Загоны

Зборнік твораў Сакрата Яновіча «Загоны» — першая кніга прозы аднаго аўтара ў дзесяцігадовай гісторыі беларускага літаратурна-мастацкага аб'яднання «Белавежа» ў Народнай Польшчы. У ім чытач знойдзе кароценькія лірычныя абразкі, каларытныя замалеўкі, апавяданні і аповесці. Усё гэта вынік шматгадовых пошукаў, спроб і творчых здабыткаў даравітага празаіка.

Героі твораў С. Яновіча — беларусы Беласточчыны, таго невялічкага яе куточка, што замкнуты з поўдня пакручастым руслом Буга г з поўначы балоцістымі берагамі Бобры. Калі б хто-не-будзь імкнуўся шукаць на гэтай лапінцы зямлі змярцвеўшай старасвеччыны і незвычайнасцей, напэўна не знойдзе іх. Па Беласточчыне няспынна ідзе хваля пераўтварэнняў. I жыхары зямлі гэтай, хоць мо і не паспешліва, затое ўпэўнена і цвёрдым поступам, як падабае паважнаму гаспадару, пайшлі насустрач вялікім пераменам. У гэтым магутным вадавароце гістарычных падзей у людской натуры спляліся рэшткі адсталага і аджыўшага з паводкай маладога і прагрэсіўнага. I тое, што на хвалі, на версе, што часам так рэзка кідаецца ў вочы, з'яўляецца толькі адкідамі, пазбылася глыбінная здаровая плынь жыцця нашага грамадства.

Сакрат Яновіч — аб'ектыўны і сумленны мастак. Ён усяцэла заглыбіўся ў бездань жыццёвых канфліктаў нашага сучасніка, вынес іх з топелі штодзёншчыны на святло дня і стварыў магчымасць чытачу даць ім уласцівую ацэнку. I як жа ж прыемна пераканацца, сочачы за жывымі вобразамі «Загонаў», што новае, прыгожае і шляхетнае заўсёды і ўсюды нам спадарожнічае і яно з'яўляецца пунктам, з якога глядзіць пісьменнік на наваколле.

Па-свойму паказаў С. Яновіч і людзей і прыроду Беласточчыны. Хіба ж таму яго першы зборнік твораў з'яўляецца кветкай, граючай ірдзістымі колерамі і пахучай тхненнямі свойскасці нашага беларускага беластоцкага загону жыцця.

МІКАЛАЙ ГАЙДУК

На загонах, як у жыцці — усяго пакрысе.

Вось цыбуля, ад якой адны слёзы. Касабочыцца на яе сам не лепшы часнок смуглявы, элегант агідны. А моркаўка, бы дзяўчына пачырванелая, засланілася буйнай зеленю да часу, да пары. Сланечнік, рагатун нястрыманы, аж згорбіўся ад уцехі пустой. Яму весела ад ранку да вечара; перадражнівае макаўкі разадзетыя па-вясельнаму, модніцы бяздумныя, якія мітусяцца адна перад другою ды хіхікаюць. Гарбуз, гультай зроду, разваліўся на ўсю разору падкаціўшы сваю гапу пад лапух, каб сонца не прыпякала. За такога суседа свайго пачырванеў бурак, безнадзейна расхіліўшы лісці. Бручка грубаскурая, задаволеная сабою надулася, як бы яна тут най-важнейшая. Кроп, малагодак бесклапотны выраслы празмеру, цэлы ў рабацінні ад беганіны свавольнай з загона на загон. Агуркі ціха тояцца, быццам шайка дзяцей, што не могуць нацешыцца гульнёю ў схованкі. Капуста прысела ад стомы, па-матчынаму расклаўшы дзіравы прыпол, і задумалася.

На загонах усяго пакрысе.

Неба распаленае да беласці. Усюды, як вокам кінуць, гоні. Вось і жніво настала!

Удыхаю пах хлеба, не спяшаючы скідаю з плячэй касу і вастру яе. Жаўрук увысі славіць працавітасць маю аж па суседнія вёскі. Першым я выйшаў у поле!

Сівавусыя каласы кланяюцца ў пояс і просяцца:

— Дай пажыць, дай пажыць, дай пажыць... А мне весела ад іх роспачы.

Кропля блакіту ў спелым жытнёвым узмежку. Заглядаюцца зайздросна каласы, натапырыўшы вусы.

Сыплеш смехам, сінявокая, і пошум таемнай надзеі коціцца па гонях. Трывожыць і падае сілу ў спякотным лёсе.

Свет малюткі сівее ў склератычным адранцвенні. Серп смерці пакідае цябе драпежным асеннім вятрам. Збыткуюць, глумяцца над пялёсткамі ўдавінай прыгажосці. Росную свежасць палошчуць сцюдзёныя ліўні. Ад знямогі горбішся ў паірдзеўшай дзярніне.

Ціха паміраеш.

Думаеш, што ўвесь свет ля ног тваіх ляжа і ласкавай усмешкі папросіць?

Дарэмна мучыш сябе снамі непраўдзівымі ды годы маладыя траціш. Думаеш, што станам стройным жыццё ашукаеш і бляскам сваім яго аслепіш? Не выракайся мазаля працавітага ды горычы слёз. Думаеш, што шчасце ў целе раскошным тваім і бяздумных чорных вачах? Не кожнаму дана трывожнасць кахання ды радасць ягоную адчуць.

Прыгожая ты, але на цябе можна толькі паглядзець, бы на куст ружы дзікай пры гасцінцы, і пайсці далей.

Адзінокая, адна ты шукаеш спагады і сяброўства. Лістотаю маладою зазірнеш у акно, а ўвечары, ветрыкамі падвяселеная, шарахнеш па шыбіне, аж гаспадар загледзіцца на хвілю ў цемень вясеннюю. Яго вочы выцвіўшыя, нячулыя на тваю трывожнасць перад ліўнем душным. Не спачувае ён і слязам дажджлівым. У электрычным бляску ўспыхнуць на табе кроплі нямой роспачы іў адчаіхіснешся ты супроць буры нахабнай, ды лісце тваё з надзеяй ліпне да акна, бачачы цішыню і спакой хаты.

Просіш дапамогі ў долі сірочай.

Бура скаліцца і вые, і драпежна дзярэ зямлю. Ты бялееш са страху і, забыўшыся пра злосць нядаўнюю на гаспадара, ізноў ламочашся ў акно, звоніш па шыбах перапалоханым галлём. Дарма.

Гаспадар пахіліўся над работаю і не адгінаецца. Што яму да бяды тваёй...

Глянь, маці, на сына. Ён сумны стаіць, бамбіза, і не ведае куды падзець рукі. Падымі, маці, вочы. Ён здалёку прыехаў наведаць гаспадарку. Запытай, маці, як жывецца яму. Ён пакінуў цябе адну на загоне запушчаным. Прытуліся, маці, да шчакі! Ён не асмеліцца пацалаваць руку тваю. Прыгалуб, мамачка, кучму яго раскудлача-ную. Ён вялікі ўжо чалавек і жаніцца будзе.

А пра нявестку нашто табе ведаць, маці? Ты ж у вёсцы свой век дажывеш.

Маці з бацькам старыя ад зімы не бачылі цябе, сынок. Прысядзь на зэдліку ля печы гарачай, ды паталкуй з імі аб свеце шырокім. Няхай сабе восень вые пазавуголлю, а ты не хадзі нікуды, адпачні, сынок. Пасля свята зноў паедзеш на службу далёкую, дык дай нацешыцца табою.

Каб уцехі гэтай хапіла на год цэлы.

Прыбяры, дочанька, хату, бо я, старая, зусім змарылася. Пасяджу крыху на лаве, няхай ногі адпачнуць. Буду вячэру гатаваць, каб бацька не сварыўся, ад малацьбы прыйшоўшы. Палі, дочанька, кветкі на акне, бо павялі яны і без пары пасохнуць. Падарыла іх мне бабуля твая, калі я замуж выходзіла. Цвітуць яны кожнае лета колерамі харошымі. Падмяці, дочанька, сенцы, бо глянь, Сяргееў Юрка ідзе і мо да нас зойдзе? Памятаю, якраз на Грамніцы ён нарадзіўся, маці яго даглядала я, ночы бяссонныя праводзячы. Стройны які вырас хлапчына, хоць у сваты выпраўляй зараз...

Куды бяжыш, дочанька? Вазьмі хустку накінь, каб не прамерзла на вуліцы ветранай! Я сама ўжо як-небудзь прыпарадкую хату...

Пад Беластокам, у вёсцы, забава.

Гэй, барабаншчык, рытм падай!

Аж устаў дзень белы і зазванілі ў царкве — на нядзелю.

А ты паспі, Марыся, дочанька харошая. Я паслала табе пасцель. I пайду памаліцца, каб Бог даў табе жыццё бы пані.

Куды ж ты паперла, дзяўчына?! Чаго панясло цябе ў горад далёкі? Шукаць лёс спадзяваны?...

Уцякла дзяўчына ад спакою вёскі, ад палёў васільковых, ад лугоў зарэчных...

Прышлі, Марыся, хоць пісьмо!

Без цябе пуста тут.

Рассохлы парог хаты бацькоў пакінуць, каб ад цолі ўцячы, — можаш. Туманны ўсход і пах ліпаў забыць, каб шумным асфальтам пакрочыць, — можаш. Усмешку дзяцінства і радасць жыцця пагасіць, каб далёкія мары наблізіць, — мохсаш. Слова-песню сваю ў пыл дарогі швырнуць, каб хутчэй стаўбы верставыя міналі, — таксама мо-жаш.

А калі слязьмі боль пакоціцца, калыханку матчыну ўспомні.

Над галавою буйныя яблыкі, чырвонашчокія мамінсыночкі, спелыя, напалоханыя пчоламі падаюць у зелішча, баяцца. Смяецца сонца, як добры валакіта, з-паміж загону маку, і слабее ад нямога рогату. Ламаючы праменнямі высокую лебяду, коціцца ў Александроўку, у палеткі александроўскія. Заходзіць. Зялёныя галіны і неба цёмна-сіняе, у сіняках, стомленае. Вечар. Акно пахне смажанай бульбай і свежым малаком, і цыбуляй са скваркамі. Акно расчыненае запрашае. Час вячэраць і спаць. Ногі просяцца ў пасцель, брудныя. Трэба памыць. Найгоршае перад сном — гэта мыццё ног.

Калі гэта? Трыццаць год таму назад, у глыбі дзяцінства, на 45-ым кіламетры, паўночна-ўсходнім.

Любіў і люблю я дождж глыбокай восенню — халодны і працяглы. Чуваць за сцяною, як, сцякаючы з даху, струменьчыкі вады распырскваюцца на вымытых з зямлі каменьчыках і кавалачках чарапіцы ў крапіве ля падрубы. Хтосьці спяшаецца па вуліцы, топчучы цяжкімі крокамі гнілое лісце з грушы. Каля дзевятай гадзіны гаснуць агні ў вокнах, стары насценны гадзіннік сіпла звоніць. Пагрукатала па бруку запознбная фурманка на колах з жалезнымі абадамі, поўная мокрадзі, прастуджагіая.

Як добра ляхсаць у пасцелі, адчуваць цяпло коўдры, сухой і мяккай, засынаць моцным сном, які магчымы толькі ў халодную ды дахсджлівую пагоду.

Быў у мяне вечар вясёлы, вечар імглісты, калі пад стрэхамі загуменняў Сакольскай вуліцы лавіў сонных вераб'ёў. Ад поля нядобра глядзеў смутак, сябры не заўважалі ягоных вялікіх вачэй. Ім не было страшна і мне пры іх.

Вераб'ёў укідалі цераз фортку ў майстэрню шаўца Франка — Глянцпаперчыка, старога карцёжніка і яго шайкі. Узнімалася сумятня, ён прытвараўся разазлаваным і спрытна мяняў невыгодную карту.

Болей неразумнага жарту мы не прыдумалі.

Пеўня празвалі Гарлачом. Ён спакойны, калі пахмурна або дождж. Тады Гарлач дрэмле на дровах пад страхою альбо грабецца ў горбе гною.

Сягоння сонца. Ужо выкацілася яно па-над вербамі ля старога млына і наганяе на скроні пот. Далёка, па гасцінцах, пастухі пагналі кароў. Пахне расою.

Гарлач спявае і дзюбае сонных курэй-жонак, круціць моцным хвастом і разглядаецца. Прыпыніўся ён насупраць буды сабакі Пудліка і, упёршыся кіпцюрамі ў пясок, сіпла заенчыў, куры пацверазелі. Пудлік настабурчыў вушы і, высадзіўшы на ўсякі выпадак адну лапу, мірна пазяхнуў. Гарлач па-буслінаму ўтаропіўся ў яго мызу, падазраючы сабаку ў нядобрых намерах. Пастаяўшы так у няпэўнасці, кінуўся да міскі Пудліка, аблепленай засохлымі рэшткамі.

I давай склікаць курэй.

Пудлік, гледзячы як Гарлач ушчаперыўся ў яго міску, не сцярпеў, выскаліў зубы і брахнуў. Гарлач вырачыўся на яго і дзюбануў яго ў нос. Пудлік запеніўся і рвануўся да бойкі. Гарлач пусціў пер'е і дзёр сабаку па вачах. Курыную шайку агарнула паніка.

Напала паніка і на Гарлача. Ён шмыгануў на плот, потым на свіран, а са свірна на хлеў. Унізе, у лапухах, рагаталі куры-жонкі. Гарлач стаяў на шчыце і прытвараўся, што нічога не чуе. Пудлік высалапіў язык у насмешку.

Гарлач са злосцю зляцеў у чужую бульбу. Ён пакінуў сваю сям'ю на цэлы дзень.

На бацькоўскім сходзе ў шостым класе настаўнік прачытаў уголас сем двоек сына: матэматыка, гісторыя, фізіка, геаграфія, польская мова, руская мова, беларуская мова.

Толькі біялогію ведаў ён на пяцёрку.

— Быў першым вучнем... — сказаў сумны настаўнік.

Бацька анямеў.

У той вечар ён доўга шукаў сына — заглядаў пад стол у кухні, асвятляў запалкамі куты пад ложкамі, палез па лесвіцы на гару, хадзіў у хлеў і да гумна. Абышоў сад і задворкі. Лістападаўская завіруха скакала да вачэй.

Заспявалі першыя пеўні, а сына няма. Маці мацней заплакала, бацька абмяк. Вышаў дагледзець карову, якая выкруціла ў плоце нагу.

— Абжора ліхая, чорт носіць яе па платах, — бацьку аж свярбела нашпарыць карову віламі па скабах.

У шопцы, за хлявом, дзе начавалі куры, выбухнуў лопат крылаў і несамавіта засакатаў певень. «Тхор!» — ладумаў бацька і падкруціў кнот ліхтара, на бягу шукаючы каменя ў балоце.

— Сем двоек... — прахрыпеў бацька; дрыжачаю рукою паставіў ліхтар і паволі расперазаў дзягу.

— Тата... татачку!... больш не буду!!... папраўлюся!!!

Певень шмыгануў першым, забрахалі сабакі, За сцяною ляніва рохкаў кормнік — як бы штосьці лічыў.

Прышоў начны стораж.

Было ўжо па ўсім. Бацька падкідаў ботам іржавыя гаршчкі з зямлёю, у якіх расла рунь. Сын заікліва прызнаваўся, што прычынаю яго двоек была кніжка аб гадоўлі курэй, якую чытаў. Вычытаў, што куры нясуцца і зімою, калі даваць ім рунь, жарству, тоўчаныя лупіны яек, сечаныя буракі... куратнік цёпла абкласці снапамі саломы...

— Здурэў, зусім здурэў!! — затросся бацька, заўважыўшы стоража.

— Дзіця маё, чаму не вучышся, глупствамі займаешся!? — галасіла маці.

— Больш не буду... — усхліпнуў сын, хаваючыся за матчыну спіну.

На дровах пад страхою праспяваў певень, падкурчыў нагу і рыбіным вокам утаропіўся на ліхтар.

Стораж пашоў.

Вёска надоўга мела ўцеху. Чыстая смехата: сын мацае курэй!

На весну настаўнік арганізаваў гурток юных гадоўцаў. Сын не запісаўся ў гурток. Яму часта снілася, як бацька распярэзвае дзягу...

Калі апавешчана безагаворачную капітуляцыю фашыстоўскай Нямеччыны, мы цэлай шайкай пабеглі на луг, расклалі вогнішча, укацілі ў вогнішча снарад і з радасцю «урр-рр-аа!» пахаваліся ў абваленых акопах.

Галлё было даволі мокрае, агонь душыўся ў густым дыме, і снарад ляжаў бездапаможны, і бязрукі, не могучы нас пацешыць. Тады выскачыў Ляры, за ім Піндаль, потым я, а за мною Зяграч. Падыйшлі да снарада, ён ляжаў з гільзаю.

Я паспеў глянуць толькі на гільзу і заснуў. Прыснілася цемната.

Калі прачнуўся і расплюшчыў вочы, каля мяне ляжаў Зяграч з гільзаю ў жываце; зайздросна трымаўся за яе аберуч, як за цацку старэйшага брата. У канцы луга хтосьці круціўся, бы пастух, якога моцна пабілі за каровы ў шкодзе. Гэта Піндаль.

Я схапіўся на ногі і чуць не зваліўся, страшэнна запякла кулына!

У бальніцы дасталі з кулыны два пярэднія і адзін кутні зуб Ляра. Усё, што па ім засталося.

Маю іх.

Ведаю, што гэта немагчыма, але ад пэўнага часу стараюся забыць пра іх, яны зусім такія самыя, як зубы ў майго падрастаючага сына.

У школе вечарынка. Дзяўчаты фанабэраць. Хлопцы прытвара-юцца занятымі. А ён збоку, каб першым паспець да Зіны, калі зайграюць танец. Зіна вельмі прыгожая, але яна не ўмее танцаваць, танцуе цяжка і ён цешыцца, што ніхто яму не адбярэ яе. Выводзіць яе на сярэдзіну, каб усе бачылі гэта, ловіць усмешкі, як белакрылыя ма-тылі, ад якіх адна радасць.

Стаўшы дарослым, ён помніў аб тым. I ад таго, ныраючы ў хітрасцях жыцця, рабілася яму гідка.

Калі зіма ўжо пабітая, але яшчэ прытаілася ў ельніках, а зеляніна асцярожная і нясмелая, бачым сонца: святло, блакіт і прастор. Бачым далёка: аж дзяцінства пакудлачанае, маладосць фанабэрлівую і, урэшце, памылкі дарослыя.

Эх, каб чалавек меў такі зрок у васемнаццаць год!

Да аглядак дык усе мы майстры...

Галасістая радасць дзесяцігадовага палкоўніка Сашкі, які разграміў снежкамі каманду Шамруховых дзяцей. На яго глядзіць з перапалохам певень пад страхою, прытаіліся ў ценю парасяты, перасталі часацца вераб'і на бярозе, чарада гусей анямела ля студні.

Усе глядзяць на Сашку.

Прыбеглі паглядзець на Сашку Віця, Ваня, Надзя. Віця і Ваня хочуць быць Сашкавымі паручнікамі, а Надзя згодна застацца салдатам-санітаркаю, але толькі да заўтра. Ад заўтра яна павінна стаць паручнікам.

— Салдатаў пашукайце сабе сярод малых!

Над акном гудзіць тэлеграфны слуп, іх многа ўскрай вуліцы і шашы. Каб пабачыць той астатні, за горкаю, што бліскае ізалятарамі і дратамі! На нашай вуліцы драты не такія, ізалятары не бліскучыя.

Учора бабуля казала, што па дратах шлюць пісьмы далёка, далёка, аж у Саколку. Мама кожную нядзелю піша да таты, а потым сядзіць упоцемку і плача. Робіцца так сумна, што я хаваюся пад ложкам.

Ведаю, чаго плача мама!

Пэўна, на драты пад ліпаю сядаюць вароны і дзюбаюць маміны пісьмы, кідаюць на вецер. Скажу маме!

Сёння я дачакаюся, пакуль пачнуць высылаць пісьмы па дратах з пошты ў Шыманчыкавай хаце... Бо без пісем забыў тата дарогу да нас. Шкадую я тату штодзень, як толькі ўстану з пасцелі.

Усе дзеці маюць тату!

Чаго б'ешся, Жоржык! Не ведаеш, што баліць мне галоўка?! Да нас прыходзіў дзядзька і мама спала з ім, а не са мною.

Да нас прыходзяць дзядзькі такія высокія і тоўстыя, добрыя і злосныя. Учора быў добры дзядзька, бо даў мне многа цукерак, мы гулялі ў ката і мышку. Я быў катом... А ў нядзелю прышоў нядобры дзядзька, бо хацеў набіць мяне дзягаю, мама плакала пад коўдраю...

Заўтра прыдзе такі добры дзядзька, дасць пакаштаваць чарку, будзе весела, весела...

Мая мама адважная, дзядзькі баяцца яе, просяцца. Я люблю маму.

Ведаў, што такое быць раз на возе, раз пад возам. Думаў аб тым, думаў, не гаварыў, не мог — слухалі дакладна наадварот. Думаў прыблізна так: дзе канчаецца годнасць чалавека? На якім кіламетры дарогі жыцця багно, калі чалавек больш падобны да свінні — і цвярозы, і п'яны?

Пытанне зусім няпростае.

Горш, чым хамаў і ворагаў, ненавідзеў ён тых людзей, якія многае разумелі і адчувалі, але якім хацелася чхаць на ўсё, якія маглі б нават не дапусціць да таго ці іншага зла, але якім было ўсё толькі ігрышчам як Рым, падпалены Неранам.

Змарнаваў ён добры кавалак жыцця, пакуль усвядоміў сабе, што тыя людзі нічога не разумеюць і не адчуваюць сэрцам-душою. Шкада таго кавалка жыцця. Але ж ён мог патраціць на тое цэлае жыццё! Так, мог патраціць...

I зрабілася яму лягчэй.

Ад жыцця даведаўся тое, аб чым чытаў у кніжках не раз, што ў найгоршага лайдака, зладзюгі, п'яніцы, даносчыка, кар'ерыста прыгажосць перад усім, на першым месцы. Не напаказ — найчасцей, у глыбінях душы, бы бліск плоткі на бяздонні, якую таму заўважаем, што куды не глянь: пуста, цёмна, страшна.

Узбрыдзіўся прыгожымі мужчынамі, іх — або ветлівасцю ідыётаў, або красамоўствам ашуканцаў, або жыццём бяссэнсавым, страшэнна бяссэнсавым.

У імкненні да прыгожага людзі робяць памылку, атоесамлі-ваючы прыгожае з яго выглядам, формай, забываючыся пра сэнс таго, змест таго; памылку, якой не заўважаюць, бо адвечная і вечная. Таму і імкненне да праўды.

А думаючы аб прыгожых жаняынах — думаў аб годнасці. Бо, годнасць мае цяпер у яго адну-адзінюсенькую назву: жанчына. Жанчына дае жыццё, яна — маці свету! (Мо аж так не думае, але адчувае якраз так). Чым болып зганьбаваных жанчын, тым больш зганьбаваны свет...

Знаходзіць гэтыя свае думкі, бы даўнія пісьмы да другой жонкі, што валяюцца ў камодзе з бялізнаю; думкі — ужо макулятура, думкі — ужо выкінутыя газеты, думкі — ужо высахлая трава, думкі — ужо яму смецце. Людзі ж вераць толькі самі сабе.

I забаліць сэрца.

А мо так яно павінна быць?

Ён схаваў яе імя, закопваў яго штораз глыбей. Часамі адкопваў, каб паглядзець для пэўнасці, быццам скнэрлівы багацей. Сцярог імя, наглядаў за ім, як шчаслівы ўласнік скарбу.

Хворым не шукаць праўды. Таму лекары ашукоўваюць іх з чыстым сумленнем. Праўда можа забіць. Найважнейшае: жыць, жыць, жыць, колькі ўдасца!

Пытанне толькі: як? Як жыць? Якой цаною?

Вечнае пытанне.

Ёсць спосаб, каб не лаяцца на вуліцы, дома, пры чужых. Трэба выйсці ў поле далёкае і выкрыкваць страшныя праклёны, і доўга: гадзіну, дзве гадзіны. I не сціхаючы. Найляпей у нядзелю, калі ніхто не працуе ў полі. Несумненна, у гэтым нешта падобнае да жаніцьбы, асабліва, калі жаніху трыццаць пяць год, і ён ужо схільны астыць.

Вядома, было б абсурдам раіць кожнаму гэты спосаб, але некаторым, яшчэ не загарэлым у лаянцы, магчыма, аказаўся б ён дабратворным.

Далёка Берлін, выпіхаў у неба сваё чорнае сумленне, спавядаўся і спавядаўся...

Дзевятага мая 1945 года я аддаў конаўку трафейнага спірту сімпатычнаму лётчыку за тое, што павазіў мяне на самалёце. Пакруціліся над палявым аэрадромам, адляцелі далей, зямля зялёная, светлая і вечная, і, гледзячы на яе, мелася пачуццё радасці, толькі радасці.

З вышыні сто метраў відаць, як скачуць вавёркі па лесе, бы жабкі па дрыгве. А ў лесе святочны адпачынак, ляжаць мужчыны, на спіне, на жываце, бязладна раскрыжаваныя; ляжаць жанчыны, то там, то сям, матылі з бессаромна аголеным целам.

Гэта трупы.

— Трымайся! — лётчык выскаліў зубы, тузануў да сябе рычаг. I паімчалі па сонца.

Чалавек часамі думае вельмі дзіўна, але як не дзіўна думае, усё праўдзівае, бо так магло быць або было так, таму, што час ад часу людзі маюць магчымасць рабіць усё, як думаюць, як захочуць, як жадаюць.

Ля бобікавай буды, на панадворку майго дзяцінства, вырасла атамная фабрыка. Яе дырэктарам з'яўляецца бацька; рэактарам кіруе маці, а брат адкрыў штосьці вельмі новае і вельмі важнае...

Гляджу на іх.

Бацька скруціў самасею і закурыў. Маці прашаптала «Божа»!. А брат паглядзеў на мяне і здзівіўся!?

— А ты яшчэ чарнарабочым!?

Ад сораму за самога сябе я прачнуўся. За акном, на вуліцы, звінелі званкі трамваяў...

Ён першы раз выклікаў службовую легкавую машыну і паехаў на далёкую будову, яна галаслівіла на ўскраіне Беластока, за пасекаю каляровых гмахаў. Гледзяяы на забудаваны Беласток, ён адчуў штосьці такое, што называецца дастойнасцю, гордасцю, справядлівай ганарлівасцю. Было гэта здзіўленне чалавека, які ўбачыў высокія горы, хаця і ведаў, што яны ёсць на свеце.

Калі ён апынуўся ў сваім ціхім кабінеце і разгарнуў рулоны планаў, яму выдалася смешным яго пачуццё, і ён быў задаволены, што нікому не расказаў аб ім.

Паглыбіўся ў працы.

Хочаш родную песню сваю захаборыць усмешкаю тлустаю, каб штурхануць яе ў бездарожжа гасцінцаў вясковых! Як матку непатрэбную.

Але песня вяртаецца птушкаю пад парогі твае ўтульныя, каб прабачыць звыроднае адрачэнне сыноўскае. Як голуб кахання.

Ды ты прамяняў ужо каханне на ўтульнасць.

Усё заўважыў адразу, калі першы раз праходзіў сюдою, па нагах гэтых вуліц, упоперак, ускраем гарадскога парка, цяністай сцяжынаю, мяжою ценю і святла. Цудоўныя домікі. Час махнуў на ўсё, разлёгся на сонцы і задрамаў. Рай на зямлі.

Была нядзеля.

Пры вуліцы Цяністай, і далей: Ягаднай ды Белавежскай, зграбныя домікі з тэрасамі, ляжак на сонцы, на верандзе гуляюць у карты, на панадворку раве матацыкл, паўголыя хлопцы. Перыферыя Беластока, брыдкія жанчыны, з мужчынскім голасам, сіплым, з зацятымі вачыма, скнэрлівыя. Дзяўчаты бяздумныя, з ягадкамі роцікаў, змораныя дабрабытам, які каштаваў здароўе іх бацькоў.

Ад вуліцы Цяністай пахне дзяўчатамі, цяжкастраўнай кухняй. Насупраць Ягаднай забівае дух недарэчнасць, недарэчнасць спакою, пусты ляжак пад вішнямі, буйныя загоны невядома каму?

Недзе пасярэдзіне Белавежскай — баль, выдурняюцца да вечара, нібы танцуюць, нібы спяваюць, потым робяць глупствы ў кустах чагосьці (язміну?).

Выскачкі!

Зайздросцяць: ён пабудаваў сваё жыццё!

Купляў цэгла па цэгле, будаваў паверх за паверхам, бачыў далей і радасней. А калі думаў аб першай дзяўчыне, жыццё ўжо, бы небаскроб, ды навокал будынкі меншыя, штораз меншыя і меншыя, такія самыя і такія самыя, аж хаваюцца ў паркай зеляніне прыгарадаў паўвясковых, задаволеных хлеўчыкам — у хлеўчыку тлустая свіння, адкормленая на кухонных памыях. I пах ад летняй кухні, у якой (ужо) жонка смажыць катлеты на абед.

I летняя бура з бліскавіцамі быццам у хаўтурным фільме пра хаўтурнае жыццё.

Напаткаў іх выпадкова, у магазіне дамскай канфекцыі пры Ліповай (Беласток). У яго дара-гі летні касцюм і белыя здаровыя туфлі; гальштук яснага колеру, за пяцьсот шэсцьдзесят злотых, выглядаў цудоўна на кашулі загранічнага вырабу. Падбародак, як буйная, але пераспелая сліва.

Жонка, як кветка.

— Жоржык! — сказаў я да яго, і ён моцна здзівіўся.

Юрка!

Ён гаварыў да жонкі:

Вераніка! Гэта Юрак, мой сябра дзяцінства... Гаварылі глупствы. Апошні раз бачыліся дзесяць год таму назад, калі яшчэ не былі дарослымі.

Яны вярнуліся з месячнага адпачынку над возерам Зэльва ў апошні дзень водпуску.

Ён сеў на падлогу і распакоўваў чамаданы з брудным адзеннем, пасудаю, туалетавымі прыборамі. Яна пайшла ў кухню заварыць гарбаты.

У той вечар пакладавіліся спаць вельмі рана і доўга расказвалі сабе.

У шэсць гадзін раніцы яна разбудзіла яго і сказала:

— Уставай, сплюх мой мілы. Час на работу. За акном буяніў горад.

Ён прыціснуў яе да сябе і заплакаў.

— Каханая мая... — яе валасы яшчэ пахлі сонцам.

Яна падумала, што яму сніўся страшны сон; падумала таксама, што ён моцна кахае яе. Але гэта была няпраўда.

Яму снілася тое месца на возеры Зэльва, дзе вада сіняя-сіняя, а далей прастор цішыні, зеляніны і святла.

Вясна кароткая.

Дрэвы квітнеюць у палове мая, але лісці растуць яшчэ доўга, і праўдзівая вясна пачынаецца ў чэрвені, калі цяплынь і буйнасць. Так усяго адзін месяц, а ў ліпені ўжо відаць, што цвет даў. Добры плод і марны плод растуць аднолькава доўга. Ды на добры плод чакаецца з нецярплівасцю, глядзіцца на яго з дня ў дзень.

Вясна вельмі кароткая. Канчаецца яна, калі лісце пакрываецца пылам. Далей мы ўжо ведаем што будзе — далей адно чакаем.

Юрка называўся Асіновіч. Меў трыццаць год і думаў аб старасці.

Знаёмым па сорак год, і яны старыя.

Да старасці дзесяць год і Юрка сумняваўся, што за дзесяць год даб'ецца чаго-лень. Быў якраз у тым узросце, у якім час было дабіцца чагосці — і застаўся нічым. Проста, чалавекам, які някепска жыве. Ці трэба было канчаць аж акадэмію, каб някепска жыць?

Ці не смешны я?

Хвілінамі чуўся як той, каго гоняць сабакамі і ён дабегшы да варот, бачыць, што вароты зачынены наглуха! Значыць, канец... Не, яшчэ не мог пагадзіцца з тым, хаця ведаў, што трыццаць год — гэта ўзрост, у якім відаць, чаго чалавек варты.

Бачыў гэта па знаёмых.

Размова з ім мела пах моцна салёнага мяса.

— Ты, слухай, ты! — гэтак ён да Дзюбаграя. — Ты, чуў, як цыган за сяброў павесіўся?

I зноў ён:

— Слухай, ты: колькі вуліц, столькі праўд. О, глянь на нашу праўду, за акном...

У тупым рэстаранчыку, ля акна з зялёнымі заслонамі, чысценька сядзелі жанчына і хлопчык, пяці, мо, шасцігадовы.

— Дзюбаграй ты, эх, ты...

— Сціхні! — Дзюбаграю раптам зрабілася вельмі прыкра.

— Нічога не разумееш, ты...

— Хочаш у морду! — Дзюбаграя судзілі. Судзілі за пабой бармана.

— У морду? — той паглядзеў на нейкае смецце. — У морду...

Выйшлі на вуліцу і гаварылі яшчэ. У вуліцы далечыня, пустая і здзіўленая. На двары нядзеля.

— Стань, кажу. Стань! — Дзюбаграю не хацелася ісці адсюль.

— Дзе піва прадаюць? — той стаў, яму ўсёроўна. — Ліманаду люблю... купім цукерак. Я не каштаваў цукерак...

Накрышылі слоў, заспявалі. Памяталі, як пад'ехаў міліцэйскі патруль і забраў іх у выцверазільню. Гэта памяталі. I таксама тое, што не дакончылі размовы.

Дзюбаграй памятаў яшчэ, што жанчына і хлопчык усё гэтак жа чысценька сядзелі. Ім падалі абед.

Да яе заходзіў Сяргей, і яна хадзіла з ім на забавы, танцавалі і смяяліся, пілі ліманад і смяяліся. А калі было ёй дваццаць год, пілі гарэлку. Тады прыйшла на забаву маці, дастала з-за пазухі лейцы і пачала біць яе. Сяргей засланіў яе сабою, маці біла раз па ім, раз па ёй, аж змучылася.

Сяргей быў з бядняцкай сям'і і не меў прафесіі. Яна была таксама вельмі беднай, але прыгожай, і маці хацела выдаць яе замуж за кагосьці з багатай сям'і. Потым, за сваяка Юліка.

Юлік дастаў спадчыну па дзядзьку ў Буэнас Айрэс, які памёр там, і бацькі Юліка заказалі ў вясковага святара паніхіду, на паніхідзе была яна і маці. Пасля паніхіды быў пачастунак для сваіх — спаілі Юліка і яе, і ўкладавілі іх у пасцель. Назаўтра пілі яшчэ. Гэта было ўжо вяселле, зацягнулася яно да пазна, апоўначы святар даў ім шлюб перад абліччам Хрыста, яна была моцна п'яная і Юлік трымаў яе аберуч. Яе маці плакала ад радасці.

Яны хутка выехалі ў Буэнас Айрэс. Было гэта пасля вайны.

У гэтае лета яна прыехала наведаць вёску, пайшла на магілу маці, але заплакала толькі тады, калі ўбачыла Сяргея. Сталася гэта на вуліцы і ў белы дзень.

Праз гадзіну ад'язджаў аўтобус у Беласток, яна хутка спакавалася і ад'ехала ім. У Беластоку зайшла ў саборную царкву і доўга кленчыла. У саборы пуста і змрочна. У вечары выехала ў Варшаву, там села ў поезд, што ідзе цераз Кракаў у Вену, далей у Рым і Неапаль. У Неапалі выкупіла білет на параход «Санта Марыя», які цераз тыдзень адплываў у Буэнас Айрэс. Выклікала таксі. Заехала ў дарагую гасцініцу. Наняла апартамент і першы раз за ўсю дарогу моцна выспалася. Было ёй ужо добра. Ранкам выбралася ў горад і, калі пераходзіла цераз вуліцу, наехала на яе грузавая машына. Шафёр быў п'яны, крычаў паліцыянт.

Памерла ў карэтцы (да бальніцы).

Вера пакінула мяне ў першы дзень Велікодных свят. Яна сказала.

— Ляпей будзе, калі я выеду.

Я не аказаўся. Хацеў сказаць, што я вінаваты. Потым сказаў:

—Я правяду цябе да аўтобуса.

Яна канчала зашпіляць гузікі плашча.

— Памагу табе нясці пачку, — сказаў я.

На табурэце вялікі пакунак чагосьці, а каля табурэткі лёгкі чамадан. Я ўзяў пакунак і мы выйшлі.

Сярэдзінаю вуліцы Марыі Складоўскай-Кюры ішоў хлопец і смяяўся да дзяўчыны на тратуары.

Я стаў і сказаў Веры:

— Пачакаем на таксі.

З сонечнай далечыні выехала аслепленае таксі. Хлопец замахаў рукамі, падбегла дзяўчына, яны вельмі цешыліся. Таксі спынілася, бы певень распусціла крылы дзверцаў, хапаючы малады смех.

I стала ненармальна пуста.

На аўтобусавым вакзале, куды я прыйшоў з Вераю, гусцела цішыня. Бялелі твары людзей, уцалелых у невядомай катастрофе, ашаломленых тьгм, што яны яшчэ штосьці бачаць. Твары, недагледжаныя і непатрэбныя, як у шафёраў, пакрыўджаных на сабачую службу ў гэты дзень. Вера ад'ехала.

Як толькі мая памяць сягае, бура заўсёды паяўлялася з-за Прафіткі, гары, ад якой пачыналася даліна — вялізная міска, а наша хата ў ёй бы нясмачная скварка, сасмажаная на вугалёк. Мой бацька ўсё жыццё збіраўся пакласці пад хату новыя падрубы і ў апошнія дні жыцця даверыў гэтую справу мне, маладому гаспадару. Бацька меў наказ ад свайго бацькі — майго дзеда, каб пакласці новыя падрубы пад хату, і я не даў бы рукі адсекчы за тое, ці часамі не прадзед меў зрабіць гэта...

З Прафіткі дзень у дзень збягае ўніз шаша, нырае ў зялёны чарот над рэчкаю, у якой часамі купаюцца дзяўчаты, і, набраўшыся адтуль разгону, шнуруе пад высокую гару па другі бок даліны, прадаўгаватую гару накшталт паднябеснай траншэі. Значна вышэйшую ад Прафіткі. Пад той гарою, што значна вышэйшая ад Прафіткі, часта псуюцца аўтобусы і тады можна голым вокам бачыць, як жанатыя мужчыны апякуюцца непатрэбнымі жонкамі, і як жонкі зайздросцяць паненкам, а кавалеры зайздросцяць жанатым, мараць не столькі аб жаніцьбе, колькі аб правах, якія дае жаніцьба. Гэта ясна. Уяўляю сабе, што чаўплося б у ваколіцы папсаванага аўтобуса, калі б не было Бога ў небе, а на зямлі міліцыі з судамі.

Пад вечар сапраўды пачуліся грымоты за Прафіткаю, і засняжыў пылок на шашы, пылок молатага цукру, калі патайком глытаеш у каморы дзівосную матчыную мазурку на Вялікдзень. Галодныя грымоты. Пакуль чуб хмараў высоўваўся і высоўваўся, пакуль паявілася даўно непаголеная фізіяномія буры з зубелямі бліскавіцаў, фізіяномія, якая найменш тры дні не ела, выбзыкнуў перад самым носам яе, з-за Прафіткі, адурэлы аўтобус і так паімчаў уніз, так пранырнуў цераз чароты, у якіх ужо нарабіў пад сябе масток, так скочыў на паднябесную траншэю, што здавалася: вось надыходзіць канец свету. Стрэхі поўныя птаства: галак, шпакоў, вераб'ёў — пад стрэхамі куры з цётчынай зацятасцю ўкопваюцца ў зямлю. Свінкі неспадзявана разбрыкаліся па загарадзе радасцю рэкрутаў на апошняй забаве ў вёсцы; свінская прыемнасць упаўшых духам, пасмутнеў конь, прыдурэлі каровы, не гаворачы пра авечкі. Паветра набрыняла надзеяй, што хата ўсё-такі будзе плываць, яна ж з'яўляецца драўлянай, кожнаму хопіць кавалак чагосьці...

Маці зачыніла акно, каб пярун не ўдарыў, не спаліў...

Па небе прайшоўся чорт з віламі, выгібаючыся ад рогату быццам старая паненка ўбачыўшы надзею, і, каб не страціць яе, іржыць недвузначна. Аўгобус, калі не пагубіў колаў, напэўна сядзіць у сваім гаражы, схаваўшы смярдзячы хвост, ды плюскае шклянымі бельмамі гультаяватага сабакі. Вёз пасажыраў, як бобік кошку на хрыбце, палёгку меў пры хуткім бегу, вельмі хуткім бегу, такім хуткім, што дайшло да рэдкай хвіліны згоды. Прапаў за траншэяй.

Ну...

У пекле знайшліся мы ноччу, аселі на самюсенькім дне, над намі дагараў свет. А мо гэта ўсмешкі чарцей, пахіленых і прабуючых убачыць нашу хату?

Маці малілася штораз галасней. У суседняй вёсцы ўспыхнуў пажар, асвятляючы шыбы, дождж, дрэвы, выгнаныя на загуменне цені кароў і каня, слепнякі сабакі, плот, каменні...

Я выбег на парог і глядзеў на пажар з радасцю, бо ўбачыў, што свет існуе.

Пралог

За іконаю тлее пісьмо ад дачкі.

*

Манька прачнулася на світанні. Падаў дождж, па поцемку стракацеў па шыбах, бы запознены любоўнік. У коміне хіхікаў прастуджаны вецер.

Манька ссунула на грудзі коўдру, выцягнула на холад рукі. Яна забаялася задрамаць: ёй сніўся пакойны муж Рыгор — і вайна.

...Маньцы вайна пачалася ў нядзелю рана, калі са страху перад самалётамі не накарміла свіней. Рыгор вымасціў логава ў каменным склепе, выпусціў жывёліну. Самалёты бамбілі гасцінец, на які выройвалася салдацкая маса. Вайна йшла гасцінцам, і спадцішка прыглядалася ёй вёска. Не было сну тры дні і тры ночы. У чацвёрты дзень настала ціш, як у свята, калі ўсе на абедні ў царкве: бляялі авечкі, рыкалі каровы, коні брыкалі па выгане. Прыпякала сонца. У той чацвёрты дзень вайны Манька, гледзячы на гасцінец завалены машынамі з дабром думала аб тым, што вайна не ўсім прыносіць няшчасце. I Рыгор глядзеў на гасцінец, і думаў аб тым самым. Яго забілі немцы адвячоркам, на гасцінцы, з мяшком салдацкага цукру на плячах, і на вачах Манькі, каля Манькі! Яе не стралялі. Немцы абступілі Маньку, рагаталі — і пагналі яе ў жыта на зганьбаванне. Рыгору выстралілі ў лоб і ён упаў тварам на зямлю, каб не бачыць...

Той далёкі адвячорак явіцца Маньцы ў позірках суседак і ў бесцырымоннасці мужчын да яе.

Эпілог

Трыццаць год Манька прагаравала на гаспадарцы, дакладна трыццаць год ад смерці Рыгора ў пачатку другой сусветнай вайны. У мінулае лета Маньчына дачка, Надзея, маладая вучоная, забрала матку да сябе, у Варшаву. Манька ў яе захварэла і памерла без пары, без сівых валос. Памірала, несучы ў магілу цяжар таямніцы таго, што ў жылах Надзеі плыве кроў забойцаў Рыгора...

Манька памірала цяжка.

Жылі сабе дзед з бабаю: Рыгор з Карусяю. Рыгор застудзіўся ў капанне бульбы. Паліла гарачка.

— Дзе сын? Дзе мой сын!? — трызніў ён. Пры памяці маўчаў.

Выў сабака. Месяц выскаліўся ў акне, бы злыдзень.

Каруся выйшла на ганак. Знізу, ад зямлі, пацягнула каплічным холадам — сівеў прымаразак. Вялікая Мядзведзіца сядала на загуменні, а неба заплывала мацнеючай яснатою.

Дрыпаючы ў склеп па бульбу свінням, Каруся думала: дачка далёка, сын у Беластоку. Да дачкі нічога не мела — дочкі ідуць туды, куды іх бяруць.

Заграбаючы ў кошык бульбіны, праклінала здухамэнтамі жыццё.

Хтосьці адчыніў дзверы да хлява. Каруся вылезла са склепа і паглядзела: у дзвярах Рыгор.

— Чаго цябе выперла з ложка! — закрычала. Рыгор не адвярнуўся, Каруся падыйшла, каб накрычаць на яго. I замаўчала: ён плакаў. Збягаліся куры, бляялі авечкі, рыкала карова.

Каруся павяла Рыгора ў хату, паклала яго ў пасцель. Яна першы раз не перанялася галасамі галоднай гаспадаркі. Заціхла ля Рыгоравай галавы. Яе вочы мілавалі Рыгора і па-за ім не бачылі ды не помнілі нічога. Святлела раніца.

Ля вясковага могільніку спынілася легкавая машына.

Было гэта відаць ад Вераб'інага луга, дзе хлопцы расклалі агонь і пяклі бульбу. Спынілася яна плаўна і далікатна, заўважыў гэта са знаўствам трактарыст Валодзька, які перавозіў бульбакапалку Разбойніцкім гасцінцам у Маркавую даліну. Такую машыну меў местачковы лекар, але ён разбіў яе ў мінулым тыдні на вяселлі ў надляснічага. Якойсьці машынаю пазалетась ездзілі ўночы зладзеі і хавалі ў магілах крадзенае...

З машыны вылезлі дзяўчына і хлопец. Яны дасталі з багажніка штосьці вялікае і лёгкае, загорнутае ў паперу. За імі вылез шафёр і разглядаўся па ваколіцы ўпершыню.

Гэта Оля, якая яшчэ дзіцём выехала з бацькамі ў Беласток.

I яе незнаёмы муж.

Пажаніліся нядаўна — яны прывязлі вянок на магілу бабулі і дзядулі: вянок з белых кветак і зялёных лісцяў.

Абціх вецер. Ад акалелага голля пасыпаўся туман. Па кляновым лістку, прытуленым да старога крыжа, пацякла накоцістая асенняя сляза.

Поле глядзела вачамі вялікімі, як смутак. I зрабілася ўрачыста.

За агнямі Беластока, за апошнімі вуліцамі расшчэпленымі на трэскі прыгародніх сцежак-дарожак, у даліне за пагоркамі цямнее вёска. У вёсцы не відаць тых тысячаў агнёў Беластока; відаць толькі зарыва, якое асвятляе зоркі на небе, зайздросныя зоркі ў марозлівую ноч. Не стаю я ў гэту ноч на высокай мясціне за вёскаю, сяджу за цёплым акном і гляджу невядома куды. У хаце гудзіць вяселле і спяваюць «сто лят», а мне чамусьці сумна.

Адбываецца сялянскае вяселле: за сталамі з сотня гасцей, на стале вульгарныя літры, з боку музыканты, а ўсе спяваюць песню за песняй ды п'юць «да дна» і «да канца», і раз-пораз. I гавораць усе адразу, усе да ўсіх, сусед да суседкі, суседка да суседа, і ніхто нікога ў лад не чуе. Вяселле, як вяселле.

А мне сумна. Сумна няўжо ад таго, што вясельнікі робяць усё, каб вяселле не было сялянскім — каб было гарадскім, меставым. «Равела бура, дождж шумеў»... заціхла і прапала зусім ушматгалоссі вясельных Рэнаў Рольскіх, Вайцехаў Млынарскіх, Ірэнаў Сантар. Красамоўны сват папярхнуўся «актамі вэсэльнымі», «прошапань-ствамі» і яшчэ чымсьці — не памятаю, чым яшчэ. Чымсьці не ягоным, не сваім, але блішчучым, быццам багемскі пярсцёнак у вітрыне магазіна пры цэнтральнай вуліцы, дзе неоны і аўтамашыны, і напарфумаваныя тратуары. Аднак вяселле гэтае сялянскае яно, бо іншых вяселляў няма на свеце, гарадскіх вяселляў няма. Словам, вяселле.

Дружкі-сваячкі ў дарагіх сукнях, упрыгожаныя пераконанасцю ў тым, што яны не сялянкі, бо працуюць у Беластоку, папрыязджалі на вяселле не з суседніх вёсак. Дружбанты — сваякі ў чорных касцюмах дрэнна адчуваюць сябе ў хамуце манераў, украдзеных гораду, але не пацеюць аж да пятай ці нават сёмай чаркі. Яны таксама не сяляне. Адны старыя людзі чуюцца сялянамі і па іх тварах скачуць грымасы вінаватасці. Яны разумеюць, што ўсенька непрыгожае можа вынікнуць толькі ад іх альбо з-за іх. Хтосьці з маладых азваўся голасна да старога чалавека па-свойму, па-беларуску, голасна, і стары чалавек пачырванеў ад такой ганьбы, і хутка-хуценька адказаў ён маладому па-польску.

На вяселлі ў вёсцы, што за агнямі Беластока, гаварылі пра багіню кахання, ВЕНЕРУ, а побач яе ўбачыў я багіню ганьбы, ВЁСКУ, дакладней кажучы — ВЁХУ. А можа Вёха гэта няшлюбнае дзіця Венеры? Так было б ляпей, бо пашто нам багіня ганьбы! Было б ляпей ды гэта немагчыма, сам бачу.

Неспадзявана зразумеў я свой дзівацкі сум: усе чакаюць смерці Вёхі! I, як аб нябожчыку, якога не памінаюць ліхам, вяселле заспявала над раніцай «равела бура, дождж шумеў», «расцвіталі яблыні і грушы», «распрагайце хлопцы коні»... На світанні вясельнікі пачалі раз'язджацца: хто да аўтобусавага прыпынку, хто да чыгуначнага прыпынку, каб паспець на ранішнюю гадзіну працы.

У такую хвілю, калі праводзіш вясельнікаў за вёску, у дарогу, і паглядзіш здалёку, з высокай мясціны, на начны горад, будзе здавацца ён табе вялікім могільнікам у Дзень Усіх Святых.

Там, дзе канчаецца Беласток, у асеннім закавулку стаіць дом на продаж. У нядзелю з'явіліся купцы: іх двух і хлопец.

Гаспадар спадзяваўся купцоў — нават хлопцу падаў руку.

— Панове, вельгахны дом, — гаварыў па-мазурску гаспадар, стараючыся адгадаць, хто тут праўдзівы купец, а хто ягоны дарадчык?

— Тэго, дом нямалы. Праўда, — сказаў купец у кажушку. Ён засунуў рукі ў кішэні і замаўчаў, як бы здзіўлены сам сабою, што загаварыў не па-польску.

Другі купец, падобны на гандляра з забеластоцкіх мястэчак, перабіў гутарку гаспадара:

— Давайце цану.

— Дзвесце!

— Э-э-э-э, мо і паўмільёна прыснілася вам, — зажартаваў той жа, што так дабіваўся цаны. I пачаў смяяцца лісліва, каб залагодзіць гэты жарт не на месцы, ад якога гаспадар аж засоп.

— Панове, дзвесце — цана дарэмная.

— Сто пяцьдзесят.

— Панове, не!

— Шчыты, як руіна.

— Панове, найважнейшыя сцены. Век стаяць ім, смала ядыная!

— Сто пяцьдзесят.

— Пане, ходзьце пан, памацайце сцены. Ходзьце, ходзьце...

— Відаць і так.

— Дзвесце і баста!

— Ой, але ж пан і Твардоўскі.

— Панове, я не з леткіх. Маё слова, як лянца ўланская.

— Пан служыў ва ўланах? — азваўся купец у кажушку — У якім палку?

— У 9-тым, у Гродне, потым у Сувалках.

— I я ў Сувалках.

— Разам!? — здзівіўся гаспадар. — Помніць пан капрала Равэцкага?

— Ну, і чорт быў!

— Панове, на польска-нямецкім фронце пад Чэнстаховаю яму жывот разваліла. Лямантаваў: «Дабійце мяне, няхай швабы не збыткуюць»...

— А нас пабралі ў няволю, і завезлі ў Саксонію.

— Каштавала вайна здароўе...

— Так, так...

— Я стары, жонка памерла. Крыся мае кавалера далёка. Выязджаем, дом збываем, купім там...

На ганак выйшла дзяўчына, дачка гаспадара, Крыся. Яна вынесла плашч бацьку, каб не прастыў на холадзе. Сказала ўсім «дзень добры», але яе вочы слізганулі толькі па стройным адзенні хлопца, прыпыніліся па-над бялістым каўняром кашулі. Вышэй сігануць яны не адважыліся. I павярнулі назад.

Старыя таргаваліся.

— За такі грош купіш пан дом мураваны, яшчэ нямецкі. Як цацка.

— Дзіцяці і ўнукам, — дабавіў купец у кажусе.

— Але не за сто пяцьдзесят, — разгарачыўся гаспадар. — Мне, старому, і на месцы аж за добры дом, але лёс Крысі патрабуе...

— Ну, пане, сто шэсцьдзесят і згода!

— Дзвесце, панове, дзвесце.

— Не будзь пан Твардоўскім...

Купец у кажусе нахіліўся да хлопца і сказаў:

— Ваня, а ты як думаеш? Хлопец паціснуў плячыма.

Хто яго ведае, тату...

— Я ж табе гэту хату купіў бы, — зашаптаў стары ад раптоўнай злосці, бо ўразіла яго абыякавасць сына.

Хлопец даўно глядзеў на ганак, дзе стаяла Крыся. Быў гэта той беластоцка-беларускі тып дзяўчыны, выраслай са скрыжавання крыві: адданыя вочы, пакладзістыя грудзі, гатоўныя рукі. Губы набрыняўшыя і гарачыя. Глядзела на хлопца і хлопец ведаў, што толькі ад яго залежыць, каб яна загаварыла. Ён не адрываў вачэй ад яе губ і адчуваў, як моцным быў бы ціск яе рук на яго шыі — у ціхім пакоі гэтай хаты...

Сонца свяціла і свяціла, чапляючыся да дзяўчыны, да яе пераспелых грудзей у павуцінні дарагой блузкі. Каленні дзяўчыны чырванелі, а хлопец маўчаў і маўчаў.

Торг адклалі да другой нядзелі.

Ліля выходзіць замуж.

За сталамі наліваюць чаркі. Вочы ўсіх, як у паважных людзей, якія ведаюць, што будуць спітымі. Пазычаны адаптар зайграў «Я люблю тебя жизнь»...

Лільчына вяселле.

У фальбанах фіранак шалее вецер. Ад спеваў, крыку, піску гаснуць зоркі ў квадратовым акне.

— Гоооркааа вооодкааа!!!

Твары наліваюцца крывёю. Рука Васіля папаўзла каштаваць каленняў пані магістр, якая ўскочыла на крэсла і, замятаючы сукняю крэм на торце, разгаласіла:

— Ліля, твой муж пацан, сароміцца пацалаваць цябе!

Гэта памагло. Малады салодзіць «горкую водку», цалуючы Лілю ў верхнюю губу. Пані магістр ляпнула Васіля па плячы і закамандвала:

— Рассунуць сталы! Будзем танцаваць, як у Варшаве!

Учынілася звалка. Мела гэта той добры бок, што былі выяўлены слабакі, якія пападалі мордаю на падлогу.

— Гэй, твіста!

Блізка ляснуў пярун і ўгары загалгаталі майскія грымоты. Цёты перахрысціліся, дзядзькі кінуліся зачыняць вокны. Пані магістр меле першую рунду твіставай спіралі, а Васіль дрыгае вакол яе вёрткага зада.

У бакоўцы плача Васілёва нарачоная.

Андрэй, як усе нармальныя людзі, дапускаецца таго, што звычайна называецца свінствам. Тады Андрэй не глядзіць у вочы жонцы Марысі.

— Маеш непрыемнасці на рабоце? — пытаецца жонка, яна не ведае праўды. — Адпачынь, ты перамучаны.

Марыся і Андрэй пакахаліся неспадзявана, калі восень у кустах счырванела. Шлюб адбыўся 13 лістапада, у гэты дзень першы раз ён пацалаваў Марысю і то пры сведках. Марыся заплакала ад сораму. Шлюб адбыўся на трэцім тыдні іх знаёмства, бо Андрэй меў незвычайную магчымасць адразу атрымаць двухпакаёвую кватэру. Але гэта была яго выдумка, махлярства. Яму вельмі моцна залежыла на Марысі. Кватэру атрымалі цераз паўтара года. Пасля шлюбу сус-тракаліся на скрыжаванні вуліц Электрычнай і Міцкевіча, ішлі ў парк, заходзілі далёка. Цалаваліся пад голымі дрэвамі. Падаў рэдкі снег з дажджом. Дзень у дзень Андрэй хадзіў крокам шалёнага па цэлым Беластоку, ніхто не хацеў наймаць пакой для маладой пары: дзеці будуць, пане, балаган! Аж махлярства яго выдалася, Марыся нічога не сказала, больш не з'явілася на скрыжаванні. Пайшоў да яе, бацька выціснуў мужчынскі жарт, выпілі паўлітра, прыйшла маці. Сказала: — Жыві, Андрэйка, у нас пакуль што...

Кватэра малая, меншы пакой бы засек, там маці з бацькам, і брат Марысі; у большым — дзве сёстры, якія прытвараюцца, што спяць, а на сафе, ля процілеглай сцяны, Марыся з Андрэем. Яна плача — зразу думаў, што смяецца.

Потым доўга паліла Андрэя думка, чаму найбольш агідныя жарты і найбольш жудасныя праклёны датычаць самага прыгожага ў жыцці, кахання, адносін паміж мужчынам і жанчынай?

Валодзька працуе да паўночы. Такая ў яго праца: і доўга спіць маладым сном. Рэдка бывае ў яго бяссонніца — тады ўстае ён рана-ранюсенька, і ходзіць па кватэры без прычыны. У бяссонныя ночы жонка стараецца, як толькі можа, каб Валодзьку агарнуў моцны сон і, калі гэта не ўдаецца ёй, і ён не засынае аж да світання, і маўчыць, яна ведае, што ён яшчэ не кахае яе. Але ён добры чалавек, і ёй добра з ім.

Валодзька не таіў, што адзінай дзяўчынаю, якую ён кахаў, была Кіра і, што Кіра не кахала яго, яна выйшла замуж у Шчэцін, два гады таму назад.

Учора Валодзька даведаўся, што яна ўжо нарадзіла.

Сёння ён устаў вельмі рана і адразу пайшоў мыцца, устаў ён у чатыры гадзіны. Прыснілася яму, што Кіра ўтапілася на яго вачах.

Валодзька, асвяжыўшыся халоднаю вадою ва ўмывальніку, прайшоў да ложка, сеў на тумбачку і глядзеў, як устае сонца. Жонка спала, смачна расхіліўшы ружовыя губы, ён нахіліўся і пацалаваў яе ў верхнюю губу, яна спалохалася і схапілася з пасцелі, ёй таксама штосьці снілася. Калі яна апрытомнела, ён засмяяўся і яна за-смяялася. Засмяялася, бо ён засмяяўся.

Абняў яе.

Мой сын!

Нясу на руках праз алеі жаўталістыя, і цяплынь мацярынскага позірку ў вачах жонкі. Лістапад наступіў, шахаціць пад нагамі ліствою, а побач — сын усміхаецца зоркам вячэрнім.

Вялікі сын.

Шчаслівасць у вачах жонкі.

Скажы, колькі ж ужо часу прайшло, калі шаптала ты мне:

— Кахаю, моцна, моцна кахаю цябе... Успомні: хадзілі мы па лугах квяцістых, росных, ранішняй парою. Часамі сцяжынаю лясною, у цішы збіралі грыбы чырвонагаловыя. Спалі ў водыры буйнага маю, ля акна вішнёвага... Раніцою прамяністаю беглі на плёс паслухаць вясны шумналістай... Пацалункі першыя, нясмелыя, дарыла ты мне.

Глядзі, наш сын ужо ходзіць!

«Шкода» з галавастаю шафёркаю гудзела, бы вялізны чмель. Ехалі ёю беластоцкія зладзеі красці лес.

Марусіў дождж, прасторныя шыбы абселі кропелькі. Сірацелі дзічкі на межах. Зладзеі хвалілі пагоду.

— Чуюся, як у Бога за плячыма, — прабубніў адзін з іх і выскаліў зубы.

Гэта не спадабалася старому.

— Ы-ы, — замармытаў стары. I мацней атуліўся плашчом, як бы збіраючыся думаць аб нікчэмнасцях. Шафёр узяў зашмальцаваную анучку і праціраў шыбы — цяклі брудныя рагі. У нос забіваў цёплы чад ад матора.

— Закурым, — азваўся мужчына, што сядзеў за плячыма шафёра. Ён выняў дарагі партсігар. Частаваў усіх. Усіх было трох, не лічачы шафёра. Шафёр пусціў на момант кіраўніцу і прыкурыў сваімі запалкамі.

Мужчына, што частаваў папяросамі, загаварыў голасна, каб пачулі:

— Іванюка выпусцілі.

— Не можа быць!? — рохкнуў мужчьгаа, што сядзеў на парэднім сядзенні. — Іванюка засудзілі на «дажывоце», пане кіроўнік... пане кіроўнік, кажаце: выпусцілі яго... як жа так удалося яму, пане кіроўнік? — лапатаў ён і стаўбунеў.

— Выпусцілі, — паўтарыў той жа.

Шафёр перастаў хмурнець, хацеў штосьці сказаць, але мужчына спераду здзіўляўся, перабіваў гутарку.

Умяшаўся стары.

— Пане, цяпер турмы нястрашныя.

— Я сядзеў тры месяцы ў следчым арышце, — уставіў сваё шафёр. — Сядзеў з дырэктарам. Павялі яго на суд, жарнулі яму пятнаццаць год. Дырэктар здзецінеў і крычаў: жонка мая харошая змарнуецца! А я тлумачу яму: пане, слухайся пан стражнікаў і хвалі іх, а пасядзіш не больш, чым пяток.

— Паказвай стражнікам, што ты стаў ужо свядомым чалавекам, — дадаў уласнік дарагога партсігара ды зарагатаў, а за ім усе.

Хіхікаў і стары.

Шаша кончылася. Уехалі ў лес. Наперадзе гультаявата пятляў маўклівы гасцінец. У трынаццатым квартале «Шкода» спынілася, па-вярнула направа і папаўзла ў нару бакавой дарогі ламаючы навіслае голле.

З дарогі зыйшоў хлопчык з кошыкам грыбоў. Ён стаяў і глядзеў, у яго вачах была дабрата.

Зладзеі неспакойна паглядзелі на хлопчыка.

У цёмных акулярах. Аднарукі — не па ўласнай віне. Сакольская фантазія так прыаздобіла яго. Вінаваты немцы, як першапрычына фантазіі, іхні запляваны фашызм, канкрэтна адзін жыватасты фашыст. Амцкамісар, кавалак дрэні, узор акупацыйнага забойцы і хабарніка, нажываючага дабро на крыві простых людзей — саксонскі баўэр, адчуўшы сябе панам, невядома якім правам, крымінальная шантрапа, ох, слоў няма на апісанне таго індывіда. Ад яго дастаў палкаю па галаве. (— Ах, ты гітлерчык пузаты).

Закіпеў прыяцель мой сардэчны, спачатку заліўся крывёю, пайшоў у поле. Дастаў снарада з-пад танка (савецкага), разбітага танка, загарнуў снарад у кашулю. Узяў бацькаву сякеру, закраўся да палаца, логава амцкамісара. Запхнуў тое парася, абкормленае дынамітам, пад фундамент — воўчым спосабам, чырвоны нос узрывальніка нюхаў паветра. Ляснуў па ім сякераю з усяе сілы, з перакананнем, што не спатрэбіцца яшчэ раз вяртацца, дабіваць. Салідна ўдарьгў, каб напэўна ўзарваць палац разам з фашыстам, дрэмлючым у пярынах, і ў «пяць мінут» схавацца ў кустах, усяго тры крокі скочыць, да сажалкі, да сцежкі па-над берагам, дахаты!..

Рукі з сякераю ніхто не знайшоў.

Гаварылі людзі: нібы хтосьці дзесьці адурэў з перапалоху, камусьці ўпала на галаву рука з , сякераю, адарваная, пырскаючая, на лузе ці ў вёсцы за дзесяць вёрстаў. Хтосьці сядзеў у полі і абедаў, пастух каровячы, ні што?, упала яму рука з сякераю проста ў торбу з хлебам. Прабег з ёю пяць кіламетраў, не маючы адвагі выкінуць таго з торбы, ні пакінуць торбу — асівеў і намачыў пад сябе, утапіўся ў глінішчы...

Фашыст сапраўды драмаў, выхаплены з пасцелі выбухам і пырскамі шыбаў, не застрэліў прыяцеля майго, заваленага крывавай граззю. Не застрэліў таму, што ашчадны ў амуніцыі, бадзяга, быў пэўны яго смерці. Пэўны.

Была восень. Імгла. Тады ашуканая дзяўчына падпаліла хату кавалера, фальксдойча.

Як Крынкі Крынкамі такога налёту на шаўцоў не было! У гэты дзень убэ вывезла ў Саколку поўную адну машыну скураў, а таксама някончаных і кончаных ботаў — і другую поўную машыну шаўцоў, разам штосьці каля сарака чалавек. Была гэта ўданая акцыя ліквідацыі ўласнасці буржуазіі.

Трэба сказаць, што буржуазія ў Крынках была вельмі моцная: апрача шаўцоў, шмат багатых гаспадароў. Багатых пазнавалася па тым, што мелі пчолы і, часамі, мёд. Але ўбэ, гэта таксама людзі і, відаць, пастаноўлена пакуль не зачапаць пчолаў...

I так, першы ўдар па шаўцах.

Уцалеў толькі адзін, Сцяпан — Пекная Халяўка. Ён жыў у хатцы за вішнямі на агародах, у канцы мястэчка. Аб налёце даведаўся назаўтра і да вечара праляжаў у баразне бульбы. I цэлую ноч.

Над раннем вярнуўся Франак — Глянцпаперчык.

«Завалаклі нас у Саколку і пытаюць, чаго мы прыехалі, — кажа Глянцпаперчык. — Мы гаворым, хто яго ведае, чаго прыехалі. А я думаю, вы прывязлі, чаго пытаеце — потым думаю, папрашу, аддайце, панове, мае скуры ў салявым мяшочку і дзве пары някончаных ботаў з высокімі тылкамі, шваграм на вяселле. Але, не, думаю, не папрашу — яшчэ захоча каторы, каб зрабіць модныя боты за адну ноч, як той з медалямі за Берлін, што дамагаўся германскага фасону... Другія шаўцы маўчаць. Сказала ўбэ, ідзець дахаты! Калі ўбэ сказала так, усе і падумалі — прапалі скуры, боты. Пусцілі адразу ўсіх як ганьё, выйшлі мы за Саколку да Крынак, у Камянцы зайшлі да Цыганчыка і пілі да ночы. Манька Цыганчыкава набіла Абцасіка ў морду, бо Абцасік свіння».

Франак — Глянцпаперчык расказаў, як Манька біла Абцасіка.

— Ну, Крынкі абулі Саколку, — закончыў Франак-Глянцпапер-чык, і пачаў думаць, адкуль купіць скураў на боты шваграм.

Сцяпан — Пекная Халяўка спакойна пайшоў дахаты.

Здарылася гэта ўвесну 1947 года.

А ўвосень шаўцы пазнавалі свае боты на нагах тых, што прыехалі з лесу і грабілі краму. Грабілі крамы. Грабілі ў тарговы дзень, у чацвер.

Калі расказалі гісторыю яе ўчынкаў, здалося, я чытаў ужо аб гэтым у кніжцы, якой ніхто не напісаў: бліск чалавечнасці ў тоўстай бабе, усім свінням свінні, некалі досыць прыгожай, але нязграбнай паненкі, што сляпіцаю ўперлася замуж за старога кавалера, спакойнага гаспадара на хутары пад лесам, хаце, дзе пахне сушанымі грыбамі, ядлаўцовым полымем, пахне цішынёю і брудам, непатрэбшчынаю, запацелым мужчынскім целам, не мытым ад нараджэння, сіроцтвам. Найважнейшае, ён хацеў жыць, баяўся расстрэлу, а яна, сувязная банды і даносчык, магла ўсцерагчы яго і ўсцерагла, узамен выдаючы на смерць ягонага брата, будучага швагра, багатага, дзесяцігектаровага, з будынкамі і ўсім дабром, ладны пасаг. Шэф банды выгодна пазбыўся гэтай сваёй любоўніцы, нязграбнай, але ўпартай кандыдаткі на жонку, бегаўшай за ім па лесе і пасля таго, як засталася замужам на хутары, да першага дзіцяці.

Банду разграмілі.

Яе муж, лялекаватае цяля, зразумеўшы ўрэшце ўсё, добра заціснуты вуздэчкай, запацелы, як і даўней, ды ўдвая мацней, бо на дзвюх гаспадарках, сваёй і брата (вечны яму спакой!), адплакаў шчьфымі слязьмі, каб потым стацца скупіцаю, скнэраю, ці то ад жалю, што яго шчасце ашуканае, ці то ад старасці, якая прыйшла ў цела, не пасаромеўшыся яшчэ маладой жонкі, не пашкадаваўшы яшчэ малых дзяцей.

У гэту заўчасную восень яго жыцця здарылася штосьці, чаго ён не зразумее: яна заказала помнік па забітым швагру, родным брату яго, косці якога дваццаць год валяюцца ў невядомых лясных урочышчах, мясцінах бандыцкіх гуляў. Помнік за сем тысяч, з магільнай абмуроўкай, у найлепшым месцы на могілках; помнік над магілаю, дзе няма магілы, з дарагім малебнам, выпіўкай. (Мая жонка растратніца, ах!).

Бліск чалавечнасці ў яе? Жарты! Раскаялася ў глыбі сэрца? Кпіны! У гэтай магіле пахавае яна мужа, бо: маюць, ён і брат, аднолькавыя імёны (выбрык кумоў п'яных), і нарадзіліся блізнятамі (выбрык прыроды, няважны, хто ж звяртаў увагу на такія выбрыкі ў замурзаным пачатку нашага стагоддзя, былі 17-18 дзяцьмі).

Спрыяльны збег акалічнасцей, хі-хі-хі... (смех, які захаборвае). I злосць, агідная, бо няшяырая. Яна:

— Які з цябе брат!? Грошай на помнік яму шкадуеш, бойся Бога! Мала табе ўсяго, з сабою на той свет павалаяэш усё? З яго ж гэспадаркі карыстаем... (тут незнарокам сказала).

Ён:

— Ну, ша, ша-а... Яна:

— Я табе дам, «ша»! Свіння ты! Ы-ы, ты... I так далей.

Элегантка, халера, помнік мужу выфундавала! Памёр даволі хутка, яна, доўга не чакаючы пусцілася ў сабачую скуру і загінула ў аўтамабілевай катастрофе. Машына разваліла хлеўчык, бэлька спляшчыла шафёрку.

Заходзіў да маладой суседкі.

— Чаго смутная! — ён мог быць яе бацькам.

Яна сказала:

— Муж у бальніцы, — гаварыла гэта кожны раз і тым жа безнадзейным голасам.

Падыйшла да люстра, прычасалася. Акно заслоненае шэрым небам.

— Зачыні дзверы, — чамусьці сказала яна.

— Я пайду, — думаў, куды? — Адпачні.

— Не пацешыш мяне, — пажартавала, ці запытала? Губы сухія.

«Вон, вон!» — падганяў ён сябе. Хто яго ведае, як думаць аб жанчынах? . Выходзіў хутка ад маладой суседкі.

— Мне час на службу, — гаварыў ён. — Мо ў чым дапамагчы? — пытаў яе. — Калі што трэба. ты кажы, — запэўніваў яе.

Выходзіў хутка.

— Добра, — адказвала яна. — Добра, — паўтарала, як бы спяшаючы загаварыць пра іншае.

Зачыняла за ім дзверы неахвотна. Часамі расказваў ёй анекдот і тады яна смяялася смехам, які захаборвае.

— Пасядзі яшчэ, Коля, — прасіла яго. — Паспееш у тую сваю старажоўню...

— Стораж, адказная пасада, — гаварыў ёй не свае словы. Плёў абы што, настыўшае і чужое.

I хутка выходзіў.

Муж яе, урэшце, вярнуўся з бальніцы, але стораж Колька ўбачыў яго не адразу — у трэці, ці чацвёрты дзень... Ягоная заўсёды адкрытая ветлівасць аказалася загорнутай у штосьці блішчастае, прыгожае толькі вачам. Ад таго нават яго словы як бы шахацелі на ветрыку.

— Дзень добры, пане Коля! — ад слова «пане» запахла аздобным канвертам, які доўга валяўся ў зашмальцаваных торбах усялякіх пісьманосцаў, трымалі яго дзесяткі запацелых рук, як пісьмы да тых, што выехалі далёка і не вядома куды.

— Пан прафесар моцна загарэў, — сказаў на польскі лад Колька. Сусед — выкладчык у Механічным тэхнікуме.

— А, так. Учора паўдня праляжалі над Супраслю, сонца вандравала з Афрыкі.

На вуліцы канец навучальнага года, бессаромна пуста.

— Пан прафесар задоўга ляжаў, аблезе скура.

— Новая будзе, памаладзею, — чакаў пажартунку Колькі: «Пры маладой жонцы і муж малады».

— Цяжка ў гарачыню...

Гэта яшчэ не размова. Стаялі насупраць сябе і чакалі.

— Мая вучаніца прыхварэла, галава разбалелася, — загаварыў сусед аб жонцы, ажаніўся са сваёй вучаніцай, калі закончыла яна тэхнікум і мела дзевятнаццаць год.

— О, не дзіва! — абазначала гэта: у такую гарачыню, як учора, асабліва, як учора праляжаць паўдня над Супраслю — чыстае шаленства!

Пачалася размова.

— Замаладая ў мяне жонка, пане Коля, — ніколі так не гаварыў, зрабіў намёк. Запатрабаваў шчырасці.

I Колька зараз жа расказаў аб усім, падрабязна і доўга, вельмі падрабязна, штораз падрабязней і падрабязней, як чалавек, які не мае чаго ўтойваць. Больш таго: як шчыры сведка ў судзе, сведка, якому моцна залежыць, каб суд паверыў яму, бо праўда.

— Пане Коля!... — сусед хаваўся пад зямлю. Ён не паверыў, чакаў ад Колькі толькі пацвярджэння падазрэнняў, падрыхтаваў сябе выслухаць толькі крывадушнасці.

І тады Кольку знянацку сцебануў бізун, цераз патыліцу аж да пят, ад пераду. Бізун называўся прыблізна так: біць не таго, хто пагана думае, але таго, хто пагана гаворыць. Пытае бізун: памог? Чым памог? Ты?!

Колька павесіў морду на плот і стаў бульдогам.

Кожны бывае сабакам хоць раз. Мо хтосьці ніколі не быў сабакам, тады аб такім чалавеку можна сказаць, што ён чагосьці не зразумеў у жыцці, чагосьці важнага.

Пасля той размовы прыбіўся да Колькі, у старажоўку, смех суседкі, далёкі смех-прыблуда невядома адкуль: — Ха-ха-ха... (срэбрны смех)... хто падумаў бы, што я з табою, сторажам, ха-ха-ха... (залаты смех)... ніхто, ніколі не паверыў бы ніхто, ха-ха-ха... (дыяментавы смех). — Ха-ха-ха...

Пяць мінут назад у старажоўку зайшоў элегантны мужчына, дыхнула ад яго вялікім розумам.

— Ваш пропуск? — запытаў яго Колька. Мужчына вылез з шакаладнай лімузіны.

— Дазвольце пазваніць пані дырэктар, — папрасіў чыстай ветлівасцю, можна сказаць, з крынічна чыстай скромнасцю.

Дырэктарам зграбная незнаёмая, можна сказаць, празмерна зграбная.

— Нельга. Я сам. Такія правілы, — Колька забыў дадаць «выбачайце». (Не ў гуморы).

— Калі ласка, называюся... — сказаў прозвішча.

— З пані дырэктар! — крычаў Колька ў тэлефонную трубку. — Пані дырэктар?... (сказаў прозвішча мужчыны, больш не гаварыў, выслухаў, паклаў тэлефонную трубку, сціснуў зубы). — Калі ласка, — сказаў да мужчыны, саромеючыся паглядзець яму ў вочы... і ў паперы. — Калі ласка.

— Дзякую.

Мужчына выйшаў са старажоўкі, сеў у лімузіну і ўехаў на пляц пад будынак дырэкцыі. Выйшла зграбная яна, павяла яго, вясёлая і разумная, у белай сукенцы, дзявочай — упрыгожана ўсмешкай вельмі падобнай да ўсмешкі суседкі, як кветка да кветкі. Праз тыдзень вый-шла за яго замуж.

У старажоўцы лашчыліся смехі: срэбрны, залаты, дыяментавы. Словы папрыходзілі самыя. I далёкі смех суседкі засмяяўся смехам пані дырэктар.

Колька спачатку здзівіўся, калі раптам адчуў вялікую палёгку. Вяртаўся дамоў з паднятай галавою.

Наша вёска задаволена, што мае пастуха. Пастуха Супруна. Пішу аб ім, таму што, як мне здаецца, гэта чалавек, які стараецца зразумець. Стараецца зразумець. Мо не столькі зразумець, колькі адчуць. Зрэшты, гэта адно і тое ж. Я не прыпамінаю сабе другога чалавека ў вёсцы, які б так моцна стараўся б зразумець. Таму, мабыць, жыццё не надакучыла яму ні на хвіліну, хоць лаецца ён мацней за ўсіх і болын за ўсіх. Я зайздрошчу яму, у яго добрае жыццё. Жыццё, як у нікога!

Дарагі Чытач! Бачу ў тваіх вачах здзіўленне:

— Што гэта там пастуху засталося зразумець?

Думаеш: пастух Супрун бедны, і непатрэбна яму нічога разумець. Цяжка не пагадзіцца з Табою: Супрун сапраўды бедны, яму пахне скарын-ка чорнага хлеба, хаця есць ён бадай не горш, чым не адзін гаспадар. У пасляваенныя гады кожны, хто хацеў, выехаў у горад і знайшоў работу, і ніхто не застаўся пастухом. Адзін Супрун застаўся. Супруну добрае жыццё, з поўнаю торбаю, але ён справядліва не заўважае таго.

Яму нават не сніцца горад; ведае, што ёсць гарады, так як ведае, што ёсць даліны і горы, Карпаты. Па шашы, што пакрай луга, праязджаюць машыны з горада, і Супрун часамі блізка пры-глядаецца да іх. Ён не прасцяк, хаця на такога выглядае, і не дзікі. Супрун вельмі многа бачыў і вельмі многа разумее. I з ім цяжка гаварыць, бо ён вельмі многа разумее.

Дарагі Чытач! Ты, магчыма, паспеў назваць Супруна дзіваком. I мне цяжка гаварыць, што Ты не маеш рацыі. А, магчыма, Ты не назавеш яго дзіваком, але проста скажаш:

— Старому Супруну нічога болын у жыцці не засталося рабіць, як быць пастухом.

Тут я вымушаны прызнацца, што Супрун зусім не стары: яму ўсяго трыццаць год. Ён малады, і мне няма магчымасці пярэчыць, што ён не дзівак. Дзівакі кідаюцца ў вочы з першага погляду, гэта людзі, якія хочуць значна менш, чым могуць мець, або — значна больш, чым можна. Мне і Табе, Дарагі Чытач, ясна. I добра. Нам добра, і нікому ў галаву не прыходзіць здагадка, што бярэм з жыцця значна менш, чым маглі б узяць; значна менш, чым нават належыцца нам. Па праўдзе кажучы дык я і Ты можам раўняцца з Супруном — не прымерваючы — так, як мужыкі з князем!

I тут я не хачу быць галаслоўным.

Бо, напрыклад, ці бачыў Ты захад сонца? Захад сонца не ў Мексіканскім заліве восенню, але за парогам сваёй вёскі. Ніхто з нас не бачыў захаду сонца, я пэўны ў тым. Ніхто! А Супрун бачыў. Супруну захад сонца —- гэта не толькі канец дня, пыл на губах і запах свежага малака, і паліхромія на варотах да хаты, дзе жыве дзяўчына, і не хсаўрукі, што падаюць у цёплыя палеткі, і не раса. I не раса... А ці бачылі мы расу? Не бачылі мы расы: пры ўсходзе сонца раса на маладой канюшыне — як пляц, пабрукаваны дарагімі каменнямі; асляпляе вочы, пахне чымсьці незямным, пахне радасцю. Ці радасць можа пахнуць? Ці могуць быць пэрлы рос? Гэта ўжо не пытанне, але пацвярджэнне.

Пляц пабрукаваны дарагімі каменнямі, за пляцам высокае неба, цераз пляц праскакаў зачараваны заяц і пачаў страсаць пэрлы з натоўпу пустазелля ў закавулку паміж жытам Сцяпана і аўсом Рыгора. Я не ведаю, чаму Супрун маўчыць, доўга маўчыць. Аднак, у яго маўчанні чуецца размову, словы без слоў.

Дарагі Чытач! Не падумай, што Супрун нядбайна пасе статак жывёліны, трымаецца за пастуха таму, што цяпер няма пастухоў. Не, так нельга сказаць аб Супруну. Гэта, бадай, адзіны пастух у Беласточчыне, які не робіць шкоды са сваім статкам.

Учора Супрун бачыў страх на вераб'ёў. Такога страху не бачыў ні я, ні Ты. Быў гэта незвычайны страх. Вядома, меў стары пінджак, старую шапку і яшчэ штосьці старое. Гэты страх вельмі любіць мак, стаіць на загоне маку, стаіць дзень і ноч. Добры страх. Ён цешыцца багатай восенню — буйнымі буракамі, пасярэбранай фасоляю, пазалочанымі агуркамі, капустаю, ад якой раскошны тлусты пах гатаванай бараніны з часнаком. Страх у маку марыць аб каляднай куцці і аб блішчастым пірагу на першы дзень зімовага свята: пірог на цэлую стальніцу. Пры гэтым, шкадуе вераб'ёў, якія невядома чаго, хіба ад сытай раскошы, забаўляюцца ў сухім быльнягу на бульбянішчы. I страх задумаўся, як навучыць вераб'ёў розуму, каб яны зрабілі сабе зімовыя запасы? Гультаіскі, вераб'і, яны не робяць запасаў.

А ўвечары, калі змяркала, страху зрабілася адзінока, ён думаў аб зацішнай паветцы ля гумна, дзе ўлягліся снапы малочанага жыта.

Супрун паказаў мне жыта. Ён сеў на мяжу, а каласы хіліліся над ім. Гаварыў з імі. Я не чуў, каб хтосьці гаварыў з каласамі. А Супрун гаварыў: аб сінім небе гаварыў з імі, хіба так? Аб сонцы без літасці гаварыў з імі, і аб вятры, што буяніць па палосках; аб зямлі, якая выраклася іх. I пра зайца-вандала, і сардэчнага сябру — жаўрука. Не толькі аб тым Супрун так доўга гаварыў з каласамі. Кожны колас мае яшчэ свае справы: то камень-забіяка, то асот-нахабнік. У кожнага коласа свае справы. I падумаць, колькі каласоў пры адной мяжы ў далёкім полі!? А і лянок, што зараз за жытам, дапытваецца, дзе яго гаспадынька, белавалосая і сінявокая дзяўчына? Чаму гаспадынька беларусая знелюбіла лянок?!

Асенні дзень, сумны дзень. Скажы Ты, Дарагі Чытач, што такое, сум? Ну, што? Так, сум, калі цяжка. Праўда, усе ведаюць. Сум тады, калі няма каханай асобы. I гэта праўда. Сум, калі нешта не ўдаецца. Поўная праўда. Мы можам пералічыць сто назваў суму, і яны будуць праўдзівымі. Справа, аднак, у тым, што ўсе назвы не датычаць Супруна: яму добра, так добра, як рэдка каму. I сумна... Ды сумна не так, як я думаў, як Ты думаеш. Немагчыма сказаць пра Супруноў сум, як немагчыма сказаць, напрыклад, пра выбух. Выбух? Зямля страсянулася, шыбы вылецелі, у вушах зазвінела, паваліла з ног і т.д. і г.д. Адчуваем, аднак жа, што ўсе гэтыя словы ўзвышаюцца. Менавіта: узвышаюцца бы нейкія маякі, паміж якімі бяскрайнія палі, пагоркі і даліны. Мы адчуваем, мы бачым пагоркі і даліны, але гаворым адно аб маяках. Гаворым аб маяку, бачым не толькі яго, але ўсё навокал. I наша размова, гэта называнне маякоў, ад якога і да якога мы ідзем, каб увачавідкі пабачыць усё.

Супрун ідзе са сваім статкам кароў і авечак праз асеннія пагоркі і даліны — яму непатрэбны маякі.

Дарагі Чытач! Ці Ты бачыў, як плача дзічка на мяжы ў чыстым полі? Не, не бачыў — я ведаю, Ты не бачыў. Супрун бачыў дзічку ў слязах, якую абступілі рагочучыя вятры, разбэшчаныя сыны хмары. I хацелі пакаціць дзічку, як адзінокую дзяўчыну на пахсарышчы вайны...

Дарагі Чытач! Шчыра кажучы, не шкадую я, што так мала бачыў — так мала разумею, адчуваю. I не зайздрошчу ўжо Супруну, пастуху з Беласточчыны. Мая душа шчаслівейшая. Хачу толькі ведаць, ці напраўду?

НЯВЕСТАЧКА ОЛЯ

Засумавала па вас, дарахсэнькія нявестачка Оля, сыночак Грыша і ўнучачак залаценькі Генічак, хоць раз напісаў бы мне ручанькай маленькай пісямцо.

Олечка! Як ты маешся, як здароўечка, як жывеш? Чамусьці нічога не пішаш? Мусіць, мопна я надакучыла табе? Выбачай, мо што і кепскае зрабіла, не злуй. Цябе лічу за роднае дзіця, у мяне дочак няма — усё здаецца, што ты мая дачка і я люблю цябе лепш чымсьці Грышаньку.

Дзякую за фарбу, нават ужо пафарбавала ёю пражу. Вельмі пекны колер зялёны, свэтар удасца на зайздрасць усім. Вайлакі хутка пашыю, а то ногі старыя мерзнуць, адтанцавалі маладосць даўнюю. Просьбу маю, — прыпомні Грышку, каб зыскаў акуляры ў магазіне пры вуліцы Сянкевіча, квіток на іх узяў, абяцаў прыслаць і забыўся хіба. А на гэтыя акуляры, што ёсць, татка надта слаба бачыць, чакае новых і не можа дачакацца.

Олечка! Цётку Зольку дурную, што да вас лазіць, гані вон з хаты. Яна пляткарка, у вочы глядзіць і махлюе. Маці сваю і то не прыняла па-людску, не пагасцявала. Наракала, бессаромніца, што на кошты вялікія старая навяла яе, бо за білеты трэба было семдзесят злоты заплаціць і дзень цэлы карміць. Во, як аддзяквала гніда паршывая матцы шчырай!

Оля! Яшчэ апішу табе адну справу. Можа хочаце мяса купіць? Добрае, сытае. Паршук быў адкормлены, гладкі, у суседкі нашай Алюты. Зацэніць яна па якіх трыццаць злоты, пяцьдзесят кіляў адступіць адразу. Паведамі зараз жа, як толькі пісьмо атрымаеш, у знаёмых даведайся, ці не схочуць прыдбаць свежаніны файнай, бо ў нас ніхто не купляе, кожны сабе свінні коле. А трэба ж за штосьці гаспадарскія выдаткі ўладкаваць і сыну даросламу касцюм з крэпы справіць намерана і таму танней прадае, грошы вельмі ж патрэбны ёй.

Будзільнік, які маем, зусім нікудышні, ізноў папсаваўся, ладзіць мус, хоць трэсні, бо невядома, каторая гадзіна ў ранкі зімовыя познія. Меўшы часіну вольную папытай, Олечка, у крамах дзе-лень пра ланцуг да ровара. Вясна, дай Бог, настане, у поле, або на сенакос ездзіць спатрэбіцца бацьку нядужаму. Тавар гэткі часамі ў ларок спулдзельчы наш прывозяць, ды за маладымі не даступішся.

Дзякую таксама, дачушка, што просьбы маёй не пакінула і лісця бабковага, перцу, цынамону, дражджэй наслала. Чакаю пісьма, напішы, яшчэ раз прашу, пра здароўе тваё, як жывеш і ці Грыша добры — ці не сварыцца іншы дзень? Усё напішы.

Да пабачэння. Бывайце здаровенькія! Піша дэ вас маці з бацькам, цалуем моцна!

АЛІНКА НАРАДЗІЛА СЫНА

У першых словах свайго пісьма паведамляю цябе, браток, што мы ўсе жывы і здаровы, чаго і табе жадаем. Выбачай, дарагі, што так доўга не адпісваў на ліст твой, які прынёс паштальён, калі авёс жаць канчалі за прысадамі. Спяшаю напісаць хутчэй аб тым, як мая жонка, Алінка, сына нарадзіла. А гожанькі ўдаўся ён нам, а жва-венькі, трапешчацца безупынку, ножжамі перабірае. Мо пойдзеш дзе-лень у крамы беластоцкія за чым-небудзь, дык пудры прыхапі з пачку. У вёсцы, сам ведаеш, дошкамі забітай наглуха, вельмі ж не хапае гэтага тавару. Патрэбна пудра маленству нашаму, бо запарыцца і верашчыць на цэлую хату.

А пакуль нарадзілася яно, беданькі ўсякай ужылі. На Пакрову пачулася Алінка блага, заенчыла голасам страшным. Бягу, бы яблык накраўшы, за тры вярсты да пошты ў «пагатове» званіць. Да вуха трубку прыткнуўшы, гора ўсенькае расталкаваўшы, пачуў голас сярдзіты, які сказаў, значыць, чакайце, выязджаем. Пайшоў я назад, пот на ілбе рукавом выціраючы. У хаце ўжо сваячкі, бабы гаспадарылі, мяне на вуліцу карэткі выглядаць паставілі. Няма і казаць чаго, у бабскім племені слабыя з нас героі... Стаю пакорліва ля плота патупваючы, вочы на гасцінец вылупіўшы, ці не запыліць апонамі машына абяцаная.

Стаяў я, стаяў, ды столькі магу табе напіслць, што суседкі, свіней накарміўшы, таксама пачалі мне дапамагаць карэтку пільнаваць. Цемень вячэрняя вёску абступіла, зоркі на небе замільгалі. Апоўначы свякруха куртку прынесла, каб на сырасці не прастыў.

Потым незадоўга лаянка знаёмая данеслася з паблізу, у якой ясна гаварылася, што тырчу, быццам дурань, на ветры, тым часам жонка да ранку памерці можа. Грэх тады ўвесь на каго ж, як не на мяне зваліцца.

У сенцах цесць хамута спасобіў ды загадаў воз на панадворак вывалачы. Запрогшы, як мае быць гнядога ў аглоблі, да пункту здароўя крыкнуў ехаць. Дактароў там усякіх па калідорах ходзіць, даў наказ, каб хаця аднаго з іх прыперці.

Мабыць, не ведаеш, што масток на Слоі перабудоўваюць. Пагнаўся я дарожынамі бакавымі, на досвітку перад пунктам здароўя затрымаўся. Вартаўнік вачыма залыпаў зосну і кажа:

— У нядобрую пару жонка твая радзіць збіраецца, найважнейшага дохтара ў водпуск панесла. Праўда, акушэрка яшчэ фігуруе ў нас, але спазніўся ты, разбудзілі яе нейкія людзі, у вёску другую павязлі. Дэнтыстка зноў расхварэлася, пяты дзень з ложка не вылазіць.

Зашнырылі прадчуванні нядобрыя ў сэрцы перамучаным і хацеў было фураю ў павет па «пагатове» тое накіравацца, ды міліцыянта на ганку пастарунковым згледзеў пазяхаючага. Маючы ўлады аўтарытэт на ўвазе, лямантую паціху, што «пагатове» няшчаснае з абавязкаў сваіх не вылічылася. Для дабра агульнага няхай маладую матку паратуюць канаючую. Не скажу, хлапец бравы, да тэлефона адразу прыліп, кольбаю ўпарта круціў. I дасталася наганяй каму трэба, як след, пры асабістай маёй прысутнасці.

Як думаеш, браток, мёду спелага вартавала б сяржанту таму завезці? Добрага падарунку чалавеку шчыраму не шкада.

Кланяецца табе пляменнік Віця, бабулька Агата часта ўспамінае, і цётка Анеля з цэлаю сям'ёю гэтак жа сама.

Бывай здаровы, Колька, і на хрэсьбіны рыхтуйся. Кума стройная ўжо дагаворана.

УЦЕХА З БЯДЫ НАДЗІНАЙ

Усе загаварылі пра Надзіны рамансы з Супруном, работнікам тым, што ўвосень прыбіўся неяк да нашай вёскі і ўнаймы па гаспадарах зіму прахадзіў. Ён мужчына не стары ды дзівакаваты надта, сіратою па свеце здаўна швэндаецца, такі лапатун бесталковы. Усё яму мусіць штосьці не падабацца ў кагосьці: то зашмат канюшы-ны даюць у сечку каровам, то аўсом коней залішне кормяць, то свіней бодып трымаць трэба, бо капітал на іх магчымасць ёсць узбіраць вялі-кі. А ў масленіцу Супрун памагаў Надзі авёс вымалаціць дарэшты, сама адна на гаспадарцы, хаця і невялікай, усяго парабіць не паспела. Зінка малая, яе дачка няшлюбная, доўга хварэла. Прабыў у яе Супрун тыдзень, застаўся і да другой нядзелі, а потым нікуды ўжо не паказваўся. Усё на падворку Надзіным парадкі наводзіў, дроў крыху нарубаў пад паветкаю, пехатою ў аптэку местачковую хадзіў па лякарствы для Зінкі і каторагась дня, пазычыўшы каня, у млын выбраўся муку малоць. Значыць, прыліп чалавек да бабы маладой, хоць і з дзіцём. Нашто, маўляў, шукаць шчасця другога па свеце бе-лым?...

Цёткі з маладзіцамі пасміхаліся вечарамі, што Надзя, пэўне, ужо замуж выйшла нарэшце за Супруна ў гэтакі час доўгі, няйначай, на Коляды другія хрысціны спраўляць прыдзецца. А мужчыны нашы, як мужчыны — свае плёткі маюць і яшчэ зіма гэта не скончылася, а другой ужо чакаюць, каб паглядзець, як Супрун пачне марыць голадам сябе, Надзю, дзетку чужую і худобіну ўсенькую; відаць, скнэра з яго страшэнны ды на зямлі не знаецца, толькі другіх па-вучаць прывык, што — там нядобра, тут нядобра, гэтак нядобра! Адзін ён, Супрун, разумны знайшоўся, прыблуда абарваны!

Перад Вялікаднем, ля царквы, прызналася Надзя шчыра перад суседкамі цікавымі, што, мабыць, запішацца незадоўга з Супруном, бо ён усё дурыць ёй галаву, каб жонкаю ягонаю стала, разам зажыць, гаспадарку на ногі паставіць. Нічога, што з яго валакіта быў бяздомны, сын парабка даўнейшага, але абрыдла яму па будовах вапну мяшаць, у гарадах абману рознага зажыў — зямлю любіць, гаспадарку любіць моцна, таму і на вёску падаўся. Што праўда, хітрасці мала мае, жыць з ім труднавата будзе, аднак на гаспадарцы патрэбны рукі моцныя, мужчынскія. Прытым, пахарашэў цяпер ён на месцы адным, як не кажы, апека мужчыне патрэбна. Мужык з яго нябрыдкі вельмі ўжо, а далей яна, Надзя, пакіруе ім, нябось, каб добра было. I спакойны ён, і не сварлівы, а паслушны, што не папросіш, усянютка зробіць. Не курыць, не п'е...

Разгаварылася Надзя пра Супруна свайго, аж кабеціны пазай-здросцілі ёй, і ніхто болын не гаварыў ні аб чым іншым з тых пор, як аб тым, ці доўга Супрун нагадуе дзіця не сваё, калі даведаецца пра Надзіны заляцанкі кавалерскія з хлопцамі распуснымі. А яна, напэўна, у нічым не прызналася перад ім, разяваю гэткаю!

Першым днём Вялікадня, не ведаю добра па-праўдзе, як гэта здарылася, але даволі, што той Васіль, кавалер былы Надзін, які аліменты плаціць ёй за Зінку, перапыніў п'яны на вуліцы Супруна, ды з нажом скочыў да яго біцца, усё роўна бы апантаны. I пагнаўся за Супруном далёка за вёску, і лаяўся ўслед ад апошніх. Так ці іначай, Супрун не паявіўся ўжо болей, хаця і не дагнаў яго Васіль, гарэлкаю аслаблены. Уся вуліца рагатала праз цэлы ранак святочны...

Што Васілю стрэльнула ў лоб, а мо людскімі падсмешкамі пераняўся, чорт яго ведае?! Бо ж яго жонка мнагадзетная безустанку сварылася з Васілём за тое, што нібы і надалей да Надзі заходзіць папоцемку. А цяпер нічога, не сварыцца, якаясьці як бы задаволеная сама смяецца, калі аб усім гэтым расказваць пачынаюць. Скаліць зубы і цешыцца, бы сыр згледзеўшы, што Надзі не быць ужо ніколі гаспадыняю; што ў старых дзеўках паміраць ёй з дзіцём няшлюбным, і нат «качайкаю» празвала яе, і ўсякімі яшчэ агіднейшымі словамі...

А людзям адна ўцеха з бяды Надзінай ды ўсё на жывот яе пазіраюць. Каб маглі, дык жывым у зямлю закапалі б чалавека! I што яна каму зрабіла кепскага, хаця б і Васілю гэтаму мсціваму?!

МАЦІ ЕЗДЗІЛА ДА ЛЕКАРА

Дарагая мая дочанька, Шура! У першых словах свайго пісьма паведамляю Цябе, што я жывая і пакуль здаровая. I, каб Бог даў Табе ўсяго найлепшага ў жыцці. Пішаш, што Генічку, сыночку маленькаму, дохтар прыпісаў кроплі ў нос запускаць, бо штосьці прастыў ён. Глядзі, шануй дзяцінку сваю мілую — майго ўнучка даражэнькага. Нічога, што лета гарачае цяпер; прадуць ветрам заўсёды можа. Мо ўначы раскрываецца ля акна прыадчыненага, пацее пад коўдаркаю, і вось, маеш — хвароба гатовая.

Мне таксама нездаровіцца здаўна. На тым тыдні так пачало ныць у крыжы, што не магу нагнуцца. Няйначай, у жніво перамучылася я. Авёс нам чыста высушыла на Александроўскім палетку. Пасярэдзіне палоскі бацька яшчэ мог захапіць яго касою, але па баках трэ' было сярпом жаць аж на каленні станавіцца — гэткім малым парос у нас, проста на пні паслеў увесь. У суботу ды і ў нядзелю звозілі снапы ў гумно; яксьці хмары паказаліся — думалі, дождж памочыць усенька...

Абрабіўшыся збольшага, кажу я да бэцькі, каб пусціў мяне ў горад, да лекара добрага. Вытрымання ніякага нямаш, не сплю, а мучуся, хоць ты енч на цэлы голас. Пайшла я ранкам да Сойчынай Горкі на паўстанак аўтобусны. А ў тым аўтобусе пусцюсенька; у час жніўны рэдка хто ездзіць, калі работы ў полі навала. Кандуктар адразу ўзяў грошы за дарогу, а білет меўся потым выдаць. Што ж мне да яго спраў? Абы даехаць да месца шчасліва і як найхутчэй. Ах-шо за Слаянскім лесам як не затармазіць машына, чуць не звалілася я на памосце са свайго месца, гэтак раптоўна шафёр прыпыніўся. У той жа момант ускоквае спераду адзін чалавек службовы ні то кандуктар, ні то які-лень ураднік адзеты па форме.

Цюкнула нядобрае: бачу, падыходзіць ён да пасажыра першага і пытае пра білет. А аўтобус стаіць на месцы нат' не кранецца, адно таксоўка аднекуль з'явілася пад вокнамі,

Пытаюць і ў мяне, каб білет паказала, а я адказваю яму, што ў кандуктара мой білет напэў-на ёсць, грошы заплаціла ад пачатку — а як жа! Відаць, начальнік будзе ён нейкі вахшы ад кантролю бо прыкрыкнуў на мяне, што нібы кожны дурань ведае аб кандуктарскіх білетах, але я хачу камбінаваць ды за старая на гэта! I не ўмею — болын хітрыя найчасцей круцяць, што быццам пагубілі білеты, вось яно як!!

Намерылася ўжо было паўстыдаць маладзіка, як гэта да старых адносіцца, ды чую, і кандуктар мой гэтак жа кідаецца, бы адурэўшы і абзы-вае ад ашуканак, аж мне дух адняло ад дзіва такога, як то чалавек ілгаць мамантальна здолее ні з сяго, ні з таго. Ад крыўды слёзы ў вачах пасталі. Крычумалю, няхай прыпомніць сабе плату маю, нашто цярпець кару падвойную і сорам людскі!?

Тут, пэўна, самому начальніку гэтаму не спадабалася, што кандуктар болын лаецца на мяне, чымсьці ён сам, і тады з месца абсадзіў яго, кажучы, што немажлівасцю ёсць, каб кандуктар не даў рады абдзяліць білетамі ўсяго трох асоб на ўвесь аўтобус пусты. Заглядалі яны разам яшчэ ў торбу скураную, дзе грошы і білеты зна-ходзяцца, і кончыўшы кантролю паехалі далей.

Толькі не інакш нажыцца хацеў, Шурачка, тамтой кандуктар на грашах невялікіх ад старой бабы цёмнай, каб пасля мець за што выпіць. Бо, значыць, колькі білетаў ёсць на людзях разданых, столькі грошай у яго быць павінна. Добра я зразумела — гэтак жа Юрак тлумачыў учора пра хітрыкі кандуктарскія. Раз не даў мне білету, то так, як бы я задарма ехала, бо плата ад-ка няважная...

Калі ж ад лекара вярнулася і прыйшла на вуліцу тую, адкуль аўтобусы ўсюды едуць, думала, начаваць прыдзецца ў горадзе чужым. Народу ўсякага мястовага нахлынула да аўтобуса, а пераважна, хлопцаў і дзяўчат: чуць касцей не паламалі, чыста кошык падушылі. Трэба моц мець маладую, каб прапіхнуцца праз дзверцы ў сярэдзіну пры сумятні страшэннай. Сонца прыпякло дык за горад уцякаюць — над рэчкай паляжаць, пакупацца, прагультаіць да вечара, ногі голыя на пяску разваліўшы. Чалавеку вясковаму няма як дахаты вярнуцца. Кандуктар другі, у акулярах, гарланіць, што ўжо ад'язджае, бо райсо-ры не вытрымаюць! Ледзь убілася на ступенькі заднія, а ён мяне за грудзі хапае і выпіхнуць назад стараецца...

Сціснулі да паўсмерці ў духаце смуроднай, паўжывой праехала ўсю дарогу на нагах стоячы. Цела дарэшты разбалелася, хаця і мажуся масцю прыпісанай, па два разы ў дзень і нанач гэтак жа...

Кенска куды-небудзь выбірацца старому ды яшчэ неграмацею на зямлі спрацаванаму, згорбленаму...

ХЦІВАСЦЬ

Маю я за Радэлявым беразняком кавалак луга харошага з травою буйнаю. Ад таго часу, калі памёр мой Толік і адна засталася ўдавою, занядбала ўсё, не ў галаве мне было за гнаямі ўсялякімі старацца і да «спулдзельні» ездзіць ды зямлю даглядаць. Зрэшты, знаюся я на гаспадарцы ўсё роўна, бы тая курыца на перцы... Марнее лужок з году ў год, штораз менш вазоў сена прывожу ў гумно, але кароўцы якасьці хапае яго на цэлую зіму аж да сярэдзіны посту вялі-кага.

Летась папрасіла да касьбы Аляксандравага Ваську, што да Міркі ходзіць, і ён, хлопец працавіты, абяцаў за два дні ўправіцца з работаю. Ранкам заходзіць у хату Васька і цвердзіць, талкуе мне, што сусед Міхась задалёка косіць і ў мой лужок укасіўся на якіх тры крокаў. Бо сасніна такая пакірачаная, якая на бугры завялася, дык расла якраз на нашай граніцы, — гэта праўда. А цяпер апынулася яна раптам далёка на Міхасёвай пляцоўцы? Дрэвы не ходзяць, значыць, крыецца тут хітрасць людская. Пайіпла я сама глядзець граніцы прыдзеленыя і, як на тое, Міхася напаткала непадалёку. Кажу яму, каб не крыўдзіў мяне і па добрай волі ўступіў не сваё, вядома, чалавек не святы, памыліцца можа. А ён, дзе там, закрычаў, каб уцякала вон, бо касою лыдкі парэжа і да смерці прагнію ў ложку валяючыся. Ну, думаю, недачаканне тваё! I пабегла яшчэ раз мехіы мераць. Няма чаго па-пустому языком малоць, несправядлівасць ды хцівасць адразу ў вочы кінулася. Як не круці, справа пэўная! Надзелы лугоў жа ж былі роўныя шырынёю і ў адным, і ў другім канцах, а мой лужок спачатку шырэйшым аказаўся чымсьці ў нізку, дзе ўжо лес пачынаецца. Ні з таго, ні з сяго раптам на клін падобным зрабіўся!

З мужчынам упартым не наваюю; бачу, мусова ўрадніка прыперці з павета, значыць мярнічага завясці сюды трэба і паказаць яму ўсенька, як чаўпуць людзі блізкія! Няхай награзіць Міхасіку гэтаму за камбінацыі нахабныя, нябось, да асобы такой не палезе з касою біцца, бо зараз жа суд засудзіць на пару месяцаў.

Так і зрабіла. Калі толькі мярнічы пачаў спраўджаць, у планы свае прыглядацца, якія з сабою прывёз, тут-як-тут і Міхась аднекуль паявіўся засопшыся, хаця нікому не казала пра бяду набалелую. У вёсцы нічога ўтаіць немагчыма, умомант разнясуць па хатах навіну кожную. Стаю я ля лазняку і трымаю за канец ленты, а мярнічы прайшоў на другі бок шырыню мераць. Тым часам Міхась дзыгам наўпрасткі да пана гарадскога прыбіўся ды пачаў штосьці мармытаць перад ім, але той усяго рукамі замахаў. Міхась надабрыдлівы не адступаецца, круціцца, як сабака на ўвязі, разглядаецца, чакае нецярпліва.

Мо з гадзіну прайшло, аж паклікаў мярнічы мяне і да Міхася крыкнуў, каб ён падышоў бліжэй. Тады сказаў голасам такім, што сэрца павесялела. Вось, прыказаў Міхасю не выкошваць далей, чым да сасны пакручанай, бо іначай кару шпарне ажно міла будзе!

Здавалася, кончылася ўрэшце валакіта дурная ды праз тыдзень ачуняў Міхась ад страху і давай са сваркамі перапыняць на дарозе. Абазваў мяне скнэраю-самаедкаю, якая нат мужа роднага ў магілу загнала, шкадуючы мяса ў жніво... Чулі?! Гаспадарку дашчэнту прапушчу, хабялёў начамі поячы гарэлкаю... Каб ён аслёп, калі хоць разок бачыў мяне з мужчынам якім?! Нібы за адзінюсенькі пракос луга засудзіць хацела суседа невінаватага, бо хс лішні пракос чужы кожнаму можа здарыцца. Бачыш яго, ён не ведаў аб тым, што ўкасіўся не ў сваё! I так, кажа, луг змарную, сама не скарыстаю і каму не даю! Сволач, гэты Міхась, а не сусед дабразычлівы! Замест дапамагчы яшчэ кабеціне адзінокай дык, чуеш, што ён ляпеча! Бессаромнік і хцівец ненасытны.

Проста, плакаць хочацца...

«СЛЯПАЯ»

...Яшчэ хачу Табе, Нюрка, пра адну справу напісаць. Хіба памятаеш Зінку такую, у акулярах заўсёды ходзіць? Што праўда, яна малая была тады, калі Ты ад нас выязджала, але, мабыць, на вуліцы дзе-лень бачыла яе?

Няшчаснае, ведаеш, дзіцё гэтая Зінка. За свае вочы слабыя ўсё цярпець мусіць безупынку. Сем класаў правучылася ў школе, пільнай вучаніцай з'яўлялася, ды дзеці другія ступіць нагою нат' кроку не давалі ёй. Штурхалі, вішчалі, бы апантаныя, абзываючы дзяўчынку ціхую ўсяляк ад сляпой або акулярніцы, а бацькі нашы вясковыя толькі зубы скалілі і ўсміхаліся дурна, як бы тут уцеха якая з чужога гора ёсць.

Як кажуць людзі, кожнай маці сваё дзіцё найпрыгажэйшае. Зінчына маці ці бацька стары глядзелі бязрадна на збыткі ўсенькія над дочкай любаю, бо што яны могуць зрабіць добрага? Уся сям'я іхняя акуляры носіць ад маленства дык яшчэ горай начэпяцца з абсмешкамі выдумлёнымі. Так яно ў нас павялося.

Я то і не дзівую вельмі з малышоў неразумных, якім глупства найменшае смешным здаецца. Хаця з-за празывак гэтакіх дзіцятка беднае цалкам свет белы зненавідзела, крыўду дзіўную да бацькоў родных, пэўна, у душы сваёй смутнай тоіць чаму такім нарадзілася...

Выгадавалася Зінка цяпер на асобу дарослую, паненка з яе не брыдчэйшая ад многіх у нас. Часамі на забаву выбярэцца, пасядзіць адзінютка пад сцяною на лаве ў святліцы гадзін пару і толькі нагрызецца, як гэта другія танцуюць, а яе ніхто не бярэ. Адзінокая пойдзе дахаты. А равесніцы Зінчыны кавалерамі падпітымі развясе-леныя зараз жа жарты строіць задумліваюць, бясстыдніцы, штораз каторага сапляка нібы праваджаць выпраўляюць услед.

У тую нядзелю наслухаўся дзядзька мой шасцідзесяцігадовы, як хлопцы мясцовыя і дзяўчаты з Зінкаю абыходзяцца, закурыў махоркаю, аж бабуля закашлялася, і загаварыў аб тым, як калісьці, бывала, пры памяці ды маладосці ягонай сябравалі маладыя. Вось, калі пачнуць іншы раз харашуні чарнавокія панямі задавацца на музыках дык змовімся, маладцы дружныя, усе разам не браць іх у танцы, і справа кончана, лічы, прапаўшая. Каб ты ведала, — кажа стары мне так, — што нават гарбатай, хай сабе якая яна там не будзе, з рук не выпускалі да ранку, а фанабэрлівыя тырчэлі нудна, аж пераканаліся, што спаць да таты-мамы ісці трэба і няма чаго тут спадзявацца на паклоны нізкія. Гэтак не адну адвучылі нос дагары дзерці і. блізкіх не заўважаць.

Мясцовасць наша прылясная, вялікая, народу ў ёй шумна зранку да змяркання. Там сварацца, тут рагочуць, у гумне гаспадар авёс малоціць, досвіткам саней некалькі да лесу па дровы паехала. I, здавалася б, Нюра, што ўсё ўпарадку найлепшым сярод люду знаёмага. Але, калі цемрадзь засцеле ваколіцу і моладзь па хатах сабраўшыся за жываты хапаецца смешнасці расказваючы, не ўгледзіш на вечарынках вясёлых Зінкі ў акулярах.

БАЦЬКАЎ ГНЕЎ

Каб ты ведаў, што болей не атрымаеш ад мяне ніякіх грошай, раз з цябе гэтакі гультай. Усё буду перасылаць гаспадыні, у кватэры якой ты жывеш. А паспрабуй ашукаць, дык беднай будзе твая скура...

Як бы прадчувалі мы дрэннае, не паехалі на даведку да вашага тэхнікума. То ж сораму наеліся б пры ўсіх людзях! Вяртаецца з Беластоку маці Манькі, што разам з табою вучыцца, ды кажа мне:

— Вы, Антон! Ваш Ванька шэсць двоек мае за першую чвэрць... Урокі пакідае, па кінах цягаецца.

Аж затрэсла мяне, калі я пачуў такія словы. Не мог глядзець ёй у вочы. Пэўна, усміхалася задаволеная, што яе дачка выдатніца!? Маюць жа людзі шчасце да добрых дзяцей — не тое, што ў нас сынок расце, які ўсяго і думае аб тым, каб паменш бы напрацавацца. Цяжка яму за кніжкай руку падняць...

Гаруеш, чалавеча, на гаспадарцы, спіны не адгінаючы ад світання да змроку. Дзіцяці свайму стараешся што сіл. Бульбу дзерлі на барознах, — увечары спаць ляжаш, не заснеш, раматус косці ломіць, у каленях ные. Чатыры мяшкі роўныя з плячом прывезлі табе на зіму. На дзень малатарню падкінулі нам ад сельскагаспадарчага гуртка, збожжа абмалацілі, спяшаліся, бы ашалелыя, бо другія чакалі на машыну. Маці снапоў навалачылася, зусім аслабела, думаў па дохтара запрагаць каня... Мукі, круп удосталь павялося. Крыху прадамо сёе-тое, грошай раздабудзем. Свінні здаўна штосьці не вядуцца, паршук хваравекі быў, ледзь з бядою падкармілі яго да 150 кіляў. На мяса разжыліся, пад Вялікдзень яшчэ адно свінча заколем.

А іншых турбот колькі на галаву валіцца. Дах працякае, рамантаваць трэ' хутка. Дажджы пачаліся, столь вадою залівае. Чарапіцы не менш паўсотні спатрэбіцца. Вокны новыя ад вясны ў столяра валяюцца, нямаш за што выкупіць. Маразы не за цёплымі марамі. Рамы пагнілі, вецер у шыбінах свішча, холад у хаце хоць сабак ганяй.

Ці ж мала выдаткаў!? Сам лішняга кавалка мяса не з'ем, залатоўкі абы не распушчу на гэтых трох гектарах седзячы. На твае патрэбы заглядаемся, хто ж нам большай надзеяй мае бьшь на старасць? Матка толькі і ведае лямантаваць: — Ваньку сала пашлі; Ваньку касцюм пашыем; Ванька пісаў, грошай выслаць...

А я гавару: — Змарнуем хлопца такою клапат-лівасцю, паночка дачакаемся. Хто палыну не каштаваў таму і мёд нясмачны.

Не цэніш нашай працы, нат' дзякую не буркнеш. Маўляў, так павінна быць, каб бацькі за пацехамі сваімі ў хвост бегалі.

Бывала, у жніво пад дванасткамі сядзеў, чатырнаццацігадовы бамбіза! Кампот хляптаў, а спёка над палеткамі ажно трымцела. Часам пярэвясла звязаў адно-два. Маладзенькі Ванька, перамучыцца дровы носячы да печкі. Самі насілі. Урокі прыдзецца адрабіць, разам мазгі су-шым, бо ж сынку галоўка разбаліцца. Экскурсію ў Варшаву школа арганізуе ў канцы навучальнага года, хуценька сотню сунем хлопчыку ў жменю. Няхай едзе, свету пабачыць. Старым засталося чакаць адно смерці... Уступныя зкзамены ў Беласток здаваў, да «прафесара» падыйшлі. Шынкі, яек не пашкадавалі, каб Ваню замоцна не націскаў ды прыняць у школу пастараўся. Ён разумнік — у горадзе вывучыцца, на людзей выйдзе. Жыццё лягчэйшае настане — не зямлю варочаць рук не пакладагочы.

Дык маеш табе бабуля хвартушок! Не паспеў за парог вылезці, а пяцёрак дагары нагамі нацапаў, стаўбун разбэшчаны! Не малы, вусы га-ліць збіраешся, перад люстрам косішся, бы той Мікітка-музыкант; чуў, за дзеўкамі вушыма стрыжэш, нябось. Час розуму набрацца, хоць раз самому чаго-небудзь дабіцца. Шкарпэтак цыраваць ад мяне не спадзявайся... На Коляды з двойкамі можаш не прыязджаць да хаты, калі табе вуліца і кіно мілейшае за навуку.

*

Антон праз пару дзён паслаў Вані другі ліст, і ў сярэдзіну канверта паклаў чырвоныя соткі.

ПАЕХАЎ, ВІЦЯ, ВУЧЫЦЦА

Снілася, што стукаеш у дзверы, плачаш: «Адчыні, мама!» Але я не магу падняць рукі, адсунуць засоўку...

Прачнулася, світала на двары. У коміне вецер дзіка рагоча, шамаціць у страсе. Агарнула нядобрае прадчуванне.

Мой сынок! Паслала табе пачку з сушанай каўбасою, якую так любіш, паклала таксама два сыркі, дзесяць вараных яек, палавіну шынкі і груш з той старой грушы, што за гумном расце. Пэўна, не маеш волі ў гэтым школьным інтэрнаце. Ды якая ж там можа быць казённая яда!

Асцерагайся, дарагі, электрычнага току. На тым тыдні канцавога Юліся ледзь не забіла ім, майстраваў штосьці ў дратах, бо радыё новае купіў, сам захацеў падключыць. Антоля расказвала, што Юлісь і цяпер не кожную работу зрабіць здолее, плечы і спіна баляць — зверху ды на гаршчкі кухонныя, нібы, падаў. Вось.

Глядзі, Віценька, не падлезь пад самаход. Пазаўчора ляснік з Копнай Гары праязджаў роварам праз вёску ды Антолю чутанькі не раз'ехаў, спадніцу чымсьці падраў ёй і вядро малака вылілася.

Калі атрымаеш усё, прыхавай добранька ў чамаданчык і замкні ключыкам, а то ўкрадзе будзь немач ліхая. Памятаеш — вясною на кірмаш ездзіла і дваццаць злоты з кішэні выцягнуў хтосьці ў краме. Хуліганаў усякіх па вуліцах валочыцца — толькі і падпільноўваюць.

Хоць не біся з нікім, сыночак, бо пакалечыць могуць аднаго і захварэеш. Васілёва вяселле нядаўна адбывалася, нават перагародкі ў хаце раскідалі, каб сталоў болын змясцілася, — у нас пасуду, крэслы, пазычалі. Аўтобус да шлюбу нанялі. Калі прышло дарыць маладых, цесць адрокся ад свайго слова і не даў гумавіка ў пасаг. Сват лаяцца пачаў, старшы дружбант выкрыкнуў, каб Васіль на развод падаў з месца, а музыкант шпурнуў агурком у Васілёвага швагра, які хваліўся, што ўжо адну «Яву» разграхатаў і хоць заўтра можа купіць другі матацыкл. Бойка разгарэлася такая, што калі б міліцыя ранкам не прыехала, невядома чым скончылася б. I маю пасуду пабілі! I Васілю аперацыю робяць на патыліцы.

Шануй сябе, адзявайся цёпла. Апрані свэтрык, летнічак і пінжак, каб не прастыў. Купім чаравікі моцныя, штаны яшчэ адны я пашыю хутка, вушанку прышлём.

Восень халодная наступіла. Дождж крапаціць па шыбах цэлымі днямі. Прыдзе бацька ўвечары з малацьбы ды гатаваць нічога не хочацца. Няма цябе, няма каму. Талкуем-гадаем, як жывеш у чухіых людзях?

Пакрова ўжо мінавала, а пісьма ад цябе не чуваць. Паштальён кажа, што ты, Віця, мабыць, не напісаў яшчз пісьма, таму і не прысылаюць яго нам. Але я не веру яму. Чула, як смяяўся ён да суседкі: пра Віцьку ўсё думаюць, чыста памарнелі. Шлюць пачку за пачкай, маладому толькі і трэба таго. Нябось, каб было холадна і голадна, раз-два напісаў бы пісьмо. Так смяяўся паштальён.

НАПІШЫ, СЫНОК, АДРАС

Дрэнна ты вучыўся ў сёмым класе. Дзядзька Сцяпан, што быў на прымусовых работах у Нямеччыне, падсмейваўся: «Ну, Валодзя, колькі цвайяк зарабіў?» Двоек, значыць.

Настаўніца скардзілася: — Здольны ён хлолец, — гаварыла. — Але мала вучыцца, заўсёды часу не мае...

Сварыўся на цябе! Ды што, калі падручнікаў і «каетаў» тваіх не разумеў. (Сам жа не здабыў ніякай навукі). А ты палюбіў гаспадарку — зайздросна, моцна. Даглядаў свіней, кароў, авец — рэзаў сечку, укладаў подсцілку. Проста, не дапускаў нас да гэтай работы. Маці крычала:

Ідзі вучыся! Я сама зраблю...

—Мама, авечкам рана даваць не сена, а саламяную трасянку, — спрачаўся ты.

Пакрыёма цешыўся табою. «Будзе з яго гаспадар»! — думаў і ўяўляў сябе старым, з унукамі на каленях. Ціха і шчасліва.

Неяк перад Колядамі сустрэў на вуліцы пісьманосца.

Вам перасылка з Варшавы.

Падаў мне запакаваную кніжку. Што гэта? Адрас мой, але нікуды я не пісаў і ніякіх кніжак не прасіў. У хаце распячатаў ды прасілібізаваў на вокладцы — «Жывёлагадоўля ў сялянскай гаспадар-цы».

— Прыслалі! — твая радасць выясніла ўсё. Выхапіў кніжку з маіх рук і пабег з ёю ў пакой.

Гнеў і здзіўленне перамяшалася ў пачуццё трывогі. «Па кніжках, значыць, хоча гаспадарыць. Ды што там у іх могуць напісаць? I без таго гаспадар ведае, чым карову карміць, свіней, а чым курэй або гусей. От, дурыць сабе хлопец імі галаву.»

Праз тыдзень з пошты прынеслі другую кніжку, танчэйшую — аб курах. Прычапіліся, каб прадоўжыць выпіску «Рольніка Польскага». Танная газета, добрая да самакрутак — дык яно праўда.

З той пары на вёсцы празвалі цябе Валодзькам-аграномам. Аграномаў бацька, аграноміха... Так і засталіся мы «аграномчыкамі» па сённяшні дзень.

У нас на весну рабілі сход. Нагаварвалі, каб выкуплялі ў ГС-е вапну і рассявалі па полі. Бо глебы нашы падмоклыя, «кіслыя» — тлумачылі. Паехалі... і больш не паказаліся.

Бог яго ведае? Як думаеш, сынок, дасць яна, вапна, карысць якую?

Пішаш, што атрымалі новую кватэру ў цэнтры Беластока — тры пакоі з кухняй. Як жа цешуся, што табе добра жывецца! Мы маем цябе аднаго...

Напішы, сынок, адрас.

ЯК 3 МІХАЛКАМ ЛЕС КРАЎ

Хросны Міхалка шэпча ў твар так, каб ніхто не пачуў: — Заве-ея, заве-ея... Бачыш?

Міхалка вышэйшы, і яго чырвоны нос тыцкае проста ў брыво. Збоку ад яго авечай вушанкі відаць месяц, а навокал месяца бялісты круг:

— Праўда, хросны, праўда, будзе завея.

У Міхалкі па-воўчаму блішчыць вока, бо другога не бачу, нос засланіў. Дыхае ён, аж дух забівае. Хачу адвярнуць галаву і ніяк не магу, усё-роўна, бы шыя адранцвела. А Міхалка свідруе бельмам навылёт, не адпускае:

— А што, не казаў? Мо няпраўда?... Дык запрагай каня, запрагай хутчэй! Чуеш?!

Буланка стрыжэ вушыма, адварочвае ўбок кудлатую грыву — ні то саромеецца, ні то баіцца чагосьці? Хросны Міхалка бубніць у кабылінае вуха: — Не храпі, буланка, не храпі, золатца, а то вунь сусед нядобры пачуе.

Буланка крадком топае, разглядаецца па прыгуменнях. Ласкавы Міхалка гладзіць закручаны палоз:

— Ціхенька, бярозавы ты мой, ціха-ша-а, не рыпі...

I Міхалкава вушанка ківаецца да цёмных акон хат.

За вёскаю, на пагорку, сава загукала ў кучме акалелага зарасніку.

— Маўчы ты, прыгажуня, — падмаргнуў ёй Міхалка.

А яна, дурная, напраўду падумала, што прыгожая вельмі, натапырылася, пахвалою пераняўшыся, ажно месяц гарласты чуць не зарагатаў. Тут прыпыніла яго буланка, хвастом таемна махнуўшы, і зубялямі жоўтымі перадрачыла месяцаву нястрыманасць. Анямеў паднябесны валакіта, застыла на ім срабрыстая ўсмешка ад вуха да вуха.

У полі чыстым бор удалечыні чарнаціць. Заяц-труслівец вышмыгнуў з каляіны і кінуўся ўцякаць без аглядкі ў прысады сялянскія.

— Памятай, нідзе не быў і нічога не бачыў!, — нёсся за ім бясслоўны наказ мой, хроснага Міхалкі і буланкі, якая нават капытамі заперлася.

А сава нячутна паляцела следам, каб наказ наш дапільнаваць, за хвальбу кавалерскую адудзячыцца. Толькі зоркі залётна хіхікалі, што-раз якая-небудзь ад смеху ўніз падала.

У Чортавым гушчары Міхалка выцягнуў з саломы пілу, рукавіцу тоўстую падаў патрымаць, а сам пальцам мазольным зубы навостраныя мацаў.

— Рэжа, як масла, — сказаў голасна, аяс сосны прыціхлі. — Вось, гэту спілуем, — стукнуў ботам дрэва векавое.

Сосны-сястрыцы пахіліліся, загудзелі. Піла непаслушная з рук усё выслізгаецца, енчыць:

— Што-о ро-обіце... што-о ро-обіце...

Прыімчаў вецер-задавака, загаласіў у дрымучым урочышчы.

— Зла-адзеі-і... зладзе-еі-іі...

Сняжынкі нахлынулі роем, мяцеліцай вочы засыпалі, у шчокі закалолі марознымі іголкамі, за-пяклі:

— А вон!... а вон!!!...

З-за пня гарыць Міхалкава вока, гарыць, не міргане. — Ну! Пот цячэ па скронях. Дрэва трашчыць, валіцца, знікае ў віхры. Камель падско-чыў, уздрыгнуў, быццам задумаў адпомсціцца за смерць, але вось ляжыць і ціха стогне, а Міхалка ўсё адмервае кавалкі, а піла ў роспачы дастае гарачкі.

— Не бойся, толькі не бойся, — Міхалка хлопае мяне па плячы. — След задуе зусім, у пагоду такую сабакі на двор не выгнаць, не гаворачы аб лесніку...

На гасцінцы адусюль збягаюцца ёлачкі прыгорбленыя, сумныя. Праводзяць маці-сасну, бы хсывыя, хістаюцца ад спаткаўшага іх гора. Міхалка лупіць пугаю буланку — крывадушна, бязлітасна. Я папіхаю сані, хутчэй бы выбрацца ў поле, далей ад таго натоўпу зялёнай сям'і.

Млеўка, ой, млеўка на душы...

Уздыбілася снежная гурба, круціць. Не, не гурба, гэта — смерць у белым адзенні, з касою, скаліцца над саньмі, задаволена ківае чэрапам. Але што гэта!? Дзе каса была, там дула вінтоўкі, а дзе чэрап — вусатая маска стражніка ляснога! I крык:

— Украў! У турму... у турму!!!

— Міхалка! Міхалка!! — клічу хроснага і бягу да каня, лейцы знаходжу пад палазамі саней. А Міхалкі не відаць. Бушуе завіруха, усенька замятае навокал.

Спераду выныраюць стражнікі, процьма стражнікаў. Абступа-юць мяне.

А Міхалкі не відаць.

СПОСАБЫ НА ЗЛАДЗЕЯЎ

Нарэшце абхітрыў зладзеяў: разлёгся я вужом вакол пня салодкай яблыні, якую часта трасуць яны.

Мілыя дрымоты ў ціхім садзе. Мякка падаюць спелыя антонаўкі. З-над вішнёвага зарасніку выплыў на зорнае неба месяц-рагатун.

Раптам паглядзеў я на бульбянішча, і аж адняло мне мову, бачу: падымаюцца растапыраныя людскія цені, абкружаюць. Адзін, два, тры, чатыры, пяць, шэсць... Пазавуголлю брэша Рэкс, няўданае, палахлівае стварэнне.

За адно імгненне перадумаў я ўсе спосабы: крыкнуць — закідаюць каменнямі (я ж не ў будцы!); накінуцца на іх — расквасяць патыліцу (адзін у полі не воін!); падаць у суд — нічога не высуджу (не знойдзецца сведкаў!).

Словам, уся мая хітрасць адвярнулася ад мяне.

Першы цень, у якім пазнаў я Навумавага Ваньку, ухапіўся ўжо за павіслае яблыневае голле. Ляжу і слухаю. Але ж і рвуць яблыкі, хай Бог крые і ратуе! Затрашчала ды абламалася вялікая галіна. Яе раздзёрты канец цяжка тыцнуў перад самюсенькім маім носам.

— Трэба страсянуць спелых, — пачуў я знаёмы голас, і хтосьці балюча наступіў мне на нагу. Жуліку, відаць, здалося, што стаіць на палене, бо запёрся абодвума абцасамі ў маю лыдку, калоціць дрэвам.

Шайка рухнула збіраць усё, што нападала. Цяпер я ледзь не енкнуў, так моцна стукнулі мяне чаравікам па сярэдзіне і над самым вухам залаяўся Ванька:

Якісьці пень валяецца, нагу вывіхнуць можна...

— Ванька, падай конскую торбу! — загаварыў зусім ужо знаёмы голас (ці не Хведараў сын гэта будзе?)

Смярдзючая падэшва чыйгосьці чаравіка закоўзалася па маім ілбе.

— Халера, на гарбуза наступіў! — вылаяўся знаёмы голас.

— Гэта, здаецца, не гарбуз?... — заікнуўся другі, яшчэ больш знаёмы голас.

Усе прыціхлі.

— Мярцвяк!!! — зароў Ванька.

Па садзе разыходзіўся ломат уцякаючых зладзеяў. Агарнула паніка і мяне.

— Што? Я памёр?! — спужаўся я не на жарты і схапіўся.

Месяц ад смеху пакаціўся па небе, аж разбегліся зоркі.

УДАЧА

Свіння зразумела, што ёй не выкруціцца з нашых рук і сама палезла ў клетку — каб зважыць яе і прадаць.

Сцяпан сказаў:

— Прадамо за тысячу залатых болын!

Так і зрабілі: свіння важыла дзвесце, Сцяпан напісаў — трыста. Я пабег у касу па грошы.

Сцяпан сказаў:

— Зарабілі тысячу больш: пяцьсот мне і пяцьсот табе.

Так і падзяліліся. Ого, Сцяпан вялікі ашуканец у дзяржаўным гандлі і варта дружыць са Сцяпанам.

I тут сталася неспадзяванасць: свіння падміргнула і зашаптала чалавечым голасам!

— Я вам дам заробак, я вам пакажу заробак, свінні вы! Свінні! Кажу гэта вам я! Усё раскажу, дзе трэба, аб вашых камбінацыях, вашых свінствах!

Нам падняліся валасы пад шапкамі. Сцяпан першым упаў на калені і заплакаў перад лычом:

— Даруй мне, больш не буду камбінаваць на свіннях! Бажуся! — лямантаваў Сцяпан, стараючыся пацалаваць яе ў лыч.

Перапалохаўся і я. Ад страху перахітрыў Сцяпана, забег я ззаду і пацалаваў свінню ў хвост, ад чаго яна павесялела. Замахала хвосцікам, скруціла яго абаранкаю.

— У мяне жонка, дзеці... маленькія дзеткі бы парасяткі! — крычу праз слёзы і прыглядаюся, дзе яшчэ пацалаваць, але ўсюды на ёй праціўныя фрэндзлі шэрсці.

Мне і Сцяпану ўдалося перапрасіць свінню, яна разляглася. Задрамала.

Мы, дачакаўшыся вечара, вярталіся папоцемку дамоў. Ішлі сярэдзінаю вуліцы, па калюжынах, як свінні.

СПРАВА

Задумаў я адкрыць краму, каб збіць капіталу. Заходжу да начальніка па дазвол.

— Не спяшайцеся, не пажар, — тлумачыць мне начальнік і моршчыцца ад маёй нецярплівасці.

«Эге, думаю, дзе чорт не можа, там баба паможа!»

I за другім разам заходжу да начальніка разам з жонкаю.

Чаго лазіце! — закіпеў начальнік.

— Паночку, дальбог, не ашукаю вас, — кажу я. Ад гэтых слоў ён пачырванеў. Але ў той жа момант за маёю спіною хіхікнула жонка, і начальнік адразу абмяк і на мяне ўжо не глядзіць.

«Добра, думаю, з жонкаю разам быць у начальніка».

Засоўваю руку ў кішэню, дзе нарыхтаваў хабару тысячу злоты, запячатаныя ў паненскую белую канверту. Ціха падступаю па дыване да стала начальніка, каб сунуць канверту з грашыма пад яго мармуровую чарніліцу. Раптам, забягае мяне мая жонка і ласкава ляпеча начальніку:

— Будзе абарот і пераабарот. Так, так.

Бачу, жонка дае знакі мне леваю далонню, каб я адступіўся, а праваю бярэ руку начальніка і тлумачыць яму, і тлумачыць.

— Будзе, ну, будзе.

Начальнік паглядзеў у яе харошае вока, вольнаю рукою пачухаўся па лысіне. I раздабрэў.

I я быў вельмі здаволены: дастаў дазвол адкрыць краму.

Без хабару дастаў.

ЯК Я СТАЎ ЛЫСЫМ

У хаце, у кухні, ганю самагонку. Пад акном плача мая баба, у замарожанай шыбе моршчыцца месяц — даносчык.

А тут літар поўны пад корак, пяршак пацёк на падлогу. Перапалох, як рукою адняло.

— Мый літры ад малака! — сыкаю да жонкі.

Хутчэй падстаўляю кубак, чысцюсенькі струменьчык цыркае на дно. Цёплы, пахучы. Каштую раз, і яшчэ раз. Потым яшчэ раз... Галава стала спраўнейшай і забегалі па ёй хітрыя думкі.

Не бяда, на выпадак чаго, расплачуся. Апраўдаюся, скажу: за Коляды выдуў увесь запас, а гарэлка падаражэла, больш не купляў. Камендант зразумее. Так, так, — зразумее, пашкадуе...

«А, што калі не!?» — асмаліў мяне чыйсьці голас, зашаптаў у вуха. Я пахаладзеў.

Чуваць, добра чуваць, як трашчаць на марозе платы, а ў канцы вёскі зараўло вяселле — «Равела бура, дождж шумеў»... Гэта жэніцца малады камендант Іван з маладзенькаю Ёзікаваю Галяй. Паўпастарунку гуляе.

— Не прыдуць! — усміхаюся, смяюся, рагачу, задыхаюся, даўлюся ад уцехі. Развяселены, падкладаю паленцы ў агонь, смела і многа, без ніякага страху.

Раптоўны свіст над кадушкаю быў да таго раптоўным, што я адно падумаў: «...рве брага!...» ...і заплюшчыў вочы.

Гарачае-гарачае пляснула мне на патыліцу, пацякло за каўнер. Я нацягнуў летнік на галаву, кінуўся ўбок, але па спіне так засмаліла гарачынёю, што пярэкідам шмыгануў пад ложак. — Лопае, клёпкі выгінаюцца! — падумаў ці сказаў я...

А пад ложкам няма ратунку, брага шляпае са столі, свішча па сценах, забіваецца пад пасцель. Бачу — жонка на панадворку скідае з сябе акно, чэша шкло з валасоў і моргае залётна:

— Прыдзі-хадзі, мой любы.

Каб дабрацца да яе, на снег і мароз, от аджыў бы я! Адвага ўцякаць з-пад ложка прыйшла хутка. Перад носам паказалася кіпучая калюжына брагі, я кашэчым скокам ламянуў з-пад ложка да жонкі, на двор, далей ад хаты!

Нарэшце магу прахаладзіцца, адкідаю з галавы летнік. Ды, што за ліха? Чамусьці вее па патыліцы? Мацаю, мацаю і пальцам сваім не веру: чыста вылезлі валасы пад брагаю, якою набрыняў летнік! О ля! Я лысы, толькі чуб спераду застаўся, бы той пеўнеў хвост...

СПРАВЯДЛІВЫ КУМ

Задумаў я ўгнаіць гаспадарку, каб ураджаі добрыя мець. Задумаў. і пабег да складу штучных угнаенняў, дзе шэфам Рыгор, мой кум.

Рыгор уцешыўся:

— О ля, кумок завітаў! Хадзі, залаценькі; хадзі, даражэнькі.

Іду да яго, як на крылах. Ён сядзіць пасярэдзіне складу, перад ім паўмяшка солі патасовай, добрае ўгнаенне!

Рыгор кажа:

— Гноіку патрабуеш, бедненькі?

— Прыдалося б, — кажу, — пасыпаць гэтым парашком, каб рунь буйнейшая была.

— Няма, золатка, гнаёў. Няма ніякіх.

Кум нічога новага не сказаў, бо відаць, што склад пусты-пусцюсенькі. Але мне кум пастараецца!

Кажу:

— Так, так... Цяжка быць добрым гаспадаром... Гляджу, нікога больш: толькі я і кум.

Кажу:

— Рыгор, куме мой, патрэбна мне паўтоны.

— Не верыш, што няма? — скрывіўся Рыгор. Я яшчэ раз разгледзеўся па складзе.

Рыгор спытаў:

— Шныпрыш? Ныраеш?

I разбушаваўся:

—Я табе не Манька ў краме, што цукар хавае пад прылаўкам!

I схапіў мяне за карак, і тыц мяне ў мяшок з патасовай соллю, што стаяў перад ім. I крычыць:

— Еш! Нажарыся!

— Адурэў ты!?

— А што? Смачнае?

— Пусці!!! — завішчаў я на ўвесь мяшок.

I так папярхнуўся соллю патасоваю, што аж мяшок лопнуў ад майго чыхання. Фэ, які палын!

— Другі раз паверыш куму!

— Паверу... — выкашляў я ды як жарнуў нагою ў дыхавіну Рыгору, і давай уцякаць з мяшка.

Дагопаў я да хаты, паўвядра вады выпіў, смаліла смага. Ой, смаліла! Узяў я поўнае вядро, пайшоў я з гэтым вядром за клуню, на загон, і там прасядзеў ноч да ранку.

На гэтым загоне добры ўраджай вырас.

ЭКСКУРСIЯ

Брат прыехаў у пяць гадзін раніцы.

— Ну, — сказаў Юрка. — У брата добры матацыкл «Юнак».

— Паснедаем у дарозе, — сказаў брат. У яго вачах узыходзіла сонца.

Тыдзень таму назад дамовіліся на экскурсію.

Выехалі з Беластока на Заблудаўскую шашу, мінаючы аўтобусы прыгародняй камунікацыі. Аўтобусы, якія не выспаліся. Юрка ўсё ж выпіў сырых яек і адчуваў сябе добра.

Звярнулі на гасцінец у напрамку Малынкі. Матацыкл заграз у пяску.

— Колькі ты важыш? — спытаў брат. Гэта не было пытанне.

На пагорку маяк, ён выразна нездаволены таварыствам нязграбнай ліпы.

— Хочаш піць?

— Не.

У брата мокрая кашуля, яна хутка высыхала і рабілася нясвежай. Пайшлі да маяка, ён пачарнелы і абыякавы. Калі ўзыйшлі па лесвіцы на ніжнюю пляцоўку — засмяяліся невядома чаго.

— Стары, — сказаў брат. Маяк сапраўды стары.