Збор твораў у двух тамах. Том 2. Проза

Примечания

1

Павел Францавіч Міклашэвіч (1845—1929) – дзед Л. Геніюш, з сялянаў, пазней стаў абшарнікам; пахаваны ў Гудзевічах.

2

Крынкі — мястэчка ў цяперашнім Беластоцкім ваяводстве (Польшча), цэнтр Крынкаўскага раёна Беластоцкай вобласці (1940–1944). З Крынак таксама паходзіў і род мужа паэткі Янкi Геніюша.

3

Тата мой… — Антон Паўлавіч Міклашэвіч, нарадзіўся ў 1882 г. у мястэчку Крынкі на Беласточчыне. Быў арыштаваны 21 кастрычніка 1939, абвінавачваўся ў антысавецкай дзейнасці (арт. 74 Крымінальнага кодэкса БССР). Паводле пастановы асобнай нарады пры НКУС СССР ад 22 сакавіка 1941 г. быў асуджаны на 5 гадоў лагеру. Быў амніставаны як польскі грамадзянін і накіроўваўся для пражывання ў г. Бійск Алтайскага краю. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны 14 снежня 1989 г. пракуратурай Гарадзенскай вобласці.

4

Мама мая…– Аляксандра Васільеўна Міклашэвіч, з роду Манютаў.

5

Міцкевіч Адам (1798—1855) — польскі паэт беларускага паходжання.

6

Філаматы — патаемнае студэнцкае таварыства ў Віленскім універсітэце (1817—1923).

7

Філарэты — канспіратыўнае таварыства студэнцкай моладзі ў Вільні (1820—1823).

8

Муж мой… — Геніюш Янка (1902—1979), з якім Ларыса Міклашэвіч пабралася шлюбам 3 лютага 1935 г. у Воўпенскай царкве. Медык па адукацыі, выпускнік Карлавага універсітэта ў Празе. Працаваў лекарам. Сябра пражскага аддзела Беларускай Народнай Самапомачы. У 1948 г. разам з жонкай быў незаконна пазбаўлены чэшскага грамадзянства, вывезены ў СССР і асуджаны Вярхоўным судом Беларусі (1949) да 25 гадоў пазбаўлення волі. Быў датэрмінова вызвалены ў 1956 г. (але не рэабілітаваны) і жыў разам з жонкай у Зэльве ў старым бацькавым доме на вул. Савецкай (былой Царкоўнай), д. 7.

9

Купала Янка (сапр. Луцэвіч; 1982—1942) — народны паэт Беларусі (1925), класік беларускай літаратуры.

10

Колас Якуб (сапр. Міцкевіч; 1982—1956) — народны паэт Беларусі (1926), класік беларускай літаратуры.

11

Багдановіч Максім (1891—1917) — паэт, перакладчык; класік беларускай літаратуры.

12

Танк Максім (сапр. Яўген Скурко; 1912–1995) — беларускі пісьменнік, грамадскі і дзяржаўны дзеяч. Старшыня праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі (1967–1990), старшыня Вярхоўнага Савета БССР (1963–1971). Народны паэт Беларусі (1968), Герой сацыялістычнай працы (1974), лаўрэат Ленінскай прэміі (1978) і Дзяржаўнай прэміі Беларусі імя Я. Купалы (1966).

13

Пілсудскі Юзаф (1867–1935) — польскі дзяржаўны і ваенны дзеяч.

14

Геркулес (Геракл) — герой грэцкіх міфаў, сын бога Зеўса, меў незвычайную сілу.

15

Урад (чэшск. urad ) — дзяржаўная ўстанова.

16

Актывісты «Грамады» — маецца на ўвазе Беларуская сялянска-работніцкая грамада, масавая легальная нацыянальна-вызвольная арганізацыя ў Заходняй Беларусі, колькасць сяброў у якой у 1925–1927 гг. дасягала 120 000 чалавек.

17

Васілёк Міхась (сапр. Касцевіч; 1905–1960) — паэт і ўдзельнік нацыянальна-вызвольнага руху ў Заходняй Беларусі.

18

Каўцыя (польск. kaucja) — грашовы задатак.

19

Szkoła sztuk pięknych (польск.) — мастацкая вучэльня.

20

Абсальвент (польск. absolwent ) — выпускнік навучальнай установы.

21

БНР (Беларуская Народная Рэспубліка) — беларуская дзяржава, абвешчаная ў 1918 г.

22

Беларуская школьная рада — культурна-асветніцкая арганізацыя, на аснове якой было ўтворана Таварыства беларускай школы (1921–1937).

23

Тарашкевіч Браніслаў (1892–1938) — грамадскі і палітычны дзеяч, філолаг, літаратар, акадэмік Акадэміі навук Беларусі (1928).

24

Грыневіч Антон (1877–1937) — збіральнік і папулярызатар фальклору, выдавец, педагог, кампазітар.

25

Захарка Васіль (1877–1943) — палітычны дзеяч, з 1928 да 1943 г. — намеснік старшыні, прэзідэнт Рады БНР. Пасля прыезду ў Прагу ў 1937 г. Геніюшы пэўны час жылі на яго кватэры.

26

Аляксандр Дзмітрыеў — прадстаўнік БНР у Берліне.

27

Дварчанін Гіляр (Ларывон) — выпускнік Тэхналагічнага інстытута ў Празе, пасля вяртання на радзіму быў арыштаваны, этапаваны на Салаўкі, дзе загінуў; брат Ігната Дварчаніна.

28

Люйдымас (літоўск. liudisimas) — пасведчанне.

29

Ластоўскі Вацлаў (1883–1938) — палітычны дзеяч, гісторык, этнограф, пісьменнік, акадэмік Акадэмiі навук Беларусі (1928). Прэм’ер-міністр ураду БНР (1919–1923).

30

Ліцытацыя (польск. licytacja) — аўкцыён.

31

Пятро Станіслававіч Геніюш (?—1952) — свёкар Л. Геніюш, бацька Янкі Геніюша.

32

Радзіўся сын…– Геніюш Юрка (1935—1985) — беларускі пісьменнік, медык па адукацыі; жыў у Беластоку.

33

Сафо (Сапфо; VII–VI ст. да н.э.) — старажытнагрэцкая паэтка.

34

Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер — месца зняволення палітычных вязняў у Польшчы (цяпер г. Бяроза Брэсцкай вобласці).

39

Крэчэўскі Пятро (1879–1928) — палітычны дзеяч, з 1919 г. узначальваў Раду БНР.

40

Ліга Нацый — міжнародная арганізацыя дзяржаваў, створаная на Парыжскай мірнай канферэнцыі (1919).

41

Пасля з’езду…– маецца на ўвазе Другая Усебеларуская канферэнцыя, якая адбылася ў 1925 г. у Берліне.

42

Гартны Цішка (сапр. Жылуновіч Зміцер; 1887–1937) — беларускі пісьменнік, дзяржаўны і грамадскі дзеяч, акадэмік Акадэміі навук Беларусі (1928). У 1919 г. займаў пасаду старшыні часовага ўрада савецкай Беларусі.

43

Цвікевіч Аляксандр (1888–1937) — гісторык, філосаф, палітычны дзеяч. Прэм’ер-міністр БНР на эміграцыі (1923–1925).

44

Заяц Леанард (1890–1935) — палітычны дзеяч, з 1918 г. загадчык канцылярыі, дзяржаўны сакратар урада БНР.

45

Пракулевіч Уладзімір (1887–1938) — палітычны дзеяч, адзін з кіраўнікоў Слуцкага паўстання (1920). З 1923 г. дзяржаўны сакратар урада БНР на эміграцыі на чале з А. Цвікевічам.

46

Масарык Томаш Гарыг (1850–1937) — чэхаславацкі палітычны і дзяржаўны дзеяч, прэзідэнт Чэхаславацкай Рэспублікі (1918–1935).

47

Бэнэш Эдуард (1884–1948) — чэхаславацкі дзяржаўны дзеяч, прэзідэнт Чэхаславацкай Рэспублікі (1935–1938; 1946–1948).

48

Коруна (чэшск. koruna) — грашовая адзінка некаторых заходнееўрапейскіх краінаў.

49

Кашпарак — цяпер дом № 70 на вул. 5 Траўня ў Празе.

50

Сакольскі злёт — сход удзельнікаў чэшскай гімнастычнай арганізацыі «Сокал», створанай у 1862 г.

51

Даладзье Эдуард (1884–1970) — французскі палітычны і дзяржаўны дзеяч.

52

Чэмберлен Нэвіл (1869–1940) — англійскі палітычны і дзяржаўны дзеяч, прэм’ер-міністр Англіі (1937–1940).

53

Гаха Эміль (1872–1945) — чэшскі палітычны дзеяч. Пасля Мюнхенскай змовы (1938) i эмiграцыi Э. Бэнэша быў выбраны прэзiдэнтам Чэхаславацкай Рэспублiкi (без Судэцкiх земляў). Падпiсаў з А. Гiтлерам дамову аб акупацыi фашыстамi Чэхii (1939) i ачольваў чэшскую цывiльную ўладу ў Пратэктараце Чэхiя i Маравiя. Арыштаваны ў 1945 г., памёр у турэмным шпiталi.

54

Леся Украінка (сапр. Ларыса Косач-Квітка; 1871—1913) — украінская паэтка.

55

Палаўкі — вёска ў былым Гарадзенскім павеце (цяпер — у Мастоўскім раёне), паблізу якой знаходзіўся хутар Жлобаўцы, дзе 27 ліпеня (9 жніўня) 1910 г. нарадзілася Ларыса Міклашэвіч.

56

Чынгісхан (каля 1155–1227) — мангольскі палкаводзец, заснавальнік Мангольскай імперыі.

57

Грыб Тамаш (1895–1938) — палітычны дзеяч, навуковец, сакратар на Першым Усебеларускім з’ездзе ў Мiнску (1917), сакратар земляробства, замежных справаў ва ўрадзе БНР.

58

Флемінг Аляксандр (1881–1955) — англійскі навуковец у галіне бактэрыялогіі, адкрывальнік пеніцыліну (1929), лаўрэат Нобелеўскай прэміі (1945).

59

Ермачэнка Іван (1894–1970) — дзеяч беларускага палітычнага руху і эміграцыі. Дыпламатычны прадстаўнік у Канстанцінопалі і генеральны консул (1921) БНР на Балканах, намеснік міністра замежных справаў БНР (1922). З 1940 г. — старшыня Беларускага Камітэта самапомачы ў Празе, на сродкі якога быў выдадзены зборнік Л. Геніюш «Ад родных ніў» (1942). У 1941 г. пераехаў у Мiнск, узначаліў Беларускую народную самапомач, быў дарадчыкам генеральнага камісара Беларусі В. Кубэ. З 1948 г. — на эміграцыі ў ЗША. Маючы дыплом Карлавага універсітэта, працаваў лекарам.

60

Русак Васіль (1896–?) — дэлегат Першага ўсебеларускага з’езда, удзельнік Слуцкага паўстання (1920). З 1920-х гг. — жыў у Празе, займаўся прадпрымальніцтвам, фундаваў выдавецкія праекты. У 1945 г. арыштаваны ў Празе савецкімі спецслужбамі і прыгавораны да 10 гадоў зняволення; далейшы лёс невядомы.

61

Бакач Пятро — выпускнік Карлавага універсітэта, аўтар падручніка нямецкай мовы для беларусаў (1941), у 1945 г. арыштаваны савецкімі органамі бяспекі.

62

Калоша Аляксандр (1905–1985) — грамадскі дзеяч, намеснік старшыні Беларускага камітэта самапомачы ў Нямеччыне, уваходзіў у Беларускую Цэнтральную Раду. У 1947 г. атрымаў чэхаславацкае грамадзянства, праз год быў яго пазбаўлены і дэпартаваны ў СССР, дзе атрымаў 25 гадоў няволі. Пасля вызвалення ў 1956-м выехаў у Чэхаславакію.

63

«Не пагаснуць зоркі ў небе…» — радок з верша Я. Купалы «Нашай Ніве» (1911), пакладзенага на музыку М. Янчуком.

64

Тамашчык Уладзімір (у манастве Васіль; 1900–1970) — беларускі грамадскі і рэлігійны дзеяч. Выпускнік агранамічнага факультэта Пражскага політэхнічнага інстытута. Падчас Другой сусветнай вайны працаваў намеснікам галоўнага рэдактара газеты “Новая дарога” (Беласток). З 1944 г. — на эміграцыі. У 1949 г. узведезены ў епіскапы Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. Жыў у ЗША, узначальваў Беларускі інстытут навукі і мастацтва. Загінуў пры нявысветленых абставінах.

65

Краватка (польск. krawat) — гальштук.

66

«Іскры Скарыны» — гісторыка-публіцыстычны часопіс, выдаваўся Беларускім (Крывіцкім) таварыствам імя Ф. Скарыны ў Празе (1931–1935).

67

Інзэрат (польск. inserat) — абвестка.

68

Камітэт самапомачы…– на канферэнцыі беларускіх эмігранцкіх суполак у Данцыгу (1939) было створана Беларускае бюро даверу пры міністэрстве ўнутраных справаў Нямеччыны, пры ім — Беларускі Камітэт самапомачы. У Празе дзейнічала ягоная філія.

69

«Раніца» — беларуская газета, якая выдавалася ў Берліне (1939–1945). На яе старонках 28 красавіка 1940 г. адбыўся літаратурны дэбют Л. Геніюш.

70

Дыатынгаваны (польск. dystyngowany) — вытанчаны, свецкі.

71

Arbeitsamt (ням.) — біржа працы.

72

Лінія Мажыно — сістэма доўгатэрміновых фартыфікацыйных умацаванняў на паўночна-ўсходняй мяжы Францыі. Пабудаваная ў 1929–1936 гг. з ініцыятывы ваеннага міністра Мажыно.

73

Жорала — крыніца.

74

Забэйда-Суміцкі Міхась (1900–1981) — беларускі спявак (лірычны тэнар). Спяваў у Харбінскай і Пазнанскай операх, стажаваўся ў Мілане ў Ф. Карпі. З 1940 г. — саліст Народнага тэатра ў Празе. Пахаваны на пражскіх Альшанскіх могілках.

75

«Як хмарны дзень, так маё сэрца сёння…» — верш Л. Геніюш, быў надрукаваны ў газеце «Раніца» за 30 лістапада 1941 г.

76

Шолахаў Міхаіл Аляксандравіч (1905–1984) — расійскі пісьменнік, двойчы Герой сацыялістычнай працы (1967, 1980), лаўрэат найвышэйшых савецкіх і Нобелеўскай (1965) прэмій.

77

«Ад родных ніў» — першая кніга Л. Геніюш, выйшла ў Празе (1942); перавыдадзена факсімільным спосабам (Слонім, 1995).

78

Obermedicinalrat (ням.) — вышэйшая медыцынская рада.

79

Oberregirungsrat (ням.) — вышэйшая кіраўнічая рада.

80

Ціхі Францішак (1886–1968) — чэшскі лінгвіст і перакладчык, займаўся балгарыстыкай, русістыкай і беларусістыкай, перакладаў беларускую паэзію.

81

“Невадам з Нёмана” — другая кніга. Л. Геніюш, выйшла ў Мінску ў 1967 г.

82

Аляксей Волк — дэкан філфака БДУ. У лісце да Зоські Верас за 9 лютага 1970 г. Л. Геніюш пісала: «Гаварылі мне хлопцы, што ў канцы жніўня вельмі мяне лаяў дэкан Воўк, называў «фашысцкім прыхваснем», «буржуазным нацыяналістам». Што ж, няхай выюць, на тое і грамніцы».

83

Лось Еўдакія (1929–1977) — паэтка.

84

Быкаў Васіль (1924–2003) — пісьменнік і грамадскі дзеяч, народны пісьменнік Беларусі (1980), Герой сацыялістычнай працы (1984), лаўрэат Дзяржаўнай (1974) і Ленінскай (1986) прэмій СССР.

85

Befehl (ням.) — загад.

86

Тумаш Вітаўт (1910—1998) — гісторык і навуковец; быў бургамістрам Менска (1941), рэдагаваў газету “Раніца” (1943). Эміграваўшы ў ЗША, узначальваў Беларускі інстытут навукі і мастацтва (Нью-Ёрк), рэдагаваў часопіс “Запісы”, газету “Беларус”.

87

Сметанава сінь — канцэртная зала імя кампазiтара Б. Сметаны; месцiцца ў гэтак званым Доме магiстрата паблiзу Парахавой брамы ў Празе.

88

Абрамчык Мікола (1903–1970) — беларускі грамадскі і палітычны дзеяч, старшыня Рады Беларускай Народнай Рэспублікі (1947–1970); жыў у Францыі.

89

Леўчык Гальяш (сапр. Ляўковіч; 1880–1944) — паэт і бібліяфіл.

90

Асвенцым — канцэнтрацыйны лагер і лагер смерці, створаны фашыстамі падчас Другой сусветнай вайны на поўдні Польшчы.

91

Беларуская Цэнтральная Рада — дапаможны дарадчы орган, цэнтральная інстанцыя беларускай адміністрацыі на акупаванай тэрыторыі Беларусі. Створаная ў 1943 г. пры Генеральным камісарыяце Беларусі. У БЦР уваходзіла 14 чалавек, прэзідэнтам быў Р. Астроўскі. Пад апеку Бцр немцы перадалі школьную справу, культуру, сацыяльныя службы, а таксама аддалі ў падпарадкаванне вайсковыя і грамадзянскія арганізацыі — Беларускую краёвую абарону, Беларускую народную самапомач, Беларускае навуковае таварыства, Саюз беларускай моладзі. Фактычна спыніла сваю дзейнасць у 1944 г.

92

Езавітаў Кастусь (1893–1946) — палітычны і грамадскі дзеяч, сакратар ваенных справаў у першым урадзе БНР (1918), генерал-маёр (1920). Узначальваў галоўную ваенную ўправу БЦР (1944). У 1945 г. арыштаваны савецкай контрразведкай у Нямеччыне. Памёр пасля катаванняў у менскай турме.

93

Цанава Лаўрэнцій Фаміч (сапр. Джанджгава; 1900—1955) — у 1946—1950 гг. міністр дзяржбяспекі БССР. У 1953 г. арыштаваны па “справе Берыі”, памёр у адной з маскоўскіх турмаў.

94

Грынкевіч Станіслаў (1902–1945) — беларускі грамадска-палітычны і культурны дзеяч, літаратар.

95

Айцец Ісакій (Вінаградаў; 1895–1981) — архімандрыт, былы афіцэр. Вывучаў багаслоўе ў Пецярбургу і Парыжы, служыў у пражскім саборы св. Мікалая, які наведвала Л. Геніюш. У 1945 г. арыштаваны і вывезены ў СССР, дзе адбыў у зняволенні 2 гады. Потым служыў у Сярэдняй Азіі.

96

14 сакавіка 1943 года памёр Васіль Захарка…– у газеце «Новая дарога» (Беласток) за 14 сакавіка 1943 г. быў змешчаны наступны некралог: «З вялікім жалем паведамляем усіх прыяцеляў і знаёмых аб тым, што 14.03.1943 г. памёр у больніцы на Булёвцэ на 66 годзе жыцця Старшыня Беларускай Рады ў Празе, ахвярны і даўгалетні грамадскі дзеяч і сябра беларускіх арганізацыяў Васіль Захарка. Пахаванне адбудзецца ў пятніцу 19.03.43 г. на Альшанскіх могілках. Сваячка Ларыса Геніюш і Беларуская Калонія ў Празе».

97

Вітушка Міхась (1907—2006) — палітычны і вайсковы дзеяч, адзін з лідэраў Беларускай незалежніцкай партыі, маёр Беларускай краёвай самааховы ў гады Другой сусветнай вайны, пасля 1945 г. арганізатар антысавецкай партызанкі ў Беларусі; пазней жыў у Заходняй Нямеччыне.

98

Балаховіч-Булак Станіслаў (1883–1940) — ваенны і палітычны дзеяч, генерал-маёр (з 1919). У студзені 1920 г. са сваім войскам перайшоў у распараджэнне ўрада БНР.

99

Гайдрых Райхард (1904–1942) — нямецкi генерал, намеснiк райхспратэктара ў Празе. Жорстка душыў чэшскi антыфашысцкi супрацiў. Замах (atentat — польск.) на яго ажыццявiлi чэшскiя дэсантнiкi, засланыя з Лондана.

100

Андэрс Уладзіслаў (1892–1970) — польскі генерал. У 1941–1942 гг. камандаваў арміяй, сфармаванай на савецкай тэрыторыі па ўзгадненні ўрада СССР і польскага эміграцыйнага ўрада. Адмовіўся змагацца з немцамі на баку саветаў і перайшоў да хаўруснікаў СССР па антыгітлераўскай кааліцыі. У 1943–1944 гг. камандаваў польскім корпусам у Італіі.

101

Лапіцкі Мікалай (1907—1976) — рэлігійны і грамадскі дзеяч, удзельнік Аўтакефальнага сабора Беларускай праваслаўнай царквы (1942), дэлегат ад духавенства на Другім Усебеларускім кангрэсе (1944). З 1950 г. жыў у ЗША.

102

Камплікаваць (польск. komplikować) — ускладняць.

103

Ostland (ням.) –назва Райхскамісарыяту, утворанага ў 1941 г., які уключаў у сябе тэрыторыі Беларусі, Літвы, Латвіі і Эстоніі.

104

Аерканьяк (польск. ajerkoniak) — яйкавы лікёр.

105

Deutschland (ням.) — Нямеччына.

106

Цёплае апісанне нашай гэтай сустрэчы…– маецца на ўвазе нататка Л. Богуша ў «Новай дарозе» за 30 траўня 1943 г.

107

Лойка Алег (1931–2008) — паэт, празаік, літаратуразнавец; член-карэспандэнт НАН Беларусі (1989), доктар філалогіі (1969).

108

Жанна д’Арк (каля 1412–1431) — нацыянальная гераіня Францыі. Узначальвала барацьбу супраць англічанаў падчас Стогадовай вайны (1337–1453); спалена інквізіцыяй на вогнішчы.

109

Кангрэс — маецца на ўвазе Другі ўсебеларускі кангрэс, які адбыўся ў Менску 27 ліпеня 1944 г. з ініцыятывы Беларускай Цэнтральнай Рады.

110

Клімовіч Адольф (1900–1970) — беларускі грамадскі дзеяч, журналіст, выдавец.

111

Urlaub (ням.) — водпуск.

112

Volksdeutsche (ням.) — немцы, якія жылі за межамі Германіі.

113

Шчорс Мікола (1913—1995) — грамадскі дзеяч; у гады Другой сусветнай вайны ўзначальваў Беларускі камітэт у Варшаве; з 1944 г. жыў у Нямеччыне, пазней выехаў у ЗША.

114

Арсеннева Наталля (1903–1997) — паэтка і грамадская дзеячка; падчас Другой сусветнай вайны працавала ў рэдакцыі «Беларускай газеты». З 1950 г. жыла ў ЗША.

115

Кушаль Францішак (1895–1968) — палітычны і вайсковы дзеяч; муж Н. Арсенневай.

116

Віцьбіч Юрка (сапр. Серафім Шчарбакоў; 1905–1975) — пісьменнік, грамадскі і культурны дзеяч; з 1944 г. жыў у Нямеччыне і ЗША.

117

Астроўскі Радаслаў (1887–1976) — палітычны дзеяч, прэзідэнт Беларускай Цэнтральнай Рады (абвешчаная ў 1943 г. у Менску).

118

Адамовіч Антон (1909–1998) — беларускі пісьменнік, гісторык і літаратуразнавец; пасля Друнгой сусветнай вайны жыў у Заходняй Нямеччыне і ЗША.

119

Салавей Алесь (сапр. Радзюк Альфрэд; 1922–1978) — паэт і перакладчык; падчас Другой сусветнай вайны жыў у Рызе, працаваў у рэдакцыі часопіса “Новы шлях”. З 1949 г. жыў у Аўстраліі.

120

Язэп Балай — рэлігійны праваслаўны дзеяч, протаіерэй, удзельнік Аўтакефальнага сабора Беларускай праваслаўнай царквы (1942); прытрымліваўся русафільскіх пазіцый.

121

Entlausugschein (ням.) — пасведчанне пра дэзінсекцыю.

122

Ordnung (ням.) — парадак.

123

HerausrussischesSchwein (ням.) — прэч, расійская свіння.

124

Сяднёў Масей (1913–2001) — беларускі паэт, празаік, эсэіст, перакладчык. З 1944 г. — на эміграцыі, жыў у Нямеччыне, потым у ЗША.

125

Мірановіч Пётра (1902–1990) — мастак і грамадскі дзеяч; з 1944 г. жыў у Аўстрыі, пазней у ЗША.

126

Найдзюк Язэп (1909–1984) — дзеяч беларускага нацыянальнага руху ў Заходняй Беларусі, рэдактар часопіса «Шлях моладзі». У 1943 г. выдаў у акупаваным Менску падручнік па гісторыі «Беларусь учора і сяння». З 1944 г. жыў у Польшчы пад прозвішчам Александровіч.

127

Ярэміч Фабіян (1891—1958) — палітычны і грамадскі дзеяч; падчас Другой сусветнай вайны працаваў бургамістрам Барысава. Быў арыштаваны НКУС і асуджаны. Пасля вызвалення ў 1956 г. жыў у Вільні.

128

Падрочваць (дыял.) — пацвельваць, дражніць.

129

Heimat (ням.) — радзіма.

130

Станкевіч Адам (1891–1949) — рэлігійны і палітычны дзеяч, гісторык і публіцыст; загінуў у Гулагу.

131

Лукішскі пляц, дзе авеяла нас духам мужнасці Кастусёвай…–на віленскай плошчы Лукішкі 22 сакавіка 1864 г. быў пакараны смерцю Кастусь Каліноўскі.

132

Мураўёў Міхаіл Мікалаевіч (1796–1866) — дзяржаўны дзеяч Расіі, душыцель беларускага нацыянальна-вызвольнага руху, за жорсткасць празваны «Вешальнікам».

133

Ляцкі Яўген Аляксандравіч (1868–1942) — гісторык расійскай літаратуры, даследчык беларускага фальклору. Пасля кастрычніцкага перавароту жыў у Празе, выкладаў у Карлавым універсітэце; пахаваны на Альшанскіх могілках.

134

Меражкоўскі Дзмітрый Сяргеевіч (1866–1941) — расійскі пісьменнік.

135

Тэфі (сапр. Лахвіцкая Міра; 1872–1952) — расійская пісьменніца.

136

Гіпіус Зінаіда Мікалаеўна (1869–1945) — расійская пісьменніца.

137

Блок Аляксандр Аляксандравіч (1880–1921) — расійскі паэт.

138

Мінкевіч Мікалай (1909—1980) грамадскі дзеяч, падчас Другой сусветнай вайны працаваў дырэктарам Беларускай медычнай школы ў Баранавічах, быў асабістым лекарам Р. Астроўскага; з 1944 г. жыў на эміграцыі (у Аргентыне і ЗША).

140

NurfürDeutsche (ням.) — толькі для немцаў.

141

Олесь Аляксандр (сапр. Кандыба; 1878–1944) — украінскі паэт.

142

Абрамава Надзея (Тэадаровіч; 1907–1979) — загадчыца жаночага аддзела Саюза беларускай моладзі, уваходзіла ў кіраўніцтва БЦР падчас правядзення Другога Усебеларускага кангрэса ў Менску (1944); пасля Другой сусветнай вайны жыла ў Заходняй Нямеччыне.

143

Станкевіч Янка (1891–1976) — мовазнавец, гісторык, педагог. Аўтар «Беларуска-расійскага (Вялікалітоўска-расійскага) слоўніка» (Нью-Ёрк, 1990).

144

«Рагнеда» — паэма Л. Геніюш, надрукаваная ў газеце «Раніца» за 30 траўня і 20 чэрвеня 1941 г.

145

Ізяслаў Уладзіміравіч (?–1001) — князь полацкі (988–1001), сын Уладзіміра Святаславіча і Рагнеды Рагвалодаўны. З яго імем звязана аднаўленне полацкай княжацкай дынастыі Рагвалодавічаў і палітычнай самастойнасці Полацкага княства.

146

РОА — Руская вызваленчая (освободительная) армія, створаная немцамі з рускіх палонных падчас Другой сусветнай вайны.

147

Кітабы (Аль-Кітабы) — кнігі, напісаныя на беларускай мове арабскім пісьмом. Ствараліся з XVI ст. татарамі, што жылі на Беларусі.

148

Hakenkreuz (ням.) — свастыка.

149

Галасіцца (ад польск.) — паведаміць.

150

Сценнік Пётра (1914–?) — настаўнік, кіраўнік Саюза беларускай моладзі на Вілейшчыне; жыў у Празе, дзе быў арыштаваны і вывезены ў СССР. Далейшы лёс невядомы.

151

Трэба было захварэць дачцэ Мікулічаў…– магчыма, маецца на ўвазе сям’я Пятра Мікуліча (1922—1981), грамадскага дзеяча, музыказнаўца; з 1948 г. жыў у Аўстраліі.

152

Кучар Алесь (сапр. Евелевіч Айзік; 1910–1996) — крытык, драматург; у 1930-я гг. ацэньваў беларускую літаратуру з вульгарызатарскіх пазіцыяў.

153

Саюз беларускай моладзі (СБМ) — моладзевая антысавецкая грамадская арганізацыя на Беларусі (1943–1945), падпарадкоўвалася БЦР.

154

Дзюма Аляксандр (Дзюма-бацька; 1802–1870) — французскі пісьменнік.

155

Мы тут як на тым востраве Іф…– на востраве Іф у Міжземным моры (паблізу Марселя) была турма для асабліва небяспечных дзяржаўных злачынцаў.

156

Hitlerjugend (ням.) — фашысцкая моладзевая арганізацыя ў Нямеччыне (1926–1945).

157

Фірлінгер Здэнек (1921–1976) — чэхаславацкі дыпламат i палітык, падчас Другой сусветнай вайны памочнiк прэзiдэнта Чэхаславакii Э. Бэнэша. Лiдэр чэшскай сацыял-дэмакратычнай партыi, далучыў яе да КПЧ, супрацоўнiчаў з саветамi.

158

Гусоўскі Мікола (1470–80-я — пасля 1533) — беларускі паэт-гуманіст і асветнік эпохі Адраджэння, прадстаўнік новалацінскай усходнееўрапейскай школы.

159

Джугашвілі — сапраўднае прозвішча І. Сталіна.

160

Jaskinia (польск.) — пячора.

161

Сазава — рака ў Чэхіі, прыток Влтавы.

162

Шпiндлерув Млын — курортны горад у Судэтах, горным масiве на мяжы Чэхіі, Польшчы і Нямеччыны.

163

Тата загінуў у гродзенскай турме...– бацька паэткі Антон Міклашэвіч быў асуджаны на пяць гадоў лагеру і вывезены на ўсход Расіі.

164

Ціса Ёзаф (1887–1947) — славацкi каталiцкi святар i палiтычны дзеяч, прэзiдэнт Славакii (1939–1945), абвешчанай пры падтрымцы А. Гiтлера; пасля вайны асуджаны да пакарання смерцю.

165

Далі нам чэшскае грамадзянства...– Янка і Ларыса Геніюшы атрымалі чэшскае грамадзянства 27 ліпеня 1947 г.

166

Аляхновіч Францішак (1883–1944) — тэатральны дзеяч, драматург, аўтар кнігі «У капцюрох ГПУ» (1937). У 1942–1944 гг. рэдагаваў тыднёвік «Беларускі голас». Забіты невядомымі на ўласнай кватэры ў Вільні.

167

BefelistBefel (ням.) — загад ёсць загад.

168

Зорын Валяр’ян (1902–?) — савецкi дыпламат, амбасадар у Чэхаславакii (1945–1947).

169

Валянціна Геніюш (сапр. Зелянко) — жонка Ю. Геніюша.

170

Баграціён Пётр Іванавіч (1765–1812) — расійскі генерал ад інфантэрыі. Удзельнік задушэння паўстання Т. Касцюшкі і штурма Варшавы (1794). У 1812 г. камандаваў 2-й Заходняй арміяй, штаб-кватэра якой пэўны час знаходзілася ў Ваўкавыску, дзе існуе ваенна-гістарычны музей імя Баграціёна.

171

Мы ў Вімперку... — у старажытным гарадку Вімперк у паўднёва-заходняй Чэхіі Геніюшы жылі па адрасе: вул. Бэнэша, 161.

172

Гегенна (геена) — пекла.

173

Прахаціцы — старажытны горад на паўднёвым захадзе Чэхіі.

174

Готвальд Клемент (1896–1953) — дзяржаўны і палітычны дзеяч Чэхаславакіі, з 1945 г. старшыня Цэнтральнага камітэта камуністычнай партыі Чэхаславакіі, з 1948 г. прэзідэнт Чэхаславацкай Рэспублікі.

175

Бадлер Шарль (1821–1867) — французскі паэт.

176

Ён пазбаўляе нас чэшскага грамадзянства…– чэхаславацкага грамадзянства Л. і І. Геніюшы былі пазбаўленыя 1 красавіка 1948 г. МУС Чэхаславакіі.

177

Keep smiling (англ.) — давайце ўсміхацца.

178

Teufel (ням.) — чорт.

179

Made in USSR (англ.) — зроблена ў СССР.

180

Такрошні — леташні.

181

Vertrauensstellung (ням.) — адказная пасада.

182

Берыя Лаўрэнцій Паўлавіч (1899–1953) — савецкі партыйны і дзяржаўны дзеяч, адзін з галоўных арганізатараў і кіраўнікоў палітычных рэпрэсій у СССР у 1930–1950-я гг.

183

Палітаванне (польск. politowanie) — спачуванне, жаль.

184

Чэрчыль Уінстан Леанард Спенсер (1874–1965) — ангельскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі ў 1940–1945 і 1951–1954 гг.

185

ІТЛ (исправительно-трудовой лагерь) — выпраўленча-працоўны лагер.

186

Шуман Роберт (1810–1856) — нямецкі кампазітар.

187

Armia Krajowa — польская падпольная ваенная арганізацыя, якая дзейнічала падчас Другой сусветнай вайны на акупаванай тэрыторыі і падпарадкоўвалася польскаму эміграцыйнаму ўраду ў Лондане (1939–1945).

188

ОЛП — асобны (особый) лагер палітычных.

189

Майданек — канцэнтрацыйны лагер, створаны фашыстамі падчас Другой сусветнай вайны ў прадмесці Любліна (Польшча).

190

Überkultiviert (ням.) — звышкультурны.

191

Segregować (польск.) — сартаваць.

192

Зарэцкі Міхась (сапр. Касянкоў; 1901–1937) — празаік, драматург; у 1936 г. быў арыштаваны і праз год расстраляны.

193

ДОК — дрэваапрацоўчы (обрабатывающий) камбінат.

194

Раманчук Сымон (1916—1951?) — беларускі вайсковы дзеяч, адзін з актывістаў Беларускай краёвай абароны. Арыштаваны савецкімі спэцслужбамі ў 1946 г. Спрабаваў арганізаваць паўстанне вязняў у Інце, паводле неўдакладненых звестак быў расстраляны.

195

Рашэтнік Пётра (1926–2008) — удзельнік беларускага незалежніцкага руху, сябра Саюза беларускай моладзі. У 1948 г. быў арыштаваны і асуджаны на 25 гадоў няволі; пасля вызвалення жыў у Баранавічах.

196

Кацык — удзельны князёк.

197

БУР — барак узмоцненага рэжыму.

198

Люцыяй Антонаўна Клагіш (Тэтэрэ) — тэатральная дзяячка ў даваеннай Латвіі.

199

Трансава — тарфяная багна, дрыгва.

200

Herrschende Volk (ням.) — паноўны народ.

201

Лінкальн Аўраам (1809–1865) — палітычны і дзяржаўны дзеяч, прэзідэнт (1861–1865) ЗША.

202

Талстой Леў (1828–1910) — расійскі пісьменнік.

203

Тагор Рабіндранат (1861–1941) — індыйскі пісьменнік, мастак, кампазітар, грамадскі дзеяч.

204

«Пранікае ў мяне страх, калі бачу сметнікі, што чакаюць змучаных рук паэта, калі бачу гэтых сабакаў, што мяне на сметнік вядуць пад штыхом» (з польск.).

205

Федароўскі Міхал (1835–1923) — польскі і беларускі фалькларыст, этнограф, археолаг.

206

“Не бацька пайшоў, не маці прыйшла…” (з польск).

207

Архіепіскап Кантэберыйскі — кіраўнік англіканскай царквы.

208

Трумэн Гары (1844–1972) — амерыканскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, прэзідэнт ЗША (1945–1953).

209

«Запарожац за Дунаем» — першая ўкраінская опера (паст. у 1863 г.), яе аўтар — кампазітар С. Гулак-Артымоўскі.

210

Каруза Энрыка (1873–1921) — італьянскі спявак (тэнар).

211

Гюго Віктор Мары (1802–1885) — французскі пісьменнік.

212

Шышэя Кастусь (1922—2004) — сябра Беларускай незалежніцкай партыі; у 1944 г. быў дэсантаваны на вызваленую саветамі тэрыторыю для арганізацыі беларускай нацыянальнай партызанкі; арыштаваны НКВД, пасля вызвалення жыў у Вільні.

213

Коц — баваўняная альбо шарсцяная коўдра.

214

ОРС — аддзел (отдел) раённага забеспячэння (снабжения).

215

«Радзіма мая дарагая» — песня Ю. Семянякі на сл. А. Астрэйкі.

216

Маякоўскі Уладзімір Уладзіміравіч (1893–1930) — расійскі савецкі паэт.

217

Тата мой… забіты ў гродзенскай турме…– бацька паэткі Антон Міклашэвіч з Гродна быў высланы ў Гулаг, дзе, відавочна, і загінуў.

218

Adorować (польск.) — пакланяцца, кленчыць.

219

Каўпак Сідар Арцёмавіч (1887–1967) — украінскі дзяржаўны дзеяч, адзін з арганізатараў партызанскага руху на Украіне падчас Другой сусветнай вайны.

220

Цютчаў Фёдар Іванавіч (1803–1873) — расійскі паэт і дзяржаўны дзеяч.

221

Беларуская народная самапомач — нацыянальная арганізацыя ў акупаванай немцамі Беларусі, створаная ў 1941 г. паводле загаду гаўляйтэра В. Кубэ.

222

ААН — Арганізацыя Аб’яднаных Нацый, міжнародная арганізацыя дзяржаваў, створаная ў 1945 г. для падтрымкі міру, бяспекі і супрацоўніцтва.

223

Шаптыцкі Андрэй (1865–1944) — мітрапаліт, з 1900 г. кіраўнік украінскай уніяцкай царквы.

224

Zbrodnia (польск.) — злачынства.