Ціхая Лань

— Гэта — для Соні! — аб’явіў Вайцёнак і накрыў яблыкі бялюткім ручніком. — А гэта — нам, — паклаў ён на запацелы глячок. — Будзем баляваць. Адзначым і тваё, Ьанавіч, і Соніна ўваскрэсенне. Мы, каюся, пахавалі вас...

— А мяне чаму? — засмяяўся Васіль. — Ладна радыстку...

— А таму, Вася, — перапыніў яго Вайцёнак, — што і Валя мая, і твой Міхась Шапавалаў паведамілі, што ты ў Маскву не вярнуўся. Прыкрыў сабою і самалёт, і сяброў-рэгулярнікаў, калі немцы на аэрадром уварваліся...

— Ну так ужо і прыкрыў... — сумеўся Крамнёў, а Рыгор адмахнуўся:

— Маўчы, хлопец. Я ж цябе добра знаю. Кліч радыстку.

XIII

«Балявалі» не доўга. Раз-другі дзынкнулі шклянкамі, і Фама Кантаровіч заспяшаўся:

— Я, браткі, пакідаю вас. Служба! — Ён сумна ўсміхнуўся і, больш нічога не сказаўшы, пакінуў зямлянку.

— Ну а мы яшчэ пасядзім, — крыху памаўчаўшы, прамовіў Рыгор. — У мяне ёсць гадзінка ў запасе.

— Дзядуля, а дзе падарунак? — усміхнулася Соня.

— А-а, падарунак! Ёсць, дачушка, ёсць... Ігнат, прынясі маю скрыначку.

Шаблюк нырнуў пад нары і ўрачыста паставіў на стол цяжкую квадрат­ную скрынку.

— Рыгор Ьанавіч, што гэта? — сумелася Соня.

— Радыёстанцыя.

— Што-о-о? — Соня павольна паднялася з лавы. — Р-радыёстанцыя?

— Ага, радыёстанцыя, — спакойна паўтарыў Вайцёнак. — I сёння мы з табой яе апробуем. А пакуль ідзі, правер, ці ўсё ў ёй ладна. !гнат табе дапаможа. Ён таксама ў гэтай справе нешта кумекае.

Застаўшыся з Крамнёвым адзін на адзін, Рыгор пасадзіў яго побач з сабою, абняў за плечы і ціха загаварыў:

— Параіцца, Вася, хачу з табою... Думаў я, думаў і рашыў: не пойдзе наш Дубровіч сюды, на Палік.

— Не пойдзе? Але ж...

— То і бяда, што на вайне шмат гэтых «але»... Так, планавалі. Ды план на вайне — што пухір на вадзе: кранеш пальцам, а ён і лопнуў. А наш «пухір» не палец крануў, — блакада і голад. Голад і доўгая блакада знясілілі людзей, і не могуць яны прыйсці да нас. Ні фізічных сіл, ні зброі не хопіць. Пустыя і жываты, і вінтоўкі. Ні хлеба, ні патронаў...

— Пачакайце, — сумеўся Васіль. — Куды ж, па-вашаму, ён можа падацца... галодны і з пустымі вінтоўкамі?

— Ёсць куды. I я думаю, што ён туды зараз і кіруе.

— I далёка гэтае «куды»? — памаўчаўшы, спытаў Крамнёў.

— Далекавата. Але, — сумна ўсміхнуўся Рыгор, — думаю, што ў нас з табой сіл хопіць, каб дайсці «туды»...

Раздзел чацвёрты

Удар маланкі

I

Барсучыныя горы — дзіўнае стварэнне фантазёркі-прыроды. Рэдкая для тутэйшых мясцін гара, нібы даўно анямелы вулкан, узнялася над пушчай метраў на трыста, на амаль плоскай вяршыні якой, нібы слуп чорнай стылай лавы, стаіць чубок састарэлых ялін, што ў нейкім дзікім экстазе спляліся між сабою магутнымі калючымі лапамі.

Гару тугой халоднай пятлёй абвіла вузкая, нібы штучны глыбокі канал, рачулка — безымянны прыток Ціхай Лані, які за стагоддзі падтачыў крутыя берагі, і цяжкія цёмна-шэрыя глыбы акамянелага вапняку грозна вісяць над амаль нерухомай цёмнай вадой. Падступіцца, трапіць на вяршыню гары можна толькі з заходняга боку, дзе рачулка, нібы знарок, пакінула людзям вузенькі, як праехаць вясковым калёсам, праход. Ды на амаль голай вяршыні гары чалавеку няма чым пажывіцца, то і гэта мізэрная палоска зямлі даўнымдаўно зарасла калючымі кустамі ажынаў ды дзікім маліннікам.

Узнесла прырода нешта велічна-халоднае, амаль непрыступнае, ды, расчараваўшыся непатрэбствам свайго стварэння, кінула яго на здзек асеннім дажджам, зімовым завірухам ды марозным вятрам.

Ёсць на беразе безымяннай рачулкі, у змрочнай глыбіні дзікай пушчы забытая богам горачка, а на ёй — партызанская база яшчэ тых, даўніх часоў, калі па шматпакутнай беларускай зямлі гулялі польскія «жалнежы», і па-новаму абжытая зараз, у крывавая дні вайны з нямецкімі фашыстамі.

Камбрыг Мірон Дубровіч, стараючыся нікога не патрывожыць, яшчэ да сонца пакінуў штабную зямлянку, у якой жыў у сорак першым і ў якую вярнуўся цяпер, майскім днём сорак чацвёртага. Карцела агледзець былыя

ўладанні, а кажучы праўду, адшукаць і праверыць свае даўнія сховы, ад якіх сёння цалкам залежаў лёс яго знясіленай голадам і цяжкімі баямі брыгады.

Ён выбраўся з чэпкіх зараснікаў і спыніўся на голым месцы, на краі абрыва, што вісеў над ракою. I нечакана пачуў знаёмую песню:

И-идет война народная,

С-священная в-в-война!..

Дубровіч азірнуўся на голас і ўбачыў Антона Сімука, свайго былога эмтээсаўскага механіка, а цяпер брыгаднага разведчыка і адначасова «начбоя». Антон сядзеў на круталобым камені, цягнуў дурным голасам песню і з дубовага круглячка стругаў сабе лыжку. Яго ранейшая лыжка, адлітая з крыла самалёта, збітага партызанамі яшчэ ў сорак другім, засталася дзесьці ў возеры ці на тым злашчасным перашыйку.

П-пусть ярость благородная

В-вскипает...

— Ах, маць тваю! — Антон злосна плюнуў, шпурнуў у кусты цяжкі, як кавалак рэйкі, дубовы круглячок, якому не мог даць рады, сунуў у рот парэзаны палец і пачаў шукаць у кішэнях бінт, якога там даўно не было. Знайшоў нейкую анучу, якая, відаць, выконвала ролю насоўкі, пачаў бінтаваць палец, а Дубровіч, не жадаючы бянтэжыць добрага чалавека, зноў нырнуў у кусты.

I зноў нічога там не знайшоў. Затое знайшоў Антона, які поўзаў па траве на каленях ды шукаў свой злашчасны непакорны круглячок.

— Ты што тут шукаеш? — нібыта здзівіўся камбрыг.

— Я? Ды так... табакерку згубіў, — сумеўся Антон і схаваў у кішэню парэзаную руку. — А вы як сюды трапілі ў такую рань?

— Таксама шукаю. Склады нашы згубіў. Вось і поўзаю па ламаччы. Помніш ямы, якія мы тут капалі ў сорак першым?

— Уга! — ажывіўся Антон і падхапіўся на ногі. — Ды вы зусім не там шукаеце. Хадземце, пакажу. Мы з дзедам Рыгорам іх яшчэ ўчора праверылі.

— Праверылі? — насцеражыўся камбрыг.

— Ды не, іх мы не чапалі. Знайшлі, паглядзелі. Як быццам цэлыя, не кранутыя.

— А-а, — з палёгкай уздыхнуў камбрыг. — Цэлыя. Ну дык вось, Антон Пятровіч. Бяры ногі ў рукі і айда ў маю зямлянку. Няхай Вайцёнак знойдзе Сіўцова. Бярыце самых моцных хлапцоў, рыдлёўкі — яны ёсць у «штабной» зямлянцы, — і газуйце да мяне. Будзем рабіць інвентарызацыю базы.

— О! Гэта я мігам! — Антон зноў кінуў у кусты свой злашчасны кругля­чок, імгненна знік сярод мізэрных каржакаватых дубкоў-ліліпутаў.

II

«Iнвентарызацыю» базы, усіх яе шасці патаемных падземных сховішчаў, закончылі, калі стомленае майскае сонца ціха знікла за лесам.

Усё збераглі Барсучыныя горы! Ад бляшанкі тушонкі да аўтаматна-вінтовачнага патрона. Нават выдатны зялёны брызент, некалі зняты з армейскіх павозак, якім былі старанна ўхутаны ямы з дабром ці проста пакінуты ў гэтых жа ямах пра запас, застаўся цалюткім: бяры і ўкрывайся ім ад непагоды.

Калі ашчадна траціць запас, што зберагла сакрэтная база, прадуктаў хопіць не менш як на месяц. А там... Вунь зусім недалёка, здаецца, пад

Оршай, а мо і бліжэй, грыміць дзень і ноч артылерыйская кананада, а па начах над неабсяжнымі балотамі кружаць увішныя «Мігі» і цяжка нагружаныя транспартныя самалёты.

I ўсё ж трэба спяшацца. Дзесяткі партызанскіх брыгад і атрадаў, тысячы і тысячы тых, хто разам з партызанамі адышоў у непрыступныя для ворага балоты, цяпер, акружаныя фашыстамі двайным і трайным кальцом, ядуць траву і кару дрэў, штодзень сотнямі гінуць ад голаду і хвароб, ад асколкаў снарадаў і мін, параненыя захлёбваюцца ў балотнай твані. Трэба ратаваць людзей! Неадкладна выводзіць іх з праклятых, непрыступных для ворага мясцін. Неадкладна! Брыгада па волі лёсу ці яе камандзіра аказалася ў тыле фашыстаў, якія зусім пра тое не ведаюць. Трэба зараз жа скарыстаць гэтую акалічнасць.

Штаб працаваў. На няўклюдным стале, збітым з тоўстых, даўно пачарнелых гарбылёў, гарэла свечка, яшчэ ў сорак першым прывезеная сюды з эмтээсаўскай крамы Рыгорам Вайцёнкам, ляжала, разгорнутая ва ўсю шырыню шылераўская аператыўная карта, а вакол стала, звесіўшы над картай галовы, моўчкі стаялі Хмара, Крамнёў, начштаба брыгады Васільеў і троху воддаль ад іх дзед Рыгор, на якога зрэдку заклапочана пазіраў палкоўнік Хмара.

— Ну, дык чаго ты маўчыш, Рыгор Ьанавіч? — нарэшце ўзняў галаву палкоўнік і ва ўпор незадаволена паглядзеў таму ў вочы. — Дзе? Ты можаш паказаць гэта на карце? Ты ж быў там не раз! I цяпер толькі што адтуль.

— Слухай, герой, — не выпускаючы з рук барады, спакойна, з усмешкай азваўся дзед. — У дзесяты раз кажу табе: я нічога ў гэтых малюнках, што на тваёй паперыне, не разумею. Хочаш ведаць, дзе зараз твае брыгады, ідзем, пакажу. А гэта, — кіўнуў ён на карту, — гэта, браток, для мяне фількіна грамата.

— Добра, — уздыхнуў Хмара. — Я падумаю.

Ён згарнуў карту, узяў з нараў шынель.

— Ты гэта куды на ноч гледзячы? — затрымаў яго каля дзвярэй Дубровіч.

— Прайдуся. Спаць не хочацца. А ты кладзіся. Пасты я сам праверу. Ага, пароль на сёння?

— Волга.

— Ну, спі спакойна. Бачу, ледзь на нагах трымаешся.

— Ды троху ёсць, — стомлена ўсміхнуўся камбрыг і, не распранаючыся, забурыўся на нары.

III

Нечаканая, неспадзяваная навіна, што прынёс з Паліка Рыгор Вайцёнак, з новай сілай абудзіла ў сэрцы палкоўніка цяжкі боль, які ледзь-ледзь прытупілі час і штодзённыя беды вайны.

— У вас была жонка? — у першы ж вечар, як толькі знясіленая шматдзённым блуканнем па пушчы брыгада размясцілася на вышыні і Хмара застаўся з Рыгорам адзін на адзін у «штабной» зямлянцы, асцярожна спытаў сувязны.

Хмара ўздрыгнуў. Такога пытання ад малазнаёмага чалавека ён не чакаў.

— Даруйце, — сумеўся Рыгор, — але... Бачыце, я зусім нядаўна быў у адной вашай брыгадзе там, на Паліку. I сустрэў жанчыну. Нехта сказаў мне, што гэта іх доктар, хірург, і што прозвішча ў яе... рэдкае прозвішча: Хмара. Тут я і ўспомніў вас.

— А зваць... як завуць яе? — падаўся да Рыгора палкоўнік.

— Не ведаю. Маладая, год мо трыццаці. Светленькая, худзенькая... Ну, ды там, у балотах, усе худзенькія, — уздыхнуўшы, дадаў Рыгор і заціх.

Хмара доўга сядзеў на нарах нерухома. «Беленькая... хірург... Божа, няўжо? Тут, у балотах!.. За сотні вёрст!»

I, нібы падхопленае віхурай асенняе лісце, пранеслася ў памяці яго не такое ўжо і далёкае мінулае...

***

...Калі ён ноччу 23 чэрвеня 1941 года забег у сваю кватэру ў Брэсце, то знайшоў яе пустой. На падлозе валяліся сшыткі сына-пяцікласніка, на тахце ляжалі яго ж падручнікі і проста кнігі, а дзверы адзінай шафы, дзе захаваўся ўвесь шматгадовы камсастаўскі набытак, былі расчынены, хоць у шафе ўсё было некранутым: віселі святочныя жончыны сукенкі, яго летні цывільны касцюм. Стаялі ўнізе яго і жончыны модныя туфлі. Трошку асобна вісела парадная афіцэрская форма з двума «шпаламі» на зялёных пятліцах гімнасцёркі.

Дзіцячага адзення ў шафе не было.

Леанід Пятровіч рынуўся ў другі пакойчык, дзе звычайна спаў дванаццацігадовы Сярожка і дзе быў яго столік, за якім ён рыхтаваў урокі. Пакойчык таксама быў пусты. На століку стаяла чарніліца, ляжалі ўроскід рознакаляровыя алоўкі, а каля століка на падлозе валяўся разбіты сандалік. Леанід Пятровіч для чагосьці падняў яго, доўга разглядваў, нібы вырашаў, варта ці не яго рамантаваць, кінуў пад стол і выйшаў у калідор.

На шырокай змрочнай пляцоўцы сутыкнуўся з суседам Стаўровым, работнікам абкома партыі, яшчэ маладым чалавекам, які нядаўна вярнуўся з фінскай вайны на пратэзе, пранізлівае рыпенне якога чуў за сцяною кожную раніцу.

Стаўроў, відаць, даўно заўважыў яго, а можа, і проста пачуў, што нехта зайшоў у кватэру суседа, і ціха стаяў, абапёршыся на чорную кульбу, чакаў, што будзе далей.

— Сцяпан Пятровіч, — памкнуўся да яго Хмара, — дзе...

— Ведаю, — перахапіў Стаўроў. — Сам кіраваў эвакуацыяй. Раніцай эшалон з сем’ямі адказных работнікаў адправілі на Мінск. З-пад агню выхапілі. Сяргей ваш сказаў мне, што ў яго ў Маскве...

— Сярожка? Паехаў адзін? А Зоя... Зоя дзе?

— Зоя Савельеўна ў крэпасці. Усіх медыкаў мабілізавалі і адправілі ў крэпасць. Першымі — хірургаў...

Хмара прыхіліўся да сцяны. Стаўроў асцярожна дакрануўся да яго пляча, уздыхнуў і, стараючыся не вельмі грукаць пратэзам і кульбай, знік у сваёй маленькай кватэрцы, дзе, ведаў Хмара, жыў адзін: прыгажуня-жонка, афіцыянтка рэстарана, з кімсьці збегла, як толькі ён вярнуўся са шпіталя на мыліцах...

Стаяў Хмара не доўга. Нізка над горадам пранесліся самалёты, і праз якую мінуту зямля нервова затузалася, нібы ад балючае раны.

«Па крэпасці? Ці па маёй абароне?» — Ён хуценька вярнуўся ў кватэру, адшукаў пад ложкам «аварыйны» чамадан, запіхнуў у яго сваю парадную форму, накінуў на плечы шынель і, зачыніўшы дзверы на ключ, выйшаў на вуліцу, дзе чакала машына.

Над крэпасцю павольна разгаралася злавеснае зарыва...

«Туды? Не, позна. Не праскочым», — Хмара кінуў на задняе сядзенне чамадан, ціха сказаў шафёру:

— На заставу.

Ды заставы ўжо не было. Вогненны смерч гуляў над граніцай, над пагранічнымі ўмацаваннямі. Зямля, неба, зоркі — усё перамяшалася ў чорна-вогненны вал, які з дзікім рыкам, свістам і завываннем злавесна каціўся на ўсход, знішчаючы ўсё на сваім шляху.

З размаху кінуў і яго ў цесны акопчык, засыпаў зямлёю. Колькі часу праляжаў ён, аглушаны разрывам авіябомбы? Колькі часу потым, крыху ачуняўшы, ішоў следам за вогненным валам, — на ўсход, да сваіх? Дайшоў. Магілёў... Смаленск... Ельня... Нарафамінская шаша... Маскоўскі шпіталь... Адна рука... I — Зорка Героя.

А фронт? Навошта ён фронту, абломак вайны з адной рукою! Спатрэбіўся! Генеральны штаб, разведупраўленне, «Цэнтр». Палкоўнік разведкі. I вось цяпер, чаго і ў сне не мог уявіць, — камандзір партызанскога злучэння!

Будучы ў Маскве, шукаў сына. Не знайшоў. Сказалі, што разам з цёткай, старэйшай Зоінай сястрой, эвакуіраваўся. Ні то кудысьці ў Сібір, ні то ў Сярэднюю Азію. А Зоя... няўжо яна выжыла ў агні Брэсцкай крэпасці? I калі выжыла, то як магла трапіць сюды, на Палік, ды яшчэ ў адну з яго брыгад? А дзе сёння тая брыгада, якую ён яшчэ і не бачыў? Бачыў аднойчы яе камандзіра там, на Высокай выспе, у бліндажы Дубровіча, дзе і фарміравалася злучэнне з трох асобных брыгад. Грандыёзная карная экспедыцыя фашыстаў раскідала злучэнне: каго — у балоты, каго — вось на гэтую гару. I дзе яны зараз, тыя дзве яго брыгады? Рыгор Вайцёнак ведае. А вось паказаць на карце не змог. Для яго карта — «фількіна грамата». Для яго, самародка-разведчыка, карта — яго ўласныя вочы, яго дзівосная памяць. Ён ведае на сто, дзвесце, трыста вёрст наўкол кожную сцежку, на якую хоць раз ступала яго нага, помніць кожную рачулку ці азярцо, куды хоць раз закінуў сваю самаробную вуду. А вось вайсковая карта... А якая карта можа быць для чалавека, які за ўсе свае 65 год жыцця ні разу не пераступіў школьнага парога? Усё жыццё яго, ад маленства да старасці, — конь, плуг, барана ды каса, а ў ліхую гадзіну — акоп і вінтоўка ды яшчэ святая нянавісць да ворага, які пасягнуў на яго поле і яго хату. А калі патрэбна ад яго нешта больш важнае, ідзі за мной, пакажу, што цікавіць — раскажу.

«Ну што ж, і пайду, — пакінуўшы штабную зямлянку і дзіўнага дзеда, думаў Хмара. — Там, у балотах, гінуць людзі. Не па сваёй волі я іх туды кінуў. Ды што гэта мяняе? Людзі гінуць. I сярод іх... худзенькая, беленькая... Можа, гэта і не яна? Як магла яна трапіць сюды? Ды адкуль, з такога пекла!..»

Так, размаўляючы ў думках сам з сабою, блукаў па незнаёмай горачцы «абломак другой сусветнай вайны», як ахрысціў самога сябе палкоўнік Леанід Пятровіч Хмара, камандзір партызанскага злучэння. Ніякія пасты ён не правяраў, бо сам іх не ставіў і ведаць не ведаў, дзе яны ёсць. Проста хацелася пабыць аднаму са сваімі надзеямі і трывогай, а таму спалохана ўздрыгнуў, калі раптам пачуў грознае:

— Стой! Ні з месца!

— Волга, — хапатліва адазваўся ён і спыніўся, спрабуючы пры цьмяным святле шчарбатага месяца ўбачыць таго, хто так сурова і неспадзяванна абарваў яго думкі.

Людзі, што абступілі Хмару, былі незнаёмыя, але яны яго ўжо ведалі і яўна былі задаволеныя, што іх правярае сам камандзір злучэння, Герой, і што яны, хоць зусім і не героі, мурзатыя і абарваныя, не ўдарылі тварам у гразь перад высокім начальствам.

— Стой! Ні з месца!

— Волга. Я — Волга. Ну што тут у вас, ціха?

— Якое там ціха, таварыш палкоўнік. Салаўі! Смальнуць бы па іх. Усю душу перавярнулі!.. Не скажаце, які зараз час?

— Палова на другую... Слухайце, хлопцы, слухайце салаўёў. А больш — цішыню слухайце. Салаўі салаўямі, а як бы незнарок не заспявалі фашысцкія кулі.

— Ды які чорт занясе сюды фрыца?

— Чорт не занясе, а сам прыйсці можа.

— Няхай толькі сунецца! Будзе ляцець з гэтага бугра, што тая баба з прыпечка.

«Вось яны, партызаны...» — Хмара скупа ўсміхнуўся, асцярожна прабраўся скрозь рагаты дубняк на бераг ракі, спыніўся на краі крутога абрыву, які здаўся яму каньёнам, што некалі бачыў у Нарвегіі. Зірнуў уніз, як будзе ляцець з гэтага «прыпечка» фрыц, калі сюды сунецца. Па спіне прапаўзла халодная мурашка: добра будзе ляцець!

Хмара паправіў на грудзях аўтамат і праз усё той жа рагаты дубняк пайшоў да штабной зямлянкі.

IV

Была палова чацвёртай, а ў зямлянцы чамусьці ўжо ніхто не спаў. Сядзелі на лаве, каля самых дзвярэй, Віктар Дрозд і Антон Сімук. Абапёршыся рукамі на чаранок новенькай сапёрнай рыдлёўкі, Сімук, здаецца, драмаў, а Дрозд, паклаўшы такую ж рыдлёўку на калені, нешта шаптаў на вуха Ваську Груку, які «па-турэцку» прымасціўся проста на зямлі.

Хмара ціхенька, на дыбачках, стараючыся нікога не патрывожыць, прабраўся да нараў, кінуў на іх аўтамат і шынель, прыляпіўся побач з камбрыгам. Дубровіч коса, цераз плячо, зірнуў на яго, нібы палкоўнік зусім недарэчы абарваў яго, Міронавы довады, але тут жа спахапіўся, прыветліва кіўнуў галавою і, нейкую секунду памаўчаўшы, усё так жа ціха, але горача загаварыў:

— ...Разумееце? Адначасова, мінута ў мінуту. Мая брыгада б’е адсюль, з тылу. Усімі сіламі, усімі сродкамі. А брыгады «Разгром» і «Лявона» — у лоб. Нечакана і ў лоб! «Удар маланкі» — так назваў бы я гэту нашу, цяпер ужо, відаць, апошнюю аперацыю.

— I калі?

Усе зірнулі на палкоўніка. Той быў узрушаны, нават бледныя шчокі яго паружавелі.

— Я ўсё зразумеў, Мірон Ігнатавіч, — ён паклаў руку на плячо камбрыгу. — I вельмі рады. Вы нібыта прачыталі мае думкі. Рад. Ну, пра дэталі — днём. А зараз... — Ён перасеў на нары, скінуў з ног разбітыя боты.

Праз хвіліну спаў, з галавой укрыўшыся зялёным брызентам.

У зямлянцы доўга панавала цішыня, толькі ціха патрэсквала свечка, што стаяла на гарбатым стале. Дубровіч падняў з падлогі боты палкоўніка, падаў знак ардынарцу рукою.

— Слухаю, Мірон Ігнатавіч! — падляцеў Грук.

— Не крычы. На, падбяры пару па гэтым памеры. У яме нумар чатыры ёсць скрынка з абуткам для камсаставу. Боты паставіш каля нараў.

— Толькі боты?

— Бяжы, — адмахнуўся камбрыг і павярнуўся да Крамнёва. — Васіль Ьанавіч, план абароны карнікаў вакол гэтых балот, што прынёс нам Фама Кантаровіч, у вас? Дайце на хвілінку.

Ён разгарнуў на стале паверх сваёй пашматанай двухвёрсткі новенькую карту-план, зробленую вопытнай і ўмелай рукою, паглядзеў на камандзіра брыгаднай разведкі:

— Разумееш? Гэта, Сіўцоў, ужо заданне табе. Даставай сваю карту, слухай і адзначай. Вось ад гэтае вёскі, — тыцнуў ён пруцікам у карту-план, — да вось гэтай, — пруцік гульнуў далёка ўбок, — абмацай кожны метр нямецкай абароны. Правер, ці ўсё на месцы. Калі што — адзнач любую змену. Асобна зафіксуй больш-менш слабыя месцы ў абароне немцаў. Як лепш да іх падступіцца. Удакладні, якія змены адбыліся ў бліжэйшых гарнізонах. Ці на месцы артылерыйскія і мінамётныя батарэі.

— Зразумела, Мірон Ігнатавіч, — згарнуў сваю карту Сіўцоў. — Колькі ў мяне часу на гэта?

— Тыдзень. Сёння... чорт вазьмі, лета! Першае чэрвеня. Даложыш сёмага раніцай, і ні днём пазней. Ясна?

— Ясна, — усміхнуўся былы настаўнік.

— Ну то і добра. !дзі, ды асцярожным будзь. А мы тут, — камбрыг паклікаў Антона Сімука: — Людзі гатовы? Усе — на «круг». Паглядзім твае «танкі» ды праверым сваю артылерыю. Ці не завяліся краты ў ствалах нашых «саракапятак».

— Мірон !гнатавіч, хвіліначку!

Дубровіч спыніўся. Да яго з паперкай у руцэ спяшалася радыстка Соня Кавалёва.

— Што, Соня? — занепакоіўся камбрыг.

— Вось. З Масквы. З нашага штаба.

Камбрыг асцярожна ўзяў з рук дзяўчыны паперку:

«Віншуем Героем і званнем генерал-маёр. ЦШПР».

Дубровіч здзіўлена паглядзеў на радыстку, разгублена абвёў вачыма групу разведчыкаў, што з рыдлёўкамі ў руках насцярожана сачылі за ім, і неяк нясмела ні то спытаў, ні то загадаў:

— Што, хлопцы, пойдзем? Світае ўжо.

V

«Склады» зброі і боезапасу, як і падземныя сховішчы на Барсучыных гарах, знайшлі не адразу. «Круг», некалі здратаваны коламі брычак і аўтамашын, ботамі лесарубаў, што два гады цягалі сюды нарыхтаваны для шахтаў Данбаса крапежнік, зарос высачэзнай, па пояс, травою і папаратнікам, маладым арэшнікам, бярозкамі ды яшчэ чорт ведае чым, густым і калючым. Адзіная лясная дарога, што некалі вяла ад «круга» да льнозавода, а там — да невялічкай чыгуначнай станцыі, таксама зарасла непралазнымі кустамі арэшніку, што, відаць, і зберагло партызанскія сховы. А можа, і не гэта. Два трактары «чэтэзэ» з прычэпамі і бочкамі, некалі кінутыя ў зарасніках ядлоўцу, таксама ніхто не крануў. Ды і кратаць не было каму. Вёсак паблізу не было, а калі дзе і засталося некалькі хат, то ў іх жылі дзеці ды бабы, якіх у гэтыя страшныя дні ў лес абаранкам не завабіш.

Нарэшце знайшлі і адкапалі батарэю «саракапятак», прыкацілі на «круг», траву на якім сяк-так прымялі нагамі. Агледзелі. Дубровіч паківаў галавою: новенькія!

— А чорт іх тут узяў! — раўнадушна заўважыў Сімук, выціраючы травой перапэцканыя рукі. — Во, зірніце: на іх салідолу — на палец. — Крыху памаўчаўшы, нібы нешта прыпамінаючы, ажывіўся: — Мірон Ігнатавіч, — помніце, вы ў зямлянцы сказалі: «Паглядзім твае танкі». А што, калі і сапраўды гэтыя дзве ламачыны зрабіць танкамі?

— Ты, Антон, выпадкова не выпіў? — усміхнуўся камбрыг.

— Ды не, не даў Вайцёнак. А пра танкі я сур’ёзна. Бачыце, якія яны малыя ды зграбныя, — паказаў ён на «саракапяткі». — Стаў у прычэп і палі. А трактар... ноччу сам чорт не ўцяміць, паўзе гэта трактар ці танк. Раве матор, ляскаюць гусеніцы. I гармата пуляе. Кулямёты яшчэ можна паставіць, ручныя.

Камбрыг уважліва паглядзеў на свайго былога механіка, а Віктар Дрозд, які ў тэхніцы таксама «з’еў сабаку», нейкі момант стаяў і глядзеў на сябра разявіўшы рот. Потым ціха прашаптаў:

— Кулібін! Антошка, Сталінскую прэмію не гарантую, а вось фрыцаўскую балванку першай ступені атрымаеш абавязкова.

— Сам ты балванка, — без аніякай злосці буркнуў Сімук.

— Дрозд, кліч сюды хлопцаў, — абарваў драздоўскі гумар Дубровіч. — Хапайце гэтага аднарогага казла, паглядзім, як ён памесціцца ў прычэпе.

VI

«Рэканструкцыя» трактароў закончылася вечарам чацвёртага чэрвеня. Цяпер паўстала новае пытанне: дзе прытуліць «бронетэхніку» да часу, калі настане патрэба кінуць яе ў бой.

— Загонім на наш бугор, — як нешта даўно вырашанае аб’явіў Сімук. — Усё роўна раку давядзецца фарсіраваць, немцы ж на тым баку.

— А пройдуць праз гэтыя джунглі твае «браневікі»? — усумніўся нехта з былых трактарыстаў.

— А куды яны дзенуцца?

Сякая-такая дарога на «бугор» усё ж была, — гэта прасека, якую зрабілі ў сорак першым «акружэнцы», калі на перадках ад брычак цягалі ў лагер кінутае разявамі-інтэндантамі дабро.

...Раніцай пятага чэрвеня 1944 года «танкі» Антона Сімука і Віктара Дразда, пасля надзвычай цяжкага шасцікіламетровага пераходу, выйшлі на зыходную пазіцыю.

VII

Вечарам гэтага ж дня палкоўнік Леанід Пятровіч Хмара і сувязны Рыгор Вайцёнак пакінулі Барсучыныя горы.

Перад тым як развітацца, камбрыг Дубровіч і камандзір злучэння правялі нараду сам-насам.

— У цябе, Мірон Ігнатавіч, цяпер ёсць радыёстанцыя і радыстка, якая ведае ўсе патрэбныя пазыўныя, — ціха гаварыў палкоўнік. — У мяне будзе таксама. У брыгаду «Лявона», калі помніш, мы паслалі радыста Крамнёва, такога рыжага старшага сяржанта. Спадзяюся, што ні з ім, ні з яго радыёстанцыяй нічога не здарылася. I як толькі я адшукаю Лявонава, адразу ж звяжуся з «Цэнтрам». У мяне там ёсць надзейныя людзі. Папрашу, каб у той час, калі мы рашым пайсці на прарыў, наша авіяцыя нанесла ўдар па ўчастку абароны немцаў, які мы ім пакажам. Ну а калі так не атрымаецца, ударым сваімі сіламі.

— Людзі твае там... траву ядуць... Ці падымуцца?

— Папрашу, каб неадкладна падкінулі прадукты. Толькі знайду, куды іх кінуць.

— То-та. Кругом на дзесяткі вёрст — балота...

— Вайцёнак казаў, што ў Лявонава ёсць энзэ. Дзесятак кароў і коней.

— Вось гэта ўжо нешта рэальнае. А я тут, у лагеры, шпіталь падрыхтую. Крамнёў таксама звяжацца з «Цэнтрам» ды са штабам Баграмяна. Папросім медыкаменты, добры хірург у мяне свой ёсць. Ну а прадуктаў і патронаў цяпер у мяне на адзін добры бой хопіць. А там...

— А там, думаю, ад немцаў і духу не застанецца. Фронт, відаць, ужо каля Оршы.

— Леанід Пятровіч! На вайне і вярста — дарога доўгая.

— Сёння не сорак другі. I не сорак трэці...

VIII

А ў гэты час Рыгор Вайцёнак, Антон Сімук і Віктар Дрозд на Рыгоравай лодцы гойсалі па рачулцы, што надзейна ахоўвала Барсучыныя горы.

Дзед Рыгор сцвярджаў, што на рачулцы, дужа глыбокай, ёсць перакат, даволі вузкае месца з нізкімі, але трывалымі берагамі, і што цераз гэты перакат партызаны дваццатых гадоў вазілі з зарэчных лугоў сена ў свой лагер, на гару.

Як і заўсёды, памяць не падвяла старога разведчыка. Перакат — вады паўаршына, дно — жвір, хоць цяпер залівай гудронам, — знаходзіўся трошку бліжэй, чым яго шукалі. Вось толькі правы, патрэбны партызанам бераг, аказаўся не такі ўжо і нізкі, бо ціхоня-рака за доўгія гады падтачыла і яго.

Ды бяда не дужа вялікая. Дзесятак добрых хлопцаў, дзесятак рыдлёвак, гадзіну-другую працы, і каці, хоць на легкавушцы!

...Вечарам, за гадзіну да адплыцця Вайцёнка і Хмары, «танкі» Сімука і Дразда памянялі пазіцыю, сталі ў кустах маладога арэшніку насупраць перакату...

IX

Прадчуванне не падманула Леаніда Пятровіча: «худзенькая, беленькая» і сапраўды аказалася яго жонкай, Зояй Савельеўнай Хмара.

З дапамогай старога Вайцёнка ён адшукаў яе на малюсенькай выспе сярод гразкіх балот. Тут рос дзесятак-другі старых ялін, на карослівых шэрых ствалах якіх, нібы струпы ад застарэлых язваў, віселі камякі даўно засохлай смалы. Пад гэтымі ялінамі, пад іх цяжкімі, амаль чорнымі лапамі і размясціўся шпіталь брыгады «Лявона», — некалькі буданоў, складзеных з такіх жа яловых лапак.

Зоя Савельеўна Хмара, адзіны хірург шпіталя, рабіла аперацыю. Мала­ды партызан, распрануты да пояса, ляжаў на «стале», складзеным з жардзін і засланым асакой і нямецкай стракатай плашч-палаткай. Мажнога складу мужчына, відаць, асістэнт хірурга, у некалі белым халаце, стаяў ля «стала» і звычайнай сталярнай нажоўкай адпілоўваў партызану левую пасінелую руку. Прыгожы твар партызана быў белы, засыпаны буйнымі кроплямі поту, рот і вочы шырока раскрыты. Здавалася, зараз ён закрычыць і скочыць на дол, усланы рыжай ігліцай. Але хлопец — маўчаў. Глядзеў у неба і маўчаў.

Каля мужчыны з нажоўкай са шпрыцам у руках стаяла яна, Зоя Савельеўна Хмара. Твар яе таксама быў белы, і яна таксама маўчала.

Маладзенькая дзяўчына ў светлай паркалёвай сукенцы стаяла ля галавы хлапца, трымала яго правую, здаровую, руку і раз-пораз падносіла да яго кірпатага носа бутэлечку, — відаць, гэта быў нашатырны спірт. Дзяўчына таксама маўчала, а па яе амаль дзіцячым твары каціліся празрыстыя слёзы.

Нарэшце чалавек у калісьці белым халаце разагнуў спіну, кінуў у вядро ампутаваную руку, на белы ручнік паклаў пілку і пайшоў прэч ад «стала». Зоя Савельеўна зрабіла ўкол параненаму, павярнулася, каб узяць з рук дзяўчыны бінт і, ціха ўскрыкнуўшы, павольна асела на зямлю.

...За яе спінай, сціснуўшы сабе горла адзінай рукой, стаяў Леанід Пятровіч Хмара, якога яна пахавала ў вогненную чэрвеньскую ноч 1941-га, калі ёй сказалі, што пагранічнікі, якімі камандаваў муж, загінулі. Усе як адзін...

Х

Чалавеку не дадзена ведаць, адкуль прыйдзе дапамога ў самы крытычны момант у жыцці...

...Антося Вакуловіча ў Брэсце бачылі многія, ды мала хто ведаў. Маўклівы, ваўкаваты, ён не меў ні сяброў, ні добрых знаёмых. Ніхто толкам не ведаў, дзе ён нарадзіўся, дзе жыў усе свае трыццаць год. Казалі, што вырас на Гродзеншчыне, нават меў уласны хутар, ды жыў бабылём. У трыццаць восьмым яго ўзялі ў Войска польскае, у трыццаць дзевятым трапіў у нямецкі палон. Уцёк. Басцяўся па свеце, бо нехта спаліў яго хутар — струхлелую халупу. I вось з’явіўся ў Брэсце. Уладкаваўся на станцыі. Моўчкі хадзіў уздоўж саставаў, грукаў па колах вагонаў малаточкам. Састаў адыходзіў. Пакідаў перон і Вакуловіч.

Пачалася вайна. Прыйшлі фашысты. А Антось Вакуловіч так і застаўся на станцыі. Цяпер хадзіў са сваім малаточкам уздоўж эшалонаў тых самых гансаў і фрыцаў, што некалі паланілі яго. А на захад, у Германію, везлі новых палонных, жанчын, дзяцей, нарабаванае дабро.

Вось гэты Антось і выхапіў тады з бяды жонку падпалкоўніка Хмары, хірурга Зою Савельеўну, якую ведаць не ведаў і бачыць не бачыў.

...Як і ўвесь медсастаў крэпасці, 20 ліпеня немцы адправілі Зою на станцыю і, відаць, пакуль не ведалі, што рабіць з урачамі і медсёстрамі.

Ахоўваў медыкаў салдат з перавязанай левай рукой. Быў ужо прыцемак, на пероне святла не было. Стаяў пад параю доўгі вайсковы састаў, на плат­формах якога былі накрытыя карычневым брызентам аўташыны і нешта яшчэ ў вялізных скрынках. У самым канцы эшалона свяцілася акенцам цяплушка.

У салдата, відаць, вельмі балела рука. Паклаўшы на калені вінтоўку, ён люляў яе, моршчыўся, хваравіта заплюшчваў вочы.

Карыстаючыся паўзмрокам і няўвагай вартавога, урачы-мужчыны крадком знікалі пад платформамі эшалона, які, дарэчы, нікім і не ахоўваўся: крэпасць пала, фронт імкліва пакаціўся далей, на ўсход, а паралізаваны неспадзяванай бядой горад анямела маўчаў.

Тут, пад адной з платформаў, яе і ўбачыў Антось Вакуловіч. Ужо без хала­та, які валяўся між рэек, Зоя Савельеўна стаяла на шпалах на каленях, відаць, пачуўшы блізкія крокі, баялася варухнуцца.

Убачыўшы жанчыну, Антось сагнуўся, на нейкі момант сам здранцвеў, потым, хапатліва азірнуўшыся па баках, сарваў са сваіх плеч форменную курт­ку, кінуў на плечы жанчыне, выхапіў яе з-пад калёс на перон, прашаптаў:

— Маўчы!

Сілком правёў яе аж у цэнтр эшалона, падхапіў на рукі і беражліва апусціў на платформу пад колы вялізнага крытага грузавіка.

У гэты ж момант састаў ціха крануўся і праз якую хвіліну знік у густым шэрым паўзмроку.

— Так я і вырвалася з палону, — не раскрываючы вачэй, горка ўздыхнула Зоя Савельеўна. — Здаецца, праз тры дні, ноччу, эшалон спыніўся ў Барысаве. Успомніла, што ў Барысаве на Камсамольскай жыве мая знаёмая па медінстытуце, працуе ў бальніцы. Да яе і пайшла. Прыняла. Паўгода жыла ў яе, уладкавалася ў тую ж бальніцу, дзе працавала і Люся. А праз паўгода была ўжо тут, у лесе, у партызанскім атрадзе. Таксама Люся дапамагла... Яна падпольшчыцай аказалася...

Зоя ляжала на ахапку сухой асакі, паклаўшы галаву на калені мужа. Здаец­ца, ужо зусім супакоілася, як кажуць, прыйшла ў сябе. Стары Вайцёнак, які на ноч застаўся тут, на выспе, пачаставаў яе багатай вячэрай, і таму хіліла на сон.

— Параненых многа? — памаўчаўшы, спытаў Леанід Пятровіч.

— Хворых многа... Дызентэрыя, малярыя... Ядзім жа што папала... Нейкі час карміла раненых і хворых мясам... Рэзалі кароў і коней. Ды...

— Што — ды?

— Няма кароў... Заставаліся дзве, самыя лепшыя. Толькі дзецям на малако... Дзяцей у нас многа... Смерчаўцы з’елі...

— Як — з’елі? — уздрыгнуў палкоўнік.

— Так... Зарэзалі і з’елі... Яшчэ і цяпер ядуць... !х тут чалавек пяць. Жонкамі абзавяліся...

— Далёка яны? — пасля доўгага маўчання ціха спытаў Хмара.

— Ды не. Метраў трыста адсюль...

— Добра, Зоя, спі. Другая гадзіна.

Леанід Пятровіч прыхіліўся спінай да яліны, да болю сцяў зубы.

А Зоя Савельеўна і сапраўды імгненна заснула. У сне раз-пораз шукала яго руку, прыціскала да гарачай шчакі...

XI

Ранішнюю пабудку зрабіла «рама». Яна з’явілася высока над выспай, зрабіла шырокі круг і, відаць, нічога не выявіўшы, пайшла ў бок Паліка.

Асцярожна накрыўшы жонку шынялём, Хмара выйшаў з будана.

Пад ялінамі ў буданах-палатах зрэдку падавалі голас хворыя і параненыя. Стагналі яны асцярожна, здушана, відаць, баяліся, што пачуюць іх не толькі свае, але і тыя, што прытаіліся там, за балотам, у акопах і бліндажах, адкуль, хоць і зрэдку, прылятаюць снарады і міны і сюды, на выспу, ды шлях да буданоў ім заступаюць яліны: хапаюць сваімі магутнымі лапамі, у якіх яны і лопаюцца ад злосці, засыпаючы рыжай ігліцай парослую мохам зямлю.

Хворыя галодныя дзеці, наадварот, плакалі зычна, клікалі мам, прасілі есці.

Між панурых ялін, спатыкаючыся на карэннях, хадзіў вартавы. А каля «аперацыйнага» стала, засланага асакой і акрываўленай плашч-палаткай, сядзеў на перакуленым уверх дном вядры чалавек у чорнай скуранцы, з аўтаматам на каленях.

«Лявонаў? Ён. Вось дарэчы!»

Камбрыг Лявонаў, нібы пачуўшы несказаныя словы камандзіра, падхапіўся на ногі.

— Таварыш палкоўнік! Камандзір...

— Ціш-ш-ш, — прыклаў палец да губ Хмара. — Разбудзім...

— Рад за вас, таварыш палкоўнік, — ужо ціха прамовіў камбрыг. — Учора вечарам быў у мяне Вайцёнак, усё расказаў. Якое шчасце!

Яны адышлі ад шпітальных буданоў, уладкаваліся пад пасечанай асколкамі ялінай на пакрытай мохам калодзе. Леанід Пятровіч ад камбрыга Дубровіча ведаў пра цяжкае гора камбрыга Лявонава. У сорак першым, у час першай жа бамбардзіроўкі Мінска, загінула ўся яго сям’я: старэнькая маці, жонка, дзесяцігадовы сын і двухгадовая дачушка. Сам ён, работнік абкома, быў у камандзіроўцы і, калі вярнуўся ў Мінск, замест дома знайшоў груду яшчэ гарачае цэглы...

Парушыў маўчанне камбрыг.

— Добра, што Дубровіч вырваўся з блакады. Цяпер ёсць надзея...

— I рэальная, — падхапіў Хмара, рады, што цяжкія ўспаміны парушаны. — Надзея ёсць, і цвёрдая. Аб гэтым і пагаворым. Камбрыг «Разгрому» далёка?

— Ды не. Мы стараемся трымацца разам. Ужо тое-сёе плануем.

— Страты ў брыгадах — вялікія?

— Не вельмі. Каб не голад...

— Але, — спахапіўся Хмара. — Вы ведаеце гэтых... смершаўцаў?

Лявонаў апусціў галаву.

— Як жа так, а? Як вы дапусцілі?

— А што з імі зробіш? Улада! I якая!..

— Я расстраляю іх, — рэзка аб’явіў палкоўнік. — Усіх пяцёх. Як марадзёраў.

Лявонаў уважліва паглядзеў у вочы камандзіра злучэння, ціха прамовіў:

— Леанід Пятровіч, ды вы што? Вас жа потым...

— У брыгадзе ёсць юрысты?

— Не раю. Падумайце.

— У брыгадзе ёсць юрысты? — холадна паўтарыў палкоўнік.

— Ёсць.

— Падбяры траіх. Самых аўтарытэтных. За пракурора буду я сам.

...Праз тры дні на маленькай выспе, што згубілася сярод бяскрайніх Палі-

коўскіх балот, партызанскі суд прыгаварыў пецярых «асабістаў» да расстрэлу.

Ды расстралялі толькі аднаго, капітана, які падаў ідэю рэзаць шпітальных кароў. Чацвёра старшых лейтэнантаў збеглі яшчэ да суда, ноччу звязаўшы знясіленых голадам вартавых, што ахоўвалі іх зямлянку...

XII

Некалькі дзён у штабе брыгады «Лявона» чакалі бяды. Ды Масква, відаць, пра суд над «асабістамі» яшчэ нічога не ведала. Маўчаў «Цэнтр». Маўчаў і штаб партызанскага руху. Кожную ноч прыляталі цяжка нагружаныя транспартныя самалёты, кідалі ў вызначаны раён груз, — усё, што прасіў палкоўнік Леанід Пятровіч Хмара.

А прасіў ён нямала. I ляцелі з начнога неба на выспу непадалёк ад шпіталя: прадукты, скрынкі з патронамі і ручнымі гранатамі, і, што асабліва радавала партызан, — новенькія аўтаматы. Такой шчодрасці ні Хмара, ні Лявонаў і не чакалі.

Ажыў Палік! Былі створаны дзве роты аўтаматчыкаў, уключылі ў іх правераных у баях партызан-ардэнаносцаў. Роты так і назвалі: ардэнаносныя.

Да брыгад «Лявона» і «Разгром» далучылася яшчэ некалькі. Многія сотні людзей размясціліся на лапіку сухой зямлі пад векавымі ялінамі. Дзялілі патро­ны і ручныя гранаты, небагаты запас прадуктаў. I чакалі патрэбны сігнал.

Ды замест сігналу глухой душнай ноччу прыйшла ў штаб брыгады вестка чорная, нечаканая: у Бярэзінску фашысты павесілі Пятра Фаміча Кантаровіча. А адбылося ўсё так. У Бэрэзінск да бургамістра паслалі двух партызан, мясцовых хлопцаў, забраць падрыхтаваныя дакументы. Кантаровіч дакументы ім перадаў. Хлопцы схавалі іх у кішэні і падаліся назад. Ды тут, ужо за горадам, наскочылі на нямецкі патруль. Кінуліся да блізкага лесу, але бегчы заміналі доўгія, не для іх шытыя паліто, апранутыя імі для маскіроўкі. Скінулі. Уцяклі. Эсэсаўцы падабралі кінутую вопратку, а там, у кішэнях... сакрэтныя дакументы, падпісаныя бургамістрам Пятром Фамічом Кантаровічам...

XIII

У гэтую ж ноч, праз якую гадзіну ці дзве пасля весткі аб гібелі Пятра Фаміча, прыйшлі адразу дзве добрыя навіны: штаб генерала Баграмяна паведамляў, што авіяцыя фронтау гатова нанесці ўдар па абароне карнікаў там і тады, калі гэта будзе патрэбна партызанам.

На досвітку ў штабной зямлянцы камбрыга Лявонава з’явіўся прамоклы да апошняй ніткі Павел Сіўцоў, намеснік камбрыга Дубровіча па разведцы. Без лішніх слоў усеўся за стол, разгарнуў мокрую карту-двухвёрстку і, як нядаўна сам Дубровіч, тыцнуў арэхавым пруцікам:

— Прарывацца будзем тут.

Лявонаў зазірнуў у карту, на месца, дзе застыў пруцік:

— А ты добра ведаеш, што — «тут»?

— Ведаю. Толькі што адтуль выбраўся.

— Я таксама два дні назад ледзь адтуль выбраўся. — Лявонаў сеў за стол побач з Сіўцовым, адсунуў убок яго карту, ціха загаварыў:

— Так, адзін чалавек можа і выберацца. А сотні, тысячы? Не ведаю. Чэсна кажу, не ведаю, і не магу ўявіць, каму ўзбрыдзе ў галаву ідэя сунуцца сюды, з гэтага ці з таго боку.

Сіўцоў скупа ўсміхнуўся:

— Немцы, відаць, таксама так думаюць. Iграюць на губным гармоніку, п’юць шнапс. Спакойна жывуць. А дарэмна. Такое «непрыступнае» месца я ўжо бачыў. Там, на перашыйку, паміж двух «непраходных» азёр, дзе фашысты збіраліся нас пахаваць. А мы вырваліся, прайшлі, і брыгада вось тут, — Сіўцоў тыцнуў у карту арэхавым пруцікам, паглядзеў на камбрыга, відаць, чакаў, што ён скажа. Лявонаў маўчаў. Тады Сіўцоў рашуча аб’явіў, нібы ён сам тут усімі камандаваў: — Пройдзем і тут! Балота і сапраўды страшнае, на гэтым шырачэзным «акне» і трава не расце, ды мы, — паказаў ён на чатырох разведчыкаў, што прыйшлі разам з ім і ціха сядзелі на падлозе, — прайшлі цераз гэта «акно» тройчы ад краю да краю і па ўсёй шырыні. Знайшлі праходы, расставілі малапрыкметныя вешкі. Вады па пояс, а дзе і рукі з аўтаматамі трэба ўздымаць над вадою. Дно слізкае, абымшэлае, ды трымае. Ну а што нам трэба? Пройдзем!

— Я яшчэ раз праверу сам, — памаўчаўшы, падняўся Лявонаў.

— Правільна. Толькі ціха. Як бы раней часу не патрывожыць фашыстаў.

— Ціха хадзіць па лясах і балотах за тры гады мы навучыліся, — цяпер ужо стрымана ўсміхнуўся і камбрыг. — Сам мяне павядзеш?

— Ноччу?

— Ну а чаго марудзіць? Пакуль мокры па вушы і ў ваду зноў лезці не так страшна. Адпачывай. Апоўначы разбуджу.

***

Вясёлае чэрвеньскае сонца ўжо выкарабкалася з балотнай твані, калі Сіўцоў і Лявонаў, перапэцканыя гразёю, з’явіліся на выспе, непадалёку ад шпіталя.

— Можаш вяртацца на сваю гару, — стомлена прамовіў камбрыг, сцягваючы з ног размоклыя боты. — Цяпер мы ўжо самі. Скажаш Мірону Ігнатавічу, што самалёты...

— Ён ведае. Учора і мы атрымалі шыфроўку. I пра сігналы самалётам дамоўлена. Пададзім іх мы. А вы трымайце аўтаматчыкаў па гэты бок «акна», аж пакуль самалёты не адбамбяцца. Шырыня «акна» — метраў шэсцьсот, не трапіць бы пад свае ж асколкі. Як і дамоўлена, на прарыў пойдзем адначасова. Сігнал — чырвоная, тры зялёных, зноў ракета чырвоная. Секунды праз дзве-тры...

— Ведаю. Ад Дубровіча вярнуўся мой чалавек. !дзі, абсушыся. Сустрэнемся на вашай гары.

XIV

На фінішную прамую выходзіла аперацыя «Удар маланкі».

Роты аўтаматчыкаў падрыхтавалі сваіх праваднікоў. Імі сталі камандзіры аддзяленняў. Не раз і не два прайшлі яны па вызначаных разведчыкамі Сіўцова праходах, дзе-нідзе паставілі свае вешкі.

У брыгадных шпіталях рабілі з мячэўніку, трысця і сухога ламачча лёгкія плыты — «плывучыя насілкі» для параненых, хворых і дзяцей. Стварылі «Брыгаду жанчын», якая павінна пакінуць выспу ўжо тады, калі за балотам заціхне бой.

I вось трывожная цішыня зноў праглынула шматпакутны Палік.

Яшчэ да захаду сонца неба над балотамі апусцілася ніжэй, папаўзлі шэрыя хмары, неахвотна зацерушыў рэдзенькі дождж. Ён то спыняўся, то з той жа лянотай пачынаўся зноў. I людзі на выспе з трывогай пазіралі ў неба: «Прыляцяць ці не?»

Брыгадныя радыёстанцыі маўчалі. Маўчалі і фашысты. Патухлі і не з’яўляліся зноў ракеты над акопамі карнікаў, якія звычайна ўсю ноч паласавалі неба.

Апоўначы зусім нечакана ў зямлянку камбрыга Лявонава ўваліліся начальнік штаба партызанскага злучэння капітан Крамнёў і сувязны Рыгор Вайцёнак.

— Ну што тут у вас? Нешта ўжо дужа ціха, — кінуўшы на нары аўтамат, спытаў Крамнёў. — Зноў нешта здарылася?

— Ды не, чакаем.

— Ужо дачакаліся! Людзі гатовы? Выводзім на зыходную пазіцыю аўтаматчыкаў. На прарыў іх павяду я сам. А вы, усе камандзіры брыгад, застаяцеся тут. А як толькі мы і брыгада Дубровіча праб’ём абарону немцаў, уводзьце ў бой усе свае сілы і кідайце іх на правы фланг фашыстаў, у напрамку на Лепель. «Разгром» б’е па левым флангу ў напрамку на Бягомль. Усе астатнія сілы, што тут ёсць, уваходзяць у прабітую брэш ужо, калі мы адкінем карнікаў на тры-чатыры кіламетры. Усё. У добры час.

Крамнёў узяў свой аўтамат, на хвілінку прысеў на нары побач з камбрыгам Лявонавым.

За балотам нарастаў гул самалётаў.

* * *

...Вярнуўся ён гадзіны праз дзве, запэцканы глінай, мокры ад поту, але весела ўзбуджаны.

— Знайшоў! — яшчэ здалёк крыкнуў Соні. — I ведаеш, дзе апынулася? Пад ламаччам, каля самага выхаду з тваёй «келлі».

— Рацыя? Яна цэлая?

— Ды не, сумка. I паглядзі, як прашыла яе асколкам. Навылёт. Але карты нічога, карыстацца можна.

— А...

— Рацыя? — Вясёлая ўсмешка патухла ў вачах Крамнёва. Ён выпусціў з рук ражкі коўдры, і на траву пад Соніны ногі пасыпаліся нейкія рознакаляровыя абломкі.

— Гэта... усё?

— Усё. Бачыш, адна пацяруха. Прымусіць загаварыць гэта ламачча не змог бы і сам Крэнкель... Ды ты... чаго ты? — заўважыўшы слёзы ў Соніных вачах, раптам зазлаваў Крамнёў. — Кінь. Падумаеш, трагедыя. Знойдзем свой.

* * *

...У многіх месцах партызаны спрабавалі прарваць кальцо акружэння, а вось у гэтым ціхім гіблым месцы такога ўдару з неба, тылу і проста «ў лоб» фашысты не чакалі. Ад іх батальёна, што сумаваў тут многа дзён, ад удару магутных «Глаў» амаль нічога не засталося. Аўтаматы «Лявона» і «Разгро­му», «танкі» Сімука і Дразда завяршылі справу.

Ліхаманкавая спроба фашыстаў замураваць прабоіну правалілася. Падаспелі савецкія танкі, што прарвалі фронт фашыстаў пад Оршай і цяпер крушылі іх тылы.

***

...Апоўдні бой ішоў ужо далёка ад Палікоўскіх балот.

А на Барсучыных гарах, на абрыве, што грозна вісеў над безыменнай рачулкай, стаялі генерал Дубровіч, палкоўнік Хмара, капітан Крамнёў і дзед Рыгор, — стаялі і глядзелі, як пакідаюць сваю немінучую магілу змардаваныя голадам людзі.

Нізка над зямлёй эскадрылля за эскадрылляй праносіліся самалёты.

На захад.

На Мінск.