжыве й Кітай,

Толькі застанецца папугай,

Жоўты, як кітайскі мандарын,

І паўрускі, быццам бы Харбін...

Мы сабе прыдумалі Кітай...

Хочаш — будзь тут з намі,

Хочаш — уцякай!

Цікава было паслухаць Рэгіну Багамолаву, Максіма і Ірыну Клімковічаў. Як заўсёды, Альжбета Спрынчан-Малішэўская хораша паспявала народныя песні. Мікола Пруднікаў да пачатку вечарыны і пасля іграў на фартэпіяна. Словам, спектакль пра жоўты колер жоўтая прэса не збэсціць...

***

14.11.2015. Дождж. І я радуюся, што дождж. Няхай ён ідзе да гадзін трох. Чаму? Таму, што ўчора з сястрой планавалі паехаць у вёску, калі не будзе дажджу. Сёння прачнуўся а сёмай. На вуліцы дождж. Патэлефанаваў сястры. Вырашылі, калі ён перастане, то паедзем. Дождж часам пераставаў, але зноў пачынаўся. Можна было і ехаць, але на вуліцы ў такое надвор’е ў вёсцы цяпер нічога не зробіш, што трэба. І калі б дождж у гадзін дзесяць перастаў і больш не ішоў, то цэлы б дзень, а магчыма, і тыдзень, я шкадаваў бы што не паехалі ў вёску. У наступныя выхадныя паедзем абавязкова! Нават, калі будзе дождж.

***

14.11.2015. Нягледзячы на дождж, з Людмілай ездзілі ў майстэрню скульптара Івана Міско.

Пераходзячы вуліцу каля касцёла, размінуліся на пераходзе з графам Прушынскім. Мы паспелі перайсці, а граф патрапіў пад хвалю моцнага ветру, які сярод вуліцы зламаў яму вялізарны парасон, сарваў з галавы шапку і кінуў пад колы машын.

У майстэрні Іван Якімавіч з Міхасём Кенькам чакаў нас. У расчыненай печцы весела гарэў агонь і цяпло распаўзалася сярод скульптур, як вясновае разводдзе.

Праз хвілін дваццаць да нашай кампаніі далучыўся архітэктар Сяргей Асташонак, а яшчэ праз нейкі час прыйшоў чалавек, які займаецца вырошчваннем бульбы і яе продажам.

Іван Якімавіч узгадаў, што ўчора быў на святкаванні юбілею Акадэміі мастацтваў: «Усе выступалі па-беларуску. Далі слова намесніку міністра адукацыі і ён пачаў гаварыць па-руску. Быў бы гэта нейкі дырэктар завода, дык гавары ты па-руску, але ж гэта намеснік міністра адукацыі Рэспублікі Беларусь! На фоне ўсіх выступоўцаў ён глядзеўся не як намеснік міністра адукацыі...»

Не маглі мы не пагаварыць пра Парыж і тэракты, якія ўчора там адбыліся. Іван Якімавіч у Францыі ні разу не быў і з цікавасцю слухаў аповед Людмілы пра Парыж і Невер, у якіх яна тыдні два таму была.

Гаворачы пра Парыж і творчых людзей, Іван Якімавіч узгадаў: «Пры Саветах жонка пісьменніка Анатоля Шаўні Зоя ездзіла ў Парыж з нейкай дэлегацыяй. Перад ад’ездам дамоў усім далі магчымасць пахадзіць па горадзе і набыць, што захочацца. Час вольны прайшоў, і ўсе сабраліся ў аўтобус. Тут жа жанчыны пачалі адна перад адной хваліцца, хто якія станікі, хто якія майткі набыў. Зоя Шаўня таксама пахвалілася. Паказала ўсім свой партрэт, які ёй толькі што намаляваў парыжскі мастак і за які яна аддала ўсе грошы. Пасля гэтага ніхто больш не стаў хваліцца пакупкамі.»

На вуліцы ішоў дождж, у печцы гарэлі дровы. Мы гаварылі з Іванам Якімавічам, а ягоныя скульптуры глядзелі на нас і слухалі. Так праляцелі дзве гадзіны. Ідучы на аўтобусны прыпынак, мы спыніліся каля Французскага пасольства і пастаялі разам з людзямі, якія клалі кветкі і ставілі свечкі ў памяць загінулым у Парыжы. Многія плакалі.

***

15.11.2015. У скверы, прадзьмутым восеньскім ветрам, стары сядзеў на лаўцы, разаслаўшы пад сябе газету. Пад ягонымі выпацканымі ў пясок чаравікамі ляжала апалая лістота, а высока ў небе кружляў воран, як чорны анёл.

***

16.11.2015. З выдавецкага дзявятага паверха з Уладзімірам Сцяпанам глядзім на шматпавярховік, які ўжо амаль пабудаваны на месцы філфакаўскага інтэрната. Дом абліцаваны чорным шклом, як чорным лёдам. Валодзя кажа: «Ён падобны на крэматорый». Я не пярэчу. А мне гэты чорны будынак даўно здаецца атамнай электастанцыяй. Некалькі месяцаў таму мастак Уладзімір Васюк назваў гэты дом Чорным квадратам Малевіча.

***

16.11.2015. Першы раз у жыцці выгульваў сабаку. Нашай Міёне заўтра ўжо тры месяцы. За гадзіну шпацыру мы пазнаёміліся з шасцю сабакамі. Яны ўсе былі меншыя за нашу. Падыходзілі і ўцякалі. Ідучы дахаты, да Міёны прыстаў Балу. Дзяўчына, якая яго выгульвала, была сімпатычная.

***

17.11.2015. Быў на радыё. Яна Хадоска са мной запісала ажно тры перадачы. Расказваў пра выдавецкія справы і пра сваю кніжку «Заўтра была адліга». Пасля студыі выйшаў на калідор і ўбачыў прыгожа апранутую дзяўчынку, якая гучна спявала беларускую песню пра каханне. Побач з ёй стаялі жанчыны і яшчэ некалькі дзяўчынак гадоў дзесяці. Я спыніўся паслухаць. Хутка дзяўчынка закончыла спяваць і адна з жанчын ёй параіла, каб тая пасля песні сказала «спасіба». Пачуўшы гэта, я ўткнуў свае тры грошы: «Лагічна было б пасля беларускамоўнай песні сказаць “дзякую”». «Ой! Правільна! Скажы дзякую!» — заўсміхалася жанчына і прытуліла да сябе малую.

***

17.11.2015. У выдавецтве Віктара Хурсіка выйшла кніга «Жыццё ў імя Бацькаўшчыны» — вянок успамінаў і разваг пра Анатоля Белага (10.12.1939 — 14.11.2011), які некалькі дзясяцігоддзяў, стварыўшы клуб «Спадчына» і ўзначаліўшы яго, быў адным з самых актыўных працаўнікоў на ніве беларушчыны. Стораны ім у Старых Дарогах унікальны музей — гэта чалавечы подзвіг. Можна было б і далей казаць гучныя словы ў адрас спадара Анатоля, які ўжо чатыры гады, як сышоў у лепшы свет, але гэта будзе дэмагогія, якая паўторыць сказанае тымі, хто яго ведаў лепей за мяне. Дабаўлю адно — быў Анатоль Белы і была «Спадчына», якая рабіла справу. Не стала Анатоля Белага і «Спадчына» амаль сышла з нашай яснай явы, і гэта сведчыць пра тое, што Анатоль Белы — асоба, лідар, дзякуючы якому мы не самотныя, бо маем Музей у Старых Дарогах.

***

18.11.2015. У Музеі Максіма Багдановіча быў на вечарыне «Час робіць усё, што яму прыспявае», прысвечанай 110-годдзю з дня нараджэння Яна Скрыгана, якую арганізавалі і правялі супрацоўнікі Музея гісторыі беларускай літаратуры пры актыўным удзеле дачкі пісьменніка Галіны Іванаўны. Зала была паўнюткая. Прыемна было сустрэцца з Васілём Зуёнкам і Кастусём Цвіркам. Прысутнічалі дочкі класікаў — Наталля Семашкевіч (Брыль) і Валерыя Навуменка. Выступоўцы гаварылі коратка і па справе, але было пару і такіх, якіх хацелася прагнаць ад мікрафона, бо яны ўсё гаварылі і гаварылі і далёка не пра юбіляра.

З Янам Скрыганам я пазнаёміўся недзе ў годзе 1980-м у Музеі Янкі Купалы ў кабінеце Хрысціны Лялько. Потым былі яшчэ выпадковыя сустрэчы ў рэдакцыях. Здавалася б, хто я такі для Скрыгана? Малады пачатковец. Ну друкуюся. Хаджу на літаб’яднанні. Такіх, як я, дзясяткі. А тут Скрыган, сустрэўшы мяне, распытваецца пра маё жыццё, гаворыць пра мае вершы, якія ён чытаў у перыёдыцы. Цытуе мае добрыя і дрэнныя радкі. Раіць, як і што рабіць далей. Такіх сустрэч было нямала і яны вельмі дарагія. Асабліва запомнілася паездка ў Вязынку на святкаванне 100-годдзя з дня нараджэння Янкі Купалы. Ехалі электрычкай. Кампанія сабралася немалая. Ян Аляксеевіч, Хрысціна Лялько, Роза Станкевіч, Мікола Мятліцкі, Леанід Галубовіч і я. Калі не памыляюся, білеты нам купіў у Вязынку і назад Ян Скрыган. Пасля ўрачыстасцяў і свята паэзіі Ян Аляксеевіч нас частаваў. Сядзелі на траве пад дрэвамі, пілі фінскі вішнёвы лікёр. Гаварылі пра літаратуру. Па чарзе чыталі вершы для Яна Аляксеевіча. Вярталіся ў Мінск позна вечарам. На душы было хораша-хораша. І цяпер, успамінаючы той далёкі святочны дзень, праведзены ў кампаніі з Янам Скрыганам, не магу больш нічога падобнага ўспомніць. Праўда, нішто не паўтараецца. Аднак я магу пахваліцца: «Я чытаў свае вершы для Яна Скрыгана!» Можа, для некага гэта пустое, але тады той зусім не ведае, хто такі Ян Скрыган.

***

20.11.2015. У двары пад дажджом стаяць машыны, як у нечым вінаватыя перад сваімі гаспадарамі.

***

21.11.2015. Спаў, як з Парыжа ўцёкшы.

***

22.11.2015. Першая ільдзінка ў вадзе, як рыбка.

***

22.11.2015. Праходзячы паўз Кальварыйскія могілкі, заўважыў, што на іх шмат старых крыжоў і агароджаў пафарбавана ў сіні колер, які мне напомніў, што за восеньскімі дажджлівымі аблокамі ёсць чыстае неба.

***

23.11.2015. Ноччу выпаў першы снег. На Свіслачы чайкі, як снежкі, якімі з аднаго берага на другі перакідваліся закаханыя, што гулялі аж да ранку каля Траецкага прадмесця.

***

24.11.2015. У час любавання першым снегам у мяне з’явіўся пачатак верша:

У першым снезе чорнае каменне,

Як чарнасліў на торце ў дзень народзін,

Дзе свечкамі слупы стаяць.

***

25.11.2015. Наша газавая калонка для нагрэву вады больш не рамантуецца. Цяпер, каб старую памяняць на купленую новую, трэба дачакацца пяці візітаў розных спецыялістаў-газавікоў, мантажнікаў, пажарнікаў, наладчыкаў, пускавікоў. Сёння няспраўную калонку адключылі. Потым другі спецыяліст пачапіў новую. Так мінуў дзень. Заўтра павінны прыйсці пажарнікі. Сказалі, каб чакаў іх тэлефанавання. Гледзячы на спецыялістаў, якія прыходзяць і як яны выконваюць свае абавязкі, думаю, што я сам бы ўсё гэта зрабіў за некалькі гадзін. Праўда, мая праца была б незаконнай. А так усё законна. І ўсё платна. Ведаю, што некаторыя пенсіянеры ў нашым раёне, не могучы адрамантаваць калонак, грэюць ваду ў каструлях на газавых плітах.

***

26.11.2015. Сёння святкуецца 70-годдзе часопіса «Нёман». Схадзіў бы і я на ўрачыстасці, калі б не хатнія праблемы з газавай калонкай для нагрэву вады, якія, чым больш імі займаюся, тым яны ўсё толькі пакуль што павялічваюцца. Хацелася ж, каб усё было па законе. Цяпер па законе няпэўны час мы будзем без гарачай вады. І ўсё ж сёння свята і ў мяне. Як-ніяк, а з 1980 па 1985 год я працаваў літкансультантам у «Нёмане». Трапіў я туды дзякуючы загадчыку літаратурнага аддзела часопіса Браніславу Спрынчану. Тады я нідзе не працаваў і не вучыўся. Быў тунеядцам. Хадзіў па рэдакцыях з вершамі. Надрукаваўшыся ў «Полымі», «Маладосці», «Беларусі» і ў «ЛіМе», пайшоў у «Нёман» прапанаваць свае творы для перакладу. Браніслаў Пятровіч сёе-тое ўзяў. Праз тыдзень я зноў прыйшоў. Разгаварыліся. Чыталі адзін аднаму вершы. І, відаць, Браніслаў Пятровіч, размаўляючы са мной, здагадаўся, што я вольны паэт, а рэдакцыі якраз быў патрэбен няштатны літкансультант, таму ён і прапанаваў мне працу. Я з радасцю пагадзіўся. Праўда, аплата была невялікая — за адзін адказ адзін рубель. У месяц атрымоўвалася ад дваццаці да сарака рублёў. Недзе праз год у рэдакцыі газеты «Вячэрні Мінск», ведаючы, што я працую літкансультантам у «Нёмане», прапанавалі быць і ў іх літкансультантам. Пасля гэтага я стаў зарабляць ад сарака да шасцідзясяці рублёў у месяц. Грошы невялікія, але ж грошы. І я не прапаў. І не прапаў, дзякуючы «Нёману», у якім працаваў незабыўны Браніслаў Пятровіч Спрынчан.

***

27.11.2015. Займаючыся заменай газавай калонкі, за гэты тыдзень тры старонкі сшытка, куды пішу вершы, спісаў тэлефоннымі нумарамі, а гарачай вады так і няма. Да газавых разборак падключылася Людміла. Наша сабачка Міёна чакае сваёй чаргі, як у казцы пра рэпку.

***

28.11.2015. З сястрой Валяй і яе мужам Віцем ездзіў у Пугачы.

На вуліцы на прыпынку станцыі метро «Магілёўская» чакаў амаль паўгадзіны, пакуль швагра падбярэ мяне на машыне. Змерз і засумаваў. За хвілін пяць да прыезду Віці патэлефанавала дачка і паведаміла, што да нас прыйшоў чалавек з Мінскага водаканала і памяняў лічыльнік на ваду, і ён пытаецца, чаму ў нас нулявыя паказчыкі на старым прыборы. «Нулявыя, таму што пазаўчора, калі быў дома наш Максім, прыходзіў чалавек з водаканала і памяняў лічыльнік!» — адказаў я і засмяяўся, уявіўшы, што яшчэ праз дзень прыйдзе нехта з водаканала і пры Людміле памяняе лічыльнік, а потым яшчэ ў чацвёрты раз памяняюць і пры мне.

Заехаліся да бацькоў на Ракаўскія могілкі. Усё прысыпана снегам. Светла. А тут і сонца засвяціла. На помніку пачала раставаць шэрань. Сястра, убачыўшы, як з помніка капае вада, сказала: «Плачуць нашы бацькі.»

На палях праз снег тырчаць зялёныя стрэлкі азімых. Ад іх цёпла вачам і душы.

На буслянцы лапік снегу, як ліст пакінуты бусламі.

У вёсцы ціха. Нідзе не бачна ні варон, ні галубоў, ні вераб’ёў. Пару вяскоўцаў прайшло міма нашай хаты. Жыццё не спынілася.

У хаце яшчэ не холадна. Завёў гадзіннік. Яшчэ больш пацяплела. Уключыў радыё. Хата наогул ажыла. Падалося, што бацькі на працы і праз нейкі час, убачыўшы, што каля хаты стаіць машына, вернуцца дадому.

На кухні ўцяплілі ваду. Схадзілі да дзядзькі Шуры і цёткі Дзіны. Падзяліліся навінамі. Хораша, што ў вёсцы яшчэ жывуць родныя.

На чарнаплоднай рабіне прыхопленыя марозам ягадныя гронкі, як патухлыя сузор’і нашага саду.

Адзінокі яблык прымерз да травы. Бяру і здаецца, што трава не хоча яго мне аддаваць.

Непадалёку ад нашай хаты сажалка, зацягнутая лёдам. Нясмела ступаю на лёд. Ён патрэсквае, але трымае. І мы з Віцем пакаталіся, як у дзяцінстве.

Вярнуўся з роднай вёскі. Адчуванне, што нібыта пабыў у цэнтры белага свету.

***

30.11.2015. Размаўляў з паэткай Валянцінай Паліканінай. Ёй сняцца каляровыя сны, як і мне. Шмат у іх сімволікі і таго, што з цягам часу здзяйсняецца. Словам, сняцца прарочыя сны. Сняцца і вершы. Нядаўна Валянціне прыснілася вялікая ў чырвоным атласе кніга, у якой яна прачытала: «Паэзія — дзень саракавы. гісторыі».

***

30.11.2015. Працягваем замену старой газавай калонкі на новую. У пятніцу ў ЖЭСе абяцалі на сёння прыслаць майстра, які зробіць вентыляцыю. Едучы з працы, яшчэ ў аўтобусе, патэлефанаваў жэсаўцу, што буду яго чакаць праз пяць хвілін. Не паспеў дома распрануцца, як з’явіўся майстра. на мыліцах. Параіў патэлефанаваць у Белвентыляцыю. Нумар тэлефона не даў, бо не ведае, а, пакідаючы кватэру, сказаў: «Магчыма, ужо Белвентыляцыі не існуе...»

Снежань

***

1.12.2015. У снезе затаілася смецце, каб дабыць на сваім месцы хаця б да вясны...

***

2.12.2015. У Нацыянальным мастацкім музеі ўдзельнічаў у прэзентацыі кнігі «Алексей Кузьмич. Творец возвышенных Мадонн», якая выйшла ў «Мастацкай літаратуры» да 70-годдзя мастака Аляксея Кузьміча (1945—2013). Перад імпрэзай баяўся, што ніхто не прыйдзе. Аднак сабралася чалавек пяцьдзясят. З іх толькі пяць мастакоў. Пра гэта прысутныя даведаліся, калі кінарэжысёр фільма пра Сафію Слуцкаю папрасіў падняць рукі мастакам, якія прыйшлі на прэзентацыю. Прадавалася кніга. Купілі трынаццаць экзэмпляраў. Да мяне падыходзіла народная артыстка Беларусі Марыя Захарэвіч і падзякавала за вершы, якія яна чула па радыё. Прысутныя мелі магчымасць не толькі паслухаць выступоўцаў, але і паглядзець карціны з пастаяннай музейнай экспазіцыі, а таксама выставу «Ад рэалізму да імпрэсіянізму. Жывапіс ХІХ—ХХ стст. з Дзяржаўнай Траццякоўскай галерэі», дзе прадстаўлены творы І. Рэпіна, І. Шышкіна, В. Пярова, А. Саўрасава, В. Верашчагіна, В. Паленава, А. Куінджы, К. Каровіна, І. Левітана і параўнаць іх з карцінамі Аляксея Кузьміча...

***

3.12.2015. Супрацоўніца выдавецтва, якой што ні даручы, усё выканае добрасумленна, прынесла рэдакцыйную пошту. Кладучы мне лісты на стол, сказала: «Нам нейкае пісьмо з суда прыйшло...» Глянуўшы на канверт, я вырашыў пажартаваць: «Нам тут год турмы прысудзілі. Можа, вы паўгода паседзіце, а потым мы знойдзем каго-небудзь вам на замену. Добра?» Жанчына на міг разгубілася, а потым гучна рассмяялася.

***

4.12.2015. У бібліятэцы імя Цёткі тэатр «Арт.С» працягнуў рэалізацыю паэтычна-міфалагічнага праекта «Сакральная Беларусь». На гэты раз тэмай імпрэзы быў белы колер. Нягледзячы на неспрыяльнае надвор’е, прыйшлі ўсе выступоўцы: Рэгіна Багамолава, Мікола Кандратаў, Ірына і Максім Клімковічы, Людміла Хейдарава, Юрась Пацюпа, Таццяна Пратасевіч. Народныя песні спявала Альжбета Малішэўская-Спрынчан. Па просьбе гаспадароў сцэны Аксаны Спрынчан і Яраша Малішэўскага, а таксама слухачоў, свой верш «Белы і белае» я чытаў двойчы — на самым пачатку і ў завяршэнні. Потым мы за гарбатай па чарзе распавядалі гісторыі, звязаныя з белым колерам. Гаворачы пра белую гарачку, я ўзгадаў інтэрнат Літінстытута, дзе аднойчы з сябрамі (двума палякамі, літоўцам і ўкраінцам) некалькі сутак адзначаў атрыманне стыпендыі. На трэція суткі я пакінуў кампанію. Сплю. Сярод ночы стук у дзверы. Адчыняю. Стаіць літовец Леанідас Яцынявічус. Пытаюся: «Што здарылася?», і чую: «Вітаўт, выйдзі на калідор. Паглядзі, якая прыгожая дзяўчына ўся ў чорным стаіць каля ліфта!» Я нікога не бачу, а Леанідас бачыць. «У цябе ж сяброўкі няма. Давай мы дзяўчыну табе зловім, пакуль палякі не злавілі!» — прапануе сябра і пачынае лавіць нябачную прыгажуню. Даслухаўшы да канца мой аповед, «артэсаўцы» сказалі, што ў літоўца не было белай гарачкі, бо пры белай гарачцы ўсё белае. А я і не сцвярджаў, што ў Леанідаса была белая гарачка. Мне той вечар запомніўся клопатам літоўца пра мяне, самотнага беларуса, і асабліва сказанае ім: «Давай мы дзяўчыну табе зловім, пакуль палякі не злавілі!»

***

6.12.2015. У майстэрні Алеся Квяткоўскага цячэ з трубы вада. Выклікаў майстроў з ЖЭСа. Нічога не зрабілі. Сказалі: «Не затаплівае? Не! Лічыльнік не круціцца? Не! Ну дык няхай і цячэ!» Цячэ другі месяц. А я ўзгадаў, што ў мяне ў вёсцы з калонкі, што ў дзесяці метрах ад хаты, ужо гадоў пятнаццаць такая ж бяда. Час ад часу нешта рамантуюць, але балота не знікае. Алесь, паказваючы, дзе прарвала трубу, кажа: «Вада цурчыць і, калі малюю, часам здаецца, што я не ў майстэрні, а на прыродзе каля ручаіны...»

***

6.12.2015. Раніцай заўважыў, што ў нашым двары на бэзе пупышкі зазелянелі. Яшчэ пару дзён і лісце з’явіцца. Падумалася, магчыма я ўсю зіму праспаў і цяпер на вуліцы сакавік?

***

8.12.2015. У Доме кнігі, дзе месцяцца выдавецтвы, на восьмым паверсе ў калідоры і ў прыбіральні пахне, як у Ракаўскай бальніцы, дзе памёр (хутка будзе тры гады таму) мой бацька. Узгадваючы бальніцу, падумаў: «У выдавецтвах таксама не ўсе рукапісы выжываюць...»

***

8.12.2015. Да свят, да дзён нараджэння на працы часам даводзіцца ў дадатак да празаічных радкоў пісаць вершы. Потым віншаванні раздрукоўваем на прыгожых, зробленых выдавецкімі мастакамі, паштоўках. За апошніх дзесяць гадоў такога дабра мной напісана каля пяці дзясяткаў. У мяне амаль нічога не захавалася. Напісаў і забыўся. Нашы супрацоўніцы, якія займаюцца наборам і вёрсткай тэкстаў, увесь час мне кажуць, каб гэтыя экспромты выдаў асобнай кніжкай. Я ў адказ толькі ўсміхаюся і амаль нічога не захоўваю. Некаторыя ўжо трапілі ў сметніцу, а некаторыя пыляцца па шуфлядах майго стала. Сярод старых папер знайшоў некалькі рукапісных віншавальных твораў, напісаных Леанідам Дранько-Майсюком. Хутчэй за ўсё іх у самога аўтара няма. Захаваю. Нядаўна я напісаў верш для віншавання і па просьбе выдавецкіх жанчын з камп’ютарнай занатаваў:

Апошнія дні лістапада,

Нібыта вуголле кастра,

Якім асвятляецца Свята

Любові, Кахання, Дабра,

Якое бацькамі пачата,

Якое не мае мяжы,

Бо гэта вялікае Свята

Святое, як продкаў крыжы,

Як неба, як сонца, як зоры,

Якія заўсёды з табой,

Якія цябе не паўтораць,

Як музыку ў кветцы вясной,

Бо ўсё непаўторна, што свеціць

З тых дзён непаўторных тварэння,

Калі мы з’явіліся ў свеце,

І дзень той стаў Днём Нараджэння!

***

9.12.2015. Сёння дзень народзін Максіма Багдановіча. Удзельнічаў ва ўрачыстым ускладанні кветак да помніка паэту. Нягледзячы на холад, людзей сабралася даволі шмат. Праўда, у асноўным школьнікі і студэнты. Змерз. І няслаба. І, відаць, змерзлі ўсе. Прадстаўляючы мяне, дырэктар Музея Максіма Багдановіча Марына Запартыка сказала: «Зараз выступіць галоўны рэдактар выдавецтва «Роднае слова».» І я пачаў з выпраўлення агаворкі: «Мы тут усе ўжо змерзлі, таму і не дзіўна, што выдавецтва «Мастацкае слова» назвалі «Род­ным словам». Сказаў і зразумеў, што і я памыліўся, таму давялося тут жа выпраўляцца на «Мастацкую літаратуру». Аксана Спрынчан, якая выступала пасля мяне, потым распавяла, што мая агаворка ўспрынялася як дасціпны жарт. Сло­вам, было холадна. Але самае галоўнае — каля Максіма Багдановіча былі людзі і, спадзяюся, што нехта з іх прыйдзе вечарам дадому ў цяпло, возьме томік з вершамі паэта і разам з ім у тыдзень Нобелеўскіх лаўрэатаў задасца пытаннем: «Хто мы такія? Толькі падарожнікі, — папутнікі сярод нябёс. Нашто ж на зямлі сваркі і звадкі, боль і горыч, калі ўсе мы разам ляцім да зор?»

***

10.12.2015. Сёння споўнілася 145 гадоў з дня нараджэння мастака Фердынанда Рушчыца, які нарадзіўся ў маёнтку Багданава на Ашмяншчыне (цяпер Валожынскі раён). На мінулым тыдні мне патэлефанавала валожынскае начальства і папрасіла, каб я выступіў на свяце. Да свайго сораму я ні разу не быў на радзіме свайго знакамітага земляка, таму з радасцю даў згоду.

Ідучы да мікрааўтобуса, які чакаў вандроўнікаў у Багданава на Цэнтральным пляцы, зайшоў у царкву. Было пару чалавек. Зусім маладыя. Са светлымі тварамі. Заказаў малітву па бацьках і сваяках, у памяць Фердынанда Рушчыца паставіў свечку.

З Мінска выехалі а восьмай гадзіне. Чалавек пятнаццаць. Мастакі, супрацоўнікі Нацыянальнага мастацкага музея, карэспандэнты. Амаль усіх ведаю. Сядзеў з Уладзімірам Васюком. Усю дарогу гаварылі пра жыццё-быццё і пра тых, каго ўжо няма з намі. За вокнамі мікрааўтобуса туман. Часам здавалася, што мы не едзем, а ляцім на самалёце.

У Валожыне да нас далучыліся госці з Літвы і Польшчы. Паперадзе нас ехала міліцэйская машына з мігалкай...

У Багданаўскім касцёле ўжо былі людзі. Ксёндз чытаў малітвы па-беларуску і па-польску.

Фердынанд Рушчыц пахаваны на мясцовых могілках на ўзгорку, як на вяршыне зялёнай беларускай гары, якая ў гэтай мясціне самая бліжэйшая да неба. А неба было бясхмарным. Свяціла сонца. Туман растаў і перад намі з’явіліся краявіды, нібыта ажылі карціны Рушчыца...

У Вішнеўскай мастацкай школе адбыліся ўрачыстасці, якія пачаліся з мяне — прачытаў «Баладу Фердынанда Рушчыца». Потым выступалі валожынскае начальства, паслы Літвы і Польшчы, дырэктар Нацыянальнага мастацкага музея Уладзімір Пракапцоў і яшчэ шмат хто...

Алесь Квяткоўскі падарыў для будучага музея Фердынанда Рушчыца карціну. Ён у Багданава прыехаў на цягніку яшчэ ўчора. Начаваў у сяброў.

У мастацкай школе працуе невялікая фотавыстава Міколы Лінніка. На сценах вісяць карціны мастакоў, якія былі намаляваны падчас пленэра. На іх краявіды, якімі ў свой час натхняўся Рушчыц...

Абедалі ў Валожыне. Калі госці пачалі збірацца ў дарогу, да мяне падышлі дзве жанчыны, якія працуюць у Вільні ў гімназіі імя Фердынанда Рушчыца і папрасілі падарыць з аўтографам кнігу «Проза і паэзія агню», дзе змешчана балада пра мастака.

На вуліцы, калі ўжо садзіліся ў мікрааўтобус, да мяне падышоў мастак Алесь Суша і гучна сказаў: «Нарэшце я пазнаёмлюся са Шніпам!» Я тут жа яму напомніў, што нас яшчэ ў пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя знаёміў Анатоль Сыс і мы потым яшчэ некалькі разоў сустракаліся на розных імпрэзах. Алесь прызнаўся, што не памятае. Сапраўды, можна было і забыцца, бо пасля тых сустрэч мы больш ні разу і не кантактавалі.

У Мінск вярталіся вясёлыя. Знайшлося ў мікрааўтобусе месца і для Алеся Квяткоўскага. Я выходзіў на Гусоўскага. Развітваючыся, мне моцна сціснуў руку Алесь Суша і сказаў: «Не пушчу!» — «Пусці!» — усміхаючыся, некалькі разоў паўтарыў я, на што мастак сказаў: «Гэта не я трымаю! Гэта нас трымае Анатоль Сыс!»

***

11.12.2015. Да 75-годдзя з дня народзін Уладзіміра Мулявіна рыхтуем да друку кнігу, створаную Людмілай Крушынскай. Сёння павінны былі здаць у друк. Не здалі, хоць і працавалі амаль да васьмі гадзін вечара. І наогул гэты тыдзень працавалі дапазна. Праўда, толькі тыя, ад каго канкрэтна залежыць выхад кнігі. Яна атрымалася аб’ёмам 616 старонак. У ёй каля паўтысячы здымкаў, многія з якіх друкуюцца ўпершыню. Сёння, магчыма, працавалі б і да гадзін дзесяці (Людміла Крушынская, Дзмітрый Пятровіч, Вольга Максімовіч і я), калі б я напачатку не згубіў акуляры, а потым і не наступіў на іх. Дамоў вяртаўся напаўсляпым. Дома былі запасныя акуляры. У іх глядзеў хакей. Не дагледзеў. Упусціў, і разбілася правае шкельца. На працы было раструшчана левае. Словам, у мяне сёння быў акулярапад.

***

12.12.2015. Газавая калонка для нагрэву вады ў нашай кватэры сапсавалася 19 лістапада, і толькі сёння Мінгаз падключыў новую. Амаль за месяц з сынам навучыліся рабіць на кухні вентыляцыю ў сцяне, дымаход, мяняць прачысныя кішэні ў дымаходзе. Нашу працу тры разы прымалі пажарныя і пазаўчора выдалі акт, у якім гаворыцца, што ўсё зроблена, як патрэбна. Словам, мы з Максімам прайшлі добрае саманавучанне па ўстаноўцы газавых калонак і катлоў. Цяпер у нас у кватэры ёсць гарачая вада і я, як Граждан, час ад часу яе ўключаю, каб пераканацца, што яна гарачая.

***

12.12.2015. На сённяшні дзень у маім камп’ютары сабралася шмат фотаздымкаў, якія не спарадкаваны ні па гадах, ні па імёнах, ні па падзеях, а проста захоўваюцца ў розных папках, і не зразумела мне самому, што ў мяне тут ёсць, а чаго і няма. Усё мару знайсці вольны час, каб сесці і разабрацца ў сваім фотабагацці. Толькі што адкрыў першую, якая патрапіла на вочы, папку і натрапіў на фотаздымак, зроблены ў снежні 1981 года фотаапаратам Анатоля Сыса ў Каралішчавічах у час Рэспубліканскай нарады маладых літаратараў Беларусі. Гляджу на здымак і чую галасы маладых Сыса, Барэйшы, Сахарчука, Канапелькі. Навокал Каралішчавіцкі заснежаны лес, мароз. Мы неапранутыя выбеглі на вуліцу, фатаграфуемся. У нас яшчэ няма кніжак. У нас ёсць толькі першыя публікацыі ў «ЛіМе» і ў часопісах. У нас усё яшчэ наперадзе. У Барэйшы часу ў гэтым свеце дзевяць гадоў, у Сахарчука дваццаць адзін, у Сыса дваццаць чатыры, у Канапелькі трыццаць чатыры. Час праляцеў, як той снег, што падаў з неба на нашы маладыя гарачыя галовы.

***

14.12.2015. Ездзіў у Дом быту, што каля станцыі метро «Інстытут куль­туры». Замовіў новыя акуляры. Каштуюць няслаба. Узгадалася, як гадоў пятнаццаць таму з Алесем Пісьмянковым, які тады быў галоўным рэдактарам «ЛіМа», а я ягоным першым намеснікам, прыязджалі сюды, каб здаць у хімчыстку Алесеў касцюм. Даведаўшыся, колькі паслуга будзе каштаваць, сябра сказаў: «Я дабаўлю да гэтай сумы грошай і новы касцюм куплю, а пакуль што мы з Вікторам пойдзем піва пап’ём!» І мы пайшлі, і папілі піва, а праз месяц Алесь набыў новы касцюм.

***

15.12.2015. Дзякуючы Алене Ляшковіч і ўсім яе купалаўцам ездзіў у Купалаўскі мемарыяльны запаведнік «Ляўкі» на ўрачыстае адкрыццё новай літаратурна-дакументальнай экспазіцыі. Ехалі з Мінска тры з паловай гадзіны. Сядзеў з Навумам Гальпяровічам. Усю дарогу гаманілі пра цяперашнія жыццёвыя варункі, узгадвалі сяброў, якія адышлі ў лепшы свет. Некалькі тыдняў таму пасля цяжкай хваробы памерла былая дырэктарка бібліятэкі імя Пушкіна Наталля Чуева. Шмат гадоў яна арганізоўвала і праводзіла творчыя семінары «Слова Купалы да творчасці кліча», якія праходзілі на Лагойшчыне. Я меў шчасце разоў пяць удзельнічаць у іх літнастаўнікам. Шмат паэтаў Мінскай вобласці, якія былі на гэтых семінарах, цяпер маюць свае кнігі, прыняты ў Саюзы пісьменнікаў.

На паўдарозе да Ляўкоў мы выйшлі з аўтобуса на адпачынак якраз на тым месцы, дзе ў 2002 годзе спыняліся з Алесем Пісьмянковым, Эдуардам Акуліным, Анатолем Зэкавым і Лідзіяй Макарэвіч, едучы з Ляўкоў, дзе разам з віцебскімі паэтамі Анатолем Канапелькам, Давідам Сімановічам, Алегам Салтуком, Алесем Жыгуновым удзельнічалі ў свяце паэзіі. На сённяшні дзень з віцябчан жывы толькі Жыгуноў. З Пісьмянковым тады ў прыдарожнай альтанцы мы сфатаграфаваліся. Недзе ў мяне захоўваецца здымак. Было лета. Цёпла. Светла. Пісьмянкоў у Ляўках пакупаўся ў Дняпры. Я сачыў, каб ніхто не прыйшоў, бо Алесь быў зусім голы. У яго была звычка купацца ва ўсіх вадаёмах, каля якіх можна было прыпыніцца. Ён любіў ваду.

У Ляўках нас сустрэлі хлебам-соллю і песнямі. У час урачыстасцяў з пісьменнікаў выступілі Навум Гальпяровіч і я. Упершыню прагучаў гімн Купалаўскага музея, створаны Камоцкім і Гальпяровічам. Экспазіцыя вельмі багатая і зроблена па-сучаснаму. Усім, думаю, запомніцца пакой, дзе за акном у садзе ходзіць Янка Купала і аглядае дрэвы.

Андрэй Скарынкін, гледзячы са мной на копію верша «Спадчына» (19.11.1918), сказаў: «Валерый Дайнека з «Песняроў» нарадзіўся ў адзін дзень з гэтым вершам...» «Нарадзіўся праз узрост Хрыста.» — дадаў я. «Так. Праз 33 гады, але Дайнеку вельмі далёка да Хрыста.» — усміхнуўся Андрэй. Прыехаўшы дамоў, я заглянуў у энцыклапедыю, і даведаўся, што Валерый Дайнека нарадзіўся 29.11.1951 года.

Я прапанаваў схадзіць да Дняпра. Бераг круты. Да вады далёка. Са мной пайшлі Аксана Аракчэева, Міхась Шавыркін, Навум Гальпяровіч і Анатоль Бутэвіч. Вада ў рацэ цяплейшая за вецер. Празрыстая, як неба. Вярнуўшыся на высокі купалаўскі бераг, Анатоль Іванавіч запытаўся: «Колькі прыступак у лесвіцы?» Ніхто правільна не адказаў. Я сказаў: «365!» «Не! 210!» — задаволена назваў лічбу Анатоль Іванавіч.

Сонца не было. Але пасля таго, як мы схадзілі да Дняпра і пачалі ўздымацца па лесвіцы да Купалы, каля ракі на заснежанай траве з’явілася сонечная паляна, якая, чым мы бліжэй былі да Купалы, павялічвалася, а потым і разраслася на ўсё нааколле Купалаўскай зямлі.

***

16.12.2015. Па запрашэнні Таццяны Гаранскай быў у мастацкай галерэі Міхаіла Савіцкага на адкрыцці выставы Віктара Маркаўца «Заслаўе. Жывапісныя імпрэсіі старога горада». Большасць карцін мне даўно знаёмыя. Некаторыя ў канцы 80-х і пачатку 90-х друкаваліся ў часопісе «Беларусь», дзе я працаваў у аддзеле культуры і рыхтаваў да друку каляровую ўклейку з рэпрадукцыямі работ мастакоў. У тыя часы шмат было створана карцін, у якіх адлюстроўваецца наша гісторыя. Праз іх для многіх беларусаў адкрывалася незнаёмая Беларусь — краіна замкаў, храмаў, рыцараў, князёў, асветнікаў, змагароў і герояў. І сёння, ходзячы па выставе Віктара Маркаўца, я адчуваў сябе вучнем, які паўтарае даўнія ўрокі па гісторыі нашай краіны.

Сустрэў на выставе земляка з Ракава Фэліка Янушкевіча. Ягоныя партрэты Льва Сапегі і Васіля Цяпінскага вісяць у мяне ў кабінеце. З Фэлікам мы даўно ўжо бачыліся. Раней, у маладосці, праязджаючы на аўтобусе праз Ракаў, я амаль кожны тыдзень бываў у яго дома. Тады яшчэ жылі бацькі Фэліка. Ягоная маці мяне заўсёды пасля дарогі карміла, а я сілкаваўся і глядзеў, як Фэлік малюе. Многія карціны тварыліся на маіх вачах. Гэта ўсё было даўно. Цяпер Фэлік малюе мала, а ўсё больш займаецца сваім музеем. Я расказаў пра сваіх дзяцей, а Фэлік пра сваіх. Мае — мастакі, Фэліка — музыканты.

Мастак Віктар Барабанцаў зноў напомніў пра партрэт Людмілы Рублеўскай, які ён намаляваў гадоў пятнаццаць таму, а гадоў пяць таму падарыў нам. Ніяк не можам забраць. Я абяцаў праз пару тыдняў з Людмілай заглянуць у майстэрню да Віктара.

З Алесем Разанавым узгадалі пра маладую мастачку Кацярыну Дасько, якая яшчэ ўсё афармляе ягоную кнігу для «МЛ». Трэба будзе падшавяліць дзяўчыну, а то час ляціць і ў Алеся Сцяпанавіча ўжо губляецца надзея, што нешта атрымаецца з выданнем выбраных пункціраў.

Стоячы каля карціны Віктара Маркаўца, дзе сяўня і груган, Алесь Разанаў расказаў мне гісторыю яе стварэння: «Напачатку былі і сяўня, і груган, але нечага не хапала. Я прапанаваў Віктару, каб ён намаляваў зерне. Залатое зерне. І ён намаляваў зерне, і карціна набыла філасофскі сэнс».

Алесь Разанаў у «Лятучым універсітэце» чытае лекцыі. У яго было пытанне да мяне: «Ці ведаеш, калі быў напісаны верш Алеся Пісьмянкова «Мой сад у снезе па калена.»? Я студэнтам сказаў, што «незадоўга да смерці паэта...» Вярнуўшыся з выставы, я знайшоў верш Пісьмянкова і паведаміў Алесю Сцяпанавічу, што твор напісаны ў 1986 годзе. «Трэба будзе выправіцца на наступнай лекцыі!» — дзякуючы за дапамогу, сказаў Разанаў...

Аляксей Марачкін пры сустрэчы некалькі разоў ужо цікавіўся: «Чаму мой артыкул пра Драздовіча не трапіў у кнігу пра Драздовіча?», і сёння ён яшчэ раз задаў мне гэтае пытанне. Я адказаў, як і ў мінулыя разы (...), і мы разам пасмяяліся...

На адкрыцці выставы было шматлюдна, а не так, як часам, бывае, што карцін на сценах болей, чым іх гледачоў...

На аўтобусны прыпынак ад Віктара Маркаўца ішоў з Уладзімірам Васюком, які папрасіў мяне ганяць на падобныя выставы маладых мастакоў, якія ў нас працуюць у выдавецтве.

***

18.12.2015. У час абедзеннага перапынку купіў у канфіскаце кілаграм «Каралеўскага» сыру. Еду ў ліфце, трымаючы набытак у руках, бо торбы з сабой не захапіў. І раптам ліфт спыняецца напаўдарозе. Зайшлі прыгожыя дзяўчаты. Ліфт тут жа зачыніўся, як вялізарная мышалоўка...

***

19.12.2015. Снілася вёска. Лета. Іду па вуліцы на Юстынаву гару. Праходжу каля двухпавярховага Белага дома. Яго так назвалі гадоў сорак таму. Доўгі час ён быў у вёсцы адзіным домам, які збудаваны з белай цэглы і двухпавярховы. Там жылі прыезджыя. Словам, сніцца, што іду каля Белага дома. Раптам расчыняюцца дзверы пад’езда і на вуліцу выходзіць Альгерд Бахарэвіч з дзецьмі (хлопчыкам і дзяўчынкай). Вітаемся. Я пытаюся: «Ты да некага ў госці прыехаў?» — «Не! Я тут цяпер жыву. Я напісаў кнігу пра Шабаны, а цяпер пішу пра твае Пугачы!» — адказаў Альгерд і прапанаваў пайсці з ім у сад.

***

19.12.2015. У СМІ вычытаў, што ў нас было ўжо шэсць міністраў замежных спраў Беларусі. Адны з іх запомніліся больш, іншыя менш. З Пятром Краўчанкам (1990—1994) і цяпер даводзіцца сустракацца. Ён зрэдку прыходзіць у выдавецтва, каб у аддзеле рэалізацыі набыць кнігі. Часам заглядае да мяне ў кабінет. З Іванам Антановічам (1997—1998) знаёмы яшчэ з 1981 года, калі ён ад ЦК Кампартыі прыязджаў у Каралішчавічы і выступаў перад удзельнікамі Рэспубліканскай нарады маладых літаратараў Беларусі. Уладзімір Сянько (1994—1997) некалькі разоў прыходзіў у рэдакцыю «ЛіМа» і мы з Міколам Гілём і Барысам Пятровічам давалі яму свежыя нумары штотыднёвіка і распавядалі пра творы, якія варта пачытаць. Словам, былі часы.

***

20.12.2015. Тысячагоддзямі людзі спрачаюцца, ваююць за землі. А зямля ўся, дзе мы ўсе жывём, належыць Адаму і Еве.

***

20.12.2015. Снілася родная хата. Вечар. Марозіць. Я прыехаў дадому, збіраюся пераначаваць. На кухні падлога зусім сапсавалася. Змрочна. Сцюдзёна. Заходжу ў залу, а там цяплей і святлей. Здаецца, што тут нядаўна былі бацькі. І ў мяне з’яўляецца надзея, што пераначую, не змерзну. Прачынаюся. Успамінаю бацькоў. 25 снежня будзе тры гады, як бацька адышоў да мамы ў лепшы свет...