Зорка засвеціцца ярчэй

Аляксандр КАПУСЦІН

ЗОРКА ЗАСВЕЦІЦЦА ЯРЧЭЙ

I

Горад сціхаў. На вуліцах паменшала машын і пешаходаў. Але вокны ў дамах яшчэ свяціліся густа. Звечара прайшоў дождж. Мокрыя тратуары, дамы, дрэвы з пажоўклай лістотаю — усё было азорана мяккім прыценена-жаўтлявым святлом.

Маскальчук стаяў на балконе, пазіраў на асветленыя вокны, курыў. Любіў ён і досвіткамі, зрабіўшы фіззарадку, і познімі вечарамі, перад тым як класніся спаць, пастаяць вось так. Паглядзець на панараму шырокага новага мікрараёна, палюбавацца ранішнім крыштальна-празрыстым небам — дзесьці ж там лятаюць нашы касманаўты — ці вячэрнімі яркімі зоркамі ў цёмна-сіняй бясконцай вышыні.

Сёння Маскальчук глядзеў на шматпавярховую камяніцу, што была заселена нядаўна, тыдзень таму, і яму здавалася, што ён бачыць шчаслівых навасёлаў: зараз яны, мусіць, мэблю расстаўляюць, карціны развешваюць.

Але тым часам думалася зусім пра іншае, пра другіх. Дык што ж яны за людзі? Увесь час, пакуль ён тут стаяў, думка гэтая жыла недзе глыбока-глыбока ў ім. Па сваім духоўным абліччы — якія? Удзень, сярод усіх нас, яны такія ж, як іншыя. Як яго, каторага, адрозніць ад цябе, скажам, калі ён і ходзіць звычайна, і гаворыць, смяецца, як ты. А ў цёмным кутку от жа ашчэрваецца! Ці ён проста разбэсціўся, учыняючы гвалт, ці прага пажывіцца за чужы кошт смокча яго чорную душу?.. Тут Маскальчук спахапіўся: што так попусту строіць здагадкі? Калі крымінальны вышук вось так на балконе будзе, з дазволу кажучы, вывучаць псіхалогію злачынцаў, дык яны тым часам… Думка абарвалася. Ён як бы загадаў сабе: ты злаві іх спачатку, потым пабачыш, куды твая філасофія павернецца, у які бок.

На вуліцы, воддаль ад дома, пачуўся дзявочы смех. Напэўна, знайшоўшы сабе недзе ў засені ліп, што раслі ўздоўж тратуара, няхітры прытулак, салодкай уцехаю маладосці бавілі позні час закаханыя. Смех прагучаў прыцішана, мякка, але весела. Калі ён абарваўся, Маскальчуку невядома чаму захацелася, каб дзяўчына зноў засмяялася. Аднак яна больш не падавала голасу, і вакол як бы нешта апусцела.

Маскальчук яшчэ пастаяў на балконе хвіліну, дакурыў цыгарэту і вярнуўся ў пакой. Падумаў: можа, тэлевізар уключыць і паглядзець перадачу «У святле рампы»? Не, позна ўжо. У суседнім пакоі жонка і сын спяць, дык каб не патрывожыць іх, бо тэлевізар жа каля дзвярэй стаіць. 3 пяшчотай падумаў пра малога: «Салодка, мусіць, спіць, ведама ж — натаўчэцца за дзень у дзіцячым садзе…» Прайшоў у сваю бакоўку.

У невялікім, з кніжнай паліцай і пейзажамі на сценах пакойчыку, што выходзіў акном у двор, было чыста і ўтульна. Востра пахлі познія асеннія гваздзікі — кветкі з венчыкам з аранжавых і цёмна-барвовых пялёсткаў. Іх у глінянай, зверху пабеленай і размаляванай пад ландышы вазе-гарлачыку Вера паставіла на пісьмовы стол. Ведае жонка, што ён любіць гэтыя гваздзікі… Маскальчук нахіліўся да букета, глыбока ўдыхнуў, адчуў саладкавата-рэзкі, прыемны пах. Але думкі яго былі далёка ад кветак.

Ён сеў за стол, разгарнуў блакнот у чырвонай вокладцы. Крыху памарудзіў і ўпэўнена, як робіць чалавек тое, на што наважыўся пасля пэўнага роздуму, вывеў вялікімі літарамі: «Чорныя маскі». Запісы для сябе».

Самапіска, дзе шпарчэй, а дзе павольней, пабегла па слізкім аркушы.

«Разбойнікаў было двое. Адзін высокі, хударлявы, другі сярэдняга росту, каржакаваты. Дзейнічалі ў чорных масках. Узброены былі рэвальверам і нажом. Гэта сцвярджалі ўсе, каго мы дапытвалі. Злачынцы на малалюдных вуліцах нападалі на прахожых, учынялі грабяжы і разбой. Дзейнічалі згодна з размеркаванымі ролямі па-рознаму. Найчасцей — адзін з іх адыходзіў далей, і яны перагукваліся на адлегласці, стараючыся стварыць уражанне, што іх многа. Гэтым яны падаўлялі волю спалоханых людзей да супраціўлення. Дзіўна, але пра тое, што падвергліся раабойнаму нападу, пацярпеўшыя ў міліцыю не заяўлялі. Няўжо баяліся каб нахабнікі потым не расправіліся з імі? А ўчора прыйшла да нас жанчына і расказала, як у яе на вуліцы «пазычылі» дзесятку. Так і сказала: пазычылі, не падзякаваўшы і не паабяцаўшы вярнуць. Баявая такая жанчына, з іроніяй і з гумарам, аптымістка, відаць. Неадкладна прынятымі аператыўнымі мерамі мы хутка выявілі яшчэ трох пацярпеўшых. На пытанне, чаму не паведамілі ў міліцыю, усе яны, мулячыся, адказвалі, што не хацелі шум падымаць з-за дробязі: страты той усяго на якіх восем — дзесяць рублёў.

Дык, можа, і сапраўды таму не заяўлялі?..»

Над вокам навісла пасма валасоў. Маскальчук рэзкім нецярплівым рухам адкінуў яе назад, прыгладзіў далонню. Пісаў далей.

«Самая большая сума, якую адабралі рабаўнікі, — дванаццаць рублёў. Ну, хай сабе такія грошы — дробязь, але ж самі дзеянні!.. Тэндэнцыя!.. Хто ведае, што зробяць злачынцы заўтра!.. Шукаць, усе меры выкарыстаць, каб выкрыць іх як найхутчэй».

Паставіўшы кропку, Маскальчук па звычцы наважыўся распісацца і памкнуўся ўжо быў напісаць: «Капітан міліцыі…» Аднак хуценька, як бы выракаючыся чаго, паклаў самапіску. Усміхнуўся: бюракрат!

Было апоўначы, калі ў бакоўцы патухла святло.

II

На другі дзень, раніцай, збіраючыся на работу, Маскальчук, як заўсёды, весела жартаваў з жонкаю. Знаходзіліся патрэбныя словы, жарты атрымліваліся мяккія і добразычлівыя. Але настрой у яго быў не такі ўжо і сонечны. Ён адчуваў нейкую незразумелую нецярплівасць. Разам з тым мацнела дзіўнае прадчуванне, быццам сёння адбудзецца нешта надзвычай важнае.

Прадчуванне спраўдзілася. У аддзеле ўнутраных спраў, калі Маскальчук прыйшоў туды, яго ўжо чакаў дружыннік Міхась Скварчэўскі.

— Я да вас, таварыш капітан. — Ён узняўся з лаўкі, на якой сядзеў у калідоры, паглядзеў на Маскальчука шэрымі ўстрывожанымі вачамі. — Справа ёсць,— сказаў цішэй, як бы баючыся, што іхнюю гаворку можа пачуць хто-небудзь, каму нельга пра яе ведаць.

Маскальчук даўнавата, гады тры ўжо, ведаў Скварчэўскага, ставіўся да яго з павагай і даверам. Хлопец працаваў слесарам на хлебазаводзе, быў актыўным дружыннікам. Сваю ролю памагатага міліцыі ён выконваў з той адказнасцю, якою чалавек даражыць і ганарыцца. Ганарыцца тым, што людзі давяраюць табе і спадзяюцца на цябе…

Яны зайшлі ў кабінет Маскальчука.

— Учора ўвечары я дазнаўся пра аднаго злачынца. — Скварчэўскі, невысокі, хударлявы, сказаўшы гэта, выцягнуў і без таго доўгую шыю. У той міг ён як бы падрос, паказаўся капітану нейкім пругкім і жылістым. У Маскальчука гатовы былі сарвацца з вуснаў нецярплівыя словы: «Як дазнаўся? Хто ён такі?» Аднак хлопец загаварыў раней, чым былі зададзены яму пытанні.

— Пасля работы — у другую змену працаваў — зайшоў я ў піўную куфель піва выпіць. Стаў за столік, чую — за суседнім двое размаўляюць. I мне само сабой, неяк у вушы ўбілася: «Пабачыў бы ты, які цырк! Спачатку слупянеюць, потым з усіх ног наўцёкі. Маска — сіла!» Я асцярожна, каб не спужнуць, павярнуў галаву, схапіў іх позіркам. Той, што гаварыў, — здаравенны бамбіза! Ну, пасля я ўжо стаў прыслухоўвацца. Пра маску ён больш не ўспамінаў. Завёў гаворку, што на рабоце яго прыціскаюць. За спазненні. Працуе ён, як я зразумеў з яго слоў, на станкабудаўнічым заводзе. Спачатку я, Аляксей Нічыпаравіч, — Скварчэўскі раптам перайшоў на таварыскі тон, — хацеў затрымаць яго, але ў мяне павязкі не было. Не службовая, значыць, асоба. Ды і падумаў: а ці з гэтага трэба пачынаць? Каб не нашкодзіў справе.

— Як ён выглядае? Слоўны партрэт яго намалюй!

Гаворачы гэта, Маскальчук сам неспадзявана ўявіў бамбізу з азызлым тварам, з доўгімі распэтланымі валасамі. Можа, таму, што нядаўна давялося мець непрыемную гутарку менавіта з такім тыпам?

— Слоўны партрэт? Ну, як вам сказаць… Бялявы твар, прадаўгаваты, прычоска па цяперашняй модзе, але акуратная. Вочы якія — не разгледзеў. Падалося толькі, што яны як бы пукатыя крыху. Апрануты ў цёмны пінжак і клятчатую кашулю.

— А ты пазнаў бы яго на фатаграфіі?

— Канечне.

«Значыць, зараз жа пачнём шукаць яго», — вырашыў Маскальчук і прапанаваў Скварчэўскаму:

— Паедзем на завод. Ты ж сёння таксама ў другую змену?

— У другую. Паедзем. Там мы яго, галубчыка, як піць даць… — Скварчэўскі прыгледзеўся да нахмуранага, заклапочанага твару капітана і змоўк, таксама спахмурнеў.

Праз паўгадзіны яны былі ў аддзеле кадраў станкабудаўнічага завода. Начальнік аддзела, мажны чалавек з вялікай сівой галавою, даведаўшыся, чаго яны хочуць, нічога не распытваючы — калі прыйшлі, значыць, трэба, — загадаў такой жа, як і сам, пажылой супрацоўніцы, каб паказала ім асабовыя карткі рабочых. Тая, таксама без лішніх роспытаў, правяла іх у суседні пакой. Чамусьці ўздыхнула, строга звяла рэдкія бровы. Выняла з шафы шуфлядку, запоўненую карткамі, паставіла на стол. Сказала, што яна будзе працаваць за суседнім сталом, і калі яны ў гэтай шуфлядцы не знойдуць чаго шукаюць, дасць ім наступную.

Маскальчук з горыччу падумаў: «Тут можам цэлы дзень пракорпацца. Вунь іх, шуфлядак, колькі ў шафе! Ды ці там, дзе трэба, яшчэ шукаем!..»

Скварчэўскага, відаць, гэта не турбавала. Ён, упарта падцяўшы вусны, жвава перакладваў карткі. Паўглядаецца колькі секунд пільным позіркам у фотаздымак і — далей, далей… Калі неўзабаве ён адну затрымаў у руцэ даўжэй, чым папярэднія, Маскальчук спачатку не надаў гэтаму асаблівага значэння: са здымка спакойна, хіба толькі, можа, крыху калюча, пазіраў сімпатычны, з правільнымі рысамі твару юнак.

— Ён, — узрушана, але ціха, каб не пачула кадравічка, сказаў дружыннік і падаў картку капітану. Маскальчук спрактыкавана акінуў фотаздымак позіркам.

Кадравічка, якая старанна запаўняла дакумент навічка, усё ж пачула, што сказаў Скварчэўскі, устрывожана падняла галаву. Паглядзела на аднаго, на другога. Яна, відаць, усё зразумела. Капітану закарцела сказаць ёй: «Вы пішыце, пішыце…» Аднак словы не ішлі на язык. Увесь выгляд у кадравічкі — у сарафане, пашытым на вясковы лад, з невялікім, каб толькі галава пралезла, выразам, з туга закручанай і замацаванай шпількамі куксай валасоў на патыліцы — чымсьці нагадаў яму маці, якою тая была ў далёкія гады яго дзяцінства.

— Ты не памыляешся, цвёрда ўпэўнены? — спытаў Маскальчук так, каб і кадравічка чула тое важнае слова дружынніка.

— Не, таварыш капітан, не памыляюся, — проста адказаў Скварчэўскі і з прыхаваным ганарком растлумачыў: — У мяне правіла: «Не ўпэўнены — з языка не спускай». Ведаю, якую службу нясу.

Сімпатычны хлопец, які крыху калюча пазіраў з фатаграфіі, Вайцяховіч Канстанцін Кірылавіч, быў вучнем фрэзероўшчыка ў механічным цэху, меў васемнаццаць з паловай гадоў. Маскальчуку, калі ён угледзеўся ў здымак, закарцела раптам уявіць, пабачыць, як Вайцяховіч выглядаў бы ў чорнай масцы. Не пабачыў.

Маскальчук сказаў Скварчэўскаму, што сёння ягоная дапамога больш не спатрэбіцца, і моцна паціснуў яго вузкую цвёрдую руку. Стрымана, але ветліва развітаўся з кадравічкай. Калі ён быў ужо каля дзвярэй, яго дагнаў глухаваты ўзбуджаны голас жанчыны:

— Будзеце ў цэху пытаць пра хлопца, не дужа слухайце брыгадзіра Акінчыца. У таго — як пад настрой. Усё ў адну кучу можа змяшаць, з анёла чорта зробіць і наадварот.

«Ну, гэта я ўжо без вас, шаноўная грамадзянка, разбяруся, каго слухаць, а каго не», — падумаў Маскальчук жорстка, бо ў словах жанчыны пачулася як бы варожасць да таго Акінчыца. Падумаў — і яму самому прыкра стала ад няўдзячнасці, якая немаведама адкуль узялася ў адказ на шчырасць і клопат.

У цэху Маскальчук адшукаў майстра змены, у якой працаваў Вайцяховіч, назваў сябе. Майстар таксама адрэкамендаваўся: Анатоль Цімафеевіч Старасельцаў. Калі капітан сказаў, што хоча пагутарыць з ім наконт аднаго рабочага, той кіўнуў кучаравай галавою — добра, пагутарым — і павёў вачыма па цэху, быццам шукаў: хто ён? Зірнуўшы кудысьці ў дальні кут, некага пабачыў там, спахмурнеў і адразу павярнуўся да Маскальчука:

— То, можа, у канторку пойдзем?

— Так, трэба некуды, дзе цішэй.

У канторцы Старасельцаў прапанаваў Маскальчуку крэсла за сталом, сам сеў збоку, каля акна. Ён не стаў чакаць, калі Маскальчук распачне гаворку, сам спытаў:

— Дык хто вас, таварыш капітан, цікавіць?

— Вучань фрэзероўшчыка Вайцяховіч.

— Я так і здагадваўся, што ён, — вырвалася ў Старасельцава.

— Чаму здагадваліся? — насцярожыўся Маскальчук.

Майстар не адказаў, сам устрывожана спытаў:

— Ён што — зноў мапед украў?

Капітан здзівіўся таму, што пачуў, але не падаў выгляду, сказаў, быццам не было да яго слоў ніякай цікавасці:

— Хлопец чужыя мапеды любіць?

Старасельцаў пільна зірнуў Маскальчуку ў вочы:

— А вы хіба не ведалі? — і, ледзь улоўна кіўнуўшы галавой, падумаў: «Не, такога быць не можа, каб ты не ведаў. Дык навошта гэтыя хітрыкі строіць?» — Падцяў губы, памаўчаў. — «Ат, хітруй, калі табе так хочацца».

Ён рыпнуў расхістаным, з высокай спінкаю, крэслам, падсеў бліжэй да стала.

— Любіў. Да таго як паступіць да нас на работу, гэты Вайцяховіч і яшчэ адзін, такі, як ён, ўхабака, укралі на заводскай стаянцы мапеды. Шалапаі, дый годзе. Цэлы дзень, пакуль участковы інспектар Багачэнка не злавіў, каталіся ў лесе.

— Вунь яно што! Значыць, гэта той самы мапедыст, — задумліва, нешта ўзважваючы прамовіў Маскальчук. — Ну, то, бадай, блазенства было. А цяпер?.. Як ён, Анатоль Цімафеевіч, цяпер сябе паводзіць? Як працуе? 3 кім сябруе?

— Дык як вам сказаць… Няроўныя паводзіны яго. Іншы раз так працуе, што залюбуешся. Спрытна, акуратна ўсё зробіць. А то, бывае, не пазнаць хлопца. Па цэху сланяецца, дыміць цыгарэтаю. «Чаму, Вайцяховіч, не працуеш?» — «На перакур я маю права ці не!» Агрызнецца і пойдзе. Здаралася, што і з работы ўцякаў. Тут быў, а тут ужо — і след яго прастыў. — Старасельцаў правёў рукою па рыжаватых валасах, кашлянуў у кулак. Падобна было — падумаў: расказваць далей ці не? Аднак працягваў: — Прызначылі да яго шэфаў, дык ён на першым часе сам да іх з рознымі пытаннямі: што, ды як, ды чаму… Па рабоце ўсё. I раптам ні з таго ні з сяго — на дыбкі: адвяжыцеся вы ад мяне, чаго прычапіліся!..

У канторцы пацямнела. Маскальчук паглядзеў у акно. Па жаўтавата-белай сцяне суседняй будыніны сунуўся калматы цень хмары.

— А з кім Вайцяховіч сябруе? — спытаў Маскальчук, не адводзячы позірку ад акна. — Можа, заўважалі, з кім ён патаемна сустракаецца, сакрэтнічае?

— Ды не сказаць, каб ён дужа хіліўся да каго, — паціснуў плячамі Старасельцаў.— 3 усімі, здаецца, у аднолькавых адносінах. Праўда, прыходзіць тут адзін да яго з інструментальнага цэха, слесар-інструментальшчык Аркадзь Сіняковенка. Ага, прыходзіць. Ды той... — Старасельцаў як спатыкнуўся. Зірнуў збянтэжана, зноў крануў рукой валасы. — Дык Сіняковенка той быў асуджаны. За кражу… Але цяпер нічога кепскага не чуваць пра яго. Ці не паўгода ён ужо на заводзе ў нас. Працуе, кажуць, старанна. I от што цікава: у самадзейнасці ўдзельнічае. Сатырычныя куплеты пра гультаёў, бракаробаў, пра ўсякіх іншых нядбайнікаў складае. Сам складае, сам і спявае іх. Здорава ў яго атрымліваецца. У Палацы культуры на дошцы актывістаў самадзейнасці знайшлося месца і для яго фотакарткі.

«Аркадзь Сіняковенка… Аркадзь Сіняковенка», — напружана думаў Маскальчук, стараючыся ўспомніць, сустракаўся ён з ім ці не. Калі той прыцягваўся да адказнасці за кражу, дык магло быць, што ён, Маскальчук, удзельнічаў у раскрыцці злачынства. Але нешта не прыпамінаў такога прозвішча. Не, мусіць, тое было раней, калі ён яшчэ не працаваў тут.

Маскальчук пасядзеў, звёўшы смаляна-чорныя шырокія бровы, устаў, прайшоўся па канторцы.

— Анатоль Цімафеевіч, сёння Вайцяховіч у першай змене?

— Так, ён зараз на працы.

— Мне трэба з ім пагутарыць. Але да пары да часу ніхто пра гэта не павінен ведаць. Можа б, вы прыслалі яго сюды?

Старасельцаў зірнуў на гадзіннік:

— Дык я пакіну вас, бо змена зараз скончыцца.

Ён імкліва ўстаў з крэсла і пайшоў.

Застаўшыся адзін, Маскальчук пачаў аналізаваць тое, што пачуў пра Вайцяховіча ад Старасельцава. Украў мапед… Робіць прагулы… Уцякае з работы... Грубіяніць людзям… Та-ак, гэта ўжо характар, тут — асоба, якой не пасімпатызуеш. Але што з таго? Гэта яшчэ не гаворыць, што хлопец мае дачыненне да тых злачынстваў.

Вайцяховіч з’явіўся ў канторку насцярожана і, ступіўшы ў пакой, яшчэ ад парога сказаў:

— Добры дзень, вы мяне клікалі?

— Праходзь, сядай, — паказаў яму Маскальчук на крэсла.

— Я б адразу прыйшоў, але майстар загадаў, каб памыўся,— бойка загаварыў юнак.— Там, кажа, чакае цябе важны чалавек.

Першае, што падумаў пра яго Маскальчук, была звычайная чалавечая ўхвала: «Прыгожы хлопец: і рост, і фігура, і твар з правільнымі рысамі — усё, што трэба». Тым часам ён пачаў непрыкметна шукаць у выразе гэтага твару што-небудзь такое адметнае, што ішло б ад характару. Не знайшоў. I ў позірку не прыкмеціў той ледзь улоўнай калючасці, якая бачылася на фотаздымку. Каб схаваць ад Вайцяховіча сваю пільную ўвагу да яго, Маскальчук кінуў позірк на нейкую дыяграму, што вісела на сцяне, спытаў:

— Як табе, Канстанцін, жывецца? Ніхто цябе тут не крыўдзіць?

Юнак раз, другі лыпнуў вачамі: бач ты — Канстанцін!

— А я адразу здагадаўся, што вы з міліцыі. Па тым, як майстар сказаў, што мяне чакаюць у канторцы. Ён гаварыў і вельмі сур’ёзна глядзеў на мяне. Нават калі лаецца за што — так не глядзіць.

Маскальчук мог чакаць ад яго чаго хочаш, толькі не гэтых слоў. I больш за ўсё яго ўразілі, збянтэжылі не самі словы, а тон, якім яны былі сказаны. У ім адначасова пачуліся і непасрэднае хлапечае здзіўленне, і як бы жорсткасць.

— Але чаму майстар не мог так сур’ёзна паглядзець, каб, скажам, выклікаў цябе начальнік цэха? Чаму ты падумаў менавіта пра міліцыю?

— А таму… Мапед узяў пакатацца — злодзей. Цяпер чуць што — Вайцяховіч, як жывеш? Ты не чуў, не ведаеш, часам, хто там украў тое ці гэта? Дык жа і вы таксама… Здаля пачынаеце: «Як жывецца?..»

— Так, я з міліцыі. Мне от незразумела, чаму, па-твойму, міліцэйскі работнік не можа пацікавіцца, як чалавеку жывецца?

— Калі адтуль, то вы не за гэтым прыйшлі. Пытайце пра сваё, не думайце, што я недаростак які і мяне можна за нос павадзіць.

«Эге, хутчэй за ўсё ты мяне, відаць, паводзіш, — падумаў Маскальчук.— Манеры ў цябе не з лепшых, напрактыкаваўся ўжо ў некага».

— А ўсё ж — як табе працуецца? Я хацеў бы спачатку пачуць пра гэта ад цябе самога.

— Добра працуецца, ніхто не крыўдзіць мяне, бо я не даю сябе ў крыўду. Тут толькі паддайся — пачнуць каму ўздумаецца камандаваць, вучыць.

— Хто камандуе, хто вучыць?

— Ды ўсе, каго ні вазьмі.

— Аркадзь Сіняковенка таксама?

Вайцяховіч колькі секунд моўчкі пазіраў на Маскальчука. На твары яго нішто не варухнулася. Потым рот расцягнуўся ў вясёлай і крыху пагардлівай усмешцы.

— Ну і выдалі вы! Сіняковенка ж у другім цэху працуе. Ды і сам ён… — Хлопец замяўся.

— Што — сам?

— Ён мяне вучыць будзе... Сам ён быў судзімы, пяць гадоў адседзеў.

— За што?

Твар Вайцяховіча, як і не было на ім усмешкі, стаў суровы і жорсткі.

— Што вы мяне за нос водзіце? Гэта вы ў яго самога папытайцеся. А мне трэба дадому, маці прасіла, каб памог ёй палавікі павыбіваць. Навошта я вам спатрэбіўся?

— Я, калі ты ўжо сам успомніў, хацеў яшчэ пацікавіцца, што за гісторыя была з мапедам, але калі маці трэба дапамагчы, то не будзем марнаваць час.— Маскальчук не збіраўся заводзіць гаворку пра крадзеж мапеда — справа мінулася, ды чамусьці не знаходзіў, як распачаць з гэтым хлопцам пра галоўнае, дзеля чаго прыйшоў сюды, і таму неспадзявана нават для сябе кінуў: — Я што хацеў высветліць: пра якую маску вы размаўлялі з сябрам у піўной?

У вачах Вайцяховіча мільгануў спалох. Ён, відаць не чакаў гэтага пытання і маўчаў, не ведаючы, што адкаэаць.

— Пра якую маску, калі? — Хлопец удыхнуў і глыбока выдыхнуў з сябе паветра, замёр,— Калі? Учора ўвечары я дома тэлік глядзеў. Ляжаў на канапе і глядзеў.— Словы Вайцяховіча прагучалі глухавата, хрыпла, быццам ён хапіў марознага паветра і яму сціснула горла.

— Што ты глядзеў, якую перадачу?

У канторку праз фортку ў акне данеслася вераб’іная валтузня. Птушкі, быццам хто сыпануў іх з вялізнай жмені, густа абляпілі галіну маладой таполі, што расла непадалёку ад акна, у цэнтры круглай клумбы. Маскальчук падняў вочы да форткі, Вайцяховіч таксама скіраваў туды позірк. Вераб’і, нібы адчуўшы цікаўнасць да іх, прыціхлі, насцярожыліся.

— Перадача цікавая была — «Следства вядуць Знатакі». Я гэтых знатакоў ніколі не прапускаю. Даюць яны раскрутку!..

«Правільна, учора перадачу такую паказвалі,— у думках адзначыў Маскальчук.— Няўжо ж памыліўся Скварчэўскі наконт Вайцяховіча?»

— Як яны здорава, а?.. Я кажу, зладзюг тых як здорава аднаго за адным!.. — Хлопец падбадзёрыўся, вышэй падняў галаву.

Маскальчуку падалося, што настрой у хлопца палепшыўся. Пачакаў, што ён скажа яшчэ.

— А той, тоўсты, з лупатымі вачамі — во хітры які! Каб паспеў схаваць чамадан з грашамі, дык і выкруціўся б.

— Добра, Вайцяховіч, бачу — глядзеў ты ўчора, як следства вядуць знатакі. Але ж цябе ўчора ўвечары і ў піўной прыкмецілі. Магу сказаць, у чым ты быў апрануты: у цёмным пінжаку і ў клятчатай кашулі.

— Цікава, хто гэта прыкмеціў?

Маскальчук не адказаў на пытанне, працягваў сваё:

— Можа, будзеш сцвярджаць, што ў цябе няма такога адзення? То можам паехаць да вас дадому і пашукаць. Глядзіш — і знойдзем.

— Чаму няма? Ёсць. — Вайцяховіч адказаў спакойна, без разгубленасці і без злосці.— Чакайце… Так, правільна, у піўную пад вечар я заходзіў. Маці паслала мяне купіць хлеба, дык я па дарозе сустрэў таварыша і заскочылі туды, выпілі па куфлю піва.

Капітан уважліва паглядзеў яму ў твар, і хлопец не адвёў вачэй, нават нахабнавата ўхмыльнуўся. Аднак гэтая ўхмылка не выклікала ў Маскальчука прыкрасці, толькі як бы абудзіла ў ім яшчэ большае жаданне дазнацца, што за ёю хавалася.

— А-а, вось вы пра якую маску! — Гэты раз твар Вайцяховіча расплыўся ў шырокай усмешцы. — Усё правільна вам данеслі, я гаварыў: «Маска — сіла!» Дык гэта ж пра тую, у якой нехта людзей палохае. Пра яе ўсе гавораць…

«Не ўсе, праўда, але многія», — адзначыў у думках капітан.

— Ты сказаў — піва піў з таварышам. Хто ён, таварыш твой? Як яго прозвішча, дзе працуе?

— 3 Лёшкам Вогненным пілі. Але Вогненны — гэта не прозвішча, гэта мы яго так завём. Ён рыжы, як агонь. А прозвішча не ведаю. Працуе ён на мэблевай фабрыцы. — Вайцяховіч гаварыў усё больш упэўнена і бадзёра. — Ну, цяпер усё папыталі? А то — я ж казаў вам — трэба мне спяшацца, маці трэба памагчы.

— Зараз, відаць, пойдзем. — Капітан гаварыў павольна, як бы цягнуў словы, чапляючы іх адно за адно, а сам тым часам думаў: «Дык што ж я маю? Пакуль што нічога больш-менш пэўнага, але версія, здаецца, вымалёўваецца». — Толькі давайце спачаткў на хвіліну завітаем у Палац культуры. Там, я чуў, на дошцы актывістаў самадзейнасці фотакартка Аркадзя Сіняковенкі змешчана. Хачу паглядзець на яе, прыгожы, кажуць, хлопец. — Ён гаварыў і глядзеў на Вайцяховіча. — Потым да вас дадому паедзем.

— Вы што… Са мною?.. — Вайцяховіч спахапіўся, ледзь утрымаўшыся ад дзёрзкага намеру пакпіць з міліцыянера: «Будзеце са мною палавікі выбіваць?» А спахапіўшыся, нават спалохаўся: каб яны, такія жартачкі, бокам яму не выйшлі! — Чаго вам дадому да мяне ехаць? От здорава!..

— Трэба. Канстанцін, трэба. Дык як тут у Палац культуры прайсці? Правядзі мяне.

Вайцяховіч устаў, шырока, рашуча ступіў да дзвярэй. Каля парога раптам павярнуўся да Маскальчука.

— А можа, лепш пазнаёміць вас з самім Сіняковенкам? То, калі ласка, правяду ў цэх. Аркадзь сёння таксама ў першай змене, забягаў да мяне рубля пазычыць на піва.

— Пазнаёміўшыся з чалавекам, трэба ж пра нешта з ім пагаварыць. А ў мяне часу бракуе. Ды і ніякіх пытанняў да яго пакуль няма.

Яны пайшлі з канторкі.

У Палацы культуры на прыгожай, з густам аформленай Дошцы гонару ў тры роўныя рады былі размешчаны фотакарткі вясёлых усмешлівых юнакоў і дзяўчат. Сіняковенкава займала крайняе месца ў ніжнім радзе. Маскальчук мо з мінуту пазіраў на здымак хлопца ў шэрым касцюме і белай пад гальштукам сарочцы. Бачыў ён яго дзе ці не? Напружваў памяць, намагаўся ўспомніць. Не бачыў, не. Хіба толькі — выпадкова як. Дык ці мала такіх сустрэч у людзей бывае!

— Паехалі, Канстанцін, мяне справа чакае.

— I мяне таксама. 3 тымі палавікамі, каб яны спрахлі!

Добра дагледжаны, выпрабаваны ў розных рэжымах работы «газік» паслухмяна завёўся, роўна завуркатаў матор. Маскальчук ледзь-ледзь пацягнуў на сябе падсос, дадаў газу.

У машыне Вайцяховіч пачаў нервавацца. Трывожна круціў галавою, азіраючыся па баках, быццам упершыню бачыў вуліцы, па якіх яны ехалі, час ад часу разгублена кранаўся рукой прычоскі. На Маскальчука ні разу не глянуў. Капітан прыкмеціў гэта, падумаў: што ж у яго наўме? Спалохаўся нечага?

— Што, калі мы, Канстанцін, пашукаем у цябе тую маску?

Вайцяховіч сцепануўся ад гэтых слоў, уціснуўся ў спінку сядзення плячамі.

— То, бадай, мы так і зробім.

Спачатку яны заехалі ў міліцыю. Маскальчук захапіў з сабою ўчастковага інспектара Багачэнку. Потым завярнулі ў пракуратуру. Давёўшы пракурору свае меркаванні, Маскальчук атрымаў у яго санкцыю на вобыск у Вайцяховіча.

Каля дома, дзе жылі Вайцяховічы, Маскальчук падруліў пад стары раскідзісты клён, спыніў машыну. Не вылазіў з кабіны, чакаў, пакуль першы адчыніць дзверцы Кастусь, аднак хлопец не варухнуўся.

— Чаго мы сядзім? Ці, можа, я адрас пераблытаў? — павярнуўся да яго капітан.

— Вы сапраўды да нас? — Вайцяховіч спалохана залыпаў вачамі. — Маглі б на заводзе альбо ў міліцыі пагаварыць яшчэ, калі трэба. Маці ж спужаецца, калі пачуе, што вы з міліцыі. Чортведама што падумае.

На твары, у шырока адкрытых вачах яго быў адчай.

«Які ты хлапчук яшчэ! — падумаў Маскальчук. — Хаця і фанабэрышся, і пнешся паказаць сябе смелым і незалежным, а сам — горкае дзіця».

— Я вымушаны зрабіць у вас, Вайцяховіч, вобыск. Маску пашукаць. Каб пазбегнуць непрыемнай працэдуры, аддай сам яе, калі ёсць.

Прадаўгаваты твар хлопца пакрыўся барвовымі плямамі і, здавалася, яшчэ больш выцягнуўся. Кастусь прыгорбіў плечы, на момант як адзеравянеў. Пасля адвярнуўся, глуха буркнуў:

— Ніякай маскі ў мяне няма. — I адчыніў дзверцы.

Маці Кастуся дома не было, адзін бацька. Ён ляжаў на канапе, накрыўшыся да грудзей шэрай, відаць, даўняга часу, бо ўжо добра паліняла, посцілкай. На тупат ног у пакоі марудна, нехаця расплюшчыў вочы, паглядзеў на сына, павёў позірк далей, на Маскальчука. Раптам, убачыўшы Багачэнку, які быў у міліцэйскай форме, адкінуў посцілку, шустра ўсхапіўся на ногі.

— Даруйце, я думаў, што сын з дружбакамі прыйшыў, ажно тут… — ён загаварыў хутка-хутка, без паўз, хрыплаватым сухім голасам. — Зноў што-небудзь адчыбучыў?

Маскальчука ўразілі вочы гэтага драбнатварага чалавека — нейкія маленькія, мітуслівыя. Ён адзначыў у думках: «Як яны, бацька і сын, знешне не падобныя адзін на аднаго!» Прыглядваючыся да старэйшага Вайцяховіча, але стараючыея рабіць гэта непрыкметна, Маскальчук растлумачыў, чаго яны з’явіліся. Папрасіў, каб паклікалі каго-небудзь з суседзяў — двух чалавек, панятымі.

— Няўжо адчыбучыў? — бацька абедзвюма рукамі схапіўся за рэмень на паясніцы, быццам збіраўся зняць яго і аперазаць сына, але замест гэтага толькі тузануў штаны, падцягнуў іх вышэй. Нядобра паглядзеў на Маскальчука, павярнуўся да Багачэнкі, як бы чакаючы падтрымкі ад яго. Кінуў: — Калі ласка, зараз.— I борзда патэпаў да дзвярэй.

Неўзабаве ён вярнуўся разам з пажылой хударлявай жанчынай і сівабародым старым.

— Зараз мы тут будзем вобыск рабіць, дык вы, калі ласка, пабудзьце за панятых, — звярнуўся да іх Маскальчук і растлумачыў: — Так сказаць, прадстаўнікамі грамадскасці.

Жанчына нібы памкнулася пляснуць рукамі, ды спахапілася, стары ўзяў у жменю сваю клінападобную бараду, сярдзіта павёў калматымі бровамі.

— Зразумела, — кінуў катэгарычна і паглядзеў на капітана міліцыі так, быццам даваў дазвол: — «Пачынай».

Малодшы Вайцяховіч сядзеў на канапе сцішаны, зацяты. Вочы пазіралі на ўсіх адчужана і разам з тым як бы пакорліва. Маскальчуку не столькі ад яго адчужанасці, колькі ад гэтай пакорлівасці, якая прыніжае чалавека, адбірае ў яго волю да звычайных, нармальных дзеянняў, стала трохі непамысна. I тут ён адчуў і непрыязь да хлопца, і нейкае як бы шкадаванне.

Пасля, калі Маскальчук і Багачэнка заглядалі ў шуфляды і на паліцы, пад канапу і ў шафу, Кастусь то сцінаўся ўвесь, ад чаго постаць яго рабілася нязграбнаю і бездапаможнаю, то выпростваўся, напружваўся, і тады ў вачах загаралася задзірыстасць, нават выклік, а ўся пастава выказвала адчай і рашучасць. Маскальчук усё гэта бачыў і думаў: «У дурацкае становішча мы, работнікі міліцыі, ставім сябе перад людзьмі, калі ў рэшце рэшт высвятляецца, што дарэмна падазравалі чалавека. Вось так шукаеш, спадзяешся, потым развядзеш рукамі: «Даруйце, памылка атрымалася». А што яму ад твайго «даруйце», калі душа паранена! Аднак і шукаць жа — трэба. Шукаць… Злыдняў тых у чорных масках… Хто яны?»

Маскальчуку здавалася, што і ён, і Багачэнка больш ахвотна, больш увішна заглядалі б туды-сюды, каб маглі не чуць, што гаварыў старэйшы Вайцяховіч. Бацька хлопца раз-пораз паўтараў:

— Не можа быць, каб ён што ўтварыў. Пасля таго мапеда ўзяўся ж за розум: кожны дзень на працу ходзіць і зарплату маці аддае. — Ён разгублена тупаў то ў адзін кут, то ў другі, і Маскальчук бачыў, што душа яго не на месцы.

Багачэнка, які ў калідоры, стаўшы на табурэтку, на антрэсолях перабіраў рознае шмаццё, гукнуў:

— Хадзіце ўсе сюды!

Адарваны ад сваіх думак, Маскальчук інстынктыўна глянуў на Кастуся і, здзіўлены, уражаны, аж устрапянуўся: таго як токам ударыла ў грудзі — хлопец выпрастаўся, хістануўся назад. Капітан зразумеў: гэта нездарма, Багачэнка нешта знайшоў.

— Чуеце вы ці не? Сюды, кажу, хадзіце.

Дзядок-паняты ступіў першы, строга зірнуўшы на малодшага Вайцяховіча. Кастусь адразу рушыў за ім.

— Што гэта такое, га? — не злазячы з табурэткі, Багачэнка паказаў шматок чорнай матэрыі з дзвюма дзюркамі і матузкамі.

Кастусь спалатнеў. Прыхіліўся плячом да сцяны, апусціў вочы. Маўчаў. I ўсе маўчалі. Паўза была цяжкая і гнятлівая.

— Маска,— адказаў Кастусь, калі ўжо ніхто не чакаў ад яго адказу.

Багачэнка марудна, стомлена, быццам гэтае адзінае слова звалілася вялікім цяжарам яму на плечы, злез з табурэткі. Так і трымаючы ў выцягнутай руцэ маску, падышоў да Вайцяховіча.

— Дык што ж гэта ты?.. А гаварыў мне: «Аніськін, усё я зразумеў, больш не будзе са мною такога. Усё, Аніськін».

— Чаму Аніськін? Вы ж Багачэнка, наш участковы, — здзіўлена выгукнула жанчына, што была за панятую. Паглядзела на ўчастковага інспектара, на Маскальчука вінаватым позіркам, як бы просячы прабачэння за тое, што вытыркнулася наперад. На працягу ўсяго вобыску не мовіла ні слова, а тут — на табе! — загаварыла.

— Кіно пра ўчастковага Аніськіна было, — спакойна растлумачыў Багачэнка. — Дык што ж ты, хлопец? Як ты мог!

Вайцяховіч раптам натапырыўся ўвесь. Здавалася, дакраніся да яго — і ўколешся, як аб вожыка.

— Што — як мог?.. Маску я зрабіў, каб жартам знаёмых дзяўчат папужаць.

Капітану падалося, што Багачэнкавы вочы павільгатнелі, засмужаныя скрухай і болем. Каб не бачыць гэтага, Маскальчук адвярнуўся і спытаў у Кастуся:

— Дзе твая маці? Ты казаў, што табе трэба памагчы ёй палавікі выбіваць?

— На рабоце яна, санітаркай у бальніцы працуе, — хуценька адказаў за сына бацька. — Адыходзячы, наказвала мне: «Косцік прыйдзе, дык павыбівайце з ім палавікі». Сама збіралася, а тут во выклікалі. — Аблізнуў сухія вусны і вінавата ўсміхнуўся.

Маскальчук падышоў да ўчастковага інспектара, узяў у яго маску. Уважліва агледзеў яе, аддаў назад.

У той момант, як аддаваў, сустрэліся позіркамі. Вочы Багачэнкі былі гарачыя.

Склаушы пратакол вобыску, Маскальчук даў усім падпісаць яго. Паклаў маску і акт у сваю новую, сёння ўпершыню ўзятую з сабою папку, зашмаргнуў на ёй замок-«маланку».

— Што цяпер будзем рабіць, Рыгор Андрэевіч? — звярнуўся да ўчастковага інспектара. — Запросім, відаць, Кастуся Вайцяховіча з сабою?

Багачэнка моўчкі кіўнуў галавою. Бацька і сын пераглянуліся збянтэжанымі позіркамі. Панятыя, чырванеючы ад няёмкасці — не на вяселлі ж былі, — паспешліва пайшлі да дзвярэй.

III

На рабоце, у сваім кабінеце, Маскальчуку прыгадалася чамусьці, як на запытанне да Кастуся, дзе маці, Вайцяховіч-бацька выскачыў наперад са сваім адказам, выручыў сына, які папаўся ў хлусні. I тут Маскальчук злавіў сябе на тым, што да старонняга чалавека з’явілася ў яго непрыязі больш, чым да злачынца.

А той што — ужо злачынец?.. Ужо даказана?.. У Маскальчука было адчуванне нейкай спустошанасці. Ён раптам зразумеў, як стаміўся за дзень. Стому, праўда, крыху знялі дзве шклянкі чаю, якія ён выпіў, заскочыўшы ў кафэ, калі вяртаўся ў райаддзел. Тым не менш стома давала сябе адчуваць. I ўсё ж, параіўшыся з Багачэнкам, вырашыў, што трэба неадкладна пагутарыць з Аркадзем Сіняковенкам. Той у цэх прыходзіў, і размаўлялі… А пра што? Ніхто не чуў, ніхто не ведае...

Дык пра што ж яны размаўлялі з Вайцяховічам?

Маскальчук выпісаў Сіняковенку позву, у пакоі дзяжурнага адшукаў Багачэнку, аддаў яму і папрасіў, каб участковы інспектар, уручыўшы позву адрасату, таксама прыйшоў у аддзел. Кастуся Вайцяховіча, рашыў ён, у той дзень зноў дапытваць не варта. Хай пасядзіць у камеры, хоць трохі разбярэцца сам з сабою, падумае. Узяў у шуфлядзе стала бланк пастановы аб меры стрымання, акуратна, стараючыся не ўпусціць якой важнай дэталі, пераказаў на паперы змест злачынства, у якім хлопец падазраваўся. Распісаўся, перачытаў пастанову і адчуў, чаму з неахвотаю пісаў яе: «утрыманне пад вартай»… Не, нялёгка гэта рабіць — пазбаўляць волі чалавека…

Маскальчук заўсёды, калі даводзілася арыштоўваць каго, хоць і разумеў гэтую суровую неабходнасць для грамадства, тым часам чуў у сабе і жаль, што такая неабходнасць існуе. Сёння ж пачуцці гэтыя азваліся ў ім чамусьці больш абвострана, чым раней. Мусіць, таму, што арыштоўваў ён, садзіў пад замок юнака, які, магчыма, і не сваім розумам жыў…

3 роздуму вывеў яго стук у дзверы.

— Заходзьце! — кінуў ён гучна, каб было чуваць у калідоры.

Парог пераступіў невысокі плячысты хлопец, за ім — Багачэнка. Хлопец ад дзвярэй павітаўся, падышоў да стала, за якім сядзеў Маскальчук.

— Я Аркадзь Сіняковенка, — назваў сябе. — Вось таварыш Аніськін…

Маскальчук і Багачэнка здзіўлена пераглянуліся. Сіняковенка гэта заўважыў, спахапіўся:

— Даруйце! Таварыш старшы лейтэнант уручыў мне вашу позву і нават аказаў вялікі гонар: асабіста сам правёў праз увесь горад. Відаць, каб хуліганы якія не пакрыўдзілі. — Сарказм, які ён уклаў у гэтыя словы, чуўся больш у голасе.

— Вы што, можа, сапраўды хуліганаў баіцёся? — Маскальчук быў гатовы да нялёгкай размовы.

— Хто іх цяпер не баіцца? — Сіняковенка ўсміхнуўся, бліснуўшы залатой каронкай на бакавым зубе. — Тых, што ў масках. Учора я іду з кіно, а дзве дзяўчыны за скверам як прычапіліся: правядзі нас, хлопец, масак баімося, ну правядзі! Давялося ўважыць просьбу.

— А самому вам ні разу не надаралася масак сустрэць? — насядаў капітан. Ён не думаў, што размова адразу так крута павернецца ў патрэбным яму кірунку, і цяпер, калі гэта нечакана здарылася, зразумеў: перайначвацца, каб потым пачынаць зноў з таго ж самага, не мае сэнсу.

— Каб сустрэў, я б вам… Даруйце, з кім размаўляю? Як мне звяртацца да вас?

— Капітан міліцыі Маскальчук.

— Я б вам, таварыш капітан, паведаміў.

— Ну, калі не на цёмнай вуліцы, дык, можа, у каго-небудзь з сяброў бачылі якую маску? Можа, хто зрабіў яе, каб проста падурыцца, і паказваў вам?

Сіняковенка зразумеў, куды хіліць капітан, нахмурыў бровы.

— Я ж сказаў, паведаміў бы вам. — Ён адвярнуўся, памаўчаў. — Так бы, таварыш капітан, і спыталі: «Ці не ты гэта, Сіняковенка, разбойнічаеш вечарамі ў горадзе?» Цяпер на мяне, судзімасцю мечанага, усіх сабак можна вешаць.

Маскальчук падумаў: бач, які крыўдлівы, нічога не скажы яму! Тым не менш працягваць размову ў ранейшым тоне ён ужо не змог. Сказаў прымірэнча:

— Не трэба, Сіняковенка, крыўдзіцца, я так не думаў. Меў іншае на ўвазе. Вы ведаеце рабочага вашага завода Кастуся Вайцяховіча?

— Канстанціна Кірылавіча? — твар Сіняковенкі пасвятлеў, рот павольна расплыўся ў скупой ўсмешцы. — Канстанціна Кірылавіча ведаю.

— А чаго вы так назвалі хлопца і ўсміхнуліся?

— Гэта ён сам сябе так называе, калі знаёміцца з кім. Вельмі хоча быць паважаным.

— Скажыце шчыра, які, на вашу думку, ён чалавек? Па характару, па звычках.

Сіняковенка схіліў набок галаву, між яго шырокіх чорных броваў да пераносіцы лягла неглыбокая маршчына.

— Чаго вы маўчыцё? Калі не жадаеце альбо нічога не маеце паведаміць пра Кастуся — так і скажыце.

— Есць пагаворка: «Пускаючы ў ход язык, не забудзь уключыць мазгі». Таму і маўчаў, што думаў, каб не памыліцца. — Маршчына паміж бровамі паглыбела і падаўжэла. — Дык вось па шчырасці: зусім бесталковы ён чувак. Легкадумны, з завіхрэннямі ў пустой галаве. То адно ў ёй круціцца, то другое.

— Што, напрыклад? — Маскальчук адчуваў, што гэтыя выказванні Сіняковенкі нечым вельмі важныя, але чым — даўмецца не мог. Яму хацелася хутчэй пачуць адказ на сваё пытанне, а той зноў змоўк. Гэты раз, відаць было, ён вагаўся, яго як бы ўтрымлівала нейкае сумненне: гаварыць ці не?

— Не хацеў, нядобра выдаваць тое, што табе даверылі, але скажу. Справа мінулая… Выходзім мы аднойчы разам з ім за прахадную, ён скасавурыўся на мяне, пакусаў ніжнюю губу і кажа: «Ёсць прапанова кусок адхапіць». — «Які, пытаю, дзе?» — «Радыёпрыёмнік з машыны дырэктара. Ён часцяком паставіць яе пад ліпай за канторай і сам пайшоў». Хацеў я тады яму, паршыўцу, морду набіць — гэта ж ён, як вы во, падумаў: калі я судзімы быў, дык пакваплюся, паддамся на спакусу. Потым разважыў: добра, што ён на мяне нарваўся. Калі б на іншага каго — можа б, і запляміў, блазнюк няшчасны, сябе ганьбаю злодзея.

— Чаму вы, Сіняковенка, тады адразу мне пра гэта не сказалі? — узбуджана, з папрокам загаварыў Багачэнка. Ён стаяў каля невялікай кніжнай шафы, што мясцілася ў кутку кабінета увесь час, пакуль Маскальчук вёў гаворку з Сіняковенкам, гартаў нейкі часопіс з каляровымі ўклейкамі і быццам не прыслухоўваўся да яе.

— Навошта было яшчэ вам у вушы ўводзіць, калі я сам з ім справіўся. Пагаварыў як след раз, другі, трэці… У цэх да яго прыходзіў, на работу і з работы разам хадзілі.

— I што вы яму гаварылі? — Багачэнка заклаў палец паміж старонкамі часопіса і падышоў, стаў побач з крэслам, на якім сядзеў Сіняковенка.

— Папулярна расказаў, што яго чакае, калі будзе красці, абмаляваў усе ўцехі лагернай жытухі. Слухаў — аж рот разявіў.

Маскальчуку здавалася, што ў гэтыя мінуты ў самога Сіняковенкі нешта мянялася ў яго ранейшых поглядах на жыццё, што той, расказваючы пра Вайцяховіча, напружана, стоена слухаў самога сябе.

Недзе ў канцы калідора пачуўся шум. Хрыпаты п’яны голас лаяў на чым свет стаіць міліцыю. «Я вам ні ў жысць не дарую гэтага! За што з-затрымалі? За свае — не за вашы піў. Я вам пакажу, л-лягавыя!» Сіняковенка павярнуў галаву, паглядзеў на дзверы.

— От сволач! За такое — на Калыму трэба! Можа б, ты, фраер, каб не міліцыя, без галавы дзе ляжаў бы. Дык што ж, калі наш закон такі: пятнаццаць сутак! А што яму, такому, пятнаццаць сутак?

«Сапраўды — што? — падумаў Маскальчук. — Ды яшчэ ці пятнаццаць? Праспіцца, прывядуць заўтра ў суд, ён і пусціць слязу: «Даруйце, дурны быў. Сям’я, дзеці. Больш ніколі такое не здарыцца…» Глядзіш — здрыганулася сэрца ў суддзі».

Старшынёй народнага суда ў горадзе працаваў былы партызан. Службу сваю нёс з таго дня, як выгналі адсюль фашыстаў. Яна, тая служба, аб’інела яму галаву, дала дзве ўрадавыя ўзнагароды і інфаркт…

Раптам Маскальчук адчуў, як пільна глядзіць на яго Сіняковенка.

— У мяне яшчэ адно пытанне ёсць да вас,— ранейшым дзелавым тонам звярнуўся капітан да Сіняковенкі. — Калі вы сустракаліся, размаўлялі з Кастусём Вайцяховічам, ён не прагаварыўся вам пра якую-не-будзь маску?

— На гэтае пытанне, таварыш капітан, я адказаў вам яшчэ да таго, як вы задалі яго. I зноў скажу: ні пра якую маску не ведаю. От жа, вы не верыце мне!

— Цяпер у мяне ўсё. Калі Рыгор Андрэевіч, — Маскальчук кіўнуў на Багачэнку, які зноў гартаў часопіс каля шафы, — таксама не мае больш пытанняў, то мы не затрымліваем вас.

— Пакуль што не маю,— буркнуў участковы інспектар, не адрываючы вачэй ад часопіса.

— Вось бачыце? Пакуль што… Выходзіць, няма табе, Аркадзь Сіняковенка, веры. Але ж душа чалавека не тая вунь модная цяпер палатняная торба, яе не вывернеш, каб паказаць, што там нічога няма. Дык што я мушу рабіць, каб вы мне паверылі? Што?

— А нічога. Вы сказалі, і не трэба нас дужа пераконваць. — Багачэнка ўважліва паглядзеў на Сіняковенку.

— Да пабачэння, жадаю вам поспеху, — кінуў Сіняковенка і пайшоў, рашуча зачыніўшы за сабою дзверы.

— Я таксама сёння больш не патрэбны вам? — спытаў участковы.

— Так-так, ідзіце, Рыгор Андрэевіч, адпачывайце. Дзякую за дапамогу.

Багачэнка пайшоў, але каля парога павярнуўся:

— Праўдзе не патрэбны падпоры. Вось і ўся сутнасць.

Калі за ім зачыніліся дзверы, капітан зірнуў на гадзіннік: ну вось, людзі ўжо недзе спектаклі, кіно глядзяць, у шахматы гуляюць, кніжкі чытаюць… Маскальчуку раптам вельмі захацелася дадому. Пасядзець на ўтульнай мяккай канапе, пачытаць. Але нешта незразумелае як бы ўтрымлівала тут: пабудзь яшчэ крыху, не спяшайся… Ён выняў з шуфляды стала заявы пацярпеўшых аб нападзе рабаўнікоў у чорных масках, пачаў перачытваць іх. Імкнуўся адшукаць нейкія характэрныя, важныя дэталі ў дзеяннях, у «почырку» злачынцаў. I з тэорыі крыміналістыкі і са свайго ўласнага вопыту добра ведаў, што такія дэталі нярэдка выводзяць на след.

Гэты занятак Маскальчука перапынілі таропкія крокі ў калідоры. Дзверы рэзка адчыніліся, і на парозе з’явіўся Багачэнка.

— Толькі што пазванілі дзяжурнаму: за скверам чорныя маскі абрабавалі жанчыну. Яна з аўтамата пазваніла.

Маскальчук машынальна, па звычцы, глянуў на гадзіннік. Колькі секунд ён нешта ліхаманкава ўзважваў.

— Пятнаццаць мінут прайшло. Калі б Сіняковенка… Не, за гэты час ён не змог бы. — Затым капітан рашуча кінуў Багачэнку: — Паехалі на месца здарэння.

IV

За ноч, якую Кастусь Вайцяховіч правёў у ізалятары часовага ўтрымання, ён непазнавальна змяніўся. Стаў нейкі рахманы. На ўсе пытанні адказваў без ранейшай фанабэрыстасці і нервознасці. Знешне быў спакойны. Хаця па знешняму выгляду цяжка здагадацца, што адбываецца ў чалавечай душы, але ўсё ж гэты спакой насцярожваў — не, хутчэй за ўсё трывожыў Маскальчука. Як можа быць спакойны чалавек у такім становішчы?

Пазней крыху ён зразумеў, чым вызначаўся такі душэўны стан Вайцяховіча: хлопец адкінуў усе сумненні і ваганні, прызнаў сваю віну, што разбойнічаў, адбіраў у жанчын сумкі; расказваў, дзе і як гэта было.

Гаварыў праўду — яго паказанні супадалі з тым, што пісалі ў сваіх заявах і гаварылі на допытах пацярпеўшыя.

У адным паказанні не супадалі: Вайцяховіч упарта сцвярджаў, што дзейнічаў адзін, а пацярпеўшыя запэўнівалі, што рабаўнікоў было двое.

— Навошта б я хаваў, каб сапраўды са мной яшчэ хто быў? — Ён гаварыў і не адводзіў вачэй, толькі ледзь-ледзь прыжмурваў іх. — Наадварот, мне, можа, больш выгадна было б сказаць, што нехта мяне падбухторваў.

«Адкуль такая дасведчанасць? — думаў Маскальчук. — Злачынец меншую адказнасць нясе, калі яго падбухторвалі. Аднак жа двое — група, і гэта цягне за сабою больш суровае пакаранне. Дык, можа, таму адмаўляе ўдзел другога? Ці клятву далі: на выпадак чаго — не выдаваць адзін другога?»

У кабінеце Маскальчука было светла. Сонца так павярнулася, што праменні клаліся на стол. Маскальчук зноў спытаў:

— А вось усе пацярпеўшыя сцвярджаюць, што нападалі на іх двое. Чаму так?

Вайцяховіч паціснуў плячамі:

— Хто іх ведае? Можа, ад страху ім здавалася, — Хітнуў галавою, хіхікнуў. — Як успомніш — дык смех: пабачаць маску і з перапуду языкамі ледзь варочаюць. Хоць бы хто піскнуў.

Нечаканы яго смяшок як укалоў Маскальчука. Чаго тут смяяцца? Ужо крыху ведаючы Вайцяховіча, капітан падумаў: ці не збіраецца ён зноў розныя конікі выкідваць? Але адразу прыйшла цвярозая развага: не, хлопцу не да выбрыкаў.

Вайцяховіч, нібы адчуўшы няёмкасць за свой недарэчны смяшок, варухнуўся на крэсле, апусціў галаву і, не падымаючы яе, працягваў:

— Канечне, калі разабрацца, дык смешнага тут нічога няма — жанчыны ж…

— Чаму ты толькі на жанчын нападаў?

— 3 імі лягчэй справіцца. I зноў жа — сумкі: яны ў руках, і толькі ў руках жанчын. За сумку рвануў: р-раз — і ўсё тваё, і ніякіх слядоў. — Вайцяховіч разгаварыўся, працягваў байчэй: — Я стараўся нападаць на маладых, бо ў іх розум дзіцячы. Пакуль другая ачомаецца, уцяміць, што ёй трэба рабіць, дык я ўжо далёка! Даганяй у полі вецер! А яшчэ — і радасна неяк, што цябе баяцца.

Твар Вайцяховіча затым пазмрачнеў, ён ураз паказаўся схуднелым, нейкім надта змораным. Колькі секунд вочы хлопца, нерухомыя і сухія, пазіралі пакутліва і адчужана. У іх глыбіні застыў страх. Капітан прыгледзеўся да Кастуся: што з ім, адкуль узялася такая раптоўная перамена?

— Не ўсе яны былі баязлівыя. Адна ж не пабаялася, сарвала з некага з вас маску, — сказаў Маскальчук, спадзеючыся, што, можа, гэта закране Кастуся.

— Ну, было і такое. Я за сумку, а яна — хваць за маску! Дык жа і атрымала за гэта! От я тады і ўрэзаў ёй! Са злосці так садануў, аж у самога кулак забалеў! — Кастусь гаварыў жорстка і як бы пахваляўся гэтай жорсткасцю, выстаўляў яе напаказ. I ўсё ж Маскальчуку падалося, што рабіў ён гэта цераз сілу.

«Што ён вярзе? — падумаў капітан.— Не было ж такога! Наадварот, як расказвала жанчына, яны пусціліся наўцёкі, калі сарвала маску. Навошта яму гэтая хлусня? Зноў бравіруе, блазнюк? От жа навучыўся ў некага!

— Што ў цябе, Вайцяховіч, за лексікон? Можа, патурбаваўся б пасачыць за сваёй моваю? Урэзаў… Садануў…

— Даруйце, вырвалася незнарок. Сярдзіты я нейкі стаў.

— Ёсць доказы, якія пацвярджаюць, што злачынцаў было двое. Сляды. На месцах, дзе адбываліся нападзенні, знойдзены сляды абутку розных памёраў. Адзін — саракавога, другі — сорак другога. Што ты на гэта скажаш?

— А што скажу… — Вайцяховіч абарваў фразу, змоўк. Набычыўся, надзьмуўся, як капрызны хлапчук, маўчаў.

«От будзе маўчаць, і што ты яму зробіш?» — насцярожыўся капітан.

— Зацягваецца тваё маўчанне, зацягваецца. Не ведаеш, як лепш адказаць?

— Ведаю. Што было, тое і скажу.

Маскальчук узрадаваўся, што хлопец загаварыў, ажно з палёгкай уздыхнуў:

— Я слухаю.

— Адзін туфель я абуў свой, саракавога памеру, другі, большы, — бацькаў. А хіба такога не можа быць?

— Чаму адзін свой, другі бацькаў? Дзіўна!

— Мой нагу муляе.

— То ў такім разе ты ж мог абодва бацькавы абуць. Мог?

— Як мне захацелася, так і абуўся. — 3 твару Вайцяховіча не сыходзіла злосць. Раптам у вачах яго нешта бліснула, некалькі секунд як бы тлела і ўспыхнула гарачымі агеньчыкамі. — Аднак жа вось яшчэ што: пасля мяне мог там таксама нехта пахадзіць. У туфлях сорак другога памеру. Людзі ўсюды ходзяць. Так што след сорак другога памеру яшчэ не доказ, што нас было двое.

«Як лоўка пляце! — зноў здзівіўся Маскальчук. — У кемлівасці, відаць, яму не адмовіш. Аднак вось гэтая логіка ў такой незвычайнай для яго сітуацыі!.. Быццам ён адпаведную вывучку прайшоў. Дык чыя ж гэта школа, калі так?»

— Добра, Вайцяховіч, мы той туфель сорак другога памеру калі не ў твайго бацькі, дык у каго-небудзь іншага пастараемся знайсці. На ім ёсць вельмі характэрная прыкмета.

Хлопец зіркнуў і адказаў памяркоўна:

— Вам відней, што рабіць, шукайце.

Абодва незнарок паглядзелі ў акно. Удалечыні шырокай стужкай пабліскваў Дняпро. За ракой на лузе ярка зелянела атава. Туман, які з раніцы густа вісеў над зямлёю, там-сям над лугам яшчэ не развеяўся. Туды, дзе не было туману, імклівыя хмурынкі кідалі свае калматыя цені, якія сёння чамусьці раздражнялі Маскальчука.

— Яшчэ такое пытанне,— сказаў ён глухавата, стрымліваючы прыкрае раздражненне. — Што ты купляў на тыя грошы?

— Якія там грошы былі! Па восем — дзесяць рублёў. Віна куплю, пабалдзеем з хлопцамі — вось і ўсе пакупкі.

— Разбойнічалі ў нецвярозым стане?

— Ну пэўна ж. Хіба цвярозы пайшоў бы на такое?

— Тыя, з кім ты, як кажаш, балдзеў, ведалі, як здабываліся грошы на віно?

— Не, вядома. Хто ж будзе хваліцца, што злачынствы робіць.

— Цяпер давай высветлім вось што. Усе пацярпеўшыя даводзяць, што злачынцы пагражалі ім рэвальверам і нажом. Што ты скажаш наконт гэтага?

— Праўду, таварыш следчы, скажу. Ніякага рэвальвера ў мяне няма і не было. А нож быў, я яго ў рэчку выкінуў, хочаце — пакажу куды. Выкінуў, бо вырашыў больш не займацца бруднымі справамі.

Зазваніў тэлефон. Маскальчук узяў трубку і пачуў у ей малады звонкі голас. Дзяжурны па райаддзелу міліцыі паведамляў, што прыйшла жанчына і сцвярджае, быццам на вуліцы сустрэла грабіцеля, з якога сарвала маску. Ён таксама пазнаў яе, усё стараўся схавацца ў натоўпе, потым, калі яна зрабіла выгляд, што не сочыць за ім, ускочыў у магазін.

Маскальчук сказаў дзяжурнаму, каб выклікаў з гаража машыну, паклаў трубку на рычаг апарата і кінуў Вайцяховічу:

— Давядзецца перапыніць. нашу размову. Жанчына, якая сарвала маску з твайго хаўрусніка, апазнала яго. Так што неўзабаве сустрэнецеся.

Вайцяховіч ухмыльнуўся, недаверліва паглядзеў на капітана. Яны пайшлі ў пакой дзяжурнага.

Перадаўшы Вайцяховіча дзяжурнаму міліцыянеру, каб той адвёў яго ў ізалятар часовага ўтрымання, Маскальчук павярнуўся да жанчыны, якая ўсё спрабавала загаварыць да яго.

~ Раскажаце, Сіліванава, па дарозе,— сказаў ёй. — Паехалі, кожная хвіліна дарагая.

Ён ведаў жанчыну. Пазнаёміўся надоечы, калі дапытваў па яе заяве наконт аграблення.

Па дарозе Сіліванава расказала, што ўбачыла свайго «даўжніка» ў аўтобусе. Злачынец сядзеў непадалёк ад яе па другі бок салона. Яна спачатку заўважыла на шыі ў яго глыбокі шрам. Доўга пільна прыглядалася, намагалася пазнаць, ён ці не? I ён сам ёй памог. Адчуўшы на сабе яе позірк, павярнуў галаву. Яны сустрэліся вачамі. Злачынец на момант як аслупянеў. Потым рэзка адвярнуўся і ўтаропіўся ў акно. Яна не спускала з яго позірку. Ён некалькі разоў зіркаў на яе крадком, а калі аўтобус спыніўся, з усіх ног кінуўся ў дзверы. Але тут ужо яна не адступілася, выскачыла за ім і пачала сачыць, куды ён падасца.

Машына спынілася каля прамтаварнага магазіна, дзе, са слоў пацярпеўшай, схаваўся злачынец. Яны таропка выйшлі з кабіны, накіраваліся ў магазін. Ля дзвярэй Сіліванава, якая ішла паперадзе, раптам стала як укопаная і, рэзка ўскінуўшы руку, тыцнула пальцам як не ў грудзі рыжаму хлопцу:

— Вось ён, во!

Хлопец тузануўся ўсёй сваёй каржакаватай постаццю, нібы хацеў кінуцца ўцякаць. Але затым таксама спыніўся, кашлянуў, быццам прачышчаў горла для гаворкі.

— Хто — ён? — перапытаў рэзкім ломкім голасам.

— Вось зараз паедзем куды трэба, там ты хутка прызнаешся — хто, — узбурылася Сіліванава. — Там ты ўсё раскажаш.

— Чаго вы прычапіліся да мяне? Што я вам кепскае зрабіў? У аўтобусе ўсё цікавалі за мною, цяпер во зноў… — Хлопец выказваў абурэнне, а ў словах яго чуліся страх і разгубленасць.

Каля магазіна пачалі спыняцца прахожыя. Падазрона пазіралі на іх, насцярожана пыталіся адзін у аднаго, што здарылася, каго злавілі. Некаторыя, найбольш цікаўныя, падступаліся бліжэй.

— Я работнік міліцыі, паедземце са мною ў аддзел, — сказаў Маскальчук прыцішана, каб не дужа прыцягваць увагу старонніх.

— А чаго мне ў міліцыю? Што я ёй, — хлопец кіўнуў на Сіліванаву, — зрабіў? Не паеду, — запратэставаў ён. — Дарэмна яна прычапілася.

— Што, злодзея злавілі? — танклявым голасам выгукнула жанчына з высока ўзбітай капіцай выбеленых валасоў і ярка нафарбаванымі вуснамі. — Дайце хоць зірнуць на яго. — Яна адштурхнула плячом маларослага хударлявага дзядка з палатнянай, размаляванай фігурамі індзейцаў торбай, ступіла наперад.— Ад такога, як пабачыш увечары, абамлееш.

Гэтымі словамі яна шлёгала хлопца, як бізуном. Ён апусціў галаву, ссутуліў плечы.

— Прайдзіце, грамадзянін, у машыну. — У голасе Маскальчука пачуліся нецярплівасць і прыкрасць.

Той з нянавісцю зіркнуў на жанчыну і паплёўся да міліцэйскага «газіка».

У аддзеле ўнутраных спраў хлопец, здавалася, паспакайнеў. Ён расказаў, што завуць яго Аляксеем, прозвішча Кірыльчанка, працуе вучнем столяра на мэблевай фабрыцы. Сказаўшы так, адразу паправіўся: гэта па звычцы гавораць — столяр, а на самай справе ён вучыцца апрацоўваць драўляныя дэталі на станку, так як і токар металічныя. Працу сваю любіць, пайшоў на фабрыку, не на адной рабоце папрацаваўшы ўжо.

Калі нарэшце Маскальчук завёў размову пра чорныя маскі, пра аграбленні і разбойныя напады на жанчын, Кірыльчанка змераў яго доўгім пільным позіркам. Не было ў тым позірку ні стоенай злосці, ні зацятай рашучасці выкручвацца, ні намеру паказаць сваю бязвіннасць. Быццам штосьці ёкнула, абарвалася ў грудзях у хлопца.

— Я так і ведаў, што ўсё на мяне звернуць, — сказаў ён паніклым голасам.

— Чаму — ведалі? — здзівіўся Маскальчук.

— А таму! Хлопцы як збяруцца, дык заўсёды і пачынаюць: «Тваю рыжую хару, Вогненны, толькі пад маскай ад людзей хаваць, каб не было брыдка на цябе глядзець».

У Маскальчука ледзь не вырвалася: «Вось як! Дык гэта, значыцца, ты той самы Вогненны, з якім Вайцяховіч у піўной шушукаўся пра маску! Так-так, здаецца, праясняецца, чаму ён сказаў мне, што не ведае твайго прозвішча». Адразу з’явілася некалькі здагадак. Яны былі досыць супярэчлівыя, але ўсё зводзілася да аднаго: Вайцяховіч баяўся выкрыць хаўрусніка. Яго ўтрымліваў страх.

— Вы, Кірыльчанка, ведаеце Кастуся Вайцяховіча?

Пытаючы гэта, Маскальчук падумаў, што хлопец зараз зменіцца ў твары. Але той не выдаў сваёй збянтэжанасці, нават не павёў брывом.

— Даўгалыгага? Які на станкабудаўнічым заводзе працуе?.. Так, ведаю.

— У якіх вы адносінах з ім?

— Як з усімі.

— Не сябруеце?

— Чаму? Сябрую. У кіно разам ходзім, у парк.

Маскальчук не ведаў, што думаць. Іншы аднекваўся б, адмяжоўваўся б ад падазронага чалавека, а гэты быццам яшчэ і выстаўляецца. За час сваёй службы ў міліцыі Маскальчук неаднойчы сутыкаўся з выпадкамі, калі вопытныя прайдзісветы такім вось чынам імкнуліся стварыць уражанне, што яны не маюць ніякага дачынення ні да якіх агідных спраў. Маўляў, каб мы былі ў чым замешаны, дык, будзьце ўпэўнены самі ў пастку не лезлі б, сяброўствам са злачынцамі не пахваляліся б. Не такія мы дурні… Але ж то вопытныя. А гэты… Адкуль у яго можа быць такая хватка?

Тым не менш капітан падсвядома адчуваў, амаль быў упэўнены, што хлопец нечым выдасць сябе.

Так і здарылася.

— Мне вядома, што днямі ў піўной за куфлем піва Вайцяховіч расказваў вам пра нейкую маску. Пра якую? Давайце прыгадаем тую размову.

Кірыльчанка шморгнуў носам, рабаціністы твар яго ўспыхнуў чырванню.

— Чаму вы не адказваеце?

Хлопец сядзеў як на іголках.

— Думаю.

— Вы хацелі сказаць — успамінаеце?

Зноў настала паўза, доўгая і гнятлівая. Для абодвух.

— Дык я не памыліўся — успамінаеце? То, можа, успомнілі ўжо?

— Нічога не ўспомніў,— прагугнявіў хлопец, апусціўшы галаву. Рукі яго цяжка ляглі на калені. — Вам вядома, кажаце, што мы пра нейкую маску гаварылі, а гаворкі такой дык і не было.

— Не, Кірыльчанка, не тое вы надумаліся. Вайцяховіч кажа — была.

— Хай ён не хлусіць. Піва пілі, правільна. Дык ён хуценька апаражніў свой куфель — і за дзверы. У кіно, сказаў, з хлопцамі.

— Навошта яму хлусіць? Што б ён з такой хлусні меў? От вы ўзважце ўсё як след і тады самі пераканаецеся, што дарэмна крывіце душой.

— Нічога я не крыўлю. — Кірыльчанка насцярожана глянуў на Маскальчука і ўцягнуў галаву ў плечы. Шчокі і вушы яго пунсова гарэлі, а вусны былі цвёрда сціснуты. Усім сваім выглядам ён быццам даваў зразумець, што ў яго няма больш ніякай ахвоты працягваць гэтую непрыемную гаворку. Маскальчук раз-пораз пастукваў па стале самапіскай, чакаючы адказу, а Кірыльчанка моўчкі скручваў у трубку і раскручваў нейкую зашмальцаваную паперку, якую выцягнуў з кішэні такіх жа зашмальцаваных шэрых штаноў.

— Што вас так турбуе, Кірыльчанка? Вас што — страх які гняце? Не бойцеся, сядзіце прама, — нягучна сказаў Маскальчук.

Хлопец не варухнуўся, толькі на хвіліну ўзняў вочы і зірнуў на яго пальцы, якія трымалі самапіску. Нешта падняло Маскальчука з крэсла, прымусіла прайсціся па пакоі ад стала да дзвярэй і назад.

— Зраблю вам з Вайцяховічам вочную стаўку, калі так. Паглядзіце адзін на аднаго, можа, у таго, хто хлусіць, загаворыць сумленне. — Ен асадзіў сябе: «Ды не мітусіся ты, супакойся, сядзь». Знарок павольна, каб паказаць сваю вытрымку, апусціўся ў крэсла.— Пачакайце ў калідоры, я вас паклічу.

— А колькі чакаць? — Кірыльчанка падхапіўся.

Капітан паглядзеў на гадзіннік.

— Хвілін сорак. Пасля абедзеннага перапынку паклічу.

— Дык я таксама пайду паабедаю, бо і ў мяне жывот падцягнула.

Маскальчук задумаўся: «Адпусці цяпер цябе, потым шукай — яшчэ, чаго добрага, збяжыш куды». Спытаў:

— Чакаць не давядзецца, не спозніцеся?

— Не, толькі паабедаю і прыйду. Вельмі есці хочацца.

— Добра, ідзіце.

Кірыльчанка борздзенька накіраваўся да выхада. Каля дзвярэй ён на момант затрымаўся, зашпіліў расхрыстаную кашулю, потым таропка, як спуджаны заяц, выскачыў за парог. Адразу ж услед за ім пайшоў з кабінета і Маскальчук.

Паабедаўшы ў кафэ, Маскальчук завітаў у суседні сквер, каб там пахадзіць якіх мінут дзесяць, што заставаліся ў яго ад абедзеннага часу, падыхаць свежым паветрам.

Ён спыніўся каля тоўстага разгалістага клёна, пазіраў на галубоў, якія таўкліся. непадалёку на заасфальтаванай дарожцы, падбіралі кімсьці накрышаны для іх хлеб. Узяўшыся рукою за дрэва, з прыемнасцю адчуваў халодную шурпатасць кары. Галубы мітусіліся адзін перад адным, узмахвалі крыллем, жвава торгалі прыгожымі шызымі галоўкамі.

Маскальчук закурыў цыгарэту, павольна павярнуўся і пайшоў па ўсыпанай вільготным лісцем дарожцы. Марудна ступаў і слухаў, як мякка шамацела пад падэшвамі.

Кірыльчанкі ў аддзеле міліцыі, калі Маскальчук прыйшоў туды, яшчэ не было. Каб заняць час, капітан узяў са стосіка папер на стале вучнёўскую асабовую справу Вайцяховіча, разгарнуў яе, пачаў чытаць. Гэтую справу даслалі са школы сёння раніцай. Яму хацелася — не, абавязкова трэба было — дакапацца, вывучыць, як фарміраваўся характар у хлапчука, як Вайцяховіч зрабіўся такім, якім стаў зараз, дзе, калі, чаму ўзніклі тыя прычыны, якія паўплывалі, каб у юнака зарадзіліся злачынныя схільнасці. У гэтым ён абавязкова павінен быў глыбока разабрацца. Ну добра, Вайцяховіча ён выкрые ў злачынстве, суд пакарае злачынца — і ўсё? А той дзірван, з якога праклюнуўся шкодны парастак, хай застаецца неўзараны? Хай на ім караніцца іншае пустазелле?..

Запісы настаўнікаў, якія вучылі Вайцяховіча ў першым і другім класах, сведчылі, што ён на ўроках быў актыўны і ўважлівы, выдатна рашаў задачы, хутка лічыў. Бацька і маці прыходзілі ў школу, цікавіліся яго вучобай і паводзінамі. Аднак, пачынаючы з чацвёртага класа, яны паслабілі сувязь са школаю, мала наведвалі бацькоўскія сходы.

I вось наступныя запісы.

У пятым класе вучыўся добра, паказаў сябе здольным, але няўседлівым. Да яго патрабавалася вялікая ўвага з боку настаўнікаў і бацькоў. Калі захапляўся чым, быў старанны.

У шостым — паспяховасць пагоршылася. Высветлілася, што мала чытаў кніг.

Класныя кіраўнікі сёмага, восьмага і дзевятага класаў адзначалі цікавасць хлопца да радыётэхнікі. Ён займаўся ў радыётэхнічным гуртку на станцыі юных тэхнікаў. Захапляўся таксама лёгкай атлетыкай. Патрабаванні тых, каго прызнаваў за «лідэраў», выконваў і даражыў іх думкаю.

Характарыстыка таго, як праявіў сябе Кастусь Вайцяховіч у час вучобы ў дзесятым класе, была найбольш поўная. Вучыўся горш, чым мог, бо не меў неабходнага багажу ведаў. Ні ў якой грамадскай рабоце не ўдзельнічаў. Нярэдка замыкаўся ў сабе, рабіўся скрытным. Рэзка вызначыліся ў яго характары таксама крыўдлівасць, запальчывасць. Прапускаў заняткі, уцякаў з урокаў. Школу закончыў з адзнакай «тройка» па ўсіх прадметах і «здавальняюча» па паводзінах.

У канцы гэтага запісу была анкета з кароткімі адказамі Кастуся: «Пасля заканчэння школы паступаць нікуды не буду». «Любімыя героі — Спартак і Юлій Цэзар». «Любімы артыст — Юрый Нікулін», «Любімы фільм — «Брыльянтавая рука».

Маскальчук перагарнуў апошнюю старонку, сядзеў, трымаючы справу ў руцэ. Тонкі, невялікага фармату сшытак у сіняй глянцавай вокладцы, ніжні ражок якой за дзесяць гадоў замусолілі пальцы, выклікаў у яго прыкрасць. Абурэнне і злосць, што напаўнялі яго, як ён чытаў запісы, зляпіліся, здавалася, у цвёрды камяк. Хлапчук добра пачаў у школе. Вучыўся, цікавіўся, захапляўся, імкнуўся… Потым неўпрыкмет пачаліся зрывы. Пра ўсё гэта запісвалася аднолькава спакойна. Ні роздуму, чаму так здаралася, ні трывогі, ні спробы зрабіць якія-небудзь захады… Быццам галоўны абавязак быў у тым, каб толькі канстатаваць факты, з’явы, падзеі. Маскальчуку падумалася, што цяпер ён зусім не здзівіўся б, калі б сярод тых халодных радкоў прачытаў: «У школу быў выкліканы работнік міліцыі, каб супакоіць парушальніка дысцыпліны Кастуся Вайцяховіча». А што яны, настаўнікі, ці сваімі сіламі, ці разам з бацькамі хлапчука, зрабілі, каб яго супакоіць, каб папярэдзіць маральны звіх? Якія нялёгкія мудрыя захады ўжывалі, каб вылепіць у няўстойлівай супярэчлівай душы светлы грамадскі ідэал?.. Як запісалі, калі ён вучыўся ў пятым класе, пра неабходнасць пільнай настаўніцкай і бацькоўскай увагі да яго, дык з таго часу не тое каб недзе павялася гаворка, як праяўлялася тая ўвага, а нават і не ўпаміналі больш ні разу пра бацькоў.

Маскальчук з прыкрым настроем паклаў той сшытак на ранейшае месца, пачаў перабіраць паперы ў справе «чорных масак». Нарэшце знайшоў, што шукаў,— пратакол допыту ў якасці сведкі Анатоля Старасельцава, майстра цэха, у якім працаваў Вайцяховіч. Допыт па яго даручэнню сёння раніцай зрабіў участковы інспектар Багачэнка. Заняты іншымі неадкладнымі справамі, Маскальчук адразу тады не змог прачытаць пратакол, і цяпер, калі яму дужа прыдаліся б любыя дадатковыя звесткі пра Вайцяховіча як пра асобу, ён прагна прыпаў вачамі да разгоністых радкоў, напісаных вялікімі, крута нахіленымі, як ні палеглымі літарамі.

Майстар цэха, адказваючы на пытанні Багачэнкі, даў характарыстыку абодвум Вайцяховічам — бацьку і сыну. Пра Кастуся расказаў, што той парушаў працоўную дысцыпліну — рабіў прагулы, спазняўся на работу і дачасна пакідаў станок. На заўвагі рэагаваў па-рознаму: то ўзрываўся і адказваў грубасцю, то прызнаваў памылкі і абяцаў выправіцца, але неўзабаве зноў вырабляў што-небудзь нядобрае. Нават былі выпадкі, што прыходзіў на работу падвыпіўшы. Майстар узяў над ім асабістае шэфства… 3 пратакола відаць было, што пасля гэтых слоў Старасельцава пра шэфства ў Багачэнкі з’явілася запытанне: калі? I адказ: не так даўно, тыдні два таму назад. «Чаму так позна, а не адразу, як толькі заўважылі за Вайцяховічам няладнае?» — зноў спытаў участковы інспектар. «Думалася, што сам з цягам часу паразумнее, пасталее ў рабочым асяроддзі, — адказаў Старасельцаў. — Ды, калі шчыра сказаць, і без яго клопату хапае: праца, план…» Стаірэйшы Вайцяховіч, Кастусёў бацька, злоўжываў спіртнымі напіткамі, і з гэтай прычыны ў сям’і часта адбываліся скандалы.

Скончыўшы чытаць пратакол допыту майстра Старасельцава, капітан пачаў перабіраць у памяці запісы ў вучнёўскай асабовай справе Кастуся: «Вучыўся добра, паказаў сябе здольным, але няўседлівым…» «Патрабуецца пільная ўвага з боку настаўнікаў і бацькоў…» «Калі захапляўся чым, быў старанны…» «Патрабаванні тых, каго прызнаваў за «лідэраў», выконваў ахвотна і даражыў іх думкаю…» Падумаў: «I за ўсе дзесяць гадоў нідзе ў запісах не прамільгнула, каб сам ён калі імкнуўся стаць лідэрам. Дык хто ж быў у яго лідэрам на цёмных гарадскіх вуліцах? Хто так паўплываў на яго, каб быў ён там такім старанным?»

Аднак чаму ж так доўга не стукаецца ў дзверы кабінета Кірыльчанка? Няўжо збег?!

V

Усе апошнія дні Вайцяховіч жыў у пастаянным страху. Добра яму знаёмым, гнятлівым. Асабліва ён адчуў гэты страх, калі жанчына сарвала маску з яго хаўрусніка (хаўруснік пад пагрозай жорсткай расправы забараніў Кастусю нават у думках называць яго імя — каб не прывык і не ляпнуў незнарок, не прагаварыўся пры выпадку). Як ён спалохаўся тады: што, калі і з яго хто сарве маску, пабачыць яго ў твар! Пасля ў любы ж момант могуць пазнаць! На вуліцы, у кіно, у магазіне… Кожны тады з пагардай і агідаю будзе тыцкаць на яго пальцам: вось ён, разбойнік! Усе будуць пагарджаць ім, усе… Яго ахапіў яшчэ большы жах: дык жа і пакараюць, засудзяць!.. 3 той мінуты боязь пакарання ўвесь час трывожыла душу, аднак не заглушала і таго страху перад людзьмі, які так нечакана ўзяўся немаведама адкуль. Былі моманты, калі Кастусь імкнуўся разабрацца, чаму ён баіцца, што пра яго нехта будзё кепска думаць і гаварыць. Што тут страшнага?

На допыце Вайцяховіч раптам падумаў: «Вось і злавілі». А з гэтай думкаю прыйшло выразнае ўсведамленне, што зусім блізка той час, калі ён за ўсё будзе адказваць перад судом і людзьмі. Яго пачало ліхаманкава, пакутліва калаціць. 3 гэтым настроем ён вярнуўся ў ізалятар, калі Маскальчук перапыніў допыт, каб паехаць і затрымаць яго хаўрусніка.

У ізалятары Вайцяховіч сеў на нары, нічога не думаючы, марудна павёў вачамі па камеры. Агледзеў усе куткі — пуста. Прагаварыў сам сабе: «Пуста, пуста». I скалануўся ад адзіноты і сваёй бездапаможнасці. Доўга сядзеў так, пакуль не прыйшла ратавальная думка, што, можа, тут ён якраз і схаваўся ад людзей, тут яго не дастане іхняе ганьбаванне. Думка гэтая падкралася спакваля, але тут жа імгненна раскрылася яму ва ўсёй сваёй недарэчнасці. Ён рэзка тузануўся, быццам вырываўся з нечых учэпістых рук. Падскочыў да парога, штосілы загрукаў у тоўстыя дзверы: «Адчыніце, выпусціце мяне!» Ды голас яго асекся, твар нібы абдало чым гарачым — гэта ж вар’яцтва! Хто паслухае, хто выпусціць, калі… Ад бяссільнай злосці і роспачы Вайцяховіч гатовы быў заенчыць, нібы пабіты шчанюк. Хлынулі бязлітасныя ўспаміны.

Упершыню страх запоўз у яго нутро тады, калі яны дамаўляліся, як сказаў хаўруснік, «папаляваць за рыдыкюлямі». Было тое ў парку за танцавальнай пляцоўкай. Пілі віно, якое прынёс хаўруснік. Ён быў шчодры, усё частаваў Кастуся, падліваў яму ў шклянку і таварыў: «Салодкае, хай яно падвесяліць нас». Кастусь хутка ап’янеў, у галаве тлумна зашумела. Хаўруснік таксама захмялеў. Пачаў выхваляцца, што ён дужы і смелы, нікога не баіцца. Хай толькі хто зачэпіць яго — горлам паплоціцца. Выхапіў з чахла, што вісеў пад пінжаком на рэмені, нож, размахнуўся, кінуў яго ў драўляны шчыт, дзе быў наклеены парыжэлы ад часу плакат работы мясцовага самадзейнага мастака, які заклікаў не ламаць дрэвы, не таптаць кветкі і траву ў парку. Вузкае вострае лязо глыбока ўпілося ў драўніну, пярэстая, наборная з рознакаляровых пласцін ручка пругка задрыжала. Кастусь падбег да шчыта, ухапіўся за ручку, ірвануў — не выцягнуў нож. Ого, во гэта загнаў! Яшчэ раз ірвануў, яшчэ. Толькі за чацвёртым разам з цяжкасцю выбавіў лязо з цвёрдай, як костка, дошкі.

Пазней, калі хаўруснік затупацеў услед за Кастусём, кінуўшыся ўцякаць ад жанчыны, што садрала з яго маску, Кастусю падумалася: «Смелы, а драпануў. Чаго ён спужаўся? ёй уляпі аплявуху — упадзе».

Але тое было пазней. Тады ж, калі нож з прыгожай пярэстай ручкай апынуўся ў яго руках, яму вельмі захацелася таксама быць дужым і смелым. I такім жа спрытным, напрактыкаваным. Ён, не доўга думаючы, адбегся і запусціў нажом у шчыт. Нож стукнуўся аб край пліты і ўпаў у траву. Хаўруснік зарагатаў: мазіла! Аднак, убачыўшы, што дружбак пакрыўдзіўся, падбадзёрыў яго: нічога, павучу — пацэліш… «Канечне, пацэлю,— упэўнена, ганарыста пацвердзіў у думках Кастусь і раптам прыціх, насцярожыўся. ён як бы адчуў штосьці трывожнае і злавеснае. — Але… навошта мне гэта?» — неспадзявана спытаў сябе.

Тым не менш у душу зноў закралася сумненне. Праўда, не тое самае — іншае нейкае.

Дні праз два пасля таго, хмурным вечарам, як добра сцямнела, за паркам яны выйшлі на «паляванне». Адбіраў сумку хаўруснік. Кастусь цьмяна памятаў, як тады ўсё адбывалася. Адно запомнілася яму: калі ён, далёка адбегшыся, спыніўся, рукі яго вельмі трымцелі, далоні былі мокрыя ад поту. Ён выцер рукі аб штаны, але потым, калі падумаў, што яны ўжо сухія, Не ведаў, куды дзець. Спачатку засунуў іх у кішэні, аднак адразу ж выхапіў, падняў да грудзей і сашчапіў пальцы. Затым зноў пачаў выціраць.

Наступны раз Кастусь сам аавалодаў сумкай. I атрымалася ў яго ўдала. Дзяўчына спачатку, калі пачула ад яго: «Аддай сумку!» — нібыта не паверыла, што збіраюцца яе абрабаваць. Падумала, відаць, — жартуюць, бо здзіўлена і з абурэннем усклікнула: «Што-о?!» Кастусь не заўважыў, адкуль у хаўруснікя ў руцэ з’явіўся пісталет. Адчуў толькі, што здрыгануўся. Але чаго — яшчэ не ўспеў усвядоміць. Ці гэтак нечакана было з пісталетам, пра які ён нічога не ведаў, ці яшчэ больш нечаканымі аказаліся паводзіны дзяўчыны. «Няўжо ёй не боязна?» — мільганула ў яго ў галаве. Тым не менш ён, падпарадкоўваючыся незразумелай жорсткай сіле, хапіў за доўгую почапку, на якой сумка вісела на плячы ў дзяўчыны, са злосцю рвануў на сябе.

На беразе ракі, дзе яны схаваліся ў кустах, ён аддаў сумку хаўрусніку. Пасля, не цямячы, што робіць, шаргануў далонямі аб штаны. На момант затрымаў іх на халаднаватай тканіне. Спахапіўшыся, ажно ўзлаваўся на сябе: чаго баіцца, дурыла, чаго! Паглядзеў на хаўрусніка. Падалося, што і ён выціраў рукі. Не, той корпаўся ў сумачцы. Сярод жаночых прычындалаў знайшоў кашалёк, сунуў яго ў кішэню. «А сумачку ўтопім»,— сказаў хаўруснік. Падняў з-пад нагі ладны камень, паклаў у сумку і шпурнуў яе ў раку. — Каб не дазналіся, дзе мы што робім».

Хаўруснік пайшоў берагам, затым павярнуўся, ціха гукнуў Кастуся, які чамусьці марудзіў:

— Ты што, заснуў?

— Я дадому пайду, — нечакана для сябе адказаў Кастусь.

— Ну добра, давай сёння — па бярлогах, — пагадзіўся хаўруснік.

Кастусь пачакаў, пакуль той знікне, і пасунуўся па сцяжынцы.

Ужо цвёрда ведаючы, што ідзе дадому, ён падумаў пра маці. Убачыўся маршчыністы яе твар, яе вочы. З якім дакорам і болем глядзела яна на п’янага бацьку! А што ж будзе, калі дазнаецца пра яго «занятак»?! Кастусю стала непамысна, хоць паварочвай назад, зашыйся ў кусты і сядзі там цэлую ноч…

Пасля, і ў людскім тлуме на ажыўленай цэнтральнай вуліцы, і ў аўтобусе, у якім ехаў на сваю ўскраіну, ён з тугою, насуперак жаданню, думаў пра дом, перабіраў у памяці незабыўнае. Вось за сталом сядзіць бацька, крыва, непрыемна ўсміхаецца. Вочы яго, мітусліва бегаюць, няўцямна пазіраюць невядома куды. На стале стаіць парожняя бутэлька, побач з ёю, у талерцы, дыміцца цыгарэта. Згорбленая маці прымасцілася на крайку канапы, з крыўдай і жальбой пазірае на чырвоны, азызлы ад гарэлкі твар. Бацька круціць рукою над галавой, нібы адмахваецца ад мух, зноў бярэ ў слінявыя губы цыгарэту. Патрымаўшы ў грудзях дым, ён выпускае яго доўгім выдыхам і, ледзь варочаючы языком, бубніць: «Ну, выпіваю, ну… А ты хочаш, каб я быў анёлам? Няма такіх людзей на свеце, няма. Чуеш?..» Маці ўздрыгвае, са сцятых маўклівай пакутаю вуснаў вырываецца стогн: «О-о-ой». Хапае ротам паветра і ўжо крычыць суха, надрыўна: «О-о-ой, змоўкні! Хоць не рві душу!» У Кастуся балюча, пакутліва шчыміць у грудзях. Успыхвае неадольнае жаданне падысці да стала, схапіць бутэльку і стукнуць ёю па вузкім лысым чэрапе бацькі… А калі ўсведамляе гэта як след, яму робіцца жахліва, сорамна і гідліва…

Дома, калі ён распрануўся, да яго блізка-блізка падышла маці. Кастусь пабачыў, як на маршчыністай яе шыі часта білася маленькая сіняя жылка.

— Хоць бы сказаў матцы, куды ходзіш вечарамі. — Яна з дакорам, пільна глянула яму ў вочы. — Згаладаўся, нябось, не вячэраўшы.

— Ага, — ледзь выціснуў ён, адвярнуўшы галаву, каб маці не пачула паху віна.

— Ідзі еш, усё на стале стаіць.

«Не заўважыла, — з палёгкаю падумаў Кастусь. — А то пачала б дудзець: «Як табе не сорамна, дзе твой розум!.. Хопіць, што адзін п’яніца жыць не дае, дык яшчэ і ты?..» Вячэраў ён похапкам, глытаў смажаную бульбу амаль не жаваўшы — абы хутчэй. Каб толькі маці не зайшла на кухню ды зноў не падступілася так блізка да яго.

У пасцелі свежая прасціна прыемна асвяжыла цела. Засынаючы, Кастусь адчуў, быццам падае, правальваецца ў нейкую яму.

Перад вачыма яскрава выплыла каржакаватая валюхастая постаць. Яна шыбавала да яго, апусціўшы ўніз галаву, і Кастусь не мог разгледзець твару. Раптам спынілася, ажно пыл вакол сябе ўзвіхурыла, павярнула назад. Ён пазіраў на непамерна шырокую спіну, тоўстыя, нібы бярвенні, моцныя ногі і жахаўся: такое страшыдла! Хай ступае хутчэй, ідзе на край свету, хай знікне!.. Але пачвара, павагаўшыся трохі, зноў шпарка-шпарка пачала набліжацца да яго. Кастусь, ненавідзячы яе і захлёбваючыся словамі, паўтараў: «Знікні, пачвара, знікні…» Нарэшце ён пабачыў твар — бурыя плямы на скулах, стомленыя вочы, якія нібы прасілі аб нечым. Душа яго поўнілася злараднасцю: ага, і табе не соладка! А постаць хрыплым дрыжачым голасам закручала: «Ты толькі не ўцякай, от я зараз прыйду, і пагаворым пра ўсе нашы справы…» Пра якія справы? Ён скалануўся, паціснуў плячамі, не ведаючы, што адказаць. Аднак падумаў: «Можа, і сапраўды варта нам пагаварыць?» 3 усіх бакоў чуліся дзіўныя глухія шорахі, быццам гэта дыхала зямля. Так-так, глыбока дыхала зямля. I яму таксама трэба было дыхаць глыбей, тады на сэрцы палягчэе… Ён набраў поўныя грудзі паветра, але палёгкі не адчуў: вельмі цяжкі быў камень-валун, які там ляжаў. I як ён туды трапіў? Як яго выкінуць адтуль? Ага, яму ж трэба нешта рабіць для гэтага. А што?.. Спачатку ён падумаў так, потым закрычаў на ўсю сілу, аж лопнула нешта ў грудзях: «Што?! Што?! Што?!» У нейкі міг нясцерпнага дзікага страху яму захацелася растварыцца ў паветры, каб яго ніхто не мог пабачыць, злавіць. Але чаму — злавіць?

А постаць ішла, набліжалася. Упілася ў яго пранізлівым позіркам лютых, чорных як ноч вачэй. Нешта здрыганулася, забілася ў грудзях Кастуся, нібы раптоўна не стала хапаць паветра, і ён задыхнуўся ад нянавісці. Замахнуўся на пачвару, у бездані чорных вачэй пабачыў штосьці раз’юшанае. Шаленства, ці што? Кастусю да знямогі стала жудасна, нібы ён зазірнуў у нейкае пекла. Ага, вось яно што: гэта ж — хаўруснік!.. Кастусь нарэшце пазнаў яго! Уцякаць, бегчы куды вочы глядзяць!.. Новая хваля страху падхапіла, панесла яго па калдобістай, у брудных лужынах, дарозе. Ён спатыкаўся, падаў, падымаўся і бег далей. Яму здавалася, што той даганяе, вось-вось схопіць за плячо, а з яго цела па кропельцы ўжо выцякае апошняя сіла — такую ён адчуваў у сабе слабасць. Дык, можа, гэта ад таго, што ўцякае? Можа, развярнуцца…

Нешта ціха зарыпела. Кастусь падняў галаву. Адчыняіліся са скрыпам дзверы, у камеру зазірнуў міліцыянер.

— Вайцяховіч, да капітана.

Кастусь усхапіўся з нараў з разгубленай жаласнай ухмылкай, быццам міліцыянер застаў яго за нечым ганебным. Аблізаў языком перасохлыя губы, бледны твар яго пачаў раптоўна чарсцвець, выяўляючы жорсткія рысы пад прыжмуранымі вачамі і каля апушчаных куточкаў рота. У той момант перажыванні, выкліканыя ўспамінам, усе разам зрушыліся ў ім, у сэрца хлынула пякучая злосць. Але супраць каго яна была? Супраць сябе за сваю слабасць — такі ён баязлівы, аказваецца, — ці супраць капітана? А можа, супраць хаўрусніка? У яго як скамянела ўсё ўсярэдзіне. Секунды цягнуліся доўга-доўга, як вечнасць. Ён не заўважыў, што заплакаў. Ад роспачы, крыўды і страху.

VI

Маскальчук выглянуў у калідор. Кірыльчанкі там не было. Няўжо сапраўды даў драпака?.. Ён па-званіў дзяжурнаму, папытаў, ці не прыходзіў, ці не стаіць часам у дзяжурным пакоі? Пачуў у трубцы: «Нікога няма». Затым адразу: «Адну хвілінку, таварыш капітан». Потым чуваць было, дзяжурны спытаў у кагосьці, як яго прозвішча, і сказаў у трубку: «Зайшоў якраз, стаіць во перада мною». Маскальчук, узрадаваўшыся, папрасіў дзяжурнага, каб накіраваў Кірыльчанку да яго. Пазваніў начальніку ізалятара часовага ўтрымання — прывядзіце Вайцяховіча.

Кірыльчанка і Вайцяховіч зусім не здзівіліся сустрэчы ў кабінеце следчага. Можна было падумаць, што яны чакалі яе. Паглядзелі адзін на аднаго працяглым уважлівым позіркам і перавялі вочы на капітана — што далей?

Высветліўшы, што патрабавалася абавязковай працэдураю — ці знаёмыя яны між сабою, у якіх узаемаадносінах,— і Маскальчук прапанаваў Вайцяховічу, каб расказаў пра размову з Кірыльчанкам у піўным бары. Але Кірыльчанка, ускінуўшы вышэй галаву, адразу ажывіўшыся, апярэдзіў Кастуся:

— Размова была пра тое, як добра ў масках дзяўчат палохаць, сумкі ад іх адбіраць. — Ён схапіўся рукою за край стала, быццам яго хістанула, і, не чакаючы дазволу Маскальчука, спяшаючыся, скорагаворкаю дадаў: — Выйдзем мы з Кастусём на цёмную вуліцу, надзенем маскі і — аддай грошы! Дык яны, дурныя, і аддаюць…

«Ага, вось чаму ён спазніуся!» — ліхаманкава падумалася Маскальчуку. Ён зараз быў перакананы: тое, што Кірыльчанка пасля абеду так доўга не з’яўляўся да яго, нейкім чынам звязана з гэтай яго нечаканай гатоўнасцю прызнавацца. Спахапіўшыся і дакараючы сябе, што парушыў вызначаны парадак вочнай стаўкі, Маскальчук тым не менш чакаў, што будзе далей.

Кірыльчанка зараз маўчаў. У сваю чаргу ён таксама чакаў ад капітана ўсяго: роспытаў, абурэння, нават пагроз, і тое, што Маскальчук нейкі час зацята маўчаў, збянтэжыла яго, збіла з панталыку. Усталявалася цяжкая, як бы даўкая цішыня. Вайцяховіч раз, другі холадна зірнуў на Кірыльчанку, быццам не пазнаваў яго, не хацеў пазнаваць. Затым у яго поглядзе з’явілася хітрая недаверлівасць.

— Ну, калі ты вырашыў прызнацца, прызнавайся. Толькі ўсё расказвай: і як мяне падбухторваў, і як маскі рабіў… — Кастусь паціснуў плячамі з такім выглядам, усё роўна як рыхтаваўся паслухаць добра яму вядомае і бясспрэчнае. Раптам кроў прыліла яму да твару, вочы заблішчалі. — Дык чаго ж ты маўчыш? Расказвай. Памятаеш, за паркам было? Ты мне паказаў на дзяўчыну, якая тупацела паперадзе нас, і шапнуў: «Давай вырвем у яе сумку, там, відаць, грошы ёсць». Мы тады з кіно ішлі — памятаеш?

— Ага, з кіно, — нечакана слабым голасам адказаў Кірыльчанка. Бровы яго марудна варухнуліся, на твар ценем лёг адбітак ці то нёйкага трывожнага сумнення, ці непрыемнага, горкага ўспаміну.

«Вось гэта аказія! — Маскальчук пазіраў на аднаго, на другога, стараючыся схаваць сваё здзіўленне.— Але няхай пагавораць, няхай, нешта ж раскрыецца». Кіўнуў галавою: гаварыце.

— Ён тады яшчэ сказаў: «Ты што, баішся яе?» — Вайцяховіч гаварыў, ужо звяртаючыся да капітана. — А мне крыўдна стала — баюся? Я рашыў яму даказаць, што не баязлівец, і толькі працягнуў руку, а ён сам цап за сумку! Яна: «Ай!» Сумку кінула, як ірванула! На «Жыгулях» не дагнаў бы…

_ Ага, усё так было, ага,— бясстрасна пацвердзіў

Кірыльчанка.

Участковы Багачэнка знайшоў тую дзяўчыну, выкладчыцу музыкі па класу баяна ў дзіцячай музычнай школе. У яе вучыцца Багачэнкава дачка. Аднойчы, прыйшоўшы са школы, дзяўчынка расказала бацьку, што Алена Міхайлаўна, якая заўсёды з імі весела размаўляе і жартуе, сёння была сумная, і яны нават бачылі слёзы ў яе вачах. Багачэнка ў душы паспачуваў незнаёмай яму Алене Міхайлаўне: нешта ж, мусіць, глыбока пакрыўдзіла яе, што і перад дзецьмі ўстрымацца не магла. Ці мала што бывае ў чалавека на сэрцы!.. Калі ж дазнаўся пра чорныя маскі, выпрацаваная за доўгія гады міліцэйскай службы інтуіцыя падказала яму: можа, і слёзы дзяўчыны на іх сумленні? Ён пайшоў у школу. Нібыта пацікавіцца, як вучыцца дачка. I тым часам высветліў: так, яны пакрыўдзілі Алену Міхайлаўну.

Маскальчук дапытаў яе. Спачатку ў яго было дваістае пачуццё да дзяўчыны: спагады і насцярожанай непрыязі. Яна сядзела перад ім прамая, напружаная. Загарэлы твар з падведзенымі вачамі і бровамі, ярка нафарбаваныя губы, кароценька падстрыжаныя валасы, цеснаватая кофтачка, вузкія джынсы на доўгіх нагах… Гаварыла, што апазнаць злачынцаў яна не змагла б: у масках былі. Усё там, на вуліцы, цягнулася некалькі імгненняў. Жалезныя ціскі нечых пальцаў схапілі кісць яе рукі. У твар патыхнула перагарам. Яна ад страху нават не пачула свайго ўскрыку…

Колькі секунд дзяўчына пазірала ў вочы Маскальчуку і раптам абхапіла галаву рукамі, па яе шчоках пакаціліся дзве буйныя, што гарошыны, слязы. Яна плакала ад усведамлення, што была тады бездапаможная і нікчэмная ў сваёй слабасці. Ён, прыгледзеўшыся да яе, падумаў: «Не, ідучы ў школу, яна, відаць, апранаецца інакш».

Успамін яго перапыніў Вайцяховіч:

— Пасля таго мы і скумекалі: маскі — сіла.

Маскальчук падумаў: «А чаго ён так доўга маўчаў? Таксама ўспамінаў што?»

— Назаўтра ён пачаставаў мяне віном. Будзем, сказаў, пакуль у гэтым маскарадзе выступаць. I дзеўкам на страх, і сабе зручней. Калі што — хай апазнаюць. Хто цераз маскі пабача, якія мы з твару? А нам трэба вучыцца хітрасць прымяняць. Трэба нам рыхтавацца да сур’ёзных спраў.

— Да якіх — сур’ёзных? — вырвалася ў Маскальчука. I ён адразу пашкадаваў, што не стрымаўся, бо сваім нецярплівым воклічам перапыніў Вайцяховіча, прымусіў яго змоўкнуць. Той спахапіўся, што, страціўшы пачуццё меры, нагаварыў больш, чым трэба, стушаваўся.

— Дагаворвай — да якіх?

— Ды ён, мусіць, так сабе сказаў, жартам, — даў Вайцяховіч задні ход.

— Ну, жартам не жартам, а што ўсё ж?

— Хай ён сам вам скажа, калі хоча.

Кірыльчанка паглядзеў на Кастуся няўцямным позіркам, у якім Маскальчуку пабачылася: «А што я павінен сказаць?» Кастусь паварушыўся на крэсле, пакусаў вусны, і ў яго зноў як прарвалася што:

— Можа, калі давядзецца, дык у магазіне, сказаў, ці ў ашчаднай касе маскарад устроім. Ды вы, таварыш начальнік, не звяртайце на гэта ўвагі, у яго ў галаве заўсёды нейкі сумбур.

Маскальчук усміхнуўся сам сабе — бач, ён ужо заступаецца, абаронца знайшоўся, і падумаў: «Што гэта азначае — то валіць на яго ўсё без разбору, то выгароджвае?»

Спытаў:

— Гаварылі вы, Кірыльчанка, Вайцяховічу, што вам трэба рыхтавацца магазін ці ашчадкасу абкрасці?

Кірыльчанка паволі выпрастаўся, нібы збіраўся прыняць на сябе нейкі вялікі цяжар, уздыхнуў:

— Гаварыў.

Тут Маскальчук зразумеў, што дапытваць іх трэба паасобку. Выскокваючы наперад са сваімі напамінкамі, Вайцяховіч быццам падказваў нешта Кірыльчанку: так вось гавары, так вось… Капітан бачыў, што Кастусь гародзіць не сваімі словамі, Толькі ж — ці гародзіць? Такога — «трэба вучыцца хітрасць прымяняць», «рыхтавацца да сур’ёзных спраў» — Кірыльчанка, пэўна, не скажа: не можа быць у яго, жаўтаротага, замашкі такой. Але ж і Вайцяховіч не выдумае. Навошта яму выдумваць тое, што абцяжарвала б яго становішча? Ды і не здольны ён, відаць, на падобную выдумку: таксама ж — яшчэ толькі вылетак, смаркач яшчэ… Сур’ёзная праграма, калі гэта так, належыць некаму іншаму, няйнакш — мацёраму, адпетаму. Дык вось тут і закавыка. Ну, дапусцім, што гэта ўсё — так. Але ж разбойнікаў было двое? Двое. А тут, выходзіць, — трэці. Як гэта разумець? Не бачылі трэцяга? Пагодзімся: маглі не бачыць, калі ён таго не хацеў. Магчыма такое, што ён знаходзіўся дзе-небудзь на «назіральным пункце»? Безумоўна, магчыма. Цяпер з другога боку глянем: так разважаць, дык здаецца, і разгаданы ўсе загадкі — трэці натхняў, накіроўваў… Аднак жа — не, яшчэ адну загадку трэба давесці да абгрунтаванага канца, бо ад яе нікуды не дзенешся. Як тады расцэньваць нелагічнасць у паказаннях Вайцяховіча — узвальваць чужое на Кірыльчанку? Навошта яму гэта — паказаць сябе? «Вось які я, дапамагаю следству, расказваю тое, што мог бы і ўтаіць…» Калі з такой мэтай абгаворвае дружбака — нічога не скажаш, дужа добра сябе паказвае!.. Лепей няма куды… Але хопіць, пра ўсё гэта — пасля. Цяпер трэба абодвух уважліва дапытаць. Як бы там ні было, а пацярпеўшая пазнала Кірыльчанку. I сам ён не адмаўляецца — рабаваў.

Хто б мог падумаць, што так адразу павернецца?.. Маскальчук, цягнучы час, каб глыбей сканцэнтравацца, сабрацца з думкамі, паклаў перад сабою бланк пратакола допыту, узяў уторкнутую ў «патрон», што быў прымацаваны да чорнай ажурнай падстаўкі, самапіску. Чыркануў па крайку каляндарнага лістка — марашка атрымалася невыразная, масціка высахла. Уторкнуў самапіску на месца, з суседняга «патрона» ўзяў другую.

— Цяпер мы так зробім: пагутару спачатку з Кірыльчанкам, потым, Вайцяховіч, з табою. — У пратаколе тым часам з’явіўся першы запіс: чысло, месяц, год. — Калі спатрэбіцца, зраблю вочную стаўку. Але, думаецца мне, патрэба такая не ўзнікне — вы будзеце гаварыць праўду.

Абодва ахвотна, з палегкаю кіўнулі галовамі: ну так, праўду.

Кірыльчанка быў гаваркі. Расказваў так, быццам выкідваў з душы нешта непатрэбнае, лішняе. Ён дакладна, так, як і паведамлялі пацярпеўшыя, назваў, калі і дзе разам з Вайцяховічам учынялі разбойныя напады, што ў каго адабралі. Маскальчуку дык нават трошкі і дзіўна стала, як падкрэслена дакладна ён усё пералічваў. Каб сказаць, што яны з Вайцяховічам дамовіліся, дык не, быць гэтага не магло. Вайцяховіч пад вартай, яны не мелі зносін. Ды той жа ўвесь час адмаўляў, што ў яго хаўруснік быў.

Кірыльчанка, меркаваў Маскальчук, імкнуўся надаць сваім паказанням пераканаўчасці, бо, мусіць, ведаў, што чыстасардэчнае прызнанне змякчае пакаранне. Ён ахвотна ўспамінаў дэталі, расказваў падрабязнасці. Калі Сіліванава зрывала з яго маску, ён, крутнуўшыся ад яе, згубіў светла-шэры махеравы шалік, які работнікі міліцыі потым знайшлі на месцы злачынства. На канцы гэтага шаліка ёсць невялікая прапаленая дзірачка. Прыкурваў, дык галоўка ад сярнічкі адляцела і прапаліла. Яшчэ ён прыгадаў, як павёў сябе прахожы хлопец, калі адна пацярпеўшая звярнулася да яго за дапамогай. Расказваў з бравадаю, з легкадумным выхваляннем. «Хлопец спачатку падумаў, быццам мы нейкая звычайная басота, але, як пабачыў маску, зразумеў, што чуць не даў маху. Дзеўка крыкнула яму: «Валодзечка, Валодзечка, дапамажы, сумку адбіраюць!» А той Валодзечка так з перапуду падмазаў пяткі, што толькі і бачылі яго. Пацеха была!»

Вайцяховіч пацвердзіў усе паказанні Кірыльчанкі слова ў слова. I пра «храбрага Валодзечку» — так ён паіранізаваў — таксама расказваў з ахвотаю. Але ў адрозненне ад таго, як гаварыў Кірыльчанка, эпізод гэты ён успомніў з інакшым сэнсам. Заключыў: «А каб Валодзечка падскочыў, аплявуху аднаму, другому — здаравенны ж быў боўдзіла! — урэзаў, то мы, мусіць, і разбегліся б, можа, і пачухалі б патыліцы. Дык не, уцякаць дурань кінуўся, страх пабачыў — маску».

«Тут табе, бадай, нічога не запярэчыш, доля праўды тут ёсць», — пагадзіўся з ім Маскальчук. Пазіраючы яму ў вочы, адзначыў: але ж і хітрэц ты, хлопча. Маўляў, тыя, што папусціліся, таксама вінаватыя — самі ж нам патуралі.

Запал Вайцяховіча адразу патух, калі Маскальчук спытаў пра рэвальвер і нож. Ці бачыў той Валодзечка зброю ў іх? Не бачыў, аказваецца. Зброя пускалася ў ход як сродак пагрозы, калі хто з ахвяр спрабаваў аказваць супраціўленне. Тады Кірыльчанка настаўляў рэвальвер ці нож і казаў: «Зараз мы зробім з табой усё, што захочам, ты прайграна ў карты».

У канцы допыту Вайцяховіч усё, што было найбольш цяжкім у злачынстве, пачаў адкрыта звальваць на Кірыльчанку. Лёшка Вогненны затлуміў яму галаву глупствам, уцягнуў у хаўрус. Падпойваў, пераконваў яго, што такімі «лёгкімі» злачынствамі можна, не браўшы «на пуп» на рабоце, забяспечыць сабе магчымасць весела і прыгожа жыць. А ён па маладосці і нявопытнасці паддаўся на спакусу. Калі Маскальчук заўважыў, што яны ж аднагодкі і жыццёвы вопыт, мабыць, у іх аднолькавы, Вайцяховіч адразу збянтэжыўся, тузануўся на крэсле і адвёў вочы. Доўга, можа, цэлую мінуту, утрапёна маўчаў, як бы не меў сілы гаварыць далей.

Маскальчук уважліва паглядзеў на Кастуся. Нешта не задавальняла яго ў паказаннях хлопца. Тым не менш факты пацвярджаліся. Хаця б — эпізоды са зброяй. Пацярпеўшыя, якім пагражалі нажом і рэвальверам, сцвярджалі, што рабіў гэта «злачынец сярэдняга росту, каржакаваты».

Цяпер заставалася замацаваць усе паказанні і аднаго і другога аб’ектыўнымі фактарамі — заключэннямі экспертаў, рэчавымі доказамі, пратаколамі следчых дзеянняў.

VII

Прачнуўшыся, Маскальчук нейкі час яшчэ ляжаў на ложку, паклаўшы рукі пад галаву. Выхадны дзень, чаму не паляжаць у цёплай мяккай пасцелі? Сын яшчэ спаў. Жонка была ўжо на кухні, шаткавала капусту. Яшчэ звечара, калі зайшла пра гэта гаворка і ён падахвоціўся ёй памагчы, яна сказала, што без яго ўправіцца, не мужчынскі гэта занятак. Але ён пачуў у яе словах іншае: адпачні, а то зусім звёўся за гэтыя дні. Радавала, што Вера заўсёды разумела яго, нават у многім, як магла, цярпліва і тактоўна памагала яму.

I ўсё ж яму надакучыла ляжаць. Рыўком, як заўсёды рабіў, — з гэтага, казаў, пачынаецца яго фіззарадка, — ён ускочыў з ложка, сігануў у залу. Там адчыніў балконныя дзверы, стаў перад імі, пачаў махаць рукамі. Мускулы на спіне і руках напіналіся, бугрыліся, цела налівалася чырванню. Ён не заўважыў, як прытэпаў, стаў з ім побач сын. Заспаны хлапчук пазяхнуў, пацёр кулачкамі вочы і, старанна пераймаючы бацькавы рухі, таксама замахаў ручанятамі.

— Раз-два, раз-два! — падахвочваў яго камандай бацька. — Жвавей, сынок, жвавей!

— Лаз-два! — паўтараў за бацькам хлапчук.

Пачуўшы, што на кухню з залы пацягнула холадам, прыбегла жонка. Пабачыла малога і пляснула далонямі, накінулася на мужа:

— Ты што? Прастудзіш дзіця! — падскочыла да дзвярэй, зачыніла. — Нагаварыў, што яму трэба загартоўвацца, ён і ўбіў сабе ў галаву! Так жа можна дазагартоўвацца да запалення лёгкіх! — Перавёўшы дух, яна ўжо лагодней, з прытворнай незадаволенасцю і прыхаваным гонарам папікнула: — Ну як жа — бацька, аўтарытэт! — і шчасліва ўсміхнулася.

Маскальчуку захацелася крануцца Верыных мяккіх каштанавых валасоў, лёгенька пагладзіць іх, абняць яе за плечы, аднак замест гэтага ён скасіў вочы на малога і падміргнуў яму: так-так, сын, загартоўвайся. Хлапчук, беручы з яго прыклад, па-дзіцячы шчыра і радасна таксама падміргнуў яму. Вера ўсміхнулася шырэй, махнула рукой — ну што з вамі, неслухамі, зробіш! — і пайшла з залы.

Апетытна паснедаўшы — Вера напякла мяккіх пульхных бліноў, якія ён дужа любіў, — Маскальчук заспяшаўся. Надзеў паўсуконную цывільную куртку, шэрую з кароткім казырком шапку, узяў эцюднік. Сын, нічога нікому не кажучы, таксама пачаў надзяваць паліто.

— А ты куды збіраешся? — насцярожылася маці. — На дварэ холадна і сыра. Пойдзеш удзень, як пацяплее.

— Я хачу з татам. Хачу паглядзець, як ён малюе. — Хлапчук пазіраў на яе дакорліва і ўмольна.

Маскальчуку стала шкада яго. Захацелася ўзяць сына за руку і павесці з сабою, але сапраўды, куды ў такое надвор’е малому! Ён сказаў, што наступны раз, калі пацяплее, яны абавязкова пойдуць разам, даў яму традыцыйную лёгенькую пстрычку па носе. Так заўсёды яны выказвалі адзін аднаму сваю скупую мужчынскую ласку. Атрымаўшы хлапчукову пстрычку ў адказ, Маскальчук зморшчыў нос: маўляў, надта моцна, сын,— дужэеш, сілу пачуў! Усміхнуўся цёмнымі вачамі і пакрочыў да парога. Каля дзвярэй павярнуўся, махнуў хлапчуку рукой — да пабачэння.

Праз паўгадзіны ён быў ужо на ўзлеску за Дняпром. Шыбаваў шпарка, угрэўся. Аблюбаваўшы прыдатнае для работы месца пад тоўстай разгалістай сасной, зняў з пляча эцюднік, расшпіліў куртку. Глыбока, на поўныя грудзі ўдыхнуў вільготнае смалістае паветра. Пастаяў, адпачываючы, углядаючыся ў засмужаную шэрую далячынь.

Ён вырашыў маляваць раку. Тут, на гэтым выгібе, яна цякла імклівай магутнай плынню. Гайдала на бурлівых шэрых хвалях такое ж шэрае, з рэдкімі аблачынкамі неба і нязыркае сонца.

Як перадаць на палатне ў гучанні фарбаў свае думкі аб прыродае і пачуцці да яе? Маскальчук разумеў, што для гэтага мала ўмець правільна, упэўнена трымаць у руцэ пэндзаль, трэба яшчэ мець здольнасць пранікнуць душою ў самую глыбіню, у самую сутнасць з’явы. Сабе ён прызнаваўся, што такой сілы ў яго няма, тым не менш адчуваў прагу, патрэбу маляваць. Малюючы, ён як бы ўвесь напаўняўся ўзнёсласцю, нейкай надзіва светлай ціхай радасцю. Гэта было яго захапленне.

Ён шпарка разабраў эцюднік, прымацаваў да яго абрэзак палатна. Нетаропка, з урачыста-сур’ёзным усведамленнем важнасці моманту — так, мусіць, пракладвае ў вясеннім полі першую баразну араты — нанёс пэндзлем тонкі мазок. Рука на момант затрымалася над эцюднікам і зноў павяла пэндзаль па палатне — байчэй і даўжэй, як не да самага краю. Адступіўшы на крок, Маскальчук ледзь-ледзь прыжмурыўся, паўзіраўся ў контуры малюнка, затым кінуў вока на раку. Нешта яго не здавальняла. Падумаў, ці не выбраць лепшае месца.

Ну, пэўна ж, адсюль не дужа добра ўгадваўся спадзісты бераг там, дзе Днепр выходзіў з выгібу. Асцярожна ўзяўшы эцюднік, Маскальчук пераставіў яго на другое месца, крыху далей ад сасны, але так, каб не знікала з поля зроку вялікая, нізка навіслая над долам галіна. Гэтую зялёную галіну ён наважыўся намаляваць на фоне ракі буйным планам. Як сімвал вечнай маладосці прыроды.

Ён раз-пораз тыцкаў пэндзлем у палітру, дзе былі фарбы, рабіў два-тры мазкі і адступаў ад палатна, прыглядаўся. Працаваў напружана, з натхненнем.

На мінуту перастаў маляваць. Размяшаў на палітры бялілы з новага цюбіка, закурыў. Некалькі разоў глыбока зацягнуўся цыгарэтаю. Чамусьці ў гэтую хвіліну з жалем падумалася пра тых, хто абыякавы, эусім глухі да прыгажосці прыроды.

Як яны, тыя, з глухой душою, вырастаюць такімі? Яны што — такімі нараджаюцца?

Успомніўся сын. Іншы раз сядзіць Маскальчук на канапе, моучкі, задумліва пазірае на свае развешаныя на сцяне эцюды, і хлапчук таксама падсаджваецца да яго, зіркае вачанятамі то на карціны, то на бацьку — чаго ён усё маўчыць? Потым пачынае распытваць: тата, чаму гэтае дрэва большае і прыгажэйшае за астатніх?.. Як гэта птушка ў небе ляціць — як на карціне?.. А ты, тата, навучыш мяне маляваць?..

Раптам Маскальчуку падумалася, што і Кастусь Вайцяховіч, мусіць, вось так падсаджваўся б да свайго бацькі. Дзяцінства — час вялікіх пачаткаў у чалавеку. Ды п’янн Кірыла Вайцяховіч штодня калечыў сынаву душу. Глушыў у ім чуласць да ўсяго жывога, нішчыў чалавечнасць. Але ж дзе былі ў той час людзі?

Маскальчук зразумеў, што такія думкі пачалі даймаць яго з самае раніцы, калі ў сэрцы радасным водгаласам загучала гаворка з сынам.

Мазкі на палатно клаліся ўжо амаль механічна. Ніяк не выходзіла з галавы, што ж з’явілася першапрычынай падзення мо і неблагога па натуры хлапчука. Якая віна ў гэтым сям’і, школы?.. Гаворым, гаворым… «Дзіця — асоба, якая тонка адчувае адносіны да сябе, лёгка ўспрымае крыўду і ў той жа час здольная да крытыкі і самакрытыкі…» «Школа сёння — не проста ўстанова, дзе дзеці вывучаюць асновы навук, а цэлы свет, знаходзячыся ў якім, дзіця за дзесяць гадоў павінна стаць працаўніком, грамадзянінам, чалавекам…» Прыгожа гаворым. Толькі вось для Кастуся Вайцяховіча школа не стала цэлым светам. I школа, і заводскі цэх, дзе ён пачаў быў прывыкаць да гулу станкоў і бразгату транспарцёраў, да рваных драпін на руках, пакрытых машынным маслам і жалезным пылам. От не сталі ж чамусьці…

У свае школьныя гады Маскальчук ад настаўніка матэматыкі, хударлявага, жылістага, з густымі натапыранымі бровамі Карпа Сцяпанавіча ўпершыню пачуў, што, можа, ні з чаго так грунтоўна не пачынаецца чалавек, як з роздуму пра мэту і сэнс жыцця, пра сваё месца ў грамадстве. Потым ён пачуў гэта ад бацькі, калгаснага брыгадзіра. Пазней, калі ўжо працаваў токарам на станкабудаўнічым заводзе, на ўласным вопыце пераканаўся, наколькі мудрая народная прыказка: «Цёплае слова — дзве зімы грэе».

А Кастусю Вайцяховічу што — не гаварылі такіх слоў, якія б дзве зімы грэлі? Не было каму?..

У сваіх горкіх развагах аб прычынах, якія прывялі ю хлопца на крывую сцяжынку, Маскальчук бескампрамісна зводзіў у адно віну бацькоў, школы і калектыву, дзе Кастусь працаваў. Калектыву ён прад’яўляў сур’ёзны рахунак. Часам здавалася, што, можа, нават залішне сур’ёзны: паспрабуй упільнуй вось такіх крутамозгіх! Тады ён адказваў сабе: але ж і не спрабавалі. Што з таго, што ўзялі над ім шэфства, калі ён ужо чорную маску нацягнуў на твар! А дзе раней былі? Куды раней глядзелі?

Меў Маскальчук рацыю ці не меў, але папрокі свае ён найбольш адрасаваў непасрэдна майстру Анатолю Старасельцаву. Каму ж было, як не Старасельцаву з яго аўтарытэтам, паўплываць на маральна няўстойлівага юнака, праявіць цвёрдасць, дабрыню, чуласць? Каму?

Пасля таго як Маскальчук наведаўся на завод разам з дружыннікам Скварчэўскім, неўзабаве яму яшчэ раз давялося завітаць туды. Трэба было глыбей распытаць у рабочых пра Кастуся Вайцяховіча. Якія ў яго схільнасці, хто што найбольш характэрнае заўважыў за ім за час яго работы на заводзе? У гутарках з рабочымі Маскальчук многае пачуў і пра Старасельцава.

Людзі любілі майстра. У простых, някідкіх, але надзвычай шчырых словах вымалёўваўся Маскальчуку яго вобраз як неўтаймоўнага працаўніка. «Цімафеевіч параіў…», «Цімафеевіч як зрабіў — памятаеш?..», «Цімафеевіч так лічыць…» Маскальчук зразумеў, што Старасельцаў валодае дзівосным дарам — у працы весці за сабою людзей. Не падначальваць, а менавіта весці. Дык чаму ж гэты аўтарытэтны чалавек не палічыў сваім найпершым абавязкам разбурыць псеўдаінтарэсы Вайцяховіча, пазбавіць іх ранейшай, надуманай ва ўяўленнях хлопца прывабнасці, даць яму іншыя, карысныя жыццёвыя арыенціры?..

Маскальчук разважаў так, быццам запісваў свае разважанні ў блакноце ў чырвонай вокладцы. Захоплены імі, ён працаваў доўга. Ажно рука стамілася. Нарэшце сказаў сабе: хопіць, астатняе можна дома дарабіць. Адступіў ад эцюда, нібы хацеў пераканацца, ці не просіцца яшчэ нейкі апошні мазок, які ён павінен зрабіць менавіта тут. Нічога не знайшоўшы, выцер пэндзаль аб анучу.

Трэба было даць час, каб падсохлі фарбы. Маскальчук не стаў здымаць палатно з эцюдніка. Прайшоўся па беразе, размінаючы ногі ад доўгага стаяння, паназіраў за чарадой варон і галак, якія з рэзкім узбуджаным крыкам, узняўшыся недзе з лугу, кружыліся над лесам. Прайшло хвілін дзесяць. Ён зняў палатно, асцярожна, каб не зліпліся фарбы, упакаваў яго і пакрочыў дадому.

3 неба зацерусіла дробная імжа. Яна сеялася ціха, бязгучна клалася на рыжую траву, якая блішчала ад вільгаці. Маскальчук не прыспешваў хады. Пад такім дажджом не дужа намочышся, затое прыемна адчуваць на твары малюсенькія халаднаватыя кропелькі. Яны быццам тоненька-тоненька паколвалі. 3 цупкай сцяжынкі, выбітай нястомнымі нагамі жыхароў недалёкай вёскі, ён выйшаў на шырокі, высока навіслы над ракою мост. Спыніўся на мосце — захацелася адсюль, з вышыні, паглядзець на Днепр. Які ён, сівы Днепр, няўлоўна зменлівы, таемны і ў сваёй сіле, і ў спрадвечнай непаўторнай прыгажосці!

Адразу за мостам пачыналася гарадская вуліца. Ён, чуючы ў сабе нейкі супярэчлівы настрой — і скруху, і разам з тым прыўзнятасць, бадзёрасць, — няспешна пакрочыў па гэтай вуліцы.

3-за свежапафарбаванага зеленаватага вуглавога дома, які выглядаў вельмі прыгожа, насустрач, як не сутыкнуўшыся з ім, выйшаў каранасты мацак. Спярша ён кінуўся ў вочы Маскальчуку тым, што яго шырокія грудзі прыгожа, шчыльна аблягала цёмна-сіняя нейлонавая куртка на маланцы. Упоперак грудзей, па плячах цягнуліся чырвоныя палосы.

— Добры дзень, таварыш капітан. Не пазналі?

Маскальчук зірнуў мацаку ў твар.

— Добры дзень, Сіняковенка.

— Вы так задумаліся, таварыш капітані — Сіняковенка, бліснуўшы залатой каронкай, усміхнуўся. — На мяне ледзь не наляцелі. — Ва ўсім — у яго смуглявым, крыху скуластым твары, ва ўсмешцы, у цвёрдай пругкай паставе адчувалася задаволенасць сабою.

— Мы з вамі, бадай, адной вагавой катэгорыі, так што, калі б і наляцеў, ніякая небяспека вам не пагражала б, — пажартаваў Маскальчук. — Да пабачэння.

Калі яны размінуліся, Маскальчука нечага пацягнула азірнуцца, паглядзець яшчэ раз на Сіняковенку: сапраўды яны адной вагавой катэгорыі ці не? Але ён адагнаў ад сябе гэтае недарэчнае жаданне — дзівак, якое мае значэнне, адной ці не адной.

Пасля абеду Маскальчук узяў у калідоры эцюднік, пайшоў у кабінет. Там, стоячы каля стала, патрымаў яго ў руках, наважыўся разбіраць, ды нечакана зрабіў іншае — паклаў на падлогу. Праз момант памкнуўся нагнуцца, узяць эцюднік, але замест гэтага сеў у крэсла.

Яму раптам стала зусім ясна, чаго зараз хацелася і што ён павінен рабіць.

Ён выняў з бакавой шуфлядкі стала блакнот у чырвонай вокладцы, разгарнуў яго. Памарудзіў і напісаў: «Віна ў тым, што Кастусь Вайцяховіч стаў злачынцам, несумненна, ляжыць і на паважаным у калектыве чалавеку майстру Старасельцаве. Толькі ж ён…»

Рука Маскальчука, якая спраўна вадзіла самапіску, не закончыўшы сказа, нечакана спынілася. Ён задумаўся, пасля спахапіўся: ці справядлівы ён тут, ці не кідаецца ў крайнасці?..

VIII

3 раніцы Маскальчук, Кірыльчанка і панятыя накіраваліся на вуліцу Лугавую, дзе злачынцы абрабавалі Сіліванаву. Неабходна было замацаваць паказанні Кірыльчанкі. Мелася на ўвазе, што ён дакладна пакажа, дзе, у якім месцы яны напалі на жанчыну, якім шляхам уцякалі пасля таго, калі ўчынілі злачынства. Усё гэта трэба было занесці ў пратакол узнаўлення паказанняў і ў схематычны план.

Павярнуўшы за скверам на Лугавую, Кірыльчанка, які крочыў першы, не даходзячы метраў сто да канца вуліцы, спыніўся каля плота. Ціха сказаў Маскальчуку:

— Тут.

— Дзе — тут? — не зразумеў МЬскальчук. — Вы пакажыце дакладна.

— Ну тут вось, каля гэтага плота. Я за сумку, а яна за маску.

— Вы, Кірыльчанка, жартаваць надумаліся?

— Не, я не жартую. Хіба не так? — ён разгублена азірнуўся.

Маскальчук прасачыў за яго позіркам, пачакаў. Хлопец маўчаў.

— Адкуль вы з Вайцяховічам ішлі?

— 3 канца вуліцы. Там каля крайняй хаты пад дрэвам чакалі, калі пабачым каго, дык каб адразу выйсці насустрач…

«Правільна, і Вайцяховіч так гаварыў»,— адзначыў Маскальчук, а ўголас сказаў:

— Але ж Сіліванава паказала іншае месца. Вайцяховіч таксама.

— Якое? — жвава спытаў Кірыльчанка. — Я, можа, сапраўды пераблытаў.

— Падумайце, паўспамінайце, мы пачакаем.

Кірыльчанка падышоў бліжэй да плота, вярнуўся назад.

— Ага, пачакайце, таварыш капітан, я ўспомню. Штосьці тлумна ў галаве: тут — не тут.

«Гэта ён такі хітры таму, што рыжы,— прыгадаў Маскальчук словы Кастуся, калі той валіў на хаўрусніка, што ён здатны любога коніка выкінуць, каб сваю віну зменшыць альбо зусім зваліць на другога. — Рыжыя — яны ўсе хітрыя».

— Не прайшоў тлум у галаве?

— Чакайце, можа, вы наўмысна збівяеце мяне, правяраеце? Дык няма чаго правяраць, я праўду расказваю.

— Тады так усё і занясём у пратакол: «Каля плота».

— Так і заносьце.

Увесь час, пакуль Маскальчук пісаў пратакол і маляваў план-схему месца нападу, ён думаў: чаму Кірыльчанка гаворыць блытана, сцвярджае тое, што ў сапраўднасці было інакш? Памыляецца? Такое, безумоўна, можа быць. Не на любоўнае ж спатканне ішоў, баяўся, каб не папасціся. Але ж тут вось яшчэ што напрошваецца: не быў ён там. Другім нехта іншы быў. Можа, якраз той, пра каго Маскальчук думаў як пра трэцяга? Варыянт «трэцяга» яны абмеркавалі на аператыўнай нарадзе ў аддзяленні крымінальнага вышуку, і яго шукалі Маскальчуковы калегі, так менавіта і ўспрымаючы — як трэцяга. А гэты — на табе! — падкінуў новую галаваломку.

3 Лугавой яны пайшлі на суседнюю вуліцу — Усходнюю. Па дарозе Маскальчук, нібы між іншым, гаварыў да Кірыльчанкі:

— Можа, вы, Аляксей, не рабавалі на Лугавой?

Хлопец, падалося яму, здрыгануўся, унутрана ўвесь напружыўся.

— А хто рабаваў?

— Вось гэта я і хачу высветліць у вас. Хто?

Кірыльчанка павольна павярнуў вочы ў адзін бок, у другі. Маскальчук заўважыў, якія яны ў яго вялікія, пукатыя. I дужа маркотныя. Колькі секунд Кірыльчанка нерухома глядзеў перад сабою, моцна сцяўшы вусны; на яго сківіцах уздуліся мышцы. У тую мінуту ён адразу нібы пасталеў і пабачыўся Маскальчуку нязвыкла жорсткім.

— Я ж вам сказаў — хто, — прагаварыў ён глуха. Затым выразна паглядзеў на Маскальчука і дадаў, нібы супакойваючы яго: — Я і Вайцяховіч.

Ахвота, каб нечага яшчэ дапытвацца, у Маскальчука адпала. Відаць было, што Кірыльчанка замкнуўся ў сабе і нічога істотнага дабіцца ад яго не ўдасца. Разам з тым Маскальчук неспадзявана адчуў, быццам быў абавязаны пашкадаваць яго, зрабіць штосьці такое, што разарвала б заслону замкнёнасці і аблегчыла незайздроснае становішча хлопца. Штосьці, можа, такое, што ў свой час павінен быў зрабіць Старасельцаў для Вайцяховіча?..

Крочачы побач з хлопцам, Маскальчук думаў, што таму нешта дужа баліць у душы, але ён з усяе сілы намагаецца схаваць гэты боль, адолець яго ў сабе.

На вуліцы Усходняй Кірыльчанка таксама паказаў не тое месца.

— Зноў не супадае,— хаваючы раздражненне, заўважыў яму Маскальчук. — Чаму такая блытаніна атрымліваецца?

— Як не супадае?! — злосна ўсклікнуў Кірыльчанка. — Добра памятаю, тут. На танцах мы збацалі балдзёжны шэйк і выскачылі сюды разжыцца. Тут вось, каля гэтага дрэва, і сустрэлі кралю. Усё супадае.

— Злачынства, як сцвярджаюць пацярпеўшая і Вайцяховіч, учынена вунь каля таго дрэва.— Маскальчук паказаў на вялізную старую бярозу з галінамі-косамі, якая застыла ў журботнай самоце на другім баку вуліцы.

— Што вы ўсе збіваеце мяне, блытаеце! — Кірыльчанка роспачна глянуў на Маскальчука. Зморшчыўся, закрыў твар рукамі.

— Пасаромеліся б, Кірыльчанка, гаварыць глупства. Падумайце, навошта мне вас блытаць? Якая мне карысць ад гэтага?

— Бо вы міліцыя, — хлопец адняў рукі ад твару, аднак не глянуў на капітана. Апусціў вочы.

Маскальчук не быў гатовы пачуць такое, памкнуўся нешта запярэчыць, ды быццам спатыкнуўся на тым пярэчанні і спытаў:

— Прызнайцеся, чые вы словы паўтараеце?

Кірыльчанка прабубніў:

— Нічога я не паўтараю, сам ведаю, дык і гавару. — I чамусьці пачаў абцягваць зашпіленую на адзін толькі сярэдні гузік цесную яму куртку.

Маскальчук улавіў, што ў адну секунду ў хлопцу штосьці змянілася. I голас, і вочы, і рухі — усё стала іншым, як калі б раптам на яго месцы апынуўся другі чалавек. Падобна было, што нарэшце Кірыльчанка перамог нейкія пакутлівыя супярэчнасці ў сабе, якія яго страшэнна мучылі, вырашыў штосьці вельмі важнае, беспаваротнае для сябе. Маскальчук як бы абмацваў Кірыльчанку вачамі, старанна правяраў, чаго гэты Лёшка Вогненны цяпер варты. На момант паставіў побач з ім Вайцяховіча, пачаў параўноўваць.

— Гавару тое, што сам ведаю,— яшчэ раз упарта прабубніў Кірыльчанка, кончыўшы абцягваць куртку і ўзяўшыся папраўляць на галаве кепачку-блінок з маленькім казырком.

Яны былі яшчэ на трох вуліцах. Кірыльчанка і там паказваў не тое. А на заўвагі, што зноў блытае, ён ужо адказваў:

— Можа, і блытаю, але мне здаецца — тут мы накінуліся на яе.

Гаварыў ён без трывогі і недаўмення, без цвёрдага жадання пераканаць. Вочы глядзелі суха, твар стаў шэры, абыякавы, без адзінай цёплай рысачкі.

Маскальчук пераканаўся канчаткова: Кірыльчанка не рабаваў, чужую віну на сябе бярэ. Ого, дужа ж вялікая самаахвярнасць — у турму за кагосьці садзіцца. Хаця з нечым падобным і даводзілася Маскальчуку сустракацца ў сваёй практыцы, але ўсё роўна гэта яго ўразіла. Чаму ён бярэ на сябе чужую віну? Што змусіла яго зрабіць такі ўчынак?

Перакананасць Маскальчука пацвердзілася таксама пошукамі рэвальвера і нажа. Кірыльчанка сказаў, што кінуў зброю ў Днепр каля старой вярбы, якая звесілася над вадою з крутога берага за вуліцай Набярэжнай. Цэлага паўдня, пакуль не пачало змяркацца, ныралі ў тым месцы вадалазы. Яны запэўнілі Маскальчука, што зброі там няма — агледзелі кожную канаўку, кожную ямінку на дне ракі.

IX

Вырашыўшы, што вобыск усё ж трэба рабіць, і прытым неадкладна, бо можа здарыцца непапраўнае ўпушчэнне, Маскальчук з горыччу падумаў: «Дзё цяпер яшчэ тых панятых шукаць? Зноў запрашаць каго з суседзяў?» Ды ўспомніў: там жа магазін побач і ён зачыняецца якраз.

У магазін яны з участковым інспектарам Багачэнкам зайшлі, калі прадаўцы ўжо збіраліся дадому. Адразу накіраваліся да бліжэйшага, галантарэйнага аддзела. Адна прадаўшчыца, старэйшая, чарнявая, стаяла за прылаўкам і падлічвала чэкі, другая, амаль дзяўчо яшчэ, як падалося Маскальчуку, перад люстрам, што стаяла на паліцы, запраўляла пад чырвоную шапачку светлыя пышныя валасы. Пачуўшы, хто яны і што хочуць ад іх, яна грэбліва — яшчэ чаго, маўляў, не хапала мне — зморшчыла нос, але чарнявая падміргнула ёй прыгожымі падсіненымі вачамі і, звяртаючыся да Маскальчука, жартаўліва адказала:

— Чаму ж не пайсці з такім сімпатычным капітанам? Пойдзем, калі мы там патрэбныя.

Тым не менш яшчэ адзін клопат даймаў Маскальчука: што, калі Сіняковенкі не будзе дома? Без яго ж вобыск рабіць не станеш.

Сіняковенка быў дома. Маскальчук растлумачыў яму, чаго яны прыйшлі, падаў ордэр на вобыск. Той доўга чытаў ордэр, потым усміхнуўся:

— А подпіс сапраўдны, не падроблены?

Ва ўсмешцы і словах яго не было нічога злоснага і з’ёдлівага: невясёлы жарт — і ўсяго толькі. Аднак, вяртаючы Маскальчуку ордэр, Сіняковенка пазмрачнеў, насупіў шырокія чорныя, як галавешкі, бровы.

— Значыць, замятаць мяне прыйшлі? Хацеў бы я ведаць, што вам засвярбела? Што вы будзеце шукаць?

— Калі знойдзем, тады скажам.

Маскальчук абвёў вачамі вялікі, застаўлены рознай мэбляю пакой, на некалькі секунд спыніў позірк на прасценку паміж дзвярамі і сцяною, якая аддзяляла пакой ад кухні. Прасценак быў як не да самай столі аблеплены каляровымі фотаздымкамі жанчын з вокладак розных часопісаў. I панятыя дзяўчаты, і гаспадар кватэры таксама туды зірнулі. Толькі Багачэнка, незадаволена хмыкнуўшы, павярнуў галаву ў другі бок.

— Будзем, Рыгор Андрэевіч, пачынаць, — звярнуўся да яго Маскальчук. — Агледзьце пярэдні пакой, а я тут займуся.

— Пачынайце, а калі скончыце, тады зноў кралямі палюбуецеся, — не стрываў, пакпіў Сіняковенка. — Праўда ж, прыгожыя дзяўчаты? I вам таксама, таварыш старшы лейтэнант, не варта адварочвацца, можна і вам палюбавацца. Яны ж, зірніце, усе апранутыя, голай ніводнай няма.

Багачэнка, ніяк не адрэагаваўшы на кпіны гаспадара, моўчкі пайшоў у пярэдні пакой. Маскальчук адчыніў шыфаньер, пачаў перакладваць на паліцы чыстую бялізну. 3 адабрэннем падумаў: «Адзін жыве, а ўсё ў яго ў належным парадку. I бялізна во — папрасавана, акуратна складзена». Міжволі ён і сам стараўся, каб не пакамячыць што.