Зоркі над палігонам

АЛЕСЬ ЖУК

ЗОРКІ НАД ПАЛІГОНАМ

Аповесць

Баявыя машыны ішлі ўсю ноч. Роўна і цяжка гулі маторы. Кволым святлом, як светлячкі, жылі на брані, вільготнай ад расы, зялёныя агеньчыкі. Пагруквалі гусеніцы. Здавалася, калона знарок прыцішана вуркоча маторамі і слаба пагруквае гусеніцамі, каб не надта парушаць густую цішыню цёмнае раннявосеньскае ночы. Калона быццам заблудзілася, прапала між незнаёмых узлескаў, узгоркаў, пустых, пераараных на зіму палёў. Калі і паказвалася недзе збоч вёска, цёмная, ціхая, з рэдкімі белымі плямамі святла пад ліхтарамі дзе-небудзь ля фермаў ці ля калгасных майстэрняў, то і яна не магла ўгледзець калону — гул матораў і пагрукванне гусеніц усё роўна як наплывалі здалёку.

А калона стамілася. Густым потам лягла на браню раса, і сцякала рагамі, як кроплі па аконным шкле ў дождж. Гледзячы збоку, можна было нават падумаць, што гэтая браніраваная армада ідзе сама па сабе, што не засталося ў ёй ніводнага чалавека. Самі, невядома куды і чаго, пагрозліва ідуць машыны, злучыўшыся ў нейкую фантастычную жалезную істоту.

Але так магло здацца збоку, і чалавеку, які нічога не ведае пра вайсковае жыццё. Унутры калоны, за халоднаю бранёю, было цёпла, утульна, няярка свяціліся ліхтары, прытуліўшыся чалавек да чалавека, спала ў дэсантных адсеках пяхота, абняўшы сваю зброю.

I машыны на ямах нібы люлялі, закалыхвалі людзей.

Яркім зялёным святлом свяціліся на шчытку кіравання прыборы, і гэты зеленаваты водбліск лажыўся на твар механіка, на рукі, якія трымалі штурвал.

I акрамя механіка ў кожнай машыне не спаў яшчэ камандзір. Ягоная постаць пагойдвалася ў люку. Часам, калі збоч праплывала вёска ці калі выходзілі на ўзлесак або міналі адметную чым-небудзь мясцовасць, камандзір на некалькі хвілін апускаўся пад браню, на сваё камандзірскае сядзенне, правяраў па карце, на якой быў накрэслены маршрут, ці правільна ідзе калона, вызначаў, дзе яна знаходзіцца.

Потым камандзір зноў займаў сваё месца ў люку, углядаўся ў начную цемень, слухаў прывычнае патрэскванне і слабае гудзенне ў навушніках танкашлема. Радыёсувязь, нібыта жывое, нябачнае нервовае валаконца, звязвала ўсю калону. У любую секунду маглі пачуцца пазыўныя, кароткія, зразумелыя каманды — і ажыла б імгненна калона, знікла б і прытаілася ў лесе або рассыпалася па полі ў грозную баявую лінію...

Лейтэнант Карповіч ужо не адчуваў стомленасці і, здавалася, не хацеў і спаць. Цяпер ён мог бясконца, усё жыццё вось гэтак жа стаяць у люку на сваім камандзірскім месцы, гатовы выканаць любую каманду.

Карповічу здавалася, што і з гэтымі баявымі машынамі, і з салдатамі, якія спалі ў дэсантных адсеках, звязана ўсё яго жыццё. Быццам даўным-даўно ён ведае кожнага, быццам нічога больш і не рабіў у жыцці і ні пра што іншае не марыў. Не было ні інстытута, ні любімае геаграфіі, якая так спатрэбілася яму на вайсковай службе, ні мараў пра падарожжы з экспедыцыямі па ўсёй краіне, па ўсім свеце... Цяпер нават дзіўна, што не хацелася яму ісці на службу, што на першым часе здавалася, нібыта ўсё ягонае жыццё перавярнулася ўверх нагамі, калі на размеркаванні даведаўся, што патрэбна ісці ў войска...

Як гэта было, здавалася, і даўно, і няпраўда!..

Лейтэнант Карповіч ведаў, што хутка скончыцца марш, што баявыя машыны адна за адною паволі знікнуць за металічнымі варотамі парка. I калі пачнецца дзень, ужо нельга будзе нідзе адшукаць тую таямнічую і грозную калону, якая ішла па зямлі ўсю ноч. I ўдзень не будзе і гэтага стомленага, змучанага не аднымі бяссоннымі суткамі, запыленага лейтэнанта — камандзіра мотастралковага ўзвода Карповіча. Між людзей з'явіцца чысценька апрануты, паголены і падцягнуты лейтэнанцік у наглянцаваных хромавых ботах.

I ніхто, гледзячы на яго, і не падумае нават, што зусім нядаўна гэты лейтэнанцік вёў па лясах і палях грозныя баявыя машыны, а калі праязджалі паўз вёскі, лейтэнанту хацелася, каб бачылі яго, каб пазайздросцілі таму, як вольна пагойдваецца ён у люку...

Цяпер, успомніўшы першыя дні вучэнняў і тое, як ён красаваўся ў люку, Карповіч толькі ўсміхнуўся. За апошнія два месяцы, і асабліва за дні вучэнняў, прайшла нейкая незвычайная, вялікая паласа ў ягоным жыцці. I з аднаго боку яе стаяў цяперашні пяхотны лейтэнант, а з другрога боку — студэнт-географ, у будучым вялікі падарожнік, сярдзіты і незадаволены, што яго адрываюць ад любімага занятку...

Карповіч усміхнуўся.

РАЗДЗЕЛ 1

— Яшчэ раз кругом, таварыш лейтэнант! — камандаваў прапаршчык, стоячы за дзвюма скрынкамі, пакладзенымі адна на адну, быццам за прылаўкам.— Як знарок на вас пашыта. Здымайце.

Карповіч паслухмяна раздзяваўся і складаў адзенне на плашч-палатку, якая была разаслана на падлозе.

Прапаршчык скоса ўважліва глядзеў на Карповіча, які ў адных трусах і майцы стаяў на краёчку плашчпалаткі.

— А цяпер палявую форму адзеньце, калі ласка, таварыш лейтэнант.

Прапаршчык падаў форму і пераможна глядзеў на афіцэра, пакуль той адзяваўся. Прапаршчык быў перакананы, што і цяпер ён не памыліўся, што форма будзе якраз на гэтага шчупленькага лейтэнанціка, які спачатку нават саромеўся раздзявацца перад ім, ды і зараз адчувае сябе не зусім ёмка. Ён забярэ, што яму ні дай, не будзе абавязкова мераць адзенне. Але Палікарчык не мог дапусціцца да таго, каб хто-небудзь, гледзячы на лейтэнанта, на якім форма вісіць як на калу, запытаўся і пачуў, што такую амуніцыю выдаваў ён, стары служака Палікарчык.

I таму прапаршчык Палікарчык аж скрывіўся, калі ўбачыў, што штаны даўгаватыя на лейтэнанта, і Карпо-вічу здалося, што ў прапаршчыка неспадзеўкі разбалеўся зуб.

— Здымайце, здымайце штаны! — замахаў рукою прапаршчык.

Карповіч хуценька сцягнуў штаны, не разумеючы, чаму так падганяе яго прапаршчык. Штаны, здавалася, былі якраз на яго.

Карповічу паказалася спачатку, што гэты круглатвары, з вясёлымі прыплюшчанымі вачыма прапаршчык пацяшаецца з яго. Карповіч чуў, што стараслужачыя любяць пажартаваць з навічка, які не зусім ведае лад армейскага жыцця. Таму прапаршчык і прымусіў яго раздзявацца да трусоў, паставіў перад сабою і прымушае прымяраць то адны штаны, то другія, нібы ён, Карповіч, не афіцэр, а нейкая модніца. Урэшце ён, Карповіч, старэйшы па званні і можа загадаць гэтаму прапаршчыку... Але, стоячы ў трусах, было неяк няёмка камандаваць, не было камандзірскага выгляду і аўтарытэту.

— О, зараз іншая гамонка! Цяпер боты абувайце.

Прапаршчык падаў хромавыя боты і анучы, ухвальна ківаў галавою, гледзячы, як накручвае іх на нагу Карповіч.

— Правільна, па-салдацку. Так ніколі ног не парэжаш,— пахваліў прапаршчык.— Цяпер вам яшчэ папругу...

Прапаршчык выйшаў з-за свайго «прылаўка», падаў Карповічу папругу, дапамог прапхнуць рэмень партупеі пад пагон.

— Гатоў афіцэр, як карцінка! — шчыра ўсміхнуўся прапаршчык, лёгенька прыстукнуў рукою па скрынцы.

I нешта адарвалася ў душы ў Карповіча.

Быццам на незнаёмага чалавека, паглядзеў Карповіч на сваё адлюстраванне ў старым трумо, якое стаяла тут, у складзе адзення, і перад якім, мабыць, прайшлі тысячы людзей. 3 трумо глядзеў на нядаўняга студэнта крыху разгублены ладнаваты лейтэнант у палявой форме з зялёнымі зорачкамі на пагонах.

— Вось і ўсё, лейтэнант,— як прачытаўшы ягоныя думкі, сказаў прапаршчык. Прыжмураныя ягоныя вочы глядзелі на Карповіча журботна і зычліва.

Карповіч зразумеў, што прапаршчык і не збіраўся жартаваць з яго, і зрабілася няёмка.

Прапаршчык усміхнуўся Карповічу кволаю ўсмешкаю і растлумачыў:

— Я, браце, так некалі хацеў афіцэрам стаць!..

Ён махнуў рукою, не скончыў гаварыць, нагнуўся, дастаў шпулю шпагату і падаў Карповічу:

— Бярыце, таварыш лейтэнант, звязвайце форму.

Карповіч узяў шпагат і здзіўлена глядзеў на гару адзення, якая высілася на плашч-палатцы: паўсядзённая форма, зімовая, шынель, «хэбэ», боты, чаравікі, парадная форма, рубашкі, гальштукі, плашч-паліто...

Прапаршчык, нагнуўшыся, нешта перабіраў у адной са скрынак, шамацеў накладнымі з тоненькае паперы. На гэтакіх жа накладных была выпісана форма і Карповічу.

Карповіч разумеў, што прапаршчык і цяпер шкадуе, што не змог стаць афіцэрам. Мабыць, гэта была ягоная мара. А чалавек у жыцці мацней за ўсё шкадуе і не можа забыцца пра тую мару юнацтва, якая не здзейснілася.

Карповіч абышоў вакол палаткі, не ведаючы, як прыступіцца да формы.

Прапаршчык паглядзеў на яго, падышоў, стаў на калені, паскладаў паасобку кожную форму, пазвязваў яе шпагатам, акуратна склаў на плашч-палатцы і звязаў яе за рагі. Атрымаўся ладны вандзэлак.

Карповіч глядзеў на ўмелыя, спрытныя рухі прапаршчыкавых рук, на якіх засталіся страшныя сляды, якія пакідае агонь на чалавечым целе. Гэтакі ж самы след агню быў і на твары, і на шыі.

— Вы ваявалі, таварыш прапаршчык? — запытаўся Карповіч.

Прапаршчык нічога не адказаў, дастаў з кішэні ножык, адрэзаў шпагат, устаў:

— Мала ваяваў. У другім баі гарэў у самаходцы... Пакуль вылечыўся, вайна скончылася. Ну, ні пуху ні пер'я, таварыш лейтэнант!

Прапаршчык моцна паціснуў руку Карповічу, зноў усміхнуўся прыжмуранымі вачыма весела і бесклапотна.

Карповіч паспрабаваў падняць клунак са сваім афіцэрскім дабром. Ён быў не з лёгенькіх.

— Цяжкая афіцэрская ноша, га, лейтэнант? Цяжкая. Наце аловак, падпішыце плашч-палатку. Схадзіце ў роту, вазьміце ў дапамогу салдатаў. У нас у адзіночку нельга. У адзіночку можна толькі сесіі здаваць...

Карповіч выйшаў са склада з палявою афіцэрскаю сумкаю ў руцэ. Востра, як і на складзе, пахла новым адзеннем. I гэты пах, пах вайсковага адзення, назаўсёды цяпер, здавалася, быў з ім.

А сонца свяціла цёпла і спакойна. Пад ветрам роўна і густа шумела лісце, бо ўжо пераваліла на другую палавіну лета. I ў сонечныя дні плыла над зямлёю лёгенькая і журботная смуга. Уздоўж дарогі густа светлым блакітам цвіла цыкорыя. Яшчэ нейкае паўгадзіны таму па гэтай самай дарозе ў тэнісцы-сетачцы ішоў да склада чалавек, якому служба здавалася нечым не надта і рэальным, у крайнім выпадку, далёкім і незвычайным.

Цяпер гэтаю ж самаю дарогаю ішоў лейтэнант мотастралковых войск у не абношанай яшчэ палявой форме, з палявою сумкаю ў руцэ.

Усё ж несправядліва многа чаго ў жыцці. Прапаршчыку, які толькі што выдаваў адзенне Карповічу, было мараю стаць афіцэрам. А жыццё павярнулася так, што стаў ён загадчыкам склада. Карповіч не думаў быць афіцэрам, вядома, акрамя таго ўзросту, калі кожны хлапчук не ведае большае мары, чым быць салдатам. Бо салдат — увасабленне самага мужнага і гераічнага, самага лепшага, што можа мець мужчына.

Карповіч яшчэ марыў быць падарожнікам — хто з хлапчукоў таксама не марыць пра гэта! — марыў будучы ўжо і дарослым чалавекам. Таму падрыхтаваўся і паступіў на геаграфічны факультэт. I вучыўся ён не толькі, каб атрымаць дыплом. Самастойна прачытаў і вывучыў матэрыялу намнога больш, чым патрабавалася універсітэцкаю праграмаю. Ён да сканчэння вучобы стаў добрым спецыялістам-географам, які мог і меў права разлічваць на тое, што зоймецца пасля вучобы сур'ёзнаю работаю. Хай не адразу на Поўначы, на полюсе... Яго веды спагрэбіліся б, напрыклад, на будаўніцтве Байкала-Амурскае магістралі...

Але ў свой час Карповічу было прысвоена званне афіцэра і, згодна закону, ён павінен быў, калі загадаюць, служыць.

Праўда, служба давала і сваю перавагу: пасля ён мог ехаць не па накіраванні — накіраваць маглі і настаўнікам у школу,— а туды, куды сам захоча, нават і на Паўночны полюс. Хто адмовіцца ад чалавека, які служыў у войску?

Папраўляючы без патрэбы папругу і абцягваючы куртку, Карповіч ішоў збоч дарогі па запыленай доўгай траве, памахваў сумкаю.

Калі наблізіўся да кантрольна-прапускнога пункта, мацнуў рукою за кішэню, успомніў, што пропуск застаўся на складзе, у цывільнай вопратцы, якая ляжыць цяпер у плашч-палатцы.

Спачатку Карповіч прыпыніўся, разгублена паглядзеў на днявальнага, які ў чысценькай адпрасаванай форме, наглянцаваных богах, у фуражцы, з павязкаю на рукаве і са штык-нажом на папрузе тупаў тудысюды.Яшчэ не ведаючы, што скажа днявальнаму, Карповіч паволі падыходзіў да дзвярэй. Ён пазнаў і днявальнага, рабаціністага, рыжага салдата, які аднаго разу не прапусціў яго.

Але нечакана днявальны перастаў хадзіць, стаў па стойцы «смірна» і ўзяў пад казырок.

Карповіч спачатку азірнуўся: каму так казырае гэты сур'ёзны і строгі салдат, але так нікога і не ўгледзеў.

Ён яшчэ не ўспеў зразумець усё як след, казырнуў салдату, так, як некалі вучылі яго на занятках, цвёрда і ўпэўнена прамінуў КПП.

I толькі за КПП засмяяўся сам з сябе шчыра і радасна, і яшчэ ўсміхаўся, успамінаючы, як азіраўся — каму гэта казырае днявальны?

Не запавольваючы хады, дайшоў да афіцэрскага інтэрната, узышоў на другі паверх, пастаяў на калідоры перад трумо: намнога вышэйшым, мужным рабіла яго форма. Гэта ўжо сапраўдны мужчына, а не студэнцік.

У пакоі Карповіч пахадзіў туды-сюды, узяў шчотку і суконку, пайшоў, выглянцаваў боты. Але і потым месца сабе не знаходзіў. Рупілася выйсці, паказацца людзям.

Карповіч успомніў, што цяпер, у форме, ён можа спакойна прайсці ў сваю роту, прадставіцца камандзіру. Трэба ж узяць салдат і прынесці са склада ўсю амуніцыю.

Карповіч распрануўся, падшыў да курткі чысты падкаўнерык, у калідоры яшчэ пакруціўся перад трумо. Толькі цяпер ён ацаніў вока прапаршчыка — форма была быццам спецыяльна пашыта на Карповіча.

На тэрыторыю часці Карповіч зайшоў дзелавым, заклапочаным крокам, а падыходзячы да КПП, быццам і не глядзеў на днявальнага, казырнуў яму ў адказ.

Каб не паказваць, што ён навічок, Карповіч знарок не пытаўся на КПП, дзе казарма ягонае роты, думаў, што сам знойдзе. I пашкадаваў, што не запытаўся, калі апынуўся на тэрыторыі. Навокал не было ні душы: час заняткаў. I самому неяк няёмка хадзіць ад казармы да казармы ў той час, калі людзі заняты справаю.

Гэтая акалічнасць крыху сапсавала прыўзняты настрой, які меў спачатку Карповіч. Ён памкнуўся быў закіраваць ужо назад, паехаць, напрыклад, у горад, але заўважыў пад соснамі непрыкметны на першы погляд будынак штаба. Там павінен быць дзяжурны, і там можна пра ўсё даведацца.

На калідоры штаба было ціха і свежа, як і заўсёды бывае ў мураваных памяшканнях летам, калі не працуе абаграванне. Насупраць дзвярэй, праз якія зайшоў Карповіч, было вялікае акно.

За акном у невялічкім пакойчыку на стале стаялі тры тэлефоны, ля сценкі чырвонымі агеньчыкамі свяціўся шчыт селектара. Ля стала стаяла металічная шафа. У другім кутку, ля рацыі, якая стаяла на маленькім століку, сядзеў радыст.

За сталом адкінуўшыся плячыма да спінкі крэсла, сядзеў лейтэнант у паўсядзённай форме, з чырвонаю павязкаю на рукаве.

Ён быстрым позіркам акінуў Карповіча, яго новую, неабношаную форму, усміхнуўся, скрывіўшы вусны, і нечакана строга запытаўся:

— Новы афіцэр? Прадстаўляцца трэба, калі заходзіце да памочніка дзяжурнага па часці!

Ягоныя вочы холадна, звысака глядзелі на Карповіча, перакаціліся жаўлакі на шчоках.

Адчуванне свае перавагі і ўлады над Карповічам было ў гэтым позірку. Нешта непрыемнае варухнулася ў грудзях у Карповіча не з-за таго, што незнаёмы лейтэнант хацеў пажартаваць з яго, а з-за гэтага непрыхаванага адчування свае перавагі, якую — Карповіч адчуў — хоча паказаць лейтэнант.

Карповіч у свой час старанна, як і геаграфію, вучыў Статут і таму цвёрда ведаў, каму павінен прадстаў-ляцца афіцэр, калі прыбывае да месца службы. Гэты ж хударлявы доўгі лейтэнант з бясколернымі вачыма, які цяпер збіраўся напалохаць Карповіча, не мог быць ні камандзірам часці, ні камбатам, ні нават і камандзірам роты.

Захацелася асадзіць яго.

— Рана мне яшчэ вам прадстаўляцца,— знарок спакойна адказаў Карповіч і нават нявінна ўсміхнуўся.

Гэты адказ і ўсмешка быццам сцебанулі лейтэнанта.

— Як гэта рана? Калі кожны салага, прыбыўшы ў часць...

Лейтэнант падхапіўся з крэсла і ўтаропіўся ў Карповіча «сталёвым» позіркам, які, мабыць, вельмі часта дзейнічаў безадказна. Бо не ўсякі і генерал умее так паглядзець. Але што позірк, калі да яго не хапае самага малога — генеральскіх пагонаў?

— ...павінен сказаць вам,— быццам прадаўжаў пачаты памочнікам дзяжурнага сказ Карповіч,— кожны салага нават павінен сказаць вам, што, ідучы на дзяжурства, трэба твар памыць, бо...

На імгненне лейтэнант разгубіўся, мацнуў рукою то за адну, то за другую шчаку.

Карповіч не даў яму апамятацца:

— Малако на губах высахла, але засталося.

Радыст чмыхнуў у рукаў.

Лейтэнант не чакаў такога павароту. Твар яго пачырванеў, ён апёк позіркам Карповіча, азірнуўся навокал, як шукаў, што б ухапіць у руку, і напусціўся на радыста:

— А вы што? Вы дзяжурыць прыйшлі ці хіханькі строіць? Я вас зараз здыму з дзяжурства і адпраўлю на гаўптвахту!

Салдат стаяў па стойцы «смірна», глядзеў на адно месца на сцяне, і на твары ў яго блукала ўсмешка.

— Што, Вялічка, зноў пужаеш?

Дзверы ў пакойчык дзяжурнага адчыніліся, і ўвайшоў капітан з новенькаю павязкаю дзяжурнага па часці на рукаве. Ад ягонага крыху насмешлівага пытання лейтэнант нечакана звяў і махнуў рукою:

— Дьі вось тут...— I сеў да стала.

Капітан паглядзеў на Карповіча.

— Лейтэнант Карповіч. Прызначаны ў трэцюю роту камандзірам узвода.

— Карповіч? Вось ты які. Капітан Раманаў. Камандзір тае самае трэцяе роты. Як завуць цябе, лейтэнант Карповіч?

— Міша.

— А я Алёша. Аляксей Іванавіч.

Капітан паправіў фуражку. Быў ён прыкладна гэтакага ж самага росту, як і Карповіч, хударлявы, але жылісты, шыракаваты ў плячах, з загарэлым да чорнага, нібы ў туркмена, тварам. Капітан памкнуўся яшчэ нешта запытацца ў Карповіча, зірнуў на Вялічку, які засяроджана перагортваў журнал выдачы боепрыпасаў, усміхнуўся, выйшаў з дзяжурнага пакойчыка ў суседні і адтуль у калідор, асцярожна ўзяў Карповіча пад руку і вывеў на двор.

На ганку прыпыніўся, уважліва паглядзеў на Карповіча.

— Пасля інстытута? Планы, вядома, былі іншыя? Давялося ісці ў войска?

Карповіч згодна кіўнуў галавою.

— Што ж, не ўсе хочуць быць вайскоўцамі... А як служыць думаеш? Абы адслужыць? Ці чэсна, з усёю аддачаю? Так, каб ты камандзірам быў і мне памочнікам, каб мне не выхоўваць яшчэ і камандзіра ўзвода...

Капітан уважліва паглядзеў на Карповіча, Карповіч не чакаў такога пытання, збянтэжыўся.

— Не думаў яшчэ пра гэта.

— Падумай, Міша. Мне здаецца, што ў нас будзедобрая служба. 3 панядзелка ў вас пачнуцца зборы. Глядзі, вазьмі ад іх усё, што можна, каб потым перад салдатамі не губляўся і няёмка не было з-за свае недасведчанасці. Рота сёння ў нарадзе. Старшына там у ружпарку наводзіць парадак. Схадзі пазнаёмся са старшыной. У мяне дзяжурства, павінен быць тут.

Раманаў падаў Карповічу руку, усміхнуўся.

— А Вялічку ты правучыў. Ён у нас з першага дня заявіў, што сгане генералам. Але, відаць, не з таго боку пачаў. 3 такіх хлопцаў не бывае ні генералаў, ні добрых сяброў. Трэба людзей паважаць...

Карповіч не спяшаўся ісці да казармы, прыглядаўся да тэрыторыі. Заасфальтаваныя, чысценька падмеценыя сцяжынкі з пабеленымі вапнаю бардзюрамі, акуратна пастрыжаныя кусцікі збоч. Перад казармаю гонкія высокія сосны з пабеленаю карою — як і ў маладых дрэўцаў, прывязаных да калоў.

Казарма, трохпавярховая будыніна, свежа і нядаўна пафарбаваная ў жоўгы колер, вялікія, светлыя вокны.

Па лесвіцы са стаптанымі прыступкамі Карповіч зайшоў на другі паверх, адчыніў дзверы. Насупраць іх стаяў ля тумбачкі днявальны.

Карповіч казырнуў днявальнаму ў адказ на прывітанне і запытаўся:

— Дзе старшына роты?

— Вось тут.

Днявальны паказаў рукою на прачыненыя дзверы.

Старшы сержант, высокі, шыракаплечы хлопец, крыху касалапы, як мядзведзь, узяў пад казырок, назваўся:

— Старшына роты старшы сержант Паддубны!

— Лейтэнант Карповіч.

— О, дык разам служыць будзем! Вы ж яшчэ на зборы пойдзеце?

Старшына прыязна ўсміхнуўся лейтэнанту. Карповіч падумаў, што тут, аказваецца, пра яго ведаюць ужо і чакаюць. Два салдаты, якія наводзілі парадак у пірамідзе, уважліва прыглядаліся да новага афіцэра, усё роўна як хацелі зразумець — які ж ён, гэты новы камандзір?

— Мне, таварыш старшы сержант, трэба пару памочнікаў, каб прынесці са склада сваю амуніцыю.

— Можам і цэлае аддзяленне даць, калі патрэбна,— засмяяўся Паддубны.— Пачакайце крыху, таварыш лейтэнант, мы хутка скончым тут, і Гасанаў з Папком дапамогуць вам. Нашы сёння ўсе ў нарадзе. Паглядзіце пакуль што, як мы жывём.

Карповіч выйшаў на калідор, зайшоў у казарму. Роўненькія рады ложкаў, акуратна засланых, пастаўленыя ўздоўж праходу табурэткі, чыста, свежа вымытая падлога. У канцы казармы на сцяне, на спецыяльным стэндзе, вялікі разграфлены ліст — расклад заняткаў. Ціха, светла, толькі гулка разносяцца крокі.

Карповіч вярнуўся на калідор, адчыніў дзверы ў ленінскі пакой. Гэтаксама ціха, светла. Акуратна пастаўлены сталы і крэслы, быццам ніхто ніколі і не кратае іх з месца. Сцены ўвешаны плакатамі, дыяграмамі, лозунгамі; ведамасць уліку паспяховасці салдат са слупкамі лічбаў, дзе вынікі за месяц напісаны чырвоным алоўкам...

Карповіч прайшоў да стала, сеў на крэсла, як настаўнік у пустым класе.

Хто яны і якія яны, гэтыя людзі, салдаты, якім ён хутка будзе камандзір, якіх ён будзе вучыць і з якімі разам будзе рабіць нялёгкую вайсковую работу, якая называецца кароткім і мужным словам — служба?

I трывога варухнулася ў сэрцы — а ці зможа ён, ці ведае вайсковую справу так, каб вучыць салдат?

Цяпер толькі Карповіч зразумеў, як дарэчы зборы перад пачаткам службы. Трэба аднавіць у памяці ўсё тое, што некалі вывучалася, каб веды былі свежыя і трывалыя.

— Ну як, таварыш лейтэнант? Парадак у нас? Вось вам у дапамогу два гвардзейцы,— сказаў старшына, зайшоўшы ў пакой.

Салдаты ўважліва глядзелі на афіцэра.

РАЗДЗЕЛ 2

— Узвод! У напрамку асобнага дрэва, да бою — наперад! — працягла і хрыпла скамандаваў маёр Бялоў і зірнуў на гадзіннік.

I адразу ж коратка прагучалі каманды камандзіраў аддзяленняў:

— Другое аддзяленне — за мною!

— Трэцяе аддзяленне — за мною!

Карповіч перахапіў аўтамат у правую руку, бег у калоне, потым, калі аддзяленне рассыпалася ланцугом, узяў аўтамат напагатове і подбегам — наперад, туды да адзінокага дрэва, дзе займаў абарону «вораг».

Прыпякала ў плечы вераснёўскае сонца, было душна, і пот засцілаў вочы. Суха казытала ў роце ад пылу, які выбівалі боты з сухое, цвёрдае, парослае рэдкім метлючком і конскім шчаўем палігоннае зямлі.

— Не збаўляць, не збаўляць тэмп наступлення! Наперад!

Ужо другую гадзіну вучэбнае афіцэрскае падраздзяленне трэніруецца ў наступленні. Кожны афіцэр ідзе ў гэтым вучэбным баі на месцы салдата. Потым кожны на асобных этапах будзе ў ролі камандзіра ўзвода.

Маёр не адстае ад афіцэраў. Намнога старэйшы за іх, таўставаты, з жывоцікам, ён быццам і не стамляецца за дзень, і пацее менш, чым яны. I цяпер, калі многія на хаду расшпільваюць верхнія гузікі куртак, маёр зашпілены на ўсе гузікі, прытрымліваючы рукою палявую сумку, падганяў узвод:

— Наперад, наперад, таварышы афіцэры! Трымайце тэмп!

За паўтара месяца Карповіч прывык да палявых заняткаў, уцягнуўся і пад вечар не адчувае стомы, як першымі днямі. Ды і прывыкаць яму было не вельмі цяжка: шчуплы сам, прывыклы многа хадзіць і не стамляцца, ён лёгка прывыкаў да жорсткага, разлічанага па гадзінах вайсковага раскладу.

I таму Карповіч не меў злосці на палявыя заняткі па такгыцы, хоць і згаджаўся з думкаю, што ім, афіцэрам, неабавязкова гойсаць па полі, але маёр гаварыў, што гэта аснова пяхотнага майстэрства, якое набываецца не ў класах, а непасрэдна на палігоне. Адна справа паслухаць і намаляваць на паперы, а іншае — прайсці сваімі нагамі па зямлі, разгарнуцца ў ланцуг, атакаваць «ворага», гнаць яго перад сабою. А потым замацавацца на занятым рубяжы і гэтак жа, як і салдату, спачатку акапацца лежачы, потым зрабіць акопчык глыбей, а потым выкапаць акоп поўнага профілю, злучыць акопы траншэяй. Зрабіць гэтак, як робіць салдаг. А ў ролі камандзіра арганізаваць абарону, сістэму агню, назіранне...

Пакуль засвойвалася няхітрая, на першы погляд, але няпростая і нялёгкая навука, ад поту і ад сонца выліняла на плячах палявая куртка, не адзін раз давялося памяняць набойкі на абцасах.

Дарма, што спачатку здавалася, не хопіць сілы дахадзіць да канца дня. 3 цягам часу Карповіч адчуў, што ўвесь ён, усё яго цела стала намнога здароўшым, лёгкім, трэніраваным. Цяпер яму хапала ўжо ночы, каб адпачыць.

— Падрыхтаваць гранаты! Гранатамі — агонь!

Голас маёра прагучаў, здавалася, на ўвесь палігон, нібыта ўзвод наступаў не ў мірнай палявой цішыні, а пад несупынным грукатаннем варожых стрэлаў і выбухаў.

Каманду паўтаралі камандзіры аддзяленняў.

Карповіч выхапіў з гранатнае сумкі невялічкую зялёную, быццам кансервавая бляшанка, ручную гранату, двума пальцамі стуліў разагнутыя вусікі чакі і вырваў кальцо, прыціснуўшы засцерагальны рычаг. Разам з усімі размахнуўся на поўнае плячо, кінуў гранату і ўвесь напружыўся ў чаканні выбуху, насунуўшы каску на вочы, закрычаў «ура!», ірвануўся наперад, у «закіданую» гранатамі траншэю.

Адзін за адным скаланалі цішыню выбухі. Тоненька, нібыта і бяскрыўдна, прасвісталі асколкі. У душнаватым палынова-гаркавым паветры запахла ўзарваным толам, востра і трывожна.

— Узвод, у лінію — марш!

У адно імгненне не стала ланцуга, і калоны аддзяленняў пасля наступнае каманды зліліся ў невялічкую ўзводную калону.

Маёр даў каманду спыніцца, разысціся.

Перадых...

Карповіч расшпіліў куртку, адышоўся крыху ўбок, лёг на зямлю і заплюшчыў вочы. Здавалася, што ляжыць ён не на зямлі, а на хвалях, і хвалі пагойдваюцца, нясуць яго некуды. А халаднаваты ветрык студзіць твар.

Горача, штуршкамі пульсавала ў целе кроў.

Карповіч заплюшчыў вочы і павярнуў да сонца твар.

Карповіч падумаў, што прывык ужо да жыцця ў прасторнай казарме, з гэтакімі ж самымі, як і ў салдат, тумбачкамі ў галавах пры ложку і з табурэткамі ў нагах.

I шырока разгорнуты на сцяне расклад заняткаў, і раніцою пабудка ў адзін і той жа час.

— Зборы, пад'ём!

— Аддзяленне, гіад'ём! — камандуе Лёня Сабанееў, сярэдняга росту хлопец. Ён прызначаны камандзірам аддзялення, у якім Карповіч.

Карповічу падабаецца пад гэтую вясёлую каманду — Сабанееў заўсёды камандуе неяк весела — рыўком адкідаць коўдру, усхоплівацца на ногі і рапартаваць:

— Ёсць пад’ём!

— Узвод, выходзь строіцца!

Сабанееў чакае аддзяленне на дварэ. I калі выходзяць усе, строяцца ў калону, камандуе:

— За мною шагам марш!

Потым кароткая прабежка ўкруга, праходка, зноў прабежка, і потым бег, ад якога прабірае потам.

На спартыўнай пляцоўцы абавязковы комплекс ранішняе гімнастыкі, самастойныя заняткі на снарадах.

Карповіч спачатку падыходзіць да турніка, падцягваецца, робіць некалькі пераваротаў. Потым выжыманне на брусах. I ў заключэнне — гантэлі.

— Аддзяленне, у адну шарэнгу — станавісь!

Зноў лёгкая прабежка ўкруга, хада.

— А цяпер памыцца, пагаліцца, падшыцца, падрыхтавацца да ранішняга агляду. Разыдзіся!

Часу хапае якраз, каб і ложак заслаць, і памыцца, і падшыць чысты падкаўнерык, наглянцаваць боты.

I ўсё быццам і не спяшаючыся робіш. А першыя дні не хапала часу...

Пасля ранішняга агляду — пастраенне ў сталоўку.

У цішыні гулка разносіцца чаканны крок узвода, і камандзір, з ліку іх жа саміх, афіцэраў, Петрушкевіч, азіраецца і нараспеў камандуе:

— Узвод! Мацней крок!

На стале ў сталоўцы ўжо стаіць бачок з кашаю, талерка з кавалачкамі масла, белы і чорны хлеб, чайнік з чаем.

— Давай, Ласцоў, за развадзячага! У цябе вока — як аптэка,— весела загадвае Сабанееў.

Ласцоў як нехаця, але з усмешкаю, бярэ чарпак.

— Давай, Ваня, давай, не саромейся! — падбадзёр-вае яго Давыдаў у акулярах з лёгкаю залацістаю аправаю. Ён сур’ёзна глядзіць на Ласцова. Давыдаў вылучаецца сваёй сур'ёзнасцю, арыстакратычным выглядам і тым, што на страявой любіць вельмі гучна — каб бьь ло, як у сапраўднага камандзіра з добра пастаўленым голасам,— падаваць каманды: «Смір-р-р-на!» Пад час гэтае каманды ў яго такі люты выраз на твары, так грозна гучыць «р» і так па-пеўневаму зрываецца голас, што нават і строгі страявік падпалкоўнік Балюк на гэты час адварочваецца, каб не бачылі, што і ён усміхаецца.

Ласцоў жа, рослы хлопец з круглым, крыху прышчаватым тварам і сінімі хітраватымі вачыма, адметны тым, што дэманструе ад першага дня сваю непрыдатнасць да вайсковага жыцця і службы, за што яго і недалюбліваюць ва ўзводзе. Калі спачатку глядзелі крыху паблажліва, як на дзівака, то цяпер недалюбліваюць. Нікуды не паспяваючы ў час, нічога не ўмеючы быццам, ён прывучыў нават і настаўнікаў да таго, што тыя махнулі рукою: нічога не зробіш з такога чалавека... А калі ён не можа, то за яго зробіць той, хто ўмее і можа. Але Ласцоў выдаваў сябе не проста за няўмеку, а за інтэлігентнага: ён насіў з сабою кніжку вершаў, напісаную непрывычным усходнім пісьмом, гаварыў, што вывучае арабскую мову і збіраецца перакладаць з арабскага вершы. Праўда, у хлопцаў былі падазрэнні, што кніга напісана па-грузінску, дзе ў дзяцінстве давялося жыць Ласцову. Хутчэй за ўсё гэта была праўда, бо сапраўдная інтэлігентнасць Ласцова выявілася выпадкова, калі яму давялося быць «развадзячым» за сталом — самы большы кавалак сала і самы большы чарпак кашы аказаўся на талерцы ў самога Ласцова. Ды і кашу ён з'ядаў хутчэй за астатніх, каб выбіраць большы кавалак масла.

3 таго часу Сабанееў знарок часцей прызначаў Ласцова «развадзячым». I той выдзяляў сабе большую порцыю, прыкідваўся, што не заўважае насмешлівых і здзеклівых позіркаў.

I цяжка было б каму паверыць, што гэта той самы Ласцоў, якога аднойчы Карповіч бачыў у горадзе. На зборах нехлямяжы, неакуратна запраўлены, там Ласцоў быў у адпрасаваных штанах і адпрасаванай рубашцы з новенькімі лейтэнанцкімі пагонамі. У адной руцэ трымаў фуражку, а другая рука вольна ляжала на клубе ў сяброўкі, таўстазадзенькае дзяўчыны ў кароценькай скураной спаднічцы і празрыстай кофтачцы. Дзяўчына невядома чаго пахіхіквала. Сябар Ласцова ў чырвоных аксамітавых штанах нёс у руцэ магнітафон, час ад часу пацепваў плячом, скідаў з яго руку свае сяброўкі ў доўгай стракатай сукенцы...

I па тых павольных, ганарлівых жэстах Ласцова, па той ягонай задаволенасці Карповіч зразумеў, што Ласцоў лічыць сябе вышэй за ўсіх. Галоўнае — атрымоўваць грошы, быць пад'етым і апранутым, нічога не робячы. А калі гэта ўдалося — то можна пагарджаць тымі, за чый кошт жывеш.

I за сталом Ласцову было напляваць на тое, як пра яго падумаюць, абы выгадаць, абы поўны быў жывот...

— Што, Ласцоў, у ланцугу апошні бяжыш і тут сядзіш, як звараны? — пачуў Карповіч голас маёра, прыўстаў, зірнуў на Ласцова, які сядзеў, утаропіўшыся ў сваю кніжку.

— А ў яго сёння энергіі не хапае. Не ён сёння развадзячым за сталом быў,— растлумачыў Сабанееў.

— Ты, Ласцоў, з Карповіча прыклад бяры. Ён самы меншы тут, а за яго ўжо камбат з камандзірам разведроты ваююць. Нарасхват афіцэр.

Маёр сур'ёзна глядзеў на Ласцова.

Ласцоў толькі скоса зірнуў на Карповіча і нічога не адказаў.

— Вы, Ласцоў, дорага заплоціце за такія свае адносіны да службы. У вайсковым жыцці вельмі суровыя законы... Сябе толькі ашукаеце, нікога больш...

Маёр зірнуў на гадзіннік.

— А вы, Карповіч, што натварылі? Камбат прасіў, каб я адправіў вас у гадзіну да яго. Ідзіце.

Ласцоў са здзекліваю ўсмешкаю зірнуў на Карповіча — давыслужваўся, так табе і трэба.

Жартаўнік Рукша не стрымаўся і пракаменціраваў выклік да камбата жартам:

— От будзеш ведаць, як раніцою вушы не мыць!

Засмяяліся дружна, уявіўшы, як камандзір батальёна будзе сварыцца на чалавека ў афіцэрскай форме за тое, што той не мые вушы.

Засмяяўся і маёр Бялоў.

РАЗДЗЕЛ 3

Маёр Бялоў дакладна разлічыў, колькі патрэбна часу Карповічу, каб не спазніцца да камбата. I таму Карповіч пазіраў на гадзіннік і размашыста крочыў па тупкай і сухой лесавой дарозе. Адразу за полем, дзе праводзіліся заняткі, пачынаўся малады, шызы, з доўгаю і тоўстаю ігліцаю сасоннік, густа парослы сухім і кусцістым верасам, які дацвітаў яшчэ сям-там пяшчотным сваім вясновым цветам, нечаканым цяпер, увосень, калі пачынае прывыкаць вока да крышку пажаўцелае жорсткаватае травы, да адзінокіх бляклых кветачак.

У сасонніку было душнавата, пахла сухім шыгаллём і разагрэтаю хвояй.

Трывожна было на душы ў Карповіча, таму не адчуваў ён і стомленасці і не надта заўважаў, што робіцца навокал. Карповіч здагадваўся, з-за чаго выклікае яго камбат.

...У суботу вечарам пасыльны папярэдзіў Карповіча, што камбат загадаў, каб заўтра Карповіч, на выхадны дзень, быў адказным афіцэрам па батальёне.

Зранку Карповіч прыйшоў у казарму, пасля снедання з салдатамі свае роты амаль да адзінаццаці гадзін гулялі ў валейбол на спартыўнай пляцоўцы. Тыя, хто любіць тэлевізар, не адыходзілі ад яго. Паабедаў Карповіч разам з салдатамі ў сталоўцы. Пасля абеду было запланавана кіно для ўсяго батальёна. Перад пастраеннем у кіно да Карповіча падышоў старшына роты Паддубны з невысокага росту сержантам, якога Карповіч запомніў з першага дня. Запомніў таму, што сержант быў з ягонага ўзвода і камандаваў другім аддзяленнем.

— Таварыш лейтэнант, тут у нас сёння з Прымаком няўдала выйшла. Ён учора позна быў на палігоне, і капітан Раманаў забыўся выпісаць на яго звальніцельную запіску. Маці Прымакова тут за тры кіламетры ляжыць у бальніцы. Трэба неяк на гадзін пару, пакуль мы будзем у кіно, адпусціць Прымака.

— У мяне ж няма запіскі. Я з радасцю адпусціў бы...

— Гэта зразумела. — Старшына паглядзеў на Прымака. Той чамусьці пачырванеў і наском бота намаляваў на зямлі васьмёрку.

— Тут, таварыш лейтэнант, магчымы такі варыянт. Я бяру ўсё на сябе... Я на сваю адказнасць адпускаю яго на дзве гадзіны,— прапанаваў старшына.

— Я ж нідзе не пайду хадзіць. Цераз лес схаджу ў бальніцу і назад вярнуся... — Прымак паглядзеў на Карповіча. Вінавата неяк.— Можна было б і не ісці, але маці хвалявацца будзе, чакаць. Яна прывыкла, што я да яе прыходжу.

— Калі так, Паддубны, то я сам адпускаю Прымака на дзве гадзіны. Пад сваю адказнасць. Усё ясна? Можаце ісці, таварыш сержант.

— Дзякуй, таварыш лейтэнант!

Прымак казырнуў і пайшоў.

Паддубны ўсміхнуўся, гледзячы яму ўслед, з павагай зірнуў на Карповіча, сказаў:

— Не хвалюйцеся, гэта талковы сержант. Можна строіць роту?

— Стройце.

Прымакова маці ляжала ў абласной бальніцы з цяжкаю хваробаю страўніка. Капітан Раманаў ведаў пра гэта і адпускаў Прымака ў выхадныя. Хадзіў Прымак да бальніцы па лесе, напрамкі, бо стральбы не было на стрэльбішчы.

I таго разу сержант выйшаў з бальніцы крыху раней, каб, пакуль рота вернецца з кіно, быць ужо ў казарме.

Па знаёмых сцежках перайшоўшы лес, ён быў, лічы, дома, за сто метраў ад КПП, калі яго паклікалі:

— Стойце, таварыш сержант. Вы куды? Адкуль?

Прымак спыніўся, азірнуўся і з палёгкай ўздыхнуў:

патруль быў са свае часці. Начальнік патруля лейтэнант Вялічка з суседняга батальёна.

— Вашу запіску, таварыш сержант! Што вы мне ўсміхаецеся, я'к майская ружа?

— Няма запіскі, таварыш лейтэнант.

— Чаго вы тут? Хто вам дазволіў?

— Дазволіў лейтэнант Карповіч. I я нідзе не хаджу, а іду ў казарму.

— Нешта ў вас у батальёне многа начальнікаў паразводзілася, якім законы не пісаны. Праверым зараз і цябе, і твайго начальніка. Там у вас, відаць, парадачкі... Прывыклі толькі выстаўляцца — рота Раманава, рота Раманава... А там анархія... Параспускаліся. Марш наперад!

Так, ідучы ззаду, як ведучы пад канвоем, Вялічка прывёў Прымака да дзяжурнага па часці, пажылога капітана-артылерыста.

— Таварыш капітан, затрыманы ў самаволцы сержант Прымак з трэцяе роты,— афіцыйна далажыў Вялічка, але без падрабязнасцяў.

Капітан спакойна распытаўся пра ўсё ў Прымака, пакруціў толькі галавою — ці то дзівячыся спрыту начальніка патруля, ці то крыху не давяраючы сержанту, але адпусціў Прымака ў размяшчэнне роты, толькі наказаў, каб перадаў Карповічу і каб Карповіч погым сам пазваніў дзяжурнаму.

Карповіч пазваніў, усё высветлілася, і дзяжурны не дакладваў нічога камандзіру часці. Далажыў начальнік патруля Вялічка пра Прымака як затрыманага самавольшчыка.

Карповіч зайшоў у казарму, дзе размяшчаліся афіцэрскія зборы, працёр аўтамат і здаў дзяжурнаму, наглянцаваў запыленыя боты, памыўся да пояса.

Акуратна запраўлены, ён прыпыніўся перад дзвярыма штаба батальёна, пастукаўся.

— Заходзьце.

Цвёрда, гэтак жа, як на занятках па страявой падрыхгоўцы на пляцы, Карповіч зайшоў у пакой і далажыў камандзіру батальёна:

— Таварыш маёр, лейтэнант Карповіч па вашаму загаду прыбыў!

Карповіч адчуваў, што хоць і зайшоў ён, і далажыў так, як патрэбна, не адчувалася ў ягоных рухах сапраўднае армейскае выпраўкі, тае волі і лёгкасці ў рухах.

— Здравія жалаю, таварыш лейтэнант!

Камбат устаў з-за стала, казырнуў, падаў руку, потым паглядзеў уважліва на Карповіча, двума пальцамі памацаў за кончык свайго востранькага, храшчаватага носа. Нос быццам таму і зрабіўся востранькім, што камбат увесь час паціскае і пацягвае за яго.

Ад таго, што камбат так проста сустрэў яго, і начальнік штаба батальёна, які сядзеў за суседнім ста-лом, любімы салдатамі пажылы капітан, прыязна кіўнуў галавою, Карповіч крыху супакоіўся. Ён, і сюды ідучы, спадзяваўся, што яго зразумеюць, калі раскажа пра ўсё, як было.

Начальнік штаба нахіліўся над разасланаю на стале картаю, а камбат загадаў:

— Дакладвайце, таварыш лейтэнант, што там у вас за самаўпраўства?

Маёр строга паглядзеў на Карповіча. Ад гэтага нечакана халоднага позірку Карповіч разгубіўся і на першым часе не мог нічога сказаць. Ды, відаць, расказ яго не вельмі быў і патрэбны.

— Вы два месяцы ў войску, у вас на плячах афіцэрскія пагоны, вы страявы, баявы камандзір, а замест таго, каб наводзіць у падраздзяленні парадак, вы яго парушаеце... I дазваляеце парушаць другім. Вы не навабранец, вы афіцэр, і вам ніякіх паблажак не будзе!

Камбат ва ўпор паглядзеў на Карповіча, і той сам паверыў на нейкае імгненне, што сапраўды вінаваты.

— Тут выходзіць так, што адзін распускае салдат, другі іх ловіць, а трэці — гэта я — стаю перад камандзірам часці навыцяжку! Стаіш і сам толкам не ведаеш, што здарылася, бо табе паленаваліся далажыць. Так служба, таварыш лейтэнант, далей не пойдзе!

— Таварыш маёр...

Карповіч адчуў, што на змену разгубленасці, пачуццю вінаватасці, якое было ўзнікла спачатку, прыходзіць жаданне растлумачыць усё, даказаць сваю правату.

— Я не першы год «таварыш маёр»! Калі вы прыйшлі ў войска, то павінны служыць, служыць так, як гэта патрэбна, як вас вучылі чатыры гады, а не сварыцца і пярэчыць камандзірам! Такіх разумных у нас многа бывае напачатку!

Маёр невядома чаго раззлаваўся, і Карповіч адчуў, што цяпер самае лепшае маўчаць і нічога не пярэчыць, нічога не даказваць, бо гэта марныя спробы.

Нечакана моцна і коратка зазваніў на стале тэлефон.

Камбат узяў трубку, слухаў, адказваў:

— Ёсць!.. Так... Зразумеў... Зараз буду, таварыш падпалкоўнік!

Ён паклаў трубку, паглядзеў на Карповіча. Думаў цяпер камбат пра нешта зусім іншае, тая зласлівая чырвань, якая выступіла на шчокі пры размове з Карповічам, не сышла, але часу больш у камбата не было.

I спакойным, але патрабавальным тонам камбат скончыў гаворку:

— На першы раз дарую вам, таварыш лейтэнант. Хутка будуць выпрабаванні больш сур'ёзныя. Там вы не толькі за сябе будзеце адказваць, а і за людзей, якіх вам даверылі. На вучэннях самаўпраўства бокам выходзіць! — I да начальніка штаба: — Я да камандзіра палка, Павел Іванавіч.

Начальнік штаба кіўнуў галавою, адклаў алоўкі, зняў акуляры, паглядзеў на Карповіча, які ўсё яшчэ стаяў пасярод пакоя, збіты з панталыку і тымі абвінавачваннямі, і тым, што яго абвінавацілі, не даючы апраўдацца, і памілавалі тут жа.

— Бачыш, Карповіч, як выходзіць. Ты не згодзен з тым, што цябе вінавацяць?

— Не згодзен!

— А ты паслухай. Ты быў адказны — і ты адпусціў Прымака ў самаволку...

— Не ў самаволку. Я дазволіў...

— Правільна. Але салдат без звальніцельнае запіскі — самавольшчык.

— Быў бы капітан Раманаў, ён бы выпісаў запіску.

— Вядома, выпісаў бы. А ты адпусціў сержанта без запіскі, парушыў статут.

— Парушыў. Адпусціў.

— Акрамя таго, што сам вінаваты, з акуратнагасалдата зрабіў самавольшчыка. Ты зрабіў, таварыш лейтэнант!

— Ды мне што, з-за таго, што выйшла памылка, нельга адпусціць салдата да хворае маці, ведаючы, што салдат не падвядзе?

— Салдат-то не падвядзе. А ты гэтага салдата падвёў.

— Як гэта я падвёў? — Карповіч не чакаў такога павароту.

— А вось так. Далажылі, што не ты быў у самаволцы, а Прымак. Сержант Прымак па тваёй міласці самавольшчыкам стаў.

Карповіч адчуваў, што не можа зразумець логіку разважанняў начальніка штаба. Была ў іх нейкая свая ісціна, якую Карповіч не мог прыняць да душы.

— Ведаеце што, таварыш капітан? Камандзір, акрамя статуту, павінен яшчэ і ў сумлення свайго пытацца. Ні я, ні Прымак не вінаваты, што Вялічку трэба выслужыцца. Ён на КПП самавольшчыка злавіў! Дзяжурны па часці — і той зразумеў усё правільна.

— Пры чым тут Вялічка? Каб ты зрабіў усё так, як патрэбна рабіць у такіх выпадках, то як бы там Вялічка ні хацеў выслужыцца, не выслужыўся б... Ты мяне так і не разумееш, Карповіч. У войску часам так выходзіць: патрабаваў ты жорстка з чалавека — дабро яму рабіў...

Капітан незадаволена нахмурыўся, засоп у нос.

— Вось так, Карповіч. Не трывае армія непарадку. Ты адзін парушыў статут, а вінаваты аказаліся і мы з камбатам, і камандзір роты, і сам ты, і сержант... Вялічка яшчэ ў гэтую гісторыю ўмяшаўся. Вось так у час вайны з-за памылкі камандзіра і людзі гінулі. I на вучэннях такое здараецца. Трэба зразумець — ёсць свая правата у тым, што даводзіцца выконваць на першы погляд фармальныя загады. Ты толькі частачка ўсяго цэлага, шасцяроначка, на якую спадзяецца вышэйшыкамандзір. Закруцішся па-свойму — і ўся машына пойдзе ўразнос...

— Што ж мне — як Вялічку, з-за літары душу душыць?

— Не душыць, а разумна кіравацца законам. I не ўздумай крыўдзіцца, калі табе нешта не па нораве сказаў камандзір. Самастойнасць — гэта добра. Толькі не трэба яе залішне напаказ выстаўляць.

Карповіч адчуў, што чырванее, як школьнік. Капітан нібы бачыў яго наскрозь.

— Нічога, таварыш лейтэнант, не было б толькі большае бяды. Рыхтуйцеся на зборах сур'ёзна, каб на вучэннях не падвялі нас.

Капітан устаў, казырнуў, падаў на развітанне руку. Старшына чакаў ужо Карповіча ў канцылярыі роты. Ён падбіраў плакаты да начных заняткаў, але Карповіч ведаў, што старшына чакае яго.

— Ну як, таварыш лейтэнант?

— Нармальна. Поўны парадак.

— Першы раз начальства выклікала?

— Першы. А Прымака не чапалі?

— Не. Калі камандзір дазволіў, як з падначаленага пытацца?

— Тады поўны парадак,— знарок бадзёра сказаў Карповіч.

Ён адчуваў, што не мае права ўсё да канца гаварыць старшыну пра сваю нязгоду з камандзірам батальёна, пра тое, што не разумее логіку разважанняў начальніка штаба.

РАЗДЗЕЛ 4

Уздоўж плота, зробленага з жалезабетонных блокаў, у рад стаялі баявыя машыны.

Сонца зайшло, слаба святлелася неба над захадам, а цемра ўпотайкі акружала наваколле. Адзінока глядзелі з неба на зямлю раннія зоркі. Вострыя яловыя Еяршаліны недалёкага лесу быццам патанулі ў чарнаце.

Суха патрэскаваў пад нагамі маёра Бялова быльнёг.

Стаяла высокая цішыня і трывожнае бязлюддзе.

Маёр прайшоў перад афіцэрскім строем. Усе афіцэры, апранутыя ў чорныя танкавыя камбінезоны, з палявымі сумкамі і супроцьгазамі, у танкашлемах, былі падобны адзін да аднаго.

— Паўтараю яшчэ раз: калі хто саб'ецца з маршруту — выходзьце на сувязь са мною. Стральбу ў нас прымае падпалкоўнік Серада. Памятайце, што і гэты невялікі маршрут — праверка таго, як вы можаце кіраваць машынамі. А стральба сёння — ваш экзамен на тое, як вы валодаеце зброяй. Праз некалькі дзён вы разыдзецеся ў падраздзяленні, і кожны з вас будзе вучыць салдат. Навучыць можа той, хто ўмее сам.

Карповіч, як заўсёды, стаяў у страі самы апошні. Яму здавалася, што маёр ходзіць павольней, чым звычайна, бо і ён стаміўся за апошні тыдзень напружаных палявых заняткаў. Стрэльбы ўдзень і ўночы на стрэльбішчах, трэніровачныя выхады па трывозе, начныя заняткі па арыентацыі і ўменні хадзіць уночы па маршруце з компасам.

А можа, ён не спяшаўся перад самым адказным выпрабаваннем сваіх выхаванцаў? Карповічу нават здалося, што маёру проста шкада было выпраўляць іх у гэтую халодную восеньскую ноч...

— Да машын! На месцы! — гучна, як і заўсёды, скамандаваў маёр.

У цішыні моцна загрукалі па брані боты, металічна запстрыкалі стопары люкаў, слаба засвяціліся ў машынах лямпачкі падсветкі на прыборных шчытках.

У навушніках было чуваць, як маёр са свайго камандзірскага бронетранспарцёра правярае сувязь з машынамі.

Калі дайшла чарга да яго, Карповіч коратка адказаў:

— Я— дзевяноста тры. Прыём.

Першая машына, пасля таго як была дадзена каманда заводзіць матор, расшкуматала цішыню, напоўніла гулам усё наваколле, белым святлом успыхнула фара.

Ад гулу матораў быццам спалохаліся і схаваліся зоркі.

Цяпер не было часу глядзець на іх.

Першая машына кранулася з месца, і было відаць, як яна імкліва пагойдвалася на выбоінах. Лёгка і радасна гуў матор. Пасля ўдалечыні відаць была толькі маленькая светлая кропка — святло фары — якая набліжалася да лесу. I тады другая машына рванулася ўслед за першаю — і так адна за адною, напаўняючы ноч трывожным і магутным ровам, адыходзілі машыны.

Карповіч адкінуўся да спінкі сядзення і прыслухоўваўся да гэтае суровае музыкі, якая плыла над стомленаю зямлёю, над вёскамі. I калі чулі людзі гэты гул, то не маглі здагадацца, адкуль ён. Людзям трэба было адпачываць.

Карповіч адказаў на выклік маёра, завёў матор — болей нічога ўжо не чуў, акрамя моцнага спакойнага рову матора, нічога болей не бачыў, акрамя парэзанае гусеніцамі танкавае дарогі. Кідаў толькі позірк на карту, на лічыльнік кіламетражу, запамінаў кожнае перакрыжаванне, каб не збіцца з маршруту.

Ён не надта баяўся заблудзіцца. Усё ж географ, якому давялося пахадзіць па маршрутах. Менавіта таму і паставіў яго маёр апошнім, замыкаючым калону. Праўда, недзе на другой дарозе, больш прыдатнай бронетранспарцёру, чым гэтая танкавая, ехаў і сам маёр — нячутны і нябачны, гатовы ў любую хвіліну прыйсці на дапамогу.

Пакуль што глуха шумела ў навушніках, ніводная радыёстанцыя на машынах не працавала на перадачу. Значыць, ніхто не заблудзіўся.

Па цёмным лесе, па розных дарогах ішлі машыны да аднаго месца. Карповіч адчуваў задавальненне ад таго, што ўначы ён гаспадар гэтае баявое машыны. паслухмянай яму і цёплай, быццам жывая істота.

Праехаўшы палавіну дарогі, Карповіч пачаў пазнаваць мясцовасць і ўжо мог ехаць без карты, калі прамінуў чыгуначны пераезд.

У гэты час далёкі, але знаёмы голас Федзі Рыбачонка пачуўся ў навушніках:

— Першы, я восемдзесят чатыры. Маршрут закончыў. Прыём.

— Восемдзесят чацвёрты, я першы. Зразумеў. Прыём,— быццам зусім побач адказаў маёр Бялоў.

Адзін за адным чуліся ў навушніках даклады — машыны збіраліся на агнявым рубяжы. А ён быў блізка, гэты рубеж.

Карповіч адчуў, як трывожна забілася сэрца. Вось яно, тое выпрабаванне, якога ён чакаў і якога пабойваўся. Начная стральба з машыны штатным снарадам.

Ты адзін у вежы, гаспадар яе, сам павінен заўважыць цэль, даць каманду механіку, каб спыніў машыну, і знішчыць мішэнь.

Калі палявая навука лёгка давалася Карповічу, то вежа здавалася нечым вельмі ж складаным, і ўпраўляцца ў ёй мог толькі чалавек незвычайны. Карповіч, невысокі ростам і шчуплы, ніяк не мог павярнуцца ў вежы, успець у час зарадзіць гармату, спазняўся, спяшаўся, а таму вельмі часта «мазаў» на вучэбных стрэльбах. Але ж Сабанееў, высокі ростам, успяваў паварочвацца ў машыне і выдатна страляць.Карповіч ведаў, што каб навучыцца страляць, трэба асвоіць вежу, трэба не баяцца механізмаў, а дзеля гэтага патрэбна трэніроўка, трэніроўка... I ён трэніраваўся. Сёння яшчэ раз праверыць, як падуладна яму гармата.

Каб не думаць пра стральбу і зараней не хвалявацца, Карповіч прыціснуўся плячыма да спінкі сядзення, прыбавіў абаротаў, і больш ні пра што не думаў і нічога не бачыў, акрамя дарогі.

Трэба было ў час скінуць абароты, прытармазіць паваротам машыну, каб яна, не збаўляючы хуткасці, імчала па ямістай дарозе, як па хвалях. Машына падпарадкоўвалася Карповічу, і ён ведаў, што некалі зможа кіраваць ёю з сапраўдным майстэрствам, як першакласны механік.

Калі наперадзе адкрылася поле з рэдкімі, скупымі агеньчыкамі, засвяціўся белы ліхтар на вежы ўчастковага пункта кіравання стральбою. Карповіч убачыў,, як да вежы пад'ехаў бронетранспарцёр маёра і спыніўся якраз у паласе святла, якое падала праз акно з другога паверха.

На агнявым былі ўсе машыны, акрамя яго, Карповічавае, стаяў і бронетранспарцёр маёра. Маёр не сумняваўся, што ён не заблудзіцца, не чакаў нават і дакладу.

Карповіч падагнаў машыну, паставіў на месца, выключыў акумулятар і падышоў да вежы.

Афіцэры ўжо стаялі ў страі, паэкіпажна, па тры чалавекі.

Кожнаму выпадала сёння рабіць па тры заезды і выконваць работу кожнага члена экіпажа — і камандзіра, і механіка, і аператара-наводчыка. Карповіч заняў месца ў страі.

На зыходным рубяжы свяціліся чырвоныя ліхтары, ля іх былі відаць абрысы трох машын з паднятымі ўгору гарматнымі стваламі.Карповіч ведаў, што робіцца на другім паверсе, за пультам кіравання стральбою. Бачыў круглыя дыскі няўмольных секундамераў, якія зафіксуюць і час, патрачаны на выкананне практыкавання, і працягласць кожнага прыпынку; чырвоныя лямпачкі пакажуць, калі будзе пападанне ў мішэнь.

У полі свяціліся белыя вочы аўтамабільных фар, слабенька пабліскваў кішэнны ліхтарык — аператары у апошні раз правяралі гатоўнасць мішэннага абсталявання.

Маёр Бялоў, маючы пакуль што вольны час, даваў апошнія наказы.

— Яшчэ раз, таварышы афіцэры, успомніце, як прыстраляны машыны. Назіранне вядзіце не толькі ў прыцэл, а і ў трыплексы, за ўсім мішэнным полем, каб не страляць па чужой мішэні. Стрэл па чужой мішэні вам не будзе залічаны. Не забывайцеся даваць папраўку, бо мішэні будуць рухацца. Хто на месцы механікаў, не трымайце машыну лішне на кароткіх прыпынках. За гэта адразу ж атрымаеце двойку. Тармазіце машыны плаўна, накатам, каб стралок за гэты час успеў зрабіць грубую наводку. Усё рабіце хутка, але спакойна. Заспяшаецеся — стральбы добрае не будзе. Адчувайце сябе так, быццам на вас ідзе вораг, і калі вы не знішчыце яго, то ён знішчыць вас. Зразумелі мяне, лейтэнант Карповіч? Страляйце і тут гэтак жа, як і на стрэльбішчы, дакажыце, што за вас не дарэмна спрачаюцца камбат з камандзірам разведроты,— напаўжарт, напаўсур'ёзна скончыў маёр гаворку зваротам да Карповіча.

Карповіч увесь час адчуваў добрую і спагадную ўвагу да сябе ад маёра, хаця той за ўвесь час збораў ні разу і не пахваліў Карповіча, і не звярнуўся да яго інакш, як «таварыш лейтэнант». Неяк само сабою сталася, што між сабою маёра звалі «наш Бялоў». Хоць часам і смяяліся, калі Ласцоў паказваў, як і дома маёр гаворыць «таварьіш дочка». Хлопцы адчувалі за скупымі словамі маёра Бялова, і за яго часам і суровымі патрабаваннямі любоў да іх.

Таму было крышку трывожна і незвычайна ад таго, што так многа гаварыў сёння маёр, хваляваўся, быў крышку разгублены. А можа, трывога ішла з поля, у якім рэдка свяціліся агеньчыкі і панавала цішыня, якую толькі зрэдку парушалі далёкія галасы людзей.

Маёр Бялоў і раней жартам расказваў пра тое, як за Карповіча змагаюцца камбат і камандзір разведчыкаў. Камандзір разведкі, высокі, малады старшы лейтэнант, некалькі разоў праводзіў заняткі з афіцэрамі і пачаў дабівацца ў камандзіра часці, каб той перавёў Карповіча ў разведку. Дзіўным было не гэта, а тое, што камбат нават і пасля таго выпадку з Прымаком гарою стаў за Карповіча, і таму пакуль што нічога не было вырашана.

Аператары вярнуліся з поля.

Палігон быў гатовы да стральбы.

Экіпажы таксама.

Маёр больш нічога не гаварыў, толькі сачыў за мішэнямі ў полі — аператары правяралі, як працуе апаратура.

— Што, салагі, адзін па мішэнях страляць будзе, а другі па каманднай вежы?

Карповіч пазнаў голас Вялічкі, які стаяў збоку, прытуліўшыся плячыма да сцяны, і курыў. Карповіч спачатку не зразумеў, чаго тут Вялічка, нібы знарок прыехаў, каб паглядзець, як страляюць маладыя афіцэры, і ведаць, з каго здзекавацца потым. Карповіч успомніў, што Вялічка сам напрошваецца абслугоўваць розныя стрэльбы і вучэнні, абы толькі быць на вачах у вышэйшага начальства. I яго амаль заўсёды, калі ёсць на тое патрэба, адпраўляюць на такое абслугоўванне — не надта хто з камандзіраў любіць займацца гэтым. I ця-пер стральбу матэрыяльна забяспечваў Вялічка, арганізоўваў дастаўку боепрыпасаў, дапамагаў рыхтаваць мішэнную абстаноўку.

— Вы што тут робіце, таварыш лейтэнант? — маёр Бялоў павярнуўся да Вялічкі.

Голас сухі, камандзірскі.

— Забяспечваю стральбу, таварыш маёр! — выцягнуўся па стойцы «смірна» Вялічка.

— Вось і займайцеся забеспячэннем, а не перашкаджайце тут. Ідзіце! — нават злосна загадаў маёр Бялоў, і Вялічка пакорліва заспяшаўся да пункта боезабеспячэння.

— Першы заезд — строіцца! У калону па тры — станавісь! Раўняйсь! Смірна! Напра-ва! На зыходны рубеж — шагам марш!

Па зямлі глуха загрукалі боты.

Экіпажы зніклі, прапалі ў цемры ля цёмных і пакуль маўклівых машын.

Маёр Бялоў па металічнай лесвіцы ўзышоў на другі паверх, і там адразу ж патухла лямпачка, толькі ў вокнах трымцела водсветам зялёнае святло ад пульта кіравання.

Над вежаю засвяціўся чырвоны ліхтар, і амаль адразу ж напеўна і трывожна прагучаў баявы сігнал. Загрукалі люкі, кіраўніку па радыёстанцыі камандзіры далажылі, што экіпажы гатовы да стральбы. Узарвалі начную цішыню маторы, а потым па чырвоных мігалках і можна было толькі вызначыць, што машыны рушылі наперад.

Нечакана ў полі рассыпаліся слабенькія адзінокія агеньчыкі — і па машыны ўдарылі з кулямётаў на хаду доўгімі чэргамі з трасірнымі кулямі. Поле нібыта асвятлілася роем яркіх фасфарычных агеньчыкаў, якія адшуквалі і пранізвалі мішэні, біліся аб зямлю і высока Ўгору, у бакі разляталіся вогненнымі пырскамі над палігонам.

Раптоўна патухлі агеньчыкі, не стала і кулямётных трас, гулкага кулямётнага пошчаку, нібы аднекуль зверху апусцілася заслона ці невядомы чараўнік у момант сабраў у жменю ўсіх сваіх залатых пчолак.

Роўна гулі маторы і рухаліся чырвоныя агеньчыкі мігалак.

Танкавыя мішэні, слаба асветленыя, нібыта падала на іх святло ракет, імкліва пабеглі па полі насустрач машынам. Яны спяшаліся схавацца ў цемені.

Перш чым пачуўся гук ад першага стрэлу, сінім спалохам асвяглілася сярэдняя машына, і гарачы чырвоны след, які працягнуўся ад машыны да мішэні, прабіў яе — і не стала відаць ні машыны, ні мішэні. Як гарачая паветраная хваля, даляцеў і ўдарыў па вушах цяжкі гул гарматнага стрэлу.

I амаль адначасова асвятліліся бліскавіцаю дзве апошнія машыны, здвоена разнёсся над полем гук стрэлаў — і далёка па лесе і па полі незадаволена перакочвалася рэха.

Зноў, разлягаючыся пошчакам, загрукаталі з машын кулямёты, засыпаўшы поле звонкімі імклівымі светлячкамі, паласуючы чэргамі мішэні бронетранспарцёраў.

Потым не стала мішэняў, прагучаў адзінокі стрэл — угору ў поле. Аператар разраджаў кулямёт.

I было чуваць, як стомлена, з роўным гулам, вярталіся назад машыны.

***

Карповіч напружана стаяў у начной цемені, прыслухоўваючыся да сігналу. Было адчуванне перад гэтым вялікім і пустым полем, што ты маленькі, слабы і бездапаможны, зусім хлопчык.

Пасля Карповіч не памятаў ні хвалявання, ні страху. Сігнал «Да бою!» як ветрам узнёс яго на браню. Хутка і дакладна ўставіў у прыёмнік ленту — яна ўставілася 3 першага разу,— даслаў у ствол снарад, апусціу гармату ў баявое становішча, паспрабаваў, як працуе электрапрывад — тоненька заспяваў электраматор, і вежа паслухмяна паплыла спачатку направа, потым налева. Не здымаючы рук з пульта, зазірнуў у прыцэл, асветлены зялёным марскім святлом, на якім выразна віднеліся белыя рысачкі прыцэльнае сеткі, далажыў камандзіру, што да стральбы гатовы.

Прыціснуўся плячыма да спінкі сядзення, адчуў, як кранулася з месца машына. У зялёным прыцэле і трыплексах пагойдвалася начная цемра.

Здалося, што машына едзе доўга. Карповіч нават спалохаўся, што прамаргаў мішэні, і амаль адразу ж заўважыў тры мігатлівыя агеньчыкі, знайшоў свой, прытуліўся да прыцэла, спакойна даў дзве доўгія чаргі. У прыцэл было відаць, як трасы рассыпаліся там, дзе мігцеў агеньчык, і яго не стала відаць.

У навушніках прагучаў радасны голас Рыбачонка, які ехаў на камандзірскім месцы:

— Маладзец, Міша!

Карповіч не ўспеў з палёгкаю ўздыхнуць, як у полі памчаліся насустрач мішэні танкаў. Скамандаваў: «Кароткая!» — павёў прыцэлам, націснуў на электраспуск.

Стрэл аглушыў, нібы гіганцкім молатам ляпнулі зверху па вежы, перацяло дыханне ад едкага, кіслага дыму, які запоўніў вежу.

Яшчэ не гледзячы на след трасіра, Карповіч адчуў, што не трапіў, зразумеў, што мала ўзяў на апярэджанне, даслаў у гармату новы снарад і злосна зноў загадаў: «Кароткая!»

Дакладна вывеў прыцэл наперад і чакаў, пакуль мішэнь наблізіцца да вызначанага дзялення, з жахам адчуваў, што яна вось-вось павінна схавацца, што можа не дайсці, не дачакацца стрэлу. Але палец націснуў на электраспуск толькі тады, калі мішэнь была дакладна на прыцэле.

— Ёсць! Маладзец! — пачуў Карповіч у навушніках радасны голас Рыбачонка. Але і без яго Карповіч ведаў, што трапіў.

Карповіч толькі на адно імгненне расслабіўся, выцер вочы, якія пачалі слязіцца ад дыму, уключыў вентылятар і доўгімі чэргамі, з паводкаю, біў па трэціх мішэнях, біў, пакуль не выстраляў усе патроны.

На рубяжы спынення агню разрадзіў кулямёт, далажыў камандзіру. Пакуль ішла ў цемені машына да зыходнага рубяжа, паварочваў вежу так, каб гармата ўвесь час глядзела ў поле.

Прыемна было адчуваць, як лёгка паварочваеццца вежа, як тоненька і светла гудуць маторчыкі электрапрываду, пазвоньваюць у гільзазборніку гарматныя гільзы.

Толькі пасля таго, як на зыходным рубяжы была дадзена каманда «Да машыны!», калі Карповіч стаў на камандзірскае месца ў страі перад новым заездам,— толькі тады адчуў, як ад стомы гудуць у каленях ногі, нібыта адмераў пару дзесяткаў кіламетраў, а плечы мокрыя ад поту. Гудзела ў вушах і горача пастуквала ў скронях.

Але не было часу, каб успамінаць, каб радавацца таму, што падпарадкаваў сабе і вежу — прагучала каманда «Да бою!», і трэба было зноў ехаць, ужо на месцы камандзіра машыны.

Цяпер, на новым месцы, прымаючы даклады ад механіка і аператара, падтрымліваючы сувязь з кіраўніком стральбы, Карповіч мог спакойна назіраць праз камандзірскі прыбор стральбу.

Калі заезд кончыўся, калі з рубяжа спынення агню камандзіры далажылі кіраўніку, што зброя разраджана, і машыны крануліся рухацца да зыходнага рубяжа, Карповіч прыкмеціў, што на першай машыне нешта ня-ладнае. Яна раз-пораз запавольвала ход, нібы хацела спыніцца.

Потым машына асвятлілася агнём стрэлу. Снарад пайшоў у бок каманднае вежы. Следам за ім коратка пырснула кулямётная чарга.

У навушніках пачуўся ўстрывожаны голас камандзіра першае машыны:

— Цэнтральная, я — першы! Дазвольце замяніць аператара!

У адказ пачуўся хрыплаваты голас маёра Бялова:

— Першы, займіце месца аператара, не выходзячы з машыны! Самі даложыце мне пра гатоўнасць рухацца. Прыём.

Некаторы час было ціха. Над каманднаю вежаю гарэў чырвоны ліхтар. Потым, калі камандзір першае машыны далажыў, што зброя разраджана, машыны атрымалі дазвол ехаць наперад.

Афіцэры паэкіпажна пастроіліся перад вежаю.

— Раўняйсь! Смірна! Раўненне направа! — як перад цэлым батальёнам, скамандаваў маёр Бялоў і пайшоў насустрач падпалкоўніку.

— Таварыш падпалкоўнік, асабовы склад збораў пастроены на падвядзенне вынікаў стральбы.

— Здраствуйце, таварышы афіцэры!

— Здравія жалаем, таварыш падпалкоўнік!

— Вольна!

— Вольна! — паўтарыў каманду маёр.

— Хто страляў па каманднай вежы? Выйсці са строю! — загадаў падпалкоўнік.

Ласцоў паволі, нязграбна выйшаў са строю, назваўся.

— Таварыш афіцэр, чаму ваша гармата была павернута не ў поле? Чаму вы не разрадзілі зброю на рубяжы спынення агню? Камандзір машыны, вам аператар далажыў быў, што зброя разраджана?

— Лейтэнант Яноўскі. Так точна, таварыш падпалкоўнік, лейтэнант Ласцоў далажыў мне, што зброя разраджана!

— Растлумачце, лейтэнант Ласцоў, чаму зброя ў вас была не разраджана? Чаму вы груба парушылі правілы бяспекі на стральбе? Вы ведаеце, што паставілі пад небяспеку жыццё многіх людзей? Ведаеце, што вас судзіць трэба за такое, а не давяраць камандаваць людзьмі?

— Няспраўны быў прывад... Таму я не змог страляць. I вежа не паварочвалася. Я думаў, разраджу гармату на хаду...

— Лейтэнант Яноўскі, электрапрывад у вежы быў няспраўны? Вы ж потым селі на месца аператара.

— Не, спраўны, таварыш падпалкоўнік. Проста Ласцоў не змог перайсці з ручнога кіравання на электрапрывад... Відаць, разгубіўся і націснуў на электраспуск.

— Вось так, таварыш маёр. — Падпалкоўнік павярнуўся да Бялова.— Стральба наогул прайшла нядрэнна. Я не спадзяваўся на такую. Афіцэры паказалі ўменне валодаць машынамі і зброяй... Але тое, што здарылася пад канец стральбы, перакрэслівае ўсё добрае. Мне хочацца пажадаць, таварышы афіцэры, каб салдаты стралялі гэтак жа ўпэўнена і граматна, як і самі афіцэры, каб вашы падраздзяленні былі выдатнымі ў баявой падрыхтоўцы, у дысцыпліне. Аднак пра тое, што здарылася сёння, я буду дакладваць як пра надзвычайнае здарэнне. Не ведаю, якія вывады будуць зроблены з гэтага. Але і так ужо ясна, што вы цалкам не справіліся з даручанаю вам справаю, таварыш маёр.

Падпалкоўнік быў высокага росту, шырокі ў плячах, магутны. I па тым, як ён няспешна гаварыў спакойным, добра пастаўленым голасам, і як ступаў туды-сюды не-калькі крокаў, і нават як паварочваў галаву,— ва ўсім адчувалася сіла, улада і задаволенасць ёю.

— Вы самі разумееце, таварыш маёр. Годы ёсць годы, усе мы ім падуладныя,— звысака, самазадаволена супакойваў ён маёра Бялова, як аб'яўляў прысуд.

Маёр Бялоў не варухнуўся. Толькі Карповічу здалося, што нават і пры досвіткавым святле ён убачыў, як пабялеў твар маёра Бялова і як ён моцна сцяў вусны.

— Ясна, таварыш падпалкоўнік. Падвядзенне вынікаў збораў будзе ці не? — дзелавым, скупым вайсковым словам запытаўся маёр Бялоў, усё роўна, як тое, што было сказана да яго, было нечым дробязным.

— Думалі, у панядзелак. Хаця гэтага нават і мы гарантаваць не можам. Я вам раю, таварыш маёр: пісьмова падрыхтуйце кароткую атэстацыю на кожнага афіцэра і раздайце камандзірам часцей. Каб яны ведалі, як займаліся і чаго варты іхнія людзі. Як ваша прозвішча, таварыш лейтэнант? — запытаўся падпалкоўнік у Ласцова, дастаў запісную, запісаў ягонае прозвішча, нумар пакоя ў інтэрнаце і дазволіў заняць сваё месца ў страі. Пажадаў усім на развітанне:

— Шчаслівае службы, таварышы афіцэры!

Маёру Бялову падпалкоўнік казырнуў, працягнуў руку, але маёр не падаў свае, быццам не заўважыў гэтага падпалкоўнікавага руху.

Падпалкоўнік шырокімі няспешнымі крокамі ўпэўнена пайшоў да свайго «газіка», які ўжо слаба вурчэў маторам на дарозе. Шафёр адчыніў дзверцы, машына цяжка загойдалася з боку на бок і імкліва кранулася з месца.

Маёр Бялоў прайшоў перад строем, пазіраючы на афіцэраў, нібы хацеў запомніць кожнага з іх. Ён крыху сутуліўся. I цяпер, упершыню за ўвесь час збораў, выдаваў і старым і стомленым.

Пачынала развідняць, і ў скупым святле восеньскага дасвецця твары афіцэраў здаваліся суровымі, мужнымі, а самі хлопцы намнога старэйшымі. Усё роўна, як на твары ім лёг шэры сталёвы водсвет.

Здавалася, маёр хацеў угледзець некага ў гэтым страі, пазнаць. Ён прыпыніўся перад Карповічам.

Потым як спахапіўся, што за ім назірае гэтулькі вачэй, расправіў плечы, адкашляўся, чамусьці сказаў:

— У вайну ў мяне двух сыноў немцы спалілі... Маленькіх яшчэ...

Паправіў папругу і загаварыў роўным, тым самым скупым складам, як і заўсёды, дэталёва разбіраючы стральбу кожнага.

— У панядзелак зранку, калі нічога не пераменіцца, збіраемся ў наш клас, дзе праводзіліся заняткі па тактыцы. Падвядзём вынікі, а потым разыдзецеся ў падраздзяленні. Лейтэнант Карповіч! Вы паведзяце калону машын. Абавязкова адрэгулюйце пераход цераз шашу, праверце сувязь. Выцягвайце калону.

Пакуль Карповіч выцягваў калону, маёр нерухома стаяў у бронетранспарцёры і назіраў.

Асветлены скупым ранішнім святлом, суровы і нерухомы, быццам помнік, ён прапусціў калону і доўга глядзеў ёй услед, аж пакуль апошняя машына не знікла за паваротам у лесе, на выбоістай танкавай дарозе, як за хвалямі.

Тады маёр далікатна крануў за плячо механіка, і бронетранспарцёр паволі паехаў па ўезджанай гладкай аўтамабільнай дарозе.

РАЗДЗЕЛ 5

Карповіч, здаецца, і не памятаў, калі апошні раз гэтак радаваўся таму, што цэлы дзень вольны, што можна не ўставаць рана. Хоць усё роўна не спалася — прывык уставаць у адну пару. А як прыемна было адзяваць шаўкавістую, мяккую, адпрасаваную рубашку з пагонамі і штаны навыпуск. Адразу адчуваў сябе лёгкім, стройным, маладым.

Удзень Карповіч паехаў у горад — светлы, па-восеньску сцішаны, ужо з лёгенькаю смугою і з жоўтым лісцем, шчодрым, сухім, якое пакуль што не прыбралі. Гэта потым, як пасыплецца яно, буйнае, цяжкае, калі пойдуць дажджы, калі пачнецца сапраўдная сумная восень, будуць прыбіраць і паліць лісце. Цяпер у горадзе было яшчэ толькі восеньская свята, яшчэ была апошняя летняя ласкавасць сонца.

Карповіч паволі хадзіў па вуліцах, косячы вокам на вітрыны магазінаў, дзе відаць было ягонае адлюстраванне, заходзіў у паркі і скверыкі.

Было чамусьці радасна на душы ад свае адзіноты, ад гэтае святочнасці. Здавалася, што няма нічога лепшага за гэту святочнасць, хацелася, каб засталася яна з чалавекам на ўсё жыццё.

Вярнуўся ў інтэрнат крышку стомлены, але супакоены і задаволены самім сабою і сваім жыццём.

I Рыбачонак, і Яноўскі, і Сабанееў — сябры па зборах — чакалі яго, каб адсвяткаваць заканчэнне вучобы, схадзіць вечарам на танцы ў гарнізонны Дом афіцэраў.

Танцавальная зала была на першым паверсе, прасторная, з паркетнаю бліскучаю падлогаю, вялікімі дарагімі люстрамі, якія залівалі ўсё белым, зіхатлівым святлом. На невялічкай эстрадзе іграў аркестр суседняга вайсковага вучылішча. Праз адчыненыя насцеж вокны пахла цёплаю і вільготнаю ноччу.

Дзяўчаты — а іх збіралася на танцы многа — у белых сукенках, прыгожых кофтачках здаваліся ў гэтым яркім святле незвычайнымі. Яны стаялі групкамі, дзенідзе з хлопцамі, нешта ціха гаварылі паміж сабою, смяяліся ціхім смехам, і гэты смех несціхана цурчэў, быццам званілі далёкія званочкі.

Хлопцы тоўпіліся ля ўвахода, выходзілі пакурыць, прыглядаліся да дзяўчат, выбіралі, і дзяўчаты таксама прыглядаліся да афіцэраў.

Карповіч не пазнаваў сябе. Будучы студэнтам, ён амаль не хадзіў на танцы, не любіў, каб яго разглядалі і самому выглядаць нечага. Гэта здавалася непатрэбным, лішнім.

А цяпер ён адчуваў задавальненне і радасць ад таго, што прысутнічае ў гэтай зале, напоўненай светлымі дзявочымі галасамі, ад таго, што бачаць яго і ён можа таксама глядзець на дзяўчат і ўсміхацца ім проста так, прыязна і радасна.

Калі пачынаўся танец, Карповіч ішоў цераз усю залу, запрашаў дзяўчыну, жартаваў з ёю. I жартавалася лёгка і дасціпна.

Так многа танцавалася Карповічу і так добра весялілася, бадай, толькі на выпускным вечары. Але гэта было даўно, быццам за цэлымі стагоддзямі. I над тымі дзяўчатамі ў белых сукенках, і над тымі маладымі бярозавымі прысадамі вакол школы прамчалася многа часу!

Карповіч і сам не заўважыў, што часцей за ўсё пачаў танцаваць з Анюткаю, невысокаю тоненькаю дзяўчынаю ў белым касцюме, з доўгімі распушчанымі па плячах валасамі і крышку журботнымі вачыма.

Пазнаёміў іх Рыбачонак. Карповіч, як толькі ўгледзеў, што Рыбачонак нахіліў сваю чорнавалосую кудлатую шавялюру да дзяўчыны, нешта гаворыць і ківае на яго, на Карповіча, зразумеў, што расказвае дзяўчыне пра яго. I потым Рыбачонак падышоў да яго з дзяўчынаю, пазнаёміў. Карповіч хацеў пажартаваць, але раптам усе жарты вылецелі з галавы, і ён не адважваўся глядзець на Анютку.

А Рыбачонак не пераставаў жартаваць, смяяўся, пабліскваючы чорнымі гарачымі вачыма. Гэта было на руку Карповічу — дзяўчына не заўважала, што ён бянтэжыцца.

— Танга. Запрашаюць нашы дарагія дзяўчаты! — аб'явіў адзін з аркестрантаў, рослы курсант з пабітым воспаю тварам.

Рыбачонкава сяброўка, мажная дзяўчына з белымі дробна завітымі валасамі, запрасіла свайго кавалера, і Карповіч застаўся з Анюткаю. Анютка схіліла галаву, запрасіла яго, лёгка і нячутна пайшла ў пары.

Калі позіркі іх сустрэліся, дзяўчына ўсміхнулася так шчыра і даверліва, што Карповіч таксама ўсміхнуўся — і адчуў, як спадае цяжар няёмкасці і скаванасці.

— Вы часта бываеце тут? — запытаўся Карповіч.

— Не. Першы раз. Мы нядаўна пераехалі сюды, бацьку перавялі на службу. 3 Поўначы. Вы тут усе такія загарэлыя...

Карповіч пачаў жартаўліва расказваць пра службу і пра тое, як ён стаў афіцэрам. Анютка здзівілася, калі даведалася, што ён географ.

— Праўда? Ой, як здорава! Я паступала гэты год на геолагаразведачны факультэт. Не прайшла па конкурсу. На наступны год абавязкова паступлю!

Яна сур'ёзна паглядзела на Карповіча.

— Мабыць, дарэмна я гэты год не ўладкавалася на работу дзе ў экспедыцыю... Рашыла рыхтавацца яшчэ год.

— Паступіш, Анютка! Калі не геалагіняю будзеш, то выйдзеш замуж за Мішу і станеш геаграфіняю. Яшчэ ганарысцей гучыць — геаграфіня,— пажартаваў Рыбачонак, які танцаваў побач.

Анютка пачырванела, зірнула на Карповіча, быццам прасіла ў яго абароны.

Вялічка цэлы вечар танцаваў з высокаю, даўганогаю дзяўчынаю ў чырвоных штанах і квяцістай кофтачцы. На галаве ў дзяўчыны быў чорны парык, які пры яркім святле лямпачак адсвечваў сінявою. Вольнаю паходкаю, крыху прытрымліваючы сяЬроўку за локаць, Вялічка паходжваў па зале. Яны разам выходзілі і пакурыць на двор.

Рыбачонак кіўнуў на Вялічкаву сяброўку:

— Дачка намесніка па тыле. Замуж дзяўчыне пара...

— Каму што, а Вялічку пратэкцыя,— не стрымаўся і Карповіч.

— Ну, Міша, калі гэтак, то ў цябе пратэкцыя большая будзе,— не даў і яму спуску Рыбачонак. 3 яго сёння так і перла жарцікамі і падколамі.— Слухай, а мы зараз Вялічку разыграем!..

I Рыбачонак падаўся да выхада, да хлопцаў.

Карповіч спачатку не зразумеў, што задумаў Рыбачонак. Але пасля наступнага танца заўважыў, што самазадаволенае і расхлябанае паходкі ў Вялічкі не стала, і сяброўку ён перастаў прытрымліваць за локаць, пачаў пазіраць сюды, на Анютку.

Потым усё ішло як па-пісанаму. Вялічкаў сябра, лысаваты капітан-артылерыст, запрасіў Вялічкаву сяброўку на танец, а сам Вялічка, высока падняўшы галаву, перайшоў цераз усю залу і схіліў галаву перад Анюткаю:

— Дазвольце вас запрасіць.

I, не чакаючы адказу, працягнуў руку, каб прытрымаць дзяўчыну за локаць.

— Прабачце, я не магу. Мяне ўжо запрасілі,— адказала Анютка і ступіла бліжэй да Карповіча.

— Прабачце.

Карповіч заўважыў, як малінаваю чырванню налілася Вялічкава шыя.

Ён крута, па-страявому павярнуўся і пайшоў да выхада.

Ягоная напарніца так і засталася танцаваць з капітанам, азіралася навокал, шукаючы свайго прапаўшага кавалера.

Рыбачонак вярнуўся, выціраючы слёзы, якія набеглі ад смеху. Смяяліся ля выхада і афіцэры.

— Ну, Міша, не даеш ты Вялічку генералам быць! Заняў ягонае месца. У Анюткі ж бацька — начальнік штаба дывізіі...

Толькі цяпер засмяяліся Анютка і Карповіч.

Ужо танцуючы, успомніў Карповіч, як Анютка адмовіла Вялічку, з удзячнасцю паціснуў дзяўчыну за руку. Яна адказала на ягоны поціск і адкрыта паглядзела ў вочы.

Музыка раптоўна сціхла, хоць танец толькі пачаўся.

Дзяжурны па гарнізонным Доме афіцэраў, старшы лейтэнант са стомленым тварам, быццам адстаяў перад гэтым суткі начальнікам каравула, падняў руку, каб стала ціха, і аб'явіў:

— Таварышы афіцэры, трывога!

Карповіч адчуў, як скаланулася Анютка, сціснула яго за руку.

Ён усміхнуўся, кіўнуў галавою на развітанне.

У вестыбюлі было ўжо чуваць тупаценне ног.

Соладка, трывожна забілася сэрца.

РАЗДЗЕЛ 6

Афіцэрскі інтэрнат з зацемненымі вокнамі здаваўся апусцелым. Але ў ім варушылася ўсё, як у мурашніку, і гэтак жа, як у мурашніку, не было непарадку і лішняе беганіны. Кожны афіцэр ведаў, што яму трэба рабіць, і рабіў гэта як мага хутчэй.

Апранутыя ў палявую форму, афіцэры выбягалі з інтэрната.

Служылыя перакідваліся кароткімі словамі:

— Паваюем?

— Паваюем.

Грукалі па прыступках лесвіцы салдацкія боты пасыльных.

Вахцёрка, худзенькая жанчына з белымі-белымі ад сівізны валасамі, у строгім чорным касцюмчыку, негаваркая і патрабавальная, нават прыдзірлівая часам, цяпер неяк спалохана і вінавата глядзела на маладых хлопцаў у афіцэрскай форме.

Пусцеў інтэрнат.

Быццам усёю гэтаю ноччу завалодала адно адчуванне — трывогі.

Карповіч ужо абуў боты, калі ў дзверы пастукаліся і ўбег задыханы пасыльны Карповіча Папок.

— Трывога, таварыш лейтэнант!

— Ведаю. Вяртайцеся на месца. Я зараз буду.

— У раён пасадкі, таварыш лейтэнант.

— Ведаю. Ідзіце.

Карповіч узяў палявую сумку, азірнуўся навокал.

Новенькая паштодзённая форма ляжала скамечаная на ложку.

У вестыбюлі Карповіч павесіў ключ на сваё месца і выбег на двор.

Здзівіла, што так цёмна і так ціха навокал, быццам нічога і не здарылася. Толькі невядома адкуль — наўкол адусюль — чуўся трывожны гул. Нешта рабілася невядомае, вялікае і страшнае. Нібыта сама ноч заварушылася і кудысьці рушыла.

Падагнаны гэтаю трывогаю, Карповіч імкліва бег па асфальтаванай сцяжынцы. На выхадзе з гарадка вароты адчынены, і днявальныя толькі скупа пасвечвалі ліхтарыкамі на тых, хто выбягаў.

Крыху прабегшы і прыслухаўшыся, Карповіч пачаў адрозніваць тыя гукі, якія жылі ў начы. Гэта і далёкае тупаценне ботаў па асфальце, і трывожныя водгаласы каманд, і густы моцны гук многіх матораў, якія гулі, працуючы на малых абаротах. Ноч, здавалася, не можа ўмясціць у сабе ўвесь гэты трывожны гул.

Было нязвыкла цёмна і ціха на тэрыторыі часці. Не свяціўся ніводзін ліхтар, ні адна лямпачка ля пад'езда казармы, ніводнае акно. Здавалася, што тут ніколі і не было чалавечае душы.

Але калі падышоў да дзвярэй свае казармы, убачыў, што праз няшчыльна зачыненыя дзверы падае вузенькая палоска святла.

Карповіч узышоў на другі паверх. У пустым памяшканні нечакана гулка чуліся ягоныя крокі.

Дзверы ружпарка былі расчынены насцеж, у казарме не запраўлены ложкі.

Днявальны, які стаяў пры тумбачцы ў пустым памяшканні, далажыў:

— Таварыш лейтэнант! Рота выйшла па трывозе.

Карповіч нічога не адказаў, выбег на двор.

Цяпер добра было чуваць, як натужна, цяжка гулі ў парку маторы машын. I нельга разабрацца — ці гэта аўтамабілі, ці танкі: гукі зліваліся ў гудзенне, ад якога, здавалася, крышачку трымціць пад нагамі зямля. Зрэдку з гэтага аднастайнага гудзення вылучалася кароткае, адметнае пагрукванне гусеніц.

Карповіча кальнула трывога — што, калі машыны прыйшлі ў раён, дзе павінны забраць пяхоту, а ён спазняецца?

Палявая ўтаптаная дарога слаба бялелася ў цемры, і Карповіч часта спатыкаўся, ледзь не падаў.

Пакуль дабег да лесу, вочы крыху прывыклі да цемнаты. Скіраваў на сцяжынку, якую прыкмеціў, калі паказвалі раён пасадкі на машыны раней. Бег нахіліўшыся і закрыўшы твар сагнутаю ў локці рукою. Намокла ад расы куртка і штаны — і гэты холад быў прыемны разагрэтаму целу.

Як кончыўся гушчар, выбег на дарогу, прыпыніўся.

Чуліся ціхія галасы многіх людзей.

Карповіч перайшоў цераз дарогу, дастаў з сумкі ліхтарык, правёў променем па салдатах, якія размясціліся пад соснамі, і пачуў знаёмы голас Рыбачонка:

— Што, Міша, скончылася любоў? Ваяваць будзем.

Рыбачонак і тут не пераставаў жартаваць.

— Машыны яшчэ не падыходзілі?

— Рана яшчэ машынам быць.

Цяпер Карповіч ведаў, што яму трэба прайсці крыху наперад, там павінен быць ягоны батальён і ягоны ўзвод.

— Шчасліва, Федзя!

— Шчасліва, Міша!

Карповіч крыху аддыхаўся і супакоіўся. I чым бліжэй падыходзіў да салдат, не ведаў, што трэба будзе рабіць. Ён павінен узяць камандаванне ўзводам на сябе. Але як узяць і што загадваць?

Карповіч нават прыпыніўся, пастаяў крыху.

Яго не заўважылі ў цемені. Карповіч пазнаў грузінскі акцэнт свайго намкамузвода Самхарадзе:

— У камандзіра ўзвода пытацца трэба.

— Няёмка мне, Вано. Лейтэнант тады мяне адпусціў, а з-за гэтага сам вінаватым стаў. Сам ведаю, што нічога не дапамагу, але, здаецца, каб быў там, усё ж лепш было б...

— Трывога, Віця, нічога не зробіш.

— Сам разумею.

Карповіч пазнаў голас Прымака, але не зразумеў, пра што гавораць сержанты.

— Таварыш лейтэнант! Другі ўзвод па трывозе выйшаў у раён пасадкі на машыны. Асабовы склад, зброя — усё на месцы,— далажыў Самхарадзе.

Карповіч павітаўся з сержантамі.

— Што гэта вы тут такое рашаеце?

— А нічога... Усё нармальна,— збянтэжана адказаў Прымак за абодвух і пайшоў да свайго аддзялення.

— Ну што, Самхарадзе, зараз машыны падыдуць?

— Я праверыў усё, таварыш лейтэнант. Вось тут запісана, колькі зброі і астатняга ўсяго з намі.

— Што ж, тады будзем чакаць.

— Цяпер усё нармальна пойдзе. Сядзем і паедзем.

Карповіч з удзячнасцю падумаў, што з такім намкамузводам яму будзе лёгка на вучэннях.

У начной цішыні невыразна чуліся галасы. Высока, задумліва стаялі мокрыя ад расы яліны.

3 цемры, як падкрадваючыся, мякка вуркочучы маторам і свецячы зацемненымі фарамі, прайшоў камбатаўскі бронетранспарцёр. За бронетранспарцёрам набліжалася тугое ракатанне баявых машын.

— Камандзірам узводаў — да камандзіра роты! — праляцела па лесе, і Карповіч падаўся да першага ўзвода.

Капітан Раманаў пасвечваў ліхтарыкам. Побач з ім стаяў маўклівы, нізенькага росту, з крываватымі, як у кавалерыста, нагамі камандзір трэцяга ўзвода Калянчук і таўставаты, чырванатвары камандзір першага ўзвода Каласоў.

— Таварыш капітан! Другі ўзвод у поўным складзе выйшаў у раён пасадкі,— далажыў Карповіч.

— Зброю праверылі? Запісалі, колькі вынесена з сабою? Давайце мне звесткі.

— Праверыў.

Капітан Раманаў падаў руку, прывітаўся, запісаў на паперы названыя Карповічам лічбы.

Карповіч прывітаўся з Каленчуком і Каласовым. Ён не вельмі ведаў іх, пазнаёміўся толькі, як заходзіў яшчэ са збораў у размяшчэнне роты.

— Першая трывога ў цябе, Міша? Трымаць хвост пісталетам — самае галоўнае,— весела параіў Каласоў.

— Таварышы афіцэры! На вучэннях, я думаю, вы пазнаёміцеся і падружыцеся. А цяпер вазьміце карты. Знайшлі, дзе знаходзімся? Цяпер слухайце, якія склаліся абставіны. Наша падраздзяленне паднята па тры-возв і выйшла ў раён пасадкі на машыны з-за таго, што, згодна данясенню разведкі, заўважана вялікае наступленне праціўніка з захаду на ўсход. Зараз мы з вамі накіроўваемся ў раён збору, дзе папаўняемся асабовым складам, боепрыпасамі, рыхтуем тэхніку і чакаем загаду выступіць. Умовы, якія склаліся, давесці ўсім салдатам, так, каб кожны засвоіў сваю задачу. А цяпер наносьце на карту маршрут...

Трымаючы карту на сумцы, пры скупым святле ліхтарыкаў, накрэслілі на карце нітачкі маршруту.

Пагрукваючы гусеніцамі, з зацемненымі фарамі падышлі машыны. 3 пярэдняе саскочыў нампатэх:

— Таварыш капітан! Машыны ў поўнай баявой гатоўнасці.

— Добра, Вабіч. Пазнаёмся: наш камандзір другога ўзвода, лейтэнант Карповіч.

— Вельмі прыемна. Аляксей Вабіч, нампатэх роты.

Вабіч падаў руку і тэатральна пакланіўся Карповічу, нібыта паненцы.

— Так, Вабіч, канцэрт пасля паказваць будзеш... Таварышы афіцэры! Зараз правесці пасадку на машыны, праверыць сувязь і далажыць мне пра гатоўнасць рухацца наперад. Можаце ісці.

Карповіч подбегам кінуўся да ўзвода, які — Самхарадзе ведаў, што трэба рабіць,— быў пастроены. Коратка Карповіч паведаміў умовы, паставіў задачу на марш. Цяпер і следу не засталося ад ранейшае няўпэўненасці, цяпер ён ведаў, што і як трэба рабіць.

— Да машын! На месцы!

Праз некалькі хвілін стала ціха, не было відаць ніводнае душы. Як засыналі, ціха вуркаталі маторы, пагойдваліся высокія сталёвыя дубцы антэн.

Карповіч апусціўся на сваё камандзірскае месца.

У машыне пахла цёплым металам і крышку саляркаю, цьмяна гарэла адзінокая лямпачка падсветкі ў дэсантным аддзяленні.

Механік павярнуўся да Карповіча, усміхнуўся і падаў запасны танкашлем.

— Як машына, Зелянкоў? — па-гаспадарску запытаўся Карповіч.

— Зелянкоў, таварыш лейтэнант, на няспраўных машынах не ездзіць,— весела адказаў механік.

Карповіч зразумеў, што механіку весела ад таго, што наперадзе дарога, ён загадзя радуецца таму, як будзе імчаць на машыне.

Карповіч уключыў аўтамат настройкі, пачакаў, пакуль уключыцца зафіксаваная хваля.

— Кола! Я — кола два. Прыём.

— Кола два! — Я — кола. Чую вас. Прыём.

Чулася, як выйшлі на сувязь з камандзірам роты Калянчук і Каласоў.

Калона была гатова да маршу.

Ад таго, што ў гэтай ночы, у цішыні яму, Карповічу, падўладны магутныя бранявыя машыны, якія па яго волі могуць імчацца сотні кіламетраў без перадыху, падуладны ўзброеныя людзі, адчуванне незвычайнае свае сілы і ўпэўненасці было мацней за слабенькі неспакой адказнасці за падначаленых, які варушыўся, непакоіўся ў душы. Карповічу здавалася, што трэба, каб зусім не засталося трывогі, каб была толькі ўпэўненасць у самім сабе. А інакш які ж ён гаспадар і ўладар усяго наваколля, усяе гэтае цішыні?

Карповіч устаў і, стоячы ў люку, азірнуўся навокал, удыхнуў на поўныя грудзі паветра.

У навушніках пачулася каманда капітана Раманава. Карповіч перадаў яе механіку:

— Наперад!

Машына рванулася з месца, твар абдало цяплом з эжэктара. А потым прыемна студзіла твар густая лесавая вільгаць. Вясёлае, маладое адчуванне шчасця было ў імклівай яздзе па вузкай дарозе, дзе трэба адводзіць рукою ад твару галінкі, або нагінацца.

Лесавая дарога кончылася нечакана, і машыны адразу, нібы ў ваду, нырнулі ў густы белы туман. I не стала відаць іх слабых, незаўважных здаля агеньчыкаў. Карповічу здавалася, што машына і не дакранаецца да _зямлі — гэтак імкліва і плаўна імчалася яна ў тумане наперад. Невядома, як механік бачыў дарогу: ён быццам нюхам угадваў яе.

Потым дарога пайшла крыху ўгору, застаўся ўнізе белы і густы, як вата, туман, запахла пылам з-пад гусеніц.

Пачаўся сасоннік, а за ім машыны з ходу вылецелі да шашы.

Рух на шашы ўжо спынілі рэгуліроўшчыкі, якія нейкім таямнічым чынам успявалі туды, дзе павінна прайсці калона. Незвычайныя — у белых касках, з белымі нарукаўнікамі, з кругам на плячах і на грудзях, з чорна-белымі жазламі ў руках.

Паслухмяныя рэгуліроўшчыкам, на шашы спынілася некалькі легкавічкоў, маленькіх, светленькіх, са здзіўленымі лупатымі фарамі.

Карповіч нібыта ўбачыў твары людзей у гэтых светленькіх і ўтульных машынах, як засяроджана і трывожна сачылі яны за бранірованаю армадаю, якая спяшалася некуды так напорыста і грозна. Страшная, неадольная сіла адчувалася ў гэтай імклівай брані, у постацях камандзіраў, якія нерухома высіліся ў люках.

Збоку здавалася, што машынам не будзе канца,— адна за адною яны вынырвалі на дарогу, пакідалі на ёй беленькія драпінкі ад тракаў і зноў знікалі ў лесе.

Карповіч і не павярнуўся, не зірнуў на легкавічкі, нібы і не заўважаў іх, заняты іншым, сваім, чаго збоку не зразумець. Але затое яго бачылі!

За шашою пачаўся зноў лес, густы, стары. Запахла балотам і спрадвечнаю лесавою вільгаццю, якая трымаецца ў гэтакім лесе нават у самае засушлівае лета.

Пасля дарога нечакана ўзяла ўгору, доўга ўзбіралася на ўзгорак, і там пачаўся роўны, сухі, немалады ўжо сасновы бор.

У гэтым бары машыны запаволілі ход, пстрыкнула ў навушніках, і пачуўся хрыплаваты голас ротнага:

— Я — кола! Машыны замаскіраваць у капанірах! Кола-адзін, два, тры — да мяне! Прыём.

Карповіч вылез з машыны, агледзеўся, знайшоў свой капанір, паволі пайшоў перад машынаю, падняўшы рукі. Машына паслухмяна, як прывязаная да рук нябачнымі нітачкамі, падпарадкоўвалася кожнаму руху: управа, улева, назад. Спынілася ў капаніры, разгайдаўшы антэну.

— Дэсанты — да машыны!—скамандаваў Карповіч.

Глуха застукалі люкі.

I больш ні гуку не чуваць у лесе. Патухлі агеньчыкі, толькі недзе далёка апошні раз вуркнуў матор.

Карповіч подбегам заспяшаўся да камандзірскае машыны.

Камандзір роты з Каленчуком моўчкі курылі.

— Ну вось і прыехалі.— Карповіч не мог маўчаць.

— Не радуйся. Наездзішся яшчэ, што галава кругам пойдзе і млосна стане,— коратка адказаў Калянчук і акуратна абцасам растаптаў недакурак.

Падышоў, нешта злосна буркаючы сам сабе, Каласоў.

— Што ў цябе, Каласоў? — запытаўся капітан Раманаў.

— Механік у мяне ёсць — удача! Паўкапаніра разбушаваў, пакуль машыну паставіў...

— Нічога, будзе час паправіць... Таварышы афіцэры! Наша падраздзяленне, паднятае па трывозе, выйшла ў раён збору, дзе будзе папаўняцца людзьмі, тэхнікай, рыхтавацца да выканання далейшых загадаў, правяраць машыны. Вам зараз загадваю правесці заняткі з асабовым складам па задачах падраздзялення і кожнага байца ў раёне збору, а пасля дазваляю адпачынак. Першы і трэці ўзвод арганізуюць, кожны са свайго боку, шлагбаумы і ставяць пасты. Другі ўзвод арганізоўвае патруляванне па размяшчэнні роты. Якія ёсць пытанні, таварышы афіцэры? Няма? Выконвайце загад.

Спакойным, упэўненым крокам вярнуўся Карповіч да ўзвода.

Самхарадзе далажыў, што ўзвод пастроены для правядзення заняткаў.

Карповіч расказаў, што павінен рабіць кожны ў раёне збору, потым пераходзіў ад аддзялення да аддзялення і перапытваў абавязкі амаль у кожнага салдата.

Потым ужо Самхарадзе прызначыў патрулёў, выбраў месца, дзе павінен начаваць узвод, паставіў вартавога пры зброі на час адпачынку.

Слухаючы, як камандуе сержант, Карповіч падумаў, што пашанцавала яму на людзей у падраздзяленні і асабліва на сваіх памочнікаў — на сержантаў.

Стомлена, не спяшаючыся, як гаспадар, Карповіч прайшоў ад машыны да машыны, замаскіраваных у капанірах.

Высока ў цёмным небе праглядвалі зоркі.

Карповічу было трывожна і радасна адчуваць сябе камандзірам.

— Што, Карповіч,— не спіцца? Прыклад бяры з Каленчука і Каласова. Спяць ужо як пшаніцу прадаўшы. Прывыкнеш і ты. Камандзіру адпачываць трэба. Ён заўсёды павінен быць бадзёрым. А бор як пахне, бор! Застацца б тут і пажыць у палатачцы, рыбу вудзіць, хадзіць... От дажывём да пенсіі, тады будзе гэтага хоць адбаўляй. Ідзі, лейтэнант, адпачывай. Спакойнай ночы. Капітан Раманаў, які таксама абыходзіў на ноч размяшчэнне роты, паляпаў Карповіча па плячы і пайшоў да свае машыны.

Спаць не хацелася, і Карповіч сеў, прысланіўшыся плячыма да сасны пры дарозе, удыхаў на поўныя грудзі сухаваты, але свежы сасновы водар, прыслухоўваўся, як гучала за лесам далёка недзе музыка. Здалося, што і асветленая зала, і Анютка сніліся яму толькі — так нечакана ўсё перамянілася. Але то быў не сон, то быў жывы ўспамін, ад якога цёпла зрабілася на сэрцы.

— Не спіцца, таварыш лейтэнант? I мне таксама не спіцца. Можна прысесці?

— Сядайце.

Па голасу Карповіч пазнаў Унукава, кулямётчыка са свайго ўзвода. 3 першага знаёмства ён запомніў салдата з-за ягонага адметнага прозвішча, з-за жывоціка, які выразна быў відаць. Адразу заўважалася, што Унукаў старэйшы за сваіх сяброў па службе. Даведаўся тады ад Паддубнага, што Унукаў вучыўся ў інстытуце, не закончыў яго і таму трапіў у войска.

— Там Мехраліеў так храпе з Гасанавым наперагонкі, хоць ты ім насы затыкай... Ды і ноч якая — прыгажосць!

— Прыгожая ноч. Аднак, Унукаў, спаць трэба. Заўтра ў нас цяжкі дзень. А вам з кулямётам...

— Сілы ў мяне на кулямёт хопіць, таварыш лейтэнант. Але я мог бы і сержантам быць. Амаль два гады праходзіў падрыхтоўку на вайсковай кафедры, маглі мяне ўзяць у артылерыю хаця б.

— Маглі. А чаму вы інстытут пакінулі?

— Памыліўся. Бацькі настоялі, каб паступаў,— ну, я і паступіў. А душа да вучобы не ляжала. Узяў дый пакінуў. Я слясарыць люблю, з напілачкам, з малаточкам у руках... А мяне эканамістам хацелі зрабіць...

— Калі так, то трэба было хоць тры курсы дацягнуць, мець няпоўную вышэйшую...

— Я, таварыш лейтэнант, такі чалавек, што мне не трэба ні тое ні гэта. Калі рашыў так зрабіць — зрабіў! I пасля не хачу ні ўспамінаць пра гэта, ні шкадаваць.

— Што ж, будзем служыць. Вам яшчэ год засталося?

— Год, таварыш лейтэнант.

— Ідзіце адпачываць.

— Дазвольце мне, таварыш лейтэнант, асобна легчы, а то я не магу заснуць.

— Лажыцеся. Толькі нікуды далёка не адыходзьцеся і не выходзьце на адкрытае месца, дзе могуць машыны ісці.

— Што вы, таварыш лейтэнант! Спакойнае вам ночы.

Карповіч падышоў да размяшчэння ўзвода. Крыху збоч, пры сасне, падгарнуў нагамі ігліцы, каб было мякчэй ляжаць, закруціўся ў плашч-накідку.

РАЗДЗЕЛ 7

Карповіч прачнуўся ад ціхага перазвону. I спачатку не мог зразумець, хто за ноч панавешваў на соснах гэтулькі розных званочкаў, а цяпер званіў гэтак цудоўна. Была раніца ў лесе, далёка ўзыходзіла сонца, на вышэйшую вяршаліну ляглі першыя промні, і звінелі птушкі. Не бачныя і не знаёмыя Карповічу срэбныя званочкі раніцы.

Карповіч ляжаў нерухома, прыслухоўваўся да гэтых званочкаў, спрабаваў распазнаць іх — і не мог. Мякка і ўтульна ляжалася на сухой лесавой пасцелі, не хацелася і варушыцца натомленым целам.

3 сумам падумаў, што не адна б такая раніца была сустрэта ім пад час экспедыцый. Там ён быў бы сам сабе гаспадаром, мог колькі хочаш слухаць лясную

музыку... Зноў выплыла тая самая горкая думка: цэлых два гады рабіць зусім іншую работу, не пакідаючы часу ні на што іншае. Затое як будзе потым ведаць цану гэтакаму шчасцю — рабіць любімую работу! А два гады не прападуць, калі не марнаваць час: войска загартуе волю, навучыць жыць і рабіць работу з людзьмі.

Карповіч рыўком падняўся на ногі, расправіў плечы, некалькі разоў махнуў рукамі, нагнуўся, пакруціў тулавам, каб разварушыцца.

— Добрай раніцы, таварыш лейтэнант!

Самхарадзе казырнуў, усміхнуўся, паказаўшы залаты зуб. Быў ён свежы, як і не спаў, паголены, вусікі роўна падстрыжаны.

— Пайшлі да машыны, таварыш лейтэнант. Там вада ёсць, пагаліцца можна.

I сапраўды, пры камандзірскай машыне стаяла каністра з вадою. На крыле машыны паблісквала люстэрка, мыльніца і станок бяспечнае брытвы.

— Як справы, таварыш старшы сержант? Вы даўно ўсталі?

— Не, таварыш лейтэнант. Унукаў гаварыў учора з вамі?

Карповіч намыліў твар, асцярожна правёў па ім лязом.

— Я яму дазволіў спаць асобна.

— Я так і зразумеў, таварыш лейтэнант,— Самхарадзе ўсміхнуўся.— Ён вам і пра напілачак, і пра малаточак расказваў?

— А які ён наогул салдат, гэты Унукаў? I сапраўды, чаму яму не прысвоілі сержанцкага звання?

— Ён вам, таварыш лейтэнант, расказваў сваю біяграфію? Цяпер паслухайце, што вам раскажа старшы сержант Самхарадзе. У інстытуце ён не хацеў вучыцца. Гуляў, дзяўчат вадзіў, выпіваць пачаў... Потым кінуу інстытут, быццам рознарабочым на завод падаўся.У войска яго восенню забралі, а потым да бацькоў дзяўчына прыйшла. Яго, Унукава, дзіця ў яе...

— I што?

— Дзяўчына сірата, пасля прафтэхвучылішча мулярам працуе. Бацькі Унукава яе да сябе забралі. Мы яму звальненне на трое сутак далі, каб паехаў на сына паглядзеў. Вярнуўся ён праз пяць. Ды дома не быў...

Карповіч перастаў галіцца, стаяў перад сержантам з намыленым тварам.

— Спачатку яго казкам усе верылі.

Самхарадзе ўзяў каністру і паліваў на рукі Карповічу.

— Не трэба было яго адпускаць. Каб не патрульныя, быў бы ён ноч у самаволцы, у вёсцы, адкуль чулася музыка...

— Цяпер буду ведаць!

— Людзей на вучэннях нельга распускаць. Нельга, таварыш лейтэнант.

Сержант сур'ёзна глядзеў на афіцэра. Ён не мог бы растлумачыць гэтае «нельга», але ён верыў у яго.

Карповіч памкнуўся сказаць, што ён і сам ведае, што можна і што не. I ён сам пакуль што камандуе ўзводам. Але камандзірскае самалюбства не ўзяло верх над разуменнем таго, што праўда за сержантам.

Карповіч нічога не адказаў. Ён успомніў тую сваю размову ў штабе батальёна, калі не мог зразумець і не зразумеў таго, што з непахіснаю ўпэўненасцю даводзіў яму начальнік штаба.

Не, надалей, каб не чырванець перад камандзірамі аддзяленняў, ён будзе падпарадкавацца толькі статуту і не дапускаць ніякага адхілення, ніякае самадзейнасці! Хопіць. Другі раз яго правучылі.

— Унукава прышляце да мяне, таварыш старшы сержант,— суха загадаў Карповіч і запытаўся: — Больш ніякіх прыемных навін няма?

— Ніяк не, таварыш лейтэнант.

Самхарадзе зачыніў каністру і паставіў да гусеніцы.

— Дзякую за ваду, Самхарадзе. Зрабіце пад'ём, яшчэ раз праверце наяўнасць зброі.

— Ёсць!

Карповіч пайшоў па дарозе, пакідаючы на вільготным ад расы пяску выразныя адбіткі слядоў. У канцы дарогі з сухастоінкі быў зроблены шлагбаум. 3-за куста выйшаў той самы Гасанаў, які перашкаджаў Унукаву спаць, пазнаў камандзіра ўзвода, застыў па стойцы «смірна».

— Што, пад выглядам маскіроўкі дрэмлем пад кустом? — здзекліва запытаўся Карповіч. Ён быў упэўнены, што Гасанаў спаў.

— Ніяк не, таварыш лейтэнант. Скрытна стаю, сам Самхарадзе вучыў!

У голасе салдата чулася крыўда. Карповіч усё ж зазірнуў за куст, каб убачыць пакамечаную траву і пераканацца, што не дарэмна ён падазраваў. Гасанаў не сядзеў.

— Ну глядзіце, Гасанаў,— толькі і сказаў Карповіч.

Нядобра стала на душы. I самае горшае, што не

было тае ўпэўненасці, што ўсё падуладна яму. Тыя падобныя адзін да аднаго салдаты, якімі ён ведаў іх дасюль, аказаліся зусім рознымі людзьмі, і падыходзіць да кожнага з адною меркаю нельга. Але ж не было часу разбірацца і няньчыцца з кожным. Аднаго адпусціў — вінаватым застаўся, другому па-чалавечы паспагадаў — зноў не тое; трэцяга нізавошта пакрыўдзіў... Не, ёсць статут, і там усё прадугледжана.

— Таварыш лейтэнант, радавы Унукаў прыбыў да вас па загаду!

Унукаў стаяў перад Карповічам так, як і належыць акуратнаму, вывучанаму салдату. Але Карповіч ніяк не мог улавіць ягонага позірку.

— Чаму вы ноччу хацелі пакінуць размяшчэнне роты, радавы Унукаў?

— Я нікуды не збіраўся. Вы ж самі дазволілі мне легчы асобна.

— Я вам дазволіў легчы. А чаму вас затрымалі патрулі? Куды вы збіраліся?

— Таварыш лейтэнант, нікуды не збіраўся. Не спалася проста.

Вочы Унукава глядзелі на Карповіча быццам і шчыра, адкрыта, але ў іх нельга было нічога прачытаць. А на твары было абурэнне.

Карповіч засумняваўся: можа, нікуды чалавек і не збіраўся?

— Таварыш лейтэнант, калі чалавек раз памыліўся ў жыцці, то і паверыць яму нельга? Самхарадзе са сваімі каўказскімі замашкамі... Убіў сабе адно ў голаў і не дае мне веры. А калі не верыць, то як жыць і служыць разам?

Карповіч на момант уявіў сябе на месцы гэтага салдата, якому не вераць і які не можа ніяк даказаць, што ён ні ў чым не вінаваты. Як гэта цяжка, калі загадзя, не дапытваючыся праўды, прызнаюць цябе віноўным і не патрабуюць нават апраўданняў.

— Ладна! — неазначальна адказаў Карповіч.

Унукаў павярнуў галаву ўбок, але Карповіч заўважыў, як пераможная ўсмешка варухнула вусны Унукава.

Унукаў таксама заўважыў, што лейтэнант зразумеў усё. Ён не хаваючыся пагардліва ўсміхнуўся.

— Я вас, таварыш салдат...

Карповіч не знаходзіў слоў, каб сказаць усё, што накіпела ў душы.

Што вы? Вы паспрабуйце дакажыце! Што вы дакажаце?

— Кру-гом!!!

На ранішнім пастраенні Карповіч сам прыдзірліва агледзеў выпраўку кожнага салдата, моўчкі выслухаў даклады камандзіраў аддзяленняў, потым загадаў выйсці са строя Унукаву. Той выйшаў вольна. Карповіч вярнуў яго ў строй і загадаў выйсці так, як належыць, па-страявому.

— За спробу зрабіць самавольную адлучку аб'яўляю радавому Унукаву, ад імя камандзіра роты, трое сутак арышту. Стаць у строй!

Гэтым разам Унукаў дакладна выканаў каманду. Спадылба зірнуў на Карповіча. Такога павароту ён не чакаў. Гэта азначала, што цяпер трэба будзе трымаць адказ і перад камандзірам роты, і перад камбатам. I не было гарантыі, што тыя не прыбавяць сутак.

***

Афіцэры снедалі на невялікай палянцы. Каласоў сядзеў, выцягнуўшы ногі і прытуліўшыся плячыма да сасны. Калянчук сядзеў, падкурчыўшы ногі па-турэцку, паволі жаваў кашу, нібы смакаваў яе ці думаў нешта. Капітан Раманаў прымасціўся на пяньку. Капітан акуратна, каб меней крышылася, адкусваў хлеб, намазаны маслам, і запіваў чаем з алюмініевага кубка.

Карповіч пажадаў усім прыемнага апетыту, паглядзеў, дзе б сесці.

— Садзіся, садзіся, у пяхоце не гардзяцца — дзе стаяць, там і садзяцца! — пажартаваў Каласоў, падсунуў бліжэй да Карповіча кацялок з кашаю.— Рубай.

— Слухай, Міша, цябе не Аскірка навучыў апошнім да кухні хадзіць? — сур'ёзна, з падазронасцю запытаўся Калянчук, а Каласоў ледзь не закашляўся.

— А што? — насцярожана запытаўся Карповіч, адчуваючы, што тут нейкі жарт за пытаннем.

— А тое,— растлумачыў Калянчук,— што твой папярэднік, уразумеўшы, што апошняму больш дастаецца, узяў быў моду прыходзіць пасля нас...

— Ну? — запытаўся Карповіч.

— Ну а мы ўзялі аднойчы і ўсё з'елі, пару лыжак толькі пакінулі. Ад таго разу пачаў прыходзіць так, як і належыць камандзіру другога ўзвода,— скончыў Калянчук, а Каласоў і Раманаў ззсаляяліся, успомніўшы той выпадак.

— Ладна, Калянчук, я табе дарогу перабягаць не буду, калі ты камандзір трэцяга ўзвода і павінен прыходзіць апошнім. Спадзяюся, ты не пакрыўдзішся, калі мы табе іншы раз не больш, а менш пакінем?

Цяпер засмяяліся ўчатырох.

Каласоў тым часам хлебануў чаю і паморшчыўся — гарачы.

Калянчук, усё гэтак жа паволі смакуючы кашу, за пытаўся:

— Гарачы?

— Гарачы.

— А ты яго з халадком зрабі.

— 3 якім халадком?

— Вунь жабка паскакала. Ты яе ў кубак — і будзе ў чаі халадок...

Каласоў так адхіснуўся ад кубка, бы ў ім угледзеў не жабу, а кракадзіла.

— От табе і пяхота, у якой не гардзяцца! От табе і баявы камандзір! — прысарамаціў яго Калянчук, зусім сур'ёзна, нібыта яму і не хацелася ўсміхнуцца.

Капітан Раманаў устаў. Каласоў тронкам лыжкі памешваў чай — студзіў.

— Што там у цябе з Унукавым? — запытаўся капітан Раманаў у Карповіча.

— Хацеў ноччу ў самаволку. Аб'явіў трое сутак ад вашага імя.

— Ого! Першы раз хай і гэтак будзе. Толькі ў наступны раз рабі так, каб я сам спачатку ведаў, што ты аб'яўляеш ад майго імя.

— А вам, таварыш капітан, пара перастаць цацкацца з гэтым Унукавым. Яго даўно ўжо трэба ў дысбат.

Заслужыў! — Каласоў злосна махнуў рукою, як секануў у паветры.

— Туды ніколі не позна. Будзеш на маім месцы, Каласоў,— можа, і ты паглядзіш па-другому... Пасля снедання зберацеся да мяне,— сказаў капітан Раманаў і пайшоў.

— Дзівак чалавек.— Каласоў устаў, стоячы дапіў чай.— Раманаву з-за гэтага Унукава павышэнне адмянілі, а ён усё выхоўвае абармота. Ды каб маладога хлопца, а то ў дваццаць два рады. 3-за яго так і застанецца вечным ротным.

— А ты перажываеш сам больш за Раманава. Табе на месца ротнага, мабыць, мацней хочацца, чым Раманаву на камбатаўскае,— знарок насмешліва пакпіў Калянчук.

— Перастань са сваімі жартачкамі! На роту мне будзе месца і так.

— А ты думаеш, Раманава хутчэй пусцяць на павышэнне пасля таго, як ягонага салдата адправяць у дысбат? А гэты Унукаў Раманава саромеецца, дабраў ён яго за жывое...

— Цябе, Калянчук, у псіхалогію цягне. От вазьмі яго ў Карповіча і разам з Раманавым выхоўвайце.

Каласоў пайшоў.

Калянчук даеў кашу, піў чай упрыкуску з хлебам і маслам, расказваў Карповічу.

— Два месяцы назад Раманаў павінен быў пайсці камбатам. А Унукаў трапіў у камендатуру. Раманаву за дрэнную работу з людзьмі павышэнне адмянілі. Аднагодкі Раманава ўжо маёрамі ходзяць. А ніводзін з іх не быў камандзірам такое роты, як у Раманава. Усе ведаюць, што Раманаў лепшы ротны камандзір. А вось... 3 такім камандзірам, як Раманаў, можна ўсё жыццё служыць. Шчаслівыя тыя будуць, да каго ён трапіць камбатам. Не еў — не мог, пад'еў — ні рук ні ног!

Калянчук цяжка ўстаў. Толькі цяпер Карповіч заўважыў, што вочы Каленчука глядзяць ласкава, як усміхаюцца.

Чуліся каманды старшынаў рот — сняданак канчаўся.

Зранку пачалі рамантаваць капаніры, капаць побач з імі траншэі, рабіць над імі перакрыцці. I рабіць так, каб не засталося і следу, нідзе жоўценькага пясочку. Перад гэтым Карповіч пастроіў узвод, даў каманду механікам выйсці наперад, загадаў ім выгнаць з капаніраў машыны і самым старанным чынам праверыць рухавікі, падрыхтаваць машыны да доўгага маршу. А што будзе пераход, Карповіч здагадаўся па тым, што не прызначаліся заняткі, як гэта павінна рабіцца, калі супынак надоўга. На дапамогу механікам пайшлі аператары — правяраць свае баявыя адсекі.

Сержанты самі кожнаму салдату давалі заданне.

Карповіч хадзіў па дарозе туды-сюды, назіраючы, як ідзе работа, але ягонае ўмяшанне і прыспешванне было не патрэбна.

Пасля снедання салдаты, разварушыўшыся пасля сну, працавалі дружна, з задавальненнем. Сонца паднялося высакавата, прыгравала крыху, хай і познім сваім, але ўсё ж яшчэ цяплом. Ды і ў лесе, у зацішку, было цяплей. Маладыя, да пояса раздзетыя, бліскучыя ад поту целы, вясёлыя жарцікі, смех, быццам і работа не ў работу.

Толькі ля аднаго капаніра здалёку прыкмячалася салдацкая постаць. Салдат не раздзяваўся, час ад часу абапіраўся на тронак рыдлёўкі і адпачываў, потым паволі пачынаў капаць.

Карповіч ведаў гэтага салдата. Другі пасля Унукава адметны чалавек ва ўзводзе, калі можна так сказаць, узводная знакамітасць. Майбах ніколі не бегаў у самаволкі, камандзіраў паважаў і баяўся. Але яму не тое каб выканаць загад, а каб і слова вымавіць, трэба было сама мала паўхвіліны. Высокі, здавалася б, здаровы хлопец з блакітнымі вачыма, ён амаль нічога не ўмеў рабіць сам, а калі і рабіў, то так павольна, што неставала цярпення глядзець на яго. Ды шкода было часам і глядзець на яго, як ён вяртаецца з заняткаў:-ледзьве перасгаўляе ногі, каска з'ехала на адно вуха... Быццам гэтага рослага хлопца да васемнаццаці гадоў насілі на руках, паілі і кармілі адным толькі малаком праз соску...

Першыя дні яму цяжка было ў войску. Гэта цяпер, праз паўгода, пасля таго як з Майбахам кожную раніцу займаліся, трэніраваліся ў спортгарадку кожнага вечара, пасля таго як ён пачаў падцягвацца аж тры разы на турніку (спачатку дык і павісець не мог), бегаць па паўкіламетра і не задыхвацца... Але Майбах застаўся марудам.

I цяпер Майбаха ўшчуваў старшына роты Паддубны:

— Валодзя, людзі, бач, па колькі выкапалі, а ты толькі і накапаў, як прыкрыць каціны грэх!

Салдаты зарагаталі, засмяяўся і сам Майбах.

— Таварыш старшы сержант, я хутчэй не магу... У мяне запаволеная рэакцыя...— растлумачыў ён.

— А хто сёння першы снеданне ўмяў?

— Не-е-е!..

У сталоўцы Майбаху таксама не заўсёды ўдавалася ўспець разам з усімі.

— Ведаеш што, Майбах, ты хоць убок адыдзіся і не замінай людзям. А не — ідзі вунь да Зелянкова, дапамагай яму матор правяраць. Зелянкоў, забірай у дапамогу Майбаха, ён табе глянец навядзе!

Зелянкоў выглянуў з-за паднятага ўгору лабавога шчыта. Зелянкову варта толькі, здаецца, падысці да машыны, дакрануцца да брані — і мазут, неверагодна якім чынам, апынаецца ў яго на твары, на барадзе або пад носам.

— А што ён мне тут рабіць будзе? Валодзя, што ты рабіць будзеш?

— Чаму? Я магу падаць што-небудзь, паднесці...

Зелянкоў шмаргануў носам, цярнуў рукою па шчацэ, пакінуўшы яшчэ адзін чорны пісяг, хітра ўсміхнуўся.

— Давай, калі так. У канцы дарогі стаіць лятучка. Капітана Кокіна ведаеш? Не будзе капітана, сержант Петухоў там ёсць. Ведаеш Петухова? У мяне кліранс згубіўся. Скажы яму, каб даў запасны. I прынясеш. Толькі хутка. А то пакуль ты прыйдзеш, то і калона рушыць.

Задаволены тым, што не трэба больш мучыцца з рыдлёўкаю, Майбах патупаў па дарозе. Ні ягоная маці, ні бацька і не думалі, што будзе іх сын некалі ў войску звычайным салдатам. Спачатку яны вучылі сына іграць на скрыпцы, потым на фартэпіяна, а пасля, калі пераканаліся, што ім гавораць праўду, што не мае іхні сын сапраўднага музычнага слыху, вырашылі — павінен ён стаць ні болей ні меней як матэматыкам. I Майбах зубрыў матэматыку... Матэматыкам ён таксама не стаў, бо і на гэта, аказалася, нейкі свой матэматычны талент патрэбен.

Надышоў час, і Майбаха выклікалі ў ваенкамат. Трапіў ён у мотастралковае падраздзяленне, дзе яму ў першыя дні і неба здалося аўчынкаю. Потым пачаў пакрысе прывыкаць.

Задаволены сваім даручэннем, Майбах у канцы дарогі і сапраўды ўбачыў батальённую «лятучку», у якой нешта майстраваў, сагнуўшыся над варштатам, рослы, з пшанічнымі вусамі сержант.

— Таварыш сержант!

Петухоў паглядзееў на Майбаха і пазнаў:

— Што, Майбах?

Зелянкоў прасіў, каб вы яму новы кліранс далі...

— Што, што? Кліранс?

Петухоў прыкусіў адзін вус, скасавурыў вока:

— А дзе ж Зелянкоў той кліранс дзеў?

— Згубіў, таварыш сержант!

— Ну то на!

Петухоў аднекуль з кутка дастаў вядучую зорку з баявое машыны, лёгка, як гантэлю, падаў яе Майбаху, і той не ўтрымаў, апусціў яе долу.

— Я ж не падніму гэты кліранс!

Майбах не чакаў, што кліранс можа аказацца такім цяжэрным.

— Дык бяры і каці па дарозе. Толькі асцярожна, ног не паадбівай!..

I сержант Петухоў даў волю смеху, бо клірансам называецца не што іншае, як дарожны прасвет, або адлегласць ад зямлі да днішча машыны.

Майбах, пасопваючы, выціраючы рукавом пот, каціў па дарозе «кліранс».

Спачатку ён адказваў, калі пыталіся, што коціць, але пасля таго, як чуў рогат, адказваць перастаў, спяшаўся хутчэй прыкаціць «кліранс».

Яшчэ здалёк, гледзячы на Майбаха, Зелянкоў саскочыў з машыны, трымаючыся за жывот, качаўся па зямлі. Сюды, да машыны другога аддзялення, сабраліся і больш цікаўныя, падышоў і Карповіч, спачатку сам не мог стрымацца, смяяўся, а калі ўбачыў узмакрэлую ад поту спіну Майбаха, яго вінаваты няўцямны позірк, яго кволую ўсмешку і навокал вясёлыя, насмешлівыя твары, пашкадаваў салдата:

— Што тут такое? Я пытаюся, што тут такое? Канцэрт самадзейнасці на вучэннях? Ёсць безработныя? — Карповіч адчуваў, што пачынае злавацца.

Смех адразу сціх.

Моўчкі палез да матора Зелянкоў, салдаты ўзяліся за рыдлёўкі, а цікаўныя падаліся ад граху далей і бліжэй да сваіх машын.

— А вы, Прымак, куды гледзіце? Пацеху знайшлі...

Майбах вінавата зірнуў на лейтэнанта, трымаў усё яшчэ «кліранс», які чырванеўся ржавымі плямамі. Потым кінуў зорку на дарогу, узяўся за рыдлёўку і пачаў капаць, здаецца, крыху хутчэй, чым звычайна пры сваёй «запаволенай рэакцыі».

— Што гэта з вамі, Прымак? Вы нейкі, як звараны, і ўчора і сёння,— запытаўся Карповіч у сержанта.

Той зірнуў на афіцэра, не адважваўся сказаць і ўсё ж сказаў:

— Маці маёй сёння аперацыю рабіць будуць.

— Як аперацыю?

— На сёння ёй прызначана аперацыя. Таварыш лейтэнант, схаджу я ў вёску, паспрабую пазваніць! — адчуўшы, што Карповіч спачувае, папрасіў сержант.— Я хутка.

— Не, Прымак. Адзін сёння хацеў ужо схадзіць... Гэта вучэнні. Служба ёсць служба.

Карповіч не глянуў на сержанта, павярнуўся і пайшоў. Чамусьці, зрабіўшы быццам так, як і трэба, праявіўшы патрабавальнасць і суровасць, ён не адчуваў сябе спакойна.

— Калі ў цябе ўсе так капаніры зрабілі, як у першым аддзяленні, то малайцы,— пахваліў Карповіча капітан Раманаў, які стаяў ля машыны першага аддзялення.

— Не зрабілі, дык зробяць,— коратка запэўніў Карповіч.

— Што гэта ты, як асоту пад хвост падціснуў?

— Жартаўнікоў многа развялося...

— А-а! Пра кліранс... Чэрці! Прыдумаць жа!..

— Адным кліранс, другі ў самаволку бяжыць, у трэцяга маці на аперацыі, пусці яго пазваніць... Усё роўна як дапаможа тым званком...

Гаварыў Карповіч пра ўсё, што накіпела ў душы, не толькі каб выгаварыцца, але каб і атрымаць падтрымку словам, бо не адчуваў упэўненасці, нават горш — здавалася, што нешта ён робіць не так, як трэба.

— У Прымака маці сёння на аперацыі? — здагадаўся Раманаў, уважліва паглядзеў на Карповіча.

— У Прымака.

Капітан Раманаў задумёна паківаў галавою, сказаў:

— А ў яе ў вёсцы яшчэ двое малых. Прымак самы старэйшы. Ідзі, Карповіч, правер, каб акуратна была зроблена маскіроўка, і будзь напагатове. Можа быць загад выступаць.

Раманаў паглядзеў яшчэ раз уважліва на Карповіча, завярнуўся і рашуча пайшоў у галаву калоны.

Карповіч абышоў усе капаніры, праверыў, каб нідзе не віднелася свежая зямля, каб усюды была прыцярушана ігліцаю ці апалым сухім лісцем, загадаў камандзірам аддзяленняў яшчэ раз праверыць, ці ў наяўнасці ўся зброя. I недарэмна зрабіў гэта.

Перад абедам у сонечнае неба трывожна ўзвілася чырвоная ракета, а потым і ад камандзірскае машыны праляцела трывожнае і імклівае: «Да машын!»

***

А змярканнем машыны былі далёка ад раёна збораў, адматаўшы нямала кіламетраў і лесам і полем.

За ўвесь дзень быў толькі адзін прыпынак, у бярозавым узлеску, дзе калону чакала паходная кухня з адчыненымі гарачымі катламі. I здалося, шго няма нічога смачней за гэту капусту са скваркамі, за ячную кашу і рэдзенькі кіславаты кісель.

I большае асалоды не магло мець цела, як ад кароткага прызалу на сухім, рана апалым лісці, на густой, а мясцінамі ўжо пакудлачанай траве, пад пяшчотнымі павевамі палявога ветру, які нясе з сабою пах сухое шэрае раллі, іржышча і саломы.

Пад вечар, калі пахілілася сонца да зямлі, калі далёка выцягнуліся цені, калона па дарозе паўз малады, пасаджаны акуратнымі радамі хвойнік спусцілася ў шырокую даліну.