Цэнтр Еўропы

БОМБА

Ён знайшоў яе ў той год, як пайшоў у школу. Плёхаўся ў копанцы, балюча наступіў на нешта, падумаў, што камень, а паднырнуў — бомба. Такая, як яйка з абодвума тупымі канцамі, але рубчастая, цяжкая, чорная­чорная. З аднаго канца нібыта пёрка прылепленае, сарві яго — і кідай бомбу, куды хочаш, усё ўшчэнт разнясе.

— Што ты будзеш рабіць з ёй? — спалохана спыта­ ла Рыма, якой Марык паказаў бомбу ў іхняй схован­ цы, абваленым бліндажы за вёскай. Адсюль пачыналіся арэшнікавыя пагоркі, за імі зубчастым, зламаным неба­ схілам сінеў лес, а што было за лесам — ні Марык, ні Рыма не ведалі. Казалі, што горад.

— Узарву, — сказаў Марык зацята, як пра штосьці кан­ чаткова вырашанае. — Пачнецца зіма, стануць паліць у школе, кіну ў грубку — і ўсё ўшчэнт.

Яму не глянулася школа з першага дня, а з дня дру­ гога ён ужо ненавідзеў яе, заганяў сябе ў клас сілком, б’ючы кірзовым, пашытым з вынашаных ботаў ран­ цам самому сабе пад калені. Яго трэсла ад настаўніцы Зінаіды Раманаўны, рыжай, з жоўтымі зубамі, якая тыкала пальцам у буквар і працяжна, як плачуць, да­ водзіла: «Гэта літара А, з яе пачынаецца слова аловак, а дзе яшчэ ў гэтым слове літара А? Вось яшчэ літара а, толькі не вялікая, а маленькая, літары бываюць вялікія і маленькія, як і людзі, ты зразумеў, Марык? Вось да­вай тваё імя напішам на дошцы, дзе ў ім літара а… хіба няма ў ім літары а?.. Няма, дык закрэслім, тады ты Мрык нейкі, а не Марык… і ў цябе ловак нейкі, а не аловак; калі адкінуць а, першую літару, бачыш, як многа кожная літара значыць…»

«Карова ты рыжая, — глядзеў на Зінаіду Раманаўну Марык, — пачакай, няхай толькі грубку запаляць».Зінаіда Раманаўна нібыта ўгадвала ягоныя думкі і казала: «Ідзі ў кут. І не рухайся ў куце, стой так, як цябе ў кут паставілі».

Можа, Зінаіда Раманаўна была і не з найгоршых цё­ так, проста цётка­настаўніца, толькі яна мела ўладу над Марыкам такую, якая рабіла яго роўным і аднолькавым з Рымай і ўсімі дваццацю чатырма першакласнікамі, у гурце якіх Марык дзяліўся як адзін на дваццаць чата­ ры, і гэтаксама дзялілася ягонае імя, і нават маленькая літара а ў ягоным імені таксама дзялілася на дваццаць чатыры. З гэтага гурту, што называўся класам, нельга было вылучыцца інакш, як падымаючы руку ў адказ на пытанні Зінаіды Раманаўны; а яна яшчэ глядзела па радах, узважвала, вылучыць цябе, ці не, і амаль ніколі не вылучала, не давала такой мажлівасці, калі бачыла, што якраз зараз ты ведаеш нешта, каб вылучыцца. За­ тое ніводнага разу не прапускаўся выпадак, калі можна было прынізіць цябе, бездапаможнага ў няведанні таго, пра што яна пыталася, нямога, як рыбіна. «Наступным разам бацьку прывядзеш, пара ўжо з ім пагаварыць пра цябе, пара». Хоць з бацькам штодня на вуліцы бачыла­ ся — і нічога яму не казала.

На зіму запалілі ў школе, але бомбу ў грубку Марык не падкінуў.

Пасля інстытута ён ажаніўся з Рымай, хоць яна раз­ дражняла яго: балбатлівая, заўсёды здзіўленая і з таго, што дождж ідзе, і з таго, што снег. У жыццёвай мітусні не было на яе ніякага спыну, тут яна прыхоплівала ўсё, што магла прыхапіць, каб мець асалоду пра ўсё сказаць маё : мая хата, мой дыван, мой Марык. Гэтае мой Марык да яго нават нечым накшталт мянушкі прыляпілася, як тое пёрка да бомбы. Сяброўкі Рыміны, калі па тэлефоне званілі, пыталіся: «Алё, гэта хто, Моймарык?»

Аднойчы ён адчуў, што жыць так болей не можа, па­ ехаў у вёску і прывёз адтуль сваю бомбу. Рубчастую, чорную­чорную… Доўга насіў яе з кута ў кут па кватэ­ ры — схаваць не было куды. Тут пазваніла ў дзверы, вярнуўшыся са школы, дачка Зіна, і Марык таропка заштурхаў бомбу пад шафу, запіхнуў яе венікам да са­ май сцяны.

Рыма пасля інстытута выкладала ў пачатковых кла­ сах, дачка пачала вучыцца ў яе. «Зайшоў бы, паглядзеў, як вучыцца, усё ж бацька», — адразу ж пачала тузаць Рыма, і Марык зайшоў, паглядзеў. Рыма вісела над дач­ кой, тыкала ў буквар пальцам і працяжна, як плачуць, даводзіла: «Гэта літара А, з яе пачынаецца слова ало- вак, а дзе яшчэ, пакажы, дзе яшчэ ў гэтым слове літара А? Вось яшчэ літара а, толькі не вялікая, а маленькая, літары бываюць вялікія і маленькія, як і людзі, ты зра­ зумела, Зіна? Вось давай тваё імя напішам на дошцы, дзе ў ім літара а?..»

Быў пачатак восені, было сонечна, празрыста­пра­ сторна — і ў той дзень Марык не пайшоў дахаты, піў, з кім папала, у прывакзальным буфеце, бо школа была по­ бач з вакзалам, і застаўся на вакзале начаваць. Уночы яго забралі ў выцвярэзнік. Нараніцу пазванілі Рыме, каб прыйшла, заплаціла штраф, а то ў мужыка, калі ён мужык, не засталося ні капейчыны, усё прапіў. Рыма ў выцвярэзнік не пабегла: «Рабіце з ім, што хочаце, з кім піў, хай тыя за яго і плацяць». Ёй нібыта ў асалоду было, што ён напіўся і патрапіў у выцвярэзнік, зраўняўся з усімі мужыкамі — і ў яе цяпер такое ж гора, як і ва ўсіх астатніх баб.

Дачка, ледзь паспеўшы скончыць школу, выскачыла за­ муж за вайскоўца, якому заўсёды было дзе служыць, але ніколі не было дзе жыць. Праз тое ўнук Уладзік гадаваўся ў дзеда з бабай. Марык да яго прывык і, калі зяця паслалі ў Афганістан, быў нават узрадваўся. Ну, можа, не тое, каб узрадваўся, але пра нешта такое падумаў.

Калі зяця забілі, дачка павесілася.

Неяк унук гуляўся з тэнісным мячыкам, той закаціўся пад шафу. Уладзік стаў даставаць яго ракеткай, раптам нешта загрукатала — і з­пад шафы выкацілася бомба, уся ў сівым павуцінні.

— Дзеда, што гэта? — пацягнуўся да бомбы Уладзік, але Марык перахапіў ягоную руку.

— Не чапай, бомба, выбухне!.. Ідзі ў двары пабегай, Уладзік.

Марык асцярожна абіраў з бомбы павуцінне — і яму ўспаміналася ўсё ягонае жыццё: школа, жоўтазубая настаўніца Зінаіда Раманаўна, інстытут, вяселле з Рымай, п’янка на вакзале, вяселле Зіны, народзіны Ўладзіка…

«Някепскае ўрэшце жыццё, не з найгоршых, — думаў Марык, ківаючы сам сабе галавой, — дачку толькі шка­ да, магла б жыць, дурніца…»

Раптам Марык злавіў сябе на тым, што не можа ўс­ помніць твар дачкі, стаў падымацца, каб перагартаць фотакарткі ў альбоме і, не ведаючы, куды падзець бом­ бу, зноў закаціў яе пад шафу, якую прывезлі некалі ў пасаг бацькі Рымы. Шафа была дубовая, вялізная, не­ пад’ёмная — і яе не рухалі: яна стаяла і стаяла ў куце так, як яе ў кут паставілі.

Верасень 1999, Варшава.

ТЭРАРЫСТ

Ганна Сямёнаўна сказала:

— Вы, Сырко, па­мойму, дурань.

Тое, што яна не заявіла гэта катэгарычна, а пракінула: «Вы, Сырко, па-мойму, дурань», — сітуацыю мала ратавала, бо Ганна Сямёнаўна была дырэктаркай тэхнікума і сказала тое, што сказала, не дзесьці ў завуголлі, а на педсавеце ў сваім кабінеце пры ўсіх калегах. Такога ёй, хай нават жанчыне, дараваць нельга было, і Сырко стаў думаць пра помсту. Ён так неадчэпна, дзень за днём, пра помсту думаў, што Ганна Сямёнаўна нават спыта­ ла праз тыдзень: «Пра што гэта вы думаеце, Анатоль Максімавіч?» — як нешта западозрыла.

Анатоль Максімавіч Сырко выкладаў у будаўнічым тэхнікуме алгебру з геаметрыяй — і ўжо толькі таму не мог быць дурнем. І калі на заліку ён паставіў незалік на­ вучэнцы Дзіяне Архіпчык, якая пацягнулася, нявыспаная, і празяхнула: «Рванула б я бомбай гэты засраны тэхнікум разам з вашай гаўнянай алгебрай і засцанай геаметры­ яй», — Анатоль Максімавіч датумкаў, што яму рабіць.

Ён змайстраваў бомбу. Не сапраўдную, канечне, а муляж.

Праз дзень Анатоль Максімавіч наўмысна спазніўся на лекцыю. Ніякіх спазненняў Ганна Сямёнаўна ніколі і нікому не спускала, а тым больш яму:

— Заўтра а восьмай раніцы прашу вас да мяне ў кабінет!

Яна любіла ранішнія экзекуцыі.

Ключ ад кабінета дырэктаркі, як і ўсе астатнія клю­ чы, бо Ганна Сямёнаўна старалася паказаць, што ва ўсім яна з усімі роўная, вісеў у шафцы вахцёра. Вечарам вах­ цёр глядзеў, дрэмлючы, тэлевізар, і ўзяць на пару хвілін дырэктарскі ключ, павесіўшы на гэты час на ягонае месца свой, было нескладана. Муляж бомбы Анатоль Максімавіч паклаў пасярод кабінета на заўважным месцы.

Нараніцу а палове восьмай, каб бронь божа Ганну Ся­ мёнаўну не прапусціць, Анатоль Максімавіч чакаў яе ка­ ля ўваходу ў тэхнікум.

Яны ўвайшлі ў кабінет разам: Ганна Сямёнаўна пер­шая, Анатоль Максімавіч за ёй…

— Што гэта?.. — разгублена здзівілася Ганна Сямёнаўна.

— Бомба! — паваліў яе на падлогу Анатоль Максімавіч і даволі моцна зверху прыдушыў. — Я ў войску сапёрам служыў… Ляжыце ціха, не варушыцеся…

Калі ён прыдушыў яе, дык здзівіўся, якая яна падат­лівая… Уся падатлівая, а строіць з сябе эсэсаўку.

— Усё, — сказаў ён, хвілін пяць памяўшы Ганну Сямё­наўну і яшчэ трохі пачакаўшы, каб яна паляжала пад ім і пабаялася. — Можаце ўставаць, не гахне…

Ганна Сямёнаўна ўстала.

— І што цяпер?..

— Нічога. Мы ў час паспелі, пяць хвілін заставалася. Ганна Сямёнаўна вочы закаціла.

— Божа!.. Гэта ж скандал які… І што б гэта магло значыць?.. І для чаго?..

Яна не пра жыццё, якога толькі што пазбавіцца маг­ла, яна пра работу думала.

— Ні для чаго. Звычайны тэрарызм.

— Міліцыя, газеты, шум… — думала і думала пра ра­ боту Ганна Сямёнаўна, пра тое бедавала, што ў гэты сра­ ны тэхнікум, у якім вучыцца Дзіяна Архіпчык, які яшчэ і падарваць збіраюцца, больш паступаць ніхто не захоча, і Анатоль Максімавіч сказаў:

— Можна без скандалу…

Як? А бомба?..

Анатоль Максімавіч выгляд зрабіў: маўляў, крыўдзіце, недаацэньваеце…

— Я сапёр. Вынесу і знішчу. Ніхто не дазнаецца, калі хочаце, каб ціха было.

— А дзе вы яе знішчыце? Паўсюль горад…

— У Лошыцкім парку, — сказаў, каб сказаць, Анатоль Максімавіч, які на работу ў тэхнікум з Лошыцы ездзіў.— Там каля Свіслачы, за садамі, амаль пустэча…

Так між імі ўзнікла таямніца. Ганна Сямёнаўна насіла яе ў сабе з удзячнасцю, ніяк болей Анатоля Максімавіча не абзываючы. Што ж да Анатоля Максімавіча, дык ён насіў таямніцу з пачуццём спраўджанай помсты, пры кожнай сустрэчы з Ганнай Сямёнаўнай з асалодай само­ му сабе прамаўляючы:

«Вы, Ганна Сямёнаўна, па­мойму, дурніца. Ды што там па-мойму — па ўсім вы баба дурная. Хоць розум бабе і ні для чаго, калі на цела яна падатлівая».

Месяцы праз тры, калі настала лета і ніхто ў тэхнікуме не вучыўся, у Лошыцкім парку загінула Дзіяна Архіпчык. Вечарам 3 ліпеня, калі ў неба ўзляталі святочныя салюты… Хадзілі чуткі, што яе згвалцілі да смерці, а пасля, пад залпы салютаў, бомбу пад ёй падарвалі, каб сляды гвалту замесці, п’яныя амапаўцы, але Ганна Сямёнаўна чутак не слухала… У пракуратуры, якая сябравала з амапаўцамі, заяву Ганны Сямёнаўны прынялі з радасцю.

Анатоля Максімавіча Сырко, выкладчыка алгебры і геаметрыі, па вайсковай спецыяльнасці сапёра, пасадзілі за ненаўмыснае забойства, бо ў крымінальным кодэксе Рэспублікі Беларусь не было пра тэрарызм адпаведнага артыкула, хоць Ганна Сямёнаўна, як сведка, настойвала менавіта на тэрарызме, праз што Анатоль Максімавіч зму­ шаны быў сказаць на судзе ў апошнім слове: «Вы, Ганна Сямёнаўна, па­мойму, дурніца, ды што там па­мойму — па ўсім вы баба дурная…» — і суддзя не зрабіў яму заўвагі.

Люты 2006, Менск.

ЮЗІК

Калі меркаваць па прозвішчы, дык ён павінен быў выглядаць так, як выглядае каратканогі, чарнява­ лысаваты чалавек з жывоцікам, якому каля сарака. Ён так і выглядаў.

Прозвішча ягонае было Марыш. Венгерскае нейкае. Скуль яно, ён не высвятляў, яго мала цікавіла мінулае. Дый будучае цікавіла не надта, хоць цыганка на вакзале, якой ён не даў сябе абабраць, злосна ў спіну яму сказала, что ён заб’е чалавека і будзе сядзець. Забіць­то ён, калі фармальна на гэта глядзець, забіў, але не сеў. Так што няма чаго верыць гэтым цыганкам, яны нагавораць.

Ён мала каго слухаў, быў засяроджаны ў сабе. З дзя­ цінства. Настаўніца літаратуры, якая яшчэ і настаўніцай ма­ лявання была, усё пыталася: «Марыш, пра што марыш?..»

Імя ён меў Язэп, але па імені ніхто яго не называў. А калі называлі, дык Юзікам, а не Язэпам. Ён і падобны на Юзіка быў. З усіх бакоў Юзік. Дачка той настаўніцы літаратуры і малявання дражнілася: «З Юзікам пабіўся Юзік і згубіўся Юзяў гузік!..» І пыталася: «Чый?.. Яко­ га Юзіка гузік?..» А саму яе Альжбэтай звалі. Бацька гэ­ так назваў, бо палякам быў.

Скончыўшы архітэктурны інстытут, куды яму параіла паступіць, бо ў яго былі здольнасці да малявання, маці Альжбэты, ён, Юзік Марыш, хацеў ажаніцца з Альжбэ­ тай, бо ў іх каханне было, але паляк бацька зажадаў зай­ мець зяця паляка і амаль сілком дачку за паляка выдаў.

Думаў, што яна будзе за ім жыць багата, а яна жыве бедна. Паляк­то ён паляк, ды не багацее ніяк.

Пад сорак гадоў ён, Юзік Марыш, купіў машыну. Фай­ ную, японскую. «Хонду», калі нехта хоча ведаць. Ехаў па першай паласе — і тут з­за ліпы прыдарожнай жанчына кінулася. Сама, галавой пад колы. Што ён мог зрабіць? Нічога зрабіць не мог. Вылез з машыны, а жанчына, колішняя ягоная настаўніца, маці Альжбэты, мёртвая.

Дзякуй Богу, сведкі былі, што яна сама пад колы кінулася. А то ўдавец, мужык яе, паляк той прыдумаў:

«Мы дачку за яго не аддалі, дык ён…» Гэта амаль праз дваццаць гадоў! Чаму ж тады не яго збіў, калі ён дачку не аддаў, а жонку ягоную, маці Альжбэты, якая не су­ праць была, каб яны пабраліся?..

Ад удару фара пабілася, а гэта якія­ніякія, а грошы. Амаль трыста баксаў. І Юзік пайшоў да паляка, да ўдаўца, значыць, каб той разлічыўся. Бо жонка ягоная, нябож­ чыца, сама галавой пад колы кінулася і фару пабіла, дык хто ж плаціць павінен?

Марыш з’явіўся якраз на памінкі, дык усе падумалі, што ён вінаваціцца будзе. Прасіць, каб даравалі. Удавец сказаў: «Што ж, сядай, калі прыйшоў». І дачка ягоная, Альжбэта, нявеста колішняя Юзіка, пасунулася па лаве, месца каля сябе вызваляючы: «Сядай». Мужык ёйны, паляк, які ўсё не багацеў ніяк, не сказаў нічога. Толькі крэкнуў, узад­уперад хітнуўшыся, неяк так: крэк.

Юзік сеў, бок Альжбэты быў мяккі і цёплы. Пры гэтым баку ўжо колькі гадоў ён, Марыш, мог бы засынаць і пра­ чынацца. А то жонка ягоная і ў маладосці не надта круглая была, а з гадамі дык наогул — тырчыць касцямі ва ўсе бакі.

Але ён не грэцца сюды прыйшоў. І не абы­што казаць, як нагаварыў дырэктар школы. Што нябожчыца была найлепшай настаўніцай з усіх, якіх ён толькі ведаў. А сам, як толькі дырэктарам стаў, так і выправіў найлеп­ шую з усіх настаўніц на пенсію. Можа, яна і пад колы праз тое кінулася, што ён яе са школы выправіў. Ды што там выправіў — выгнаў, каб нявестку сваю ўладкаваць. І ўсе ж гэта ведаюць, а выгляд робяць, нібы не.

Юзік трохі памаўчаў для прыліку, а пасля ўстаў і ска­ заў усё, як ёсць. Што нябожчыцу, настаўніцу сваю бы­ лую, якая некалі ў архітэктурны інстытут паступіць яму параіла, праз што ён архітэктарам стаў і някепскія гро­ шы цяпер зарабляе, машыну вунь купіў файную, япон­ скую «Хонду», ён, канечне, пухам ёй зямля, паважае, але гэта не значыць, што ён сам павінен за фару плаціць, калі нехта пад колы кідаецца. Яна, нябожчыца, фару, можа, і не пабіла б, калі б без сумачкі была, але яна была з су­ мачкай і ёй, сумачкай той, неяк так махнула, пад колы кідаючыся, што ў фару патрапіла і пабіла. А фару меней як за трыста баксаў мяняць не хочуць. Кажуць: «Меней як за трыста баксаў і не падыходзь». Так што вось так… Дырэктар школы закашляўся, бо зразумеў, што да ча­ го… Ніякавата яму стала. Альжбэта ж ускочыла: «Вон! Прэч пайшоў, смярдзюк!..»

Шалёная нейкая. Добра, што некалі ён з ёй не пабраў­ся. А то так, як пашчупацца, дык мяккая, а як жыць… Па дарозе дахаты ён завярнуў, каб часу не губляць, на пошту, якая побач з міліцыяй была, напісаў заяву ў міліцыю і ў міліцыю занёс. Не напісаў у заяве, як яго абразілі ў адказ на праўду, гэта такой бяды. Напісаў толькі, што замена фары каштуе прыблізна трыста баксаў, і прасіў спагнаць адпавед­ ную суму са сваякоў вінаватай нябожчыцы. Ці з мужыка яе, удаўца, ці з дачкі, ці з мужа дачкі, гэнага паляка.

Дзяжурны ў міліцыі прыняў заяву, пацепнуў плячыма. Юзік яшчэ спытаўся ў яго: «Усё так?..» — а той нібыта не пачуў. У кнігу канцылярскую заяву пад нумарам 182 запісаў, штампік паставіў. А пасля аказалася, што заяву тую трэба было не ў міліцыю, а ў суд несці, бо такімі справамі суд, а не міліцыя займаецца, і дзяжурны той няправільна тую зая­ ву ўзяў, з юрыдычнага боку няграматна. Вось жа пасадзяць у міліцыі дзяжурыць абы­каго — і яны там дзяжураць.

Юзік не стаў старую заяву з міліцыі ў суд пераносіць, а напісаў новую. У ёй, падумаўшы, мужа Альжбэты, паля­ ка гэнага, ён выкрасліў, бо не ведаў ягонага прозвішча.

Cтудзень 2008, Менск.

ЦМОК

Труну з целам Цімоха Нілавіча Макея паставілі каля магілы на козлікі, якія раптам падламаліся, бо за доўгія гады струхнелі пад дажджом і снегам, а Цімох Нілавіч быў мужчына мажны. Труна кульнулася, цела Цімоха Нілавіча скацілася з гліністага грудка ў густыя кусты пры агарожы могілкаў, а тут пачаўся дождж са снегам, усе заспяшаліся, замітусіліся і, не заўважыўшы, што труна пустая, накрылі яе вечкам і закапалі без нябожчыка.

Была позняя восень, амаль зіма, і кусты былі хоць і густыя, але голыя. Цімох Нілавіч пачаў прамакаць, таму падняўся і ўбачыў, што яго пахавалі пад крыжам з надпісам: Макей Цімох Нілавіч, 11. 11. 1959 ­ 11.11. 2009, — з чаго вынікала, што ён на гэтым свеце, дзе такія людзі, якія, каб не прастудзіцца пад дажджом са снегам, могуць закапаць труну без нябожчыка, пражыў роўна паўвека. Яшчэ 10 гадоў заставалася яму да пенсіі.

Ён пахадзіў вакол крыжа, палюбаваўся на свой пры­ гожы, з чорнай стужкай, партрэт і рушыў дахаты, бо не ведаў, што яму, непахаванаму, на могілках рабіць.

Дома ніхто не адчыняў, ён звыкла памацаў па кішэнях, шукаючы ключы, не знайшоў і падумаў, што дарма завядзёнкі такой нямашака, каб хаваць з ключамі, бо ці мала што… Суседкі таксама дома не аказалася, а дачка яе з “лапухамі” на вушах сказала, торгаючыся пад музы­ ку, якую ў тых “лапухах” слухала, што маці з цёткай Рэ­ няй зараз у кавярні “Сонейка”, дзе спраўляюцца памінкі, бо ў цёткі Рэні муж ад сэрца памёр, і дзіўна, што ён сам, памёршы, пра гэта не ведае. Яшчэ Аня, дачка суседкі, папярэдзіла яго, каб ён асцерагаўся, бо амаль ва ўсіх трылерах, якія яна глядзела апошнім часам, людзі ў адносінах да прывідаў усё болей бязлітасныя, калечаць іх і нават забіваюць. Яна, Аня, думае, што такая тэндэн­ цыя ў кінематографе наўпрост звязаная з падвышэннем жорсткасці ў свеце. Людзі сатанеюць.

Цімох Нілавіч зразумеў, што Аня лічыць яго прывідам, і спытаў, як яна думае: ён насамрэч прывід, ці здаецца ёй прывідам? — на што Аня адказала, што ніяк яна не збіраецца пра гэта думаць, бо яно яе не калыша. “Вы і ў жыцці былі хоць і мажны, — сказала, торгаючыся, дачка суседкі, — але нейкі незаўважны. Як прывід”.

Па дарозе ў кавярню “Сонейка” Цімох Нілавіч спаткаў Дзіяну Святкоўскую, з якой не бачыўся са студэнцкіх гадоў, таму Дзіяна не ведала, што ён памёр. Некалі Цімох Нілавіч быў закаханы ў прыгажуню Дзіяну, і яна была закаханая ў мажнага Цімоха, але ён ніводнага разу не прызначыў ёй спаткання, ніколі раней не запрашаў на каву, дык запрасіў цяпер.

У кавярні не знайшлося вольнага стала, каб сесці асобна — яны селі за памінальны. Рэня пасуналася, заплакаўшы: “Сядай, Дзіяна, вось бачыш, не стала Цімы, праз якога мы некалі пасварыліся, цяпер сварыцца нам няма праз каго…” — а Дзіяна сказала, сядаючы: “У мяне, Рэня, таксама муж памёр…” — і разам з Рэняй заплака­ ла. Цімох Нілавіч падумаў і сеў паміж імі, а то будуць на плячы адна ў адной раўсці ўвесь вечар — не пагаворыш. З Рэняй дык ён нагаварыўся, а з Дзіянай яму хацелася пагаварыць. Тым больш, што ейны муж памёр.

“…і неяк так для ўсіх незаўважна ён выконваў свае абавязкі, што ўсе дзівіліся, калі яны выконваліся, і пра­ екты рабіліся праектамі”, — завяршыў сваё памінальнае слова намеснік дырэктара праектнага інстытута, у якім працаваў Цімох Нілавіч, а калега Цімоха Нілавіча інжынер Сташанскі дадаў, што, прасядзеўшы з нябож­ чыкам стол у стол амаль дваццаць гадоў, ён не можа ўспомніць, каб той хоць у нечым яму замінаў — гэтак нябожчык сапраўды працаваў непрыкметна.

Усе, апроч дырэктара інстытута, які ні на пахаванне, ні на памінкі не прышоў, адзін за адным падымаліся за памінальным сталом і, жадаючы, каб Цімоху Нілавічу зямля была пухам, прамаўлялі хораша. Цімох Нілавіч не надта тымі словамі падманваўся, бо, калі б сядзеў зараз не на сваіх памінках, а на памінках Сташанска­ га, дык падняўся б і сказаў тое самае. Не ў тым сэн­ се тое самае, што Сташанскі дваццаць гадоў ніяк яму не замінаў, Сташанскі яшчэ як яму замінаў, але Цімох Нілавіч сказаў бы, што гэта яму не замінала. Хоць, хут­ чэй за ўсё, менавіта Сташанскі, які быў нібыта дарад­ цам дырэктара інстытута, а насамрэч проста азадак яму лізаў, падгаварыў дырэктара не прыходзіць на развітанне з Цімохам Нілавічам Макеем, бо шэраговы інжынер — не тая фігура, каб дырэктару з ім развітвацца.

На тым месцы за памінальным сталом, дзе мог бы сядзець дырэктар, сядзела суседка, якая ўстала і сказа­ ла, што Цімох Нілавіч быў вельмі добры сусед.

— Я кахала яго, — паднялася побач з ім Дзіяна. — І калі б ён прызнаўся, што таксама… Але… Нават сёння запрасіў і не сказаў. Я не ведала, што памёр… Прайшоў праз жыццё маё незаўважна, пухам яму зямля.

— І ўсё ж нешта ў ім было, калі сэрца спынілася… — уздыхнула сакратарка намесніка дырэктара, якая, як яго­ ная сакратарка, хадзіла з ім паўсюль і нават на памінкі.

Цімоху Нілавічу таксама здалося, што Дзіяна сказала не зусім тое, што павінна была сказаць. Ці, ва ўсякім разе, не ўсё. Чамусьці гэта яго пакрыўдзіла. Ён нават паспрабаваў адсунуцца ад Дзіяны бліжэй на Рэні, але тая ўперлася ў бок ягоны локцем: маўляў, памёр, дык не лезь.

Прычыну, па якой Рэня не захацела туліцца да яго, ён зразумеў пасля памінак, калі зазбіраўся па звычцы дахаты ўслед за Рэняй, а яе ўзяўся праводзіць Сташанскі — і яны амаль на кожным скрыжаванні, як студэнты, цалаваліся. Не зважаючы на суседку, якая плялася за імі. Сташанскі хацеў нават у дом зайсці, але ўдава ўсё ж засаромелася, не пусціла: “Ён яшчэ тут, няхай хоць ноч праміне…”

— Ну што, Цмок?.. — спытаў Сташанскі, калі яны засталіся на вуліцы ўдвух. — Ты цяпер куды?..

Яшчэ з дзяцінства прыстала да Цімоха Нілавіча мянушка Цмок. Ён і не падобны быў на цмока, які з яго цмок? — а вось мянушка так прыляпілася, што і па смерці не адляпіць.

Цімох Нілавіч пацепнуў плячыма: ён насамрэч не ведаў, куды яму цяпер?..

— Можа, да Дзіяны?.. — нібы падказаў яму Сташанскі, яко­ му не цярпелася, каб Цімох Нілавіч сышоў. — Ці да суседкі… Да суседкі заходзіць Цімоху Нілавічу не было чаго. Ён чуў, што амаль ва ўсіх нешта такое бывала з суседкамі, а ў яго — не. Тая, здаралася, прасіла па­суседску то палічку прыбіць, то кран падкруціць, пасля налівала чарку і неяк так глядзела, нечага чакаючы, але Цімох Нілавіч не піў — ён нават на памінках сваіх ні кроплі не выпіў.

— Да Дзіяны, — сказаў Цімох Нілавіч, — і Сташанскі пляснуў яму па плячы:

— Правільна! А то столькі гадоў… — І пацікавіўся, таропка сунуўшы руку на развітанне. — Ты на рабоце заўтра будзеш?

— Мушу быць, — паціснуў руку Сташанскаму, хоць не хацеў паціскаць, Цімох Нілавіч. — Калі гэта я не быў?..

— Хто цябе ведае!.. — пляснуў яму другой рукой па другім плячы Сташанскі. — Неяк і не відаць, калі не раз­ гледзецца, ці ты ёсць, ці цябе няма. няма… І чаму гэта Цмокам цябе празвалі?

— Бо трохгаловы, — адказаў Цімох Нілавіч, якому хацелася адной галавой плюнуць на Сташанскага, другой — агнём на яго дыхнуць, а трэцяй… А трэцяй… Навошта Цмоку трэцяя галава?..

Па дарозе да Дзіяны Цімох Нілавіч заблукаў, бо, па­ першае, была ўжо ноч, а, па­другое, дарогі да Дзіяны ён не ведаў. Блукаючы, незаўважна для сябе выйшаў на могілкі — якраз да свайго грудка. Пахадзіў вакол крыжа з надпісам: Макей Цімох Нілавіч, 11. 11. 1959 ­ 11.11. 2009, — з чаго вынікала, што на гэтым свеце, дзе такія людзі, якія, каб не прастудзіцца пад дажджом са снегам, могуць закапаць труну без нябожчыка, ён пражыў роўна паўвека.

Дождж са снегам скончыліся. Палюбаваўшыся на свой прыгожы, з чорнай стужкай, партрэт, Цімох Нілавіч лёг у кусты, пераначаваў, а раніцай падняўся і пайшоў на работу. Яму яшчэ 10 гадоў заставалася да пенсіі.

19-20. 02. 2009,

Масква-Менск.

ЗА СЦЯНОЙ

Дзіця за сцяной плача і плача. Штоночы. Сілішся не чуць, пад падушкай заціскаеш вушы, але ж хіба за­ снеш пад падушкай з заціснутымі вушамі? І ляжыш, утаропіўшы ў цьмяную столь вочы, і чуеш, не хочучы, не толькі плач дзіцячы, але і ўсё астатняе: як устаюць бацькі, супакойваюць, запальваюць святло, тупаюць на кухню разаграваць поіва, пояць, зноў супакойваюць, па чарзе люляюць і стомлена, раздражнёна вадзяцца, вадзяцца, вадзяцца…

— Ходзіш за ім вечна. Сліні выціраеш.

— Дык ты ж не ходзіш.

— І не буду. За мной не хадзілі.

— Ну і спі. Чаго ўстаеш?

— Заснеш тут.

— Вушы ватай заткні. Ці займей кватэру людскую.

— Кватэру… Мяне з работы хутка пратураць. Цэлымі днямі сонны.

— Я вінаватая?

— А хто? Разбэсціла. Лялечкі, цацачкі, лыжачку за маму, лыжачку за тату. Я вунь…

— Ты, ты! Скрозь ты. І чым ты ўжо такі лепшы?

— Лепшы не лепшы, а катаргі гэтакай бацькі не ведалі. Пад сталом, як сабачаня, на вяроўцы сядзеў, пакуль яны ў полі былі. І нічога, жывы­здаровы.

— І дурны. Толькі і навучыўся пад тым сталом, што гаўкаць…

Спрэчка блізкая да таго, каб перакінуцца ў лаянку, але побач дзіця, нельга, і яны ці сціхаюць, ці ідуць на кухню, зачыняюць там дзверы, праз якія ўжо нічога не чуваць.

Раніцой Андрэй сустрэне іх на аўтобусным прыпын­ ку, прывітаецца і, як заўсёды, яму будзе няёмка, што ён ведае пра іх нешта з таго, чаго не след ведаць староння­ му чалавеку. Як заўсёды, сусед будзе з сынам на руках, суседка — з гаспадарчай, у чырвоную клетку, сумкай; яны павітаюцца і разыйдуцца, словам не перакінуўшыся: ледзь знаёмыя людзі — і не больш.

Раніцой раней за будзільнік зазваніў тэлефон.

— Кватэра Карунскіх?

— Я адзін тут Карунскі… Слухаю вас… Алё…

— Мяне папрасілі перадаць, што бабуля ваша карунская памерла.

— Хто гэта? Хто тэлефануе? — амаль закрычаў Андрэй у трубку, але адтуль чуліся ўжо толькі кароткія гудкі.

Да вёскі Андрэй дабраўся надвячоркам, ледзьве пачало шарэць. Шафёр, раззлаваны слізкай, у завеях, дарогай і сваім старэнькім расхліпаным аўтобусам, а найбольш кпінамі вострай на язык маладзіцы, якой ён, можа, і сапраўды памыліўшыся, не дадаў рэшты з грошай за білет, не згадзіўся спыніцца каля дзедавай хаты, і Андрэю давя­ лося ехаць на другі канец вёскі, да апошняга прыпынку. Цяпер ён стаяў на бязлюднай вуліцы і, прытрымліваючы локцем зялёны, з жоўтымі бляшанымі кветкамі і чорнай стужкаю вянок, ладзіўся прыпаліць цыгарку.

Разам з ім сышла з аўтобуса і тая самая вострая на язык маладзіца. Адразу ж яна хуценька скіравала ў бок магазіна, але, убачыўшы, што Андрэй цягне за сабою вя­ нок, прыпынілася і, робячы выгляд, што заразважала, ці так ужо ёй той магазін патрэбны, раз­пораз паглядвала на Андрэя. Андрэй не ведаў яе і не стараўся пазнаць, бо па гаворцы было чуваць, што яна нетутэйшая.

Запалкі ламаліся ў замерзлых пальцах, цыгарка не прыпальвалася, а маладзіца ўсё стаяла, не адыходзіла. Доўга маўчаць яна не звыкла, таму не вытрывала:

— Хаваць каго прыехалі?

«Чаго пытацца?.. Нібы не відаць…»

— Хаваць.

— Ці не старую Карунскую?

Андрэй кіўнуў. Карунскіх у Карунах было добрых паўвёскі, таму, калі б нават не ягоная бабуля памерла, то ўсё адно, мабыць, хавалі б старую Карунскую.

— А яе ўчора пахавалі.

— Як гэта ўчора?

— Ды ўчора. Я і на памінках была. Я ў магазіне пра­цую, дык на ўсіх памінках бываю.

«Не паспеў!»

— А вы ёй хто?

— Унук.

— А… Казалі, што нехта не прыехаў.

— Мне толькі сёння сказалі.

— Хто?

Андрэй прамаўчаў.

— Хто вам сказаў?

— Што вам да таго?.. — вырвалася ў Андрэя нечака­ нага для яго самога раздражнёна, і ён ужо спакайней даказаў. — І якая цяпер розніца…

Маладзіца не пакрыўдзілася.

— То можна цяпер вянок адразу на могілкі несці. Ці ў хату панясеце, каб паказаць?

Андрэя здзівіла, што яна прамовіла гэта без насмешкі, зусім сур’ёзна.

— Дзякуй за параду. На могілкі пайду.

— Ведаеце, дзе?

— Ведаю.

— Я вам пакажу.

«От жа ліпучая баба! На магілу яшчэ папрэцца…» — прыпаліў нарэшце Андрэй, не спад зяючыся ўжо ад спадарожніцы сваёй адчапіцца, але тут якраз з магазіна на ганак выйшла цётка ў кажусе наросхрыст і закрычала:

— Ніна! Да смерці цябе чакаць?

— Пойдзеце наўпрост па вуліцы і вунь там, каля царк­ вы, налева і ўверх, — не павярнуўшы нават галавы на крык, тлумачыла маладзіца. — Тут зусім побач…

— Ды я ведаю, ведаю, дзякуй, — заспяшаўся Андрэй, а цётка зноў загалёкала:

— Ніна, чуеш! Рэвізор прыехаў, напіўся ўжо, а ты ўсё х… ведае дзе п… носіш!

— А магіла свежая там адна, апошнім часам толькі яе і пахавалі, — тараторыла маладзіца ўслед Андрэю. — Так што лёгка знойдзеце… А ты чаго маёй чакаеш? — крык­ нула яна цётцы. — Свая зарасла?..

Магілу і шукаць не давялося: яшчэ не занесеная сне­ гам, яна адна чарнела свежай зямлёй сярод чыстага, бе­ лага, нерушнага спакою. Андрэй прыладзіў вянок на крыж, зняў шапку, пастаяў без аніякіх думак і пасля ўжо, сабраўшыся пайсці, прачытаў надпіс, зроблены на габля­ ванай папярэчыне крыжа звычайным хімічным алоўкам: Т.П.Р.Б. Карунская Галіна Адамаўна.

«Якая Галіна Адамаўна? Яна ж Гертруда Іванаўна, баба Грудзя… Во даюць!.. — няўцямна глядзеў ён на крыж і раптам зразумеў, аж потам прабіла: — Не яна!..»

Ён азірнуўся наўкол, прайшоў між радамі ў самы канец могілак, да агарожы, вярнуўся назад, зноў прайшоў і вярнуўся: нідзе болей ніводнай свежай магілы, адна гэ­ тая — і ўсё. «А, каб на цябе!.. — памянуў ён языкастую маладзіцу і шпарка пакрочыў, амаль пабег з могілак да вуліцы, да дзедавай хаты, але толькі спусціўся з пагор­ ка, успомніў: — А вянок?..» Гэтак жа подбегам, задыхана падняўся на пагорак, крадком, нібы той злодзей, падышоў да магілы, зняў вянок з крыжа — магіла адразу стала пу­ стой і сіроцкай. З вянком Андрэй не стаў спускацца да вуліцы, рушыў цераз могілкі і далей напрасткі па цаліку, па калені правальваючыся ў снег. Адышоўшыся, яшчэ раз азірнуўся: акрамя яго, дзякуй Богу, ніводнай жывой душы на могілках не было.

Дзеда ўбачыў здалёк, з­за прысад на ўзмежку. З рэзгінамі на плячы дзед ціха­ціха сунуўся ад хаты да гумна, Андрэй гукнуў: «Дзед!..» Той павярнуў галаву на голас, але хады не паскорыў — ці то не пазнаў Андрэя ў прыцемках, ці то гэтак стаміўся, што і пазнаць нікога не мог. Самому ж — каму яшчэ? — давялося, мусібыць, і труну майстраваць, і з папом дамаўляцца, і пра хаўтуры думаць: немалы клопат — як мае быць пахаваць чала­ века. Андрэй прыпусціў кроку, і якраз каля гумна яны і сыйшліся: дзед з рэзгінамі, унук з вянком.

— Скуль гэта ты? — не вітаючыся, хоць не бачыліся гады чатыры, спытаў д зед і, спытаўшы, закашляўся, адвярнуўся ўбок і кашляў суха, адрывіста, доўга… — От халера нейкая…

Абняцца замінаў вянок, і ўсё ж Андрэй няўклюдна прыабняў д зеда левай рукой, торкнуўся тварам у ссівелую шчаку, раптам наплылі слёзы, запяршыла ў гор­ ле: «Здароў, дзед… Ты трымайся, трымайся…»

— Трымаюся. Памажы сена накідаць.

Андрэй расчыніў рыпучыя дзверы гумна, зняў вянок з пляча і, не ведаючы, куды яго прыткнуць, павесіў на ручку сячкарні.

— Каму ты гэта?

— Нябожчыцы, каму.

— А… Ты хіба яе помніш?

— Ты што, дзед?.. Не крыўдуй ты. Часу ўсё не было. Круцішся там, бегаеш, а чаго круцішся, чаго бегаеш — чорт яго ведае.

—Я не крыўдую, ты чорта не згадвай… Добра, што помніш. Яна мне сястра стрыечная, то і табе радня нейкая.

Сена на таку было ўсяго нічога, Андрэй палез на га­ рышча, каб скінуць пару ахапкаў, ды так і застыў на драбіне. Насцярожана глянуў уніз на дзеда.

— Хто табе сястра?

— Стрыечная, кажу. Гэля Карунская. Яна ў дзеўках Бельскай была, а ў бабах, бач, Карунскай стала. Хоць му­ жык яе і не з Карун, і не радня нам аніякая. Прозвішчы толькі адны і тыя ж.

Андрэй павярнуўся і сеў на драбіне, каб не зваліцца. Блізка было да таго, што ён са сваім вянком прыехаў ранавата, трапляючы з адной дурноты ў другую. Таму спытаўся ў абход:

— А бабулі яна хто?

— Праз мяне і ёй радня выходзіць.

— Выходзіла, а не выходзіць.

— У нас так не кажуць, забыўся ты… Радня і па смерці раднёй застаецца. Сам чалавек — лісток, галінка, а ўсё ў ім ад радні, ад кораня ідзе. І памірае чалавек не ў сваю смерць, а калі корань высыхае. Ты лезь, чаго сеў?

— Зараз.

— І далей пралазь, цягні з куткоў ад шчыта, з крайку я і сам накідаю.

Андрэй залез на гарышча, бокам, паўзком па сене стаў прабірацца ў кут да шчыта і балюча ўдарыўся каленам аб вугал нейкай скрыні. Войкнуў з нечаканкі:

— Ты б сказаў, што ў цябе тут скрыня.

— Не скрыня. Дамавіна. Іх там дзве.

— Нашто?

— На смерць, на што ж яшчэ. Зладзіў сабе і старой, каб людзям пасля лішняй работы не мець. Сухія бу­ дуць, цёплыя.

— Так… І хто з вас першы паміраць збіраецца?

— Як выйдзе. Яно нікому не доўга. Памыўся, апрануў кашулю чыстую, памаліўся — і памёр. Сілы ўжо не тыя.

— А бабуля?..

— Што бабуля?

— Ну, як яна?..

— Сена кідай! — узлаваўся раптам дзед. — Бабуля, бабуля… Скаціне трэба даваць!..

— Дык жывая яна, ці не? — вырвалася нарэшце ў Андрэя тое, пра што ўжо і пытацца не было патрэбы.

— Жывая, калі карова не ўбадала. Як даіць, так стой і за рогі яе трымай. Мелі карову, як карову, дык не, прычапілася: давай ды давай цялушку ў Шчапкоў купім. Купілі на сваю галаву! І на пашы яе, як пчалу тую, не ўтрымаць, і ў хляве з ёй не ўправіцца. Купіла! Сама купіла, а цяпер на мяне… Я вінаваты! А як жа, хто ж яшчэ… А калі я піў тое малако? Не піў і не п’ю, у мяне ад яго жывот гуляе. Каб хоць сама піла. Кубак з уся­ го вып’е, астатняе здаваць бегае. Грамату ёй паабяцалі. Чуеш, усё ў яе ёсць, адно граматы не стае. Як здурнела пад старасць… Была ў горадзе, дык і рамку пад тую гра­ мату купіла. Пабачыш, вісіць над ложкам. Я туды Хры­ ста ўставіў, у бацюшкі выпрасіў — вырвала. Рамка пу­ стая, а Хрыстос у куце на цвічках. Ну ці не дурасць? Я і плюнуў, хай адна доіць, сама сабе грамату зарабляе… Трасеш ты сена ці не?

— Ёрш тваю дваццаць, — толькі і змог сказаць Ан­ дрэй, па­дурному рагатнуўшы. — Дзед… Гэта і ўся тра­ гедыя? Дык мы ёй, карове той, рогі абламаем! Яна ў нас шаўковая стане!

— Ну-­ну, — уздыхнуў дзед. — Абламай.

Бабуля ўбачыла яго і заплакала. Пасля кінулася ў складзік, прынесла глечык сырадою. Андрэй, каб не пакрыўдзіць, выпіў шклянку, другую, дзед глянуў на яго і паморшчыўся:

— Ну-­ну.

— Чаго ты нукаеш? Чаго разнукаўся? — адразу ўзялася ўбокі бабуля. — Нук на цябе напаў?..

«Яшчэ якая жывая, — зусім павесялела Андрэю. — От бы яна мяне з вянком турнула!»

Колькі Андрэй сябе помніў, бабуля заўжды была та­ кой: ніколі і нікому слова не спускала. І не па злосці ў характары, не па скандальнасці натуры, не: проста нічога ў жыцці не магла яна ўспрымаць безасабова, безадносна да сябе. Не толькі тое, што адбывалася ў яе хаце, у су­ седзяў, у вёсцы, а ўсё, што здаралася ў свеце і пра што яна даведвалася, мела нейкія адносіны да яе асабіста, на ўсё яна ўскідвала рукі і пыталася: «А што ж я цяпер рабіць буду?..» Гэтае пытанне бабуліна даўно хадзіла па вёсцы, як прымаўка. Ці нечая квактуха на яйках сядзець не ха­ цела, ці кілу суседу выразалі, ці малатарня ламалася, ці недзе землятрус гарады бурыў, ці карабель тануў, ці са­малёт падаў — нехта, пачуўшы навіну, абавязкова возьме ды скажа: «Што ж цяпер баба Грудзя рабіць будзе?..»

А яна рабіла. Першая бегла памагчы, паспачуваць, параіць… Высільвалася, хоць мела ўжо пенсію, на калгас­ най ферме, аддавала — летам, калі трохі лягчэй было — пенсію сваю ў Фонд міру і нават напісала (падбіўшы на гэта, каб граматна скласці, сельсаветаўскую сакратар­ ку) ліст прэм’ер­міністру Англіі, жалезнай ледзі Тэт­ чэр. «Што ж гэта?.. Баба дзетная — і ў адну дудку з амерыканцамі пра вайну трубіць. Падказаць няма каму, каб падумала…»

Аднаго разу — не праз ліст у Англію, на які не дача­ калася адказу, а праз прымаўку бабуліну — праславілі яе ў газеце. Пісалі, зрэшты, не пра яе, і наогул напісанае фельетонам называлася, пісалі пра нейкую прыдуманую бабу Грудзю, якая нібыта надта ж любіла лён церабіць, валакно трэсці і кудзелю прасці, ды з таго прадзіва бе­ лае палатно ткаць, а любіла ўсё гэта яна, як аказалася, дарэмна, бо ў калгасе, дзе ўсё гэта яна так любіла, лён сеяць узялі ды перасталі. І не стала чаго беднай бабе ні церабіць, ні трэсці, ні прасці, ні ткаць. «Што ж цяпер баба Грудзя рабіць будзе?..» — напрыканцы фельетона, як і ў назве ягонай, пытаўся журналіст, і з усяго гэтага толькі адно вынікала: панесла па свеце прымаўку пра бабу Грудзю, як вецер насенне носіць.

— Ведаў бы работу тую, то не пытаўся б, — казала на славу сваю бабуля, але фельетон з газеты выразала і на шафу паклала. Там лісцік газетны, жаўцеючы, і сох разам з мятай і святаянкамі, плакуном і дужэцам, сардэчнікам і дзівасілам…

— А ён табе вянок прывёз, — раптам бахнуў дзед, які ў хвіліну адкрытай ласкавасці ўнука да бабулі аказаўся адзін супроць дваіх.

— Які вянок?

— Апошні. Дамавіна даўно гатовая, так што пара. Намыкаўся я з табой. Чаю зноў не паставіла?

У Андрэя патыліца пахаладзела.

— Ну і жарты ў цябе, дзед…

— Здурнеў пад старасць, — абыякава сказала бабуля.

— Не здурнеў! Каторы дзень кадыхаю — хоць бы хто пачуў, — не здаваўся дзед. — Толькі цягайся ды цягай­ ся, ды ўсё на марозе, бадай на яго…

— Сядай вячэраць ужо, — голасам змоўшчыцы, так, як толькі яна адна і ўмела, калі хацела, гаварыць, сказала бабуля. — Зрабіла я табе твайго чаю.

І дзед абмяк.

— Сказала б адразу… А то драцяны нейкі кашаль, нутро ўсё падраў…

Пасля вячэры Андрэй з бабуляй націралі дзеда гарэл­ кай, захутвалі ў коўдры і аўчыны, паілі зёлкамі. Ноччу дзед спаў спакойна, амаль не кашляў.

Досвіткам Андрэй прачнуўся і першае, што ўбачыў — вянок. «Дзед!» — мільгнула спрасонку думка.

— Дзед! — галяком кінуўся Андрэй у дзедаву бакоўку, але ложак там быў пусты, засцелены, Андрэй выскачыў на кухню: «Дзед!..» — і ўбачыў іх абаіх: бабуля таўкла паранку, а дзед падліваў у саган ваду і аж вядро ўпусціў з перапуду.

— Чаго ты?

— Фу ты! — выдыхнуў Андрэй. — Нічога, сон дур­ны падняў.

— Бо вянок у гумне пакінуў, — падняўшы вядро, сказаў дзед. — І я, як на грэх, забыўся… Нічога нябожчыцкага пры сене не пакідай: на сене сын Божы нарадзіўся. От табе і сон паганы. Добра, што старая па вянок схадзіла, а то горш магло быць.

— Мышы там з пацукамі, таму я і прынесла, каб не згрызлі, — таксама трохі спуджаная Андрэевым крыкам, сказала бабуля. — Толькі не туды паставіла… І не пры чым тут сын Божы, — набрала яна голас на дзеда. — З нерваў яны крычаць, гарадскія.

— Можа, і з нерваў, — згадзіўся дзед.

— А, можа, і не, — і з ім, і сама з сабой не згадзілася бабуля.

Дзед сумеўся.

— З чаго ж тады?

— З таго, што глухіх стала шмат. Не крыкнеш — не пачуюць.

— Я хутка… Я зараз жа яго… — страсянуў галавой Андрэй і пайшоў апранацца.

— Хай пастаіць, паснедаем і пойдзеш!.. — пакрыквала ў адчыненыя дзверы бабуля. — Гэта добра, што ты пры­ вёз яго. Бо ейныя якраз не прыехалі…

— Хто ейныя?

— А ты іх ці ведаеш… Над ложкам картка ў рамцы вісіць. Як тым летам прыязджалі — мы ўсёй раднёй і зняліся. Цябе толькі і не было.

— Дзед, ты ж казаў, што рамка пустая.

— Пустая была, пакуль яна картку не ўставіла. Апрануўшыся, Андрэй падышоў да фотаздымка. На ім — ён пералічыў — сядзелі і стаялі амаль два тузіны ягонай радні, з якіх ён нават паловы не ведаў. І сярод гэ­ тых незнаёмых ці забытых людзей, якія былі яму хай не роднымі, але ўсё ж братамі і сёстрамі, былі пляменнікамі і пляменніцамі, дзядзькамі і цёткамі, Андрэй, спачат­ ку самому сабе не паверыўшы, убачыў і пазнаў сваіх гарадскіх суседзяў: ён, як заўсёды, з сынам на руках, а яна з гаспадарчаю сумкай…

— Бабуля! — паклікаў Андрэй, і калі тая падыйшла, спытаўся. — Гэтыя во, з малым, хто такія?

— Яны і ёсць, нябожчыцы ўнук якраз. Жонка ягоная не з нашых, аднекуль з­пад Воршы ўзяў, як у войску служыў. Дзеўка ладная, адно згуляная. Яны ўсе згуля­ ныя з таго боку.

— Як яго зваць?

— Толікам, здаецца… Стары! — гукнула яна дзеда. — Гэльчынага ўнука меншага Толікам зваць?

— Толікам.

— Во, бачыш, не забылася, — працерла картку, ручнік з шафы дастаўшы, бабуля, а Андрэй спытаўся:

— А прозвішча?

— Ото дажыліся, — буркнуў дзед. — Карунскі, як і ў цябе, якое ў яго яшчэ прозвішча можа быць…

На могілкі пайшлі, трохі затрымаўшыся, бо трэба бы­ ло надпіс на вянку падправіць: Бабулі Грудзе ад унука. Бабуля нажніцамі выстрыгла сваё імя і акуратна сшыла чорную стужку чорнымі ніткамі. «Во, як новая, — ска­ зала яна. — Ніхто і не падумае нічога. Бабулі ад унука». Кавалак стужкі са сваім іменем яна загарнула ў папер­ чыну і паклала на шафу, дзе жаўцеў фельетон, сохлі мята і дужэц, дзівасіл і святаянкі.

Вечарам, прытупаўшы да аўтобуса, Андрэй убачыў на прыпынку Ніну, тую самую маладзіцу, з якой учо­ ра ехаў з горада.

— На турму недастачу налічыў! — замест прывітання выпаліла маладзіца. — На мордзе ў самога напісана, што жулік, а мяне судом страшыць! Мы да яго, п’янага ў каноплі, абедзве і перадам, і задам, а ён хрэн у пор­ тках знайсці не можа! Хрэну не знайшоў, а недастачу знайшоў, чуеш?.. Ну калі ўжо гэта праўду праўдзівыя людзі знойдуць, скажы ты мне?.. Як жыць на свеце?.. Што баба Грудзя рабіць будзе?..

Ліпень 1980, Крэва.

МУЗЕЙ БРОЎКІ, альбо За шчасце выпіць з Шульманам!

У Сяргея Рыгоравіча Засевіча доўга­доўга стаяла ў бары пляшка каньяку. Армянскага з трыма зоркамі. Хто разбіраецца ў каньяках, ведае: армянскі з тры­ ма зоркамі — найлепшы. З пяцю зоркамі і болей най­ лепшыя каньякі грузінскія, а з трыма — армянскія. Ды яшчэ ў бары прастаяў той каньяк гады тры, не меней. Вось і лічы…

Бар — гэта замоцна сказана, проста шафка ў секцыі, у якой і сірацела адна пляшка, і для нечага Ружане, жон­ цы, тая шафка была патрэбная, Ружана вымала пляшку і вымала, ставіла ў секцыі на святло, а Сяргей Рыгоравіч хаваў і хаваў яе зноў у шафку: яму сказалі знаўцы, што каньяк павінен выстойвацца ў цемры.

Сам Засевіч не разбіраўся ў каньяках, ён быў кан­ структарам дзіцячых цацак, а пра каньякі распавёў яму Броўка. Не той Броўка, які вершы пісаў лоўка і пасля якога музей застаўся, непадалёку ад якога Засевіч жыў, а Броўка Алег Мікалаевіч, калега па рабоце, таксама кан­ структар дзіцячых цацак, які неяк, гады тры таму, спытаў, ці не мае Засевіч знаёмага лекара зубнога, каб танна і добра зуб зрабіў? Засевіч меў знаёмага лекара, які не проста знаёмым, а шваграм яму быў, і швагер Засевіча так добра і танна зуб Броўку зрабіў, што Броўка прынёс Засевічу ў падзяку пляшку каньяку, прызнаўшыся, што купіў каньяк для швагра, але той не ўзяў, бо не піў. Не таму нават не ўзяў, што не піў, а не ўзяў прынцыпова, паколькі на дзвярах ягонага кабінету шыльдачка вісела:

«З каньяком і цукеркамі не ўваходзіць!» — а Броўка ўсё адно прыпёрся з каньяком.

— Ты б яго ўжо ці аддаў некаму, ці выпіў з якім армянінам, — кожны раз казала Ружана, выціраючы пляшку ад пылу, і Засевічу так і запала ў галаву, што армянскі каньяк трэба было б выпіць з армянінам. Больш, зрэшты, не было з кім, бо гэтакіх сяброў ці знаёмых, з якімі выпіваюць, Засевіч не меў. Знайсці, канечне, мож­ на было б, на армянскі каньяк шмат каго набегла б, але навошта шукаць непатрэбнае? Шукаць жа армяніна — дзе і як? Не ў Арменію ж падавацца. Па сённяшнім часе за тыя грошы, якія каштуе білет да Ерэвану, канья­ ком зальешся… А калі ў Менску армяніна шукаць, дык не падыйдзеш да чалавека на вуліцы і не спытаеш: «Ты армянін?..»

Мінаў час, пылілася і выціралася пляшка. Армянін, з якім можна было б выпіць, ніяк не знаходзіўся. Засевічу ўжо сніцца пачало, як яны ўдвух, без баб, па­мужчынску сядуць, падымуць чаркі і пра нешта такое, можа, нават пра тых жа баб, але, зразумела, не пра жонак, пагаво­ раць.

— З Шульманам выпі, — параіла аднойчы Ружана. — А то месца твая пляшка ў маёй шафцы займае без тол­ ку. — І зноў, зараза, паставіла каньяк на святло.

З некім трэба было ўрэшце каньячную праблему вырашаць, і Сяргей Рыгоравіч падумаў: «А чаму б не з Шульманам?..»

Шульман прыехаў у Менск аднекуль з поўдня яшчэ ў савецкі час, калі вайна ў Карабаху была, але наўрад ці Шульман быў армянінам. Хоць, з другога боку, мог і быць.

Шульманы суседзілі з Засевічамі, кватэру мелі на той жа лесвічнай пляцоўцы, а ўсё адно Шульман здзівіўся, калі Засевіч пазваніў яму ў дзверы і прапанаваў выпіць добрага армянскага каньяку.

— З якой нагоды? — спытаў Шульман, якога звалі

Аскарам і які працаваў некім у філармоніі.

— З той нагоды, што суседзі… — няўпэўнена адказаў Засевіч, усё яшчэ разважаючы, прызнаць ці не прыз­ наць Шульмана за армяніна, на што Шульман, адчуўшы няўпэўненасць Засевіча, заўважыў, што суседзі яны ўжо даўно, а да каньякоў справа не даходзіла, дык жа нагода, мусібыць, не ў гэтым, а тады ў чым, бо ён без нагоды не п’е, не п’янтос ён які­небудзь, каб абы піць.

Прамаўляючы ўсё гэта, дзверы перад Засевічам Шуль­ ман, тым не менш, не зачыняў, з чаго Засевіч зрабіў вы­ снову, што выпіць сусед не супраць, толькі, як чала­ век, які працуе ў філармоніі, гоніць культуру. Не ў тым сэнсе гоніць, што адганяе яе, культуру, а ў тым сэнсе гоніць, што нясе абы­што, каб культурна выглядала. Таму Засевіч вырашыў сказаць Шульману ўсю праўду.

— У мяне ёсць калега па рабоце, ягонае прозвішча Броўка… — пачаў Засевіч, і Шульман раптам яго пера­ пыніў:

— Во, гэта нагода. А то суседзі… Я ў халаце і шлёп­ках, нічога?..

Тое, як Шульман быў апрануты, трохі псавала карціну, якая снілася Засевічу, але ж не змушаць суседа святоч­ ны гарнітур апранаць, каб лесвічную пляцоўку перайсці,

і Засевіч адчыніў дзверы да сябе ў хату:

— Нічога. Па­суседску.

Ружаны дома не было, Засевіч наўмысна падчакаў час, каб яе не было дома. Каб ніхто не замінаў па­мужчынску выпіць і пагаварыць.

— Як там у вас у філармоніі з бабамі? — адразу ж, каб не цягнуць, спытаў, ставячы пляшку на стол, Засевіч. Ад­ нолькавых кілішкаў ён не знайшоў, некуды іх Ружана засунула, таму паставіў тыя, якія былі на кухні, нейкія рознабойныя: адзін, зеленаваты, большы, другі, сіняваты, меншы.

— Вы што!.. — абурыўся Шульман, і Засевіч падумаў, што гэта ён, як прадстаўнік культуры, абураецца праз роз­ набойныя кілішкі. — Я жанаты чалавек, верны жонцы!

У філармоніі ён верны жонцы…

— Дык і я жанаты і верны. Але ж пагаварыць…

— Вам больш няма пра што?.. — глянуў госць на га­ спадара неяк так, як на бамжа ўчастковы. — Вы кім і дзе працуеце?

Засевіч ведаў, што Шульман працуе ў філармоніі, бо той іншым разам білеты Ружане на нейкія канцэр­ ты даставаў, а на фабрыку цацак, дзе працаваў Засевіч, ніякіх білетаў даставаць не трэба было, дык не дзіўна, што Шульман і не ведаў, дзе Засевіч працуе.

— Я канструктар цацак на цацачнай фабрыцы. Шульман чамусьці так здзівіўся і гэтак падаўся да

Засевіча, што ледзь з халата не вылузнуў.

— Хто вы? Хто?

— Я канструктар цацак на цацачнай фабрыцы. Чаму вас гэта здзіўляе? Звычайны канструктар на звычайнай фабрыцы. Не ў сакрэтцы якой працую ці абаронцы.

Шульман ускочыў з крэсла.

— Як гэта звычайны?.. На якой такой звычайнай?.. Ды вы працуеце чараўніком на фабрыцы мрояў! Цудаў і дзіваў, разумееце? І вам няма пра што пагаварыць, апроч як пра баб?..

— Дык мы і баб робім… — разгубіўся з накату ягона­ га Засевіч. — У сэнсе лялькі вырабляем. Дзяўчынак там, жанчынак…

— Дзяўчынак, жанчынак… — перадражніў Шульман, сядаючы і расстаўляючы чаркі: зеленаватую, большую, бліжэй да сябе, сіняватую, меншую — да гаспадара. — Страхоцце вы там вырабляеце! І калі вы з гэтым згод­ ны, можам выпіць. Бо я п’ю толькі за праўду!

Лялькі, якія вырабляліся на фабрыцы, дзе працаваў Засевіч, не выглядалі, канечне, на зорак з фабрыкі мрояў, але й не былі страхотнымі, ці, ва ўсякім разе, не такімі страхотнымі, каб згадзіцца з тым, што яны — страхоц­ це, але, калі б Засевіч з гэтым не згадзіўся, дык выпіць не было б за што, і каньяк мог бы так і застацца не выпітым, займаць у секцыі Ружаніну шафку, таму Засевіч вырашыў выпіць першую чарку за што заўгодна, а далей будзе відаць. Ён моўчкі адкаркаваў пляшку, моўчкі разліў па чарках каньяк. Моўчкі яны чокнуліся і выпілі.

Не так бачыў Засевіч пачатак свята за пляшкай ар­ мянскага каньяку шасцігадовай вытрымкі.

— Хораша пайшоў, — сказаў Шульман. — Бо не абы за што, а за праўду.

Засевіч пачакаў, пакуль, як раіў яму Броўка, каньяк сагрэецца ў горле і аддасць увесь свой непаўторны смак, але ніякай асаблівай смакаты не дачакаўся і спытаў не­ чакана для сябе самога:

— Скажыце, Аскар…

— Барысавіч…

— Аскар Барысавіч, а чаму вас Аскарам завуць?

— О! — узняў палец Шульман. — Усе пытаюцца, усім цікава… Мая маці любіла музыку савецкага кампазітара Аскара Фельцмана, таму так і назвала. — І навёў, як пісталет, палец на Засевіча. — А ваша маці якога кампа­ зітара любіла? Я маю на ўвазе музыку.

— Семяняку.

Пад навед зеным на яго пальцам Засевічу стала няўтульна, ён пасунуўся з крэслам па паркеце ўбок — і Шульман палец апусціў.

— Семяняку? Не чуў пра такога… А як яго зваць?

У філармоніі працуе, а пра Семяняку не чуў… Мог бы чуць, хоць і прыезджы. Вунь колькі ўжо гадоў як прыехаў… Пра што ж яны гавораць у філармоніі?

— Юры.

— Але ж вы не Юры…

— Сяргей.

— Ведаю, што Сяргей. А чаму не Юры?.. І чаму ваша маці любіла Семяняку, а не Фельцмана?

— Фельцман у Маскве. А Семяняка тут.

— Дык і Ханок тут. Чаму яна Ханка не любіла? Ханка ведае…

— Ханок тут. Але яна любіла Семяняку, а не Ханка. Чаму яна павінна была Ханка любіць?

— Ханка Эдуардам завуць, — зноў узняў палец Шульман. — Вы б маглі быць Эдуардам. Эдуард Засевіч — гэта нармальна. — І ў другі раз навёў на Засевіча палец, як пісталет. — А па бацьку як?

Засевіч не стаў адсоўвацца, лак на паркеце драпаць. Няхай страляе…

— Рыгоравіч.

— Во, тым больш.

— Што тым больш?

— Тое, што Засевіч Эдуард Рыгоравіч. Нармальна.

— А Сяргей Рыгоравіч Засевіч — ненармальна?

— Не, чаму… І Сяргей нармальна. Але вы маглі быць Эдуардам. Ды яшчэ Рыгоравічам. — Шульман апусціў «пісталет» і ўзяўся за пляшку. — Ці руку не мяняем?

— Што значыць руку не мяняем?

— Хто пачаў, той і далей налівае.

— Мне ўсё адно.

— Да гэтага нельга ставіцца абыякава, галава пасля будзе балець, — перадаў Шульман пляшку Засевічу. — Налівайце. Гэта закон: руку не мяняць.

— Закон дык закон, — разліў Засевіч. — За што? Шульман узяў кілішак, падняўся.

— Ваша маці магла б любіць музыку Пракоф’ева. Тады ўсё б супадала. Пракоф’еў Сяргей і вы Сяргей. Але ў жыцці супадае не ўсё і не заўсёды. Вып’ем за тое, каб супадала.

З гэтым Засевіч не стаў спрачацца. Няхай супадае. Пасля першага кілішка Шульман не закусваў, пасля другога ўзяў скрылік лімона. Спытаў зморшчана:

— А чаму мы за Броўку п’ём? У яго юбілей?

— Не.

— Ён вам нейкі сваяк?

— Не.

— Тады хто?

— Ён мой калега па рабоце. Таксама канструктар дзіцячых цацак.

— А… Тады чаму мы п’ём за яго?

— Мы за яго не п’ём.

Шульман паклаў на сподак скурку дасмактанага лімона. Сподак быў рубінавы, колеру крамлёўскіх зорак, і жоўтая скурка глядзелася на ім прыгожа. Засевіч падумаў, што трэба будзе гэтыя колеры спалучыць у нейкай з цацак.

— А што мы робім? — кіўнуўшы на пляшку, спытаў Шульман.

— П’ём, але не за яго.

— Правільна. Нам яшчэ за яго піць! Хто ён нам такі? — Шульман зноў кіўнуў на пляшку. — Руку не мяняць, гэта закон. — І калі Сяргей Рыгоравіч разліў, Шульман падняўся з чаркай. — Прапаную выпіць за жанчын, бо трэці тост!

Не чакаючы Сяргея Рыгоравіча, нават не чокнуўшыся, Шульман выпіў, паганяў, заплюшчыўшы вочы, каньяк у роце, праглынуў і адразу ж, вачэй не расплюшчваю­ чы, заспяваў:

ландышы, ландышы… ах, хто з вас не ведае гэтай лі­ рычнай, лёгкай, нібы святлом і кветкамі напоўненай, ме­ лодыі? Але мала каму вядома, што аўтар яе, знакаміты савецкі кампазітар Аскар Барысавіч Фельцман, пер­ шую сваю Сталінскую прэмію атрымаў не за яе і на­ ват не за самае сіняе ў свеце… — Шульман пачакаў, па­ куль Засевіч выпіў, узяў з рук ягоных і пакруціў перад носам ягоным сіняваты кілішак… — чорнае мора маё, а за санату для віяланчэлі, створаную ім яшчэ на другім курсе Маскоўскай кансерваторыі, куды ён паступіў па заканчэнні з залатым, прашу заўважыць, медалём знакамітай музычнай школы імя Сталярскага П.С., што сведчыць як пра глыбіню, так і пра шматфарбнасць… — Шульман паставіў на стол сіняваты кілішак і пакруціў перад носам Засевіча кілішкам зеленаватым… — так і пра шматфарбнасць таленту Аскара Фельцмана, які нарадзіўся ў 1921 годзе ў Адэсе, а ў 1941, ва ўзросце дваццаці гадоў, як толькі пачалася Вялікая Айчынная вайна, ажаніўся з Яўгеніяй Пятроўнай Кайданоўскай, таксама студэнткай Маскоўскай кансерваторыі, але дырыжорска­харавога факультэту, якая падрабляла ў Габрэйскім тэатры Беларусі, які гэтаксама, як і Маскоў­ ская кансерваторыя, знаходзіўся ў эвакуацыі ў Нава­ сібірску, і Аскар Фельцман, пра што ўжо ніхто не ве­ дае, апроч мяне, пісаў для гэтага тэатра музыку і быў яму верны, але не ўсё жыццё, бо пасля вайны Габрэй­ скага таэтра Беларусі не стала, і ўсё жыццё кампазітар Аскар Фельцман быў верны толькі сваёй жонцы Яўгеніі Кайданоўскай, а, можа быць, і не толькі ёй… За пара­ ход! — зусім не да месца скончыў Шульман гэтую сваю філарманічную лекцыю.

Каньяку не было адпіта яшчэ і паловы, а ўжо Засевіч пачаў паціху шкадаваць, што прызнаў у Шульмане армяніна.

— За які параход?

— За песню «Параход», якую ў 1952 год зе Аскар Фельцман напісаў для Леаніда Уцёсава, з чаго і пачало­ ся іх сумеснае вялікае плаванне, іначай бы прэзідэнт Расіі Ўлад зімір Пуцін не ўзнагарод зіў бы Аскара Фельцмана ордэнам «За заслугі перад Айчынай» трэ­ цяй ступені, і мы сёння за гэта… мы б за гэта сёння… а давайце мы Броўку затэлефануем!.. Скажам яму, што прэзідэнт Расіі Ўладзімір Пуцін узнагародзіў яго ордэ­ нам трэцяй… другой… ды хай сабе нават першай ступені!

І за гэта вып’ем!..

Засевіч падумаў, што Шульман калі не армянін, дык алкаголік. Хоць той не выглядаў п’яным. Дый не мог мужык напіцца з паўпляшкі на двух.

— За што ўзнагародзіў?..

— За дружбу народаў! Беларусь з Расіяй дружыць?

— Дружыць…

— Во і ўзнагародзіў! За дружбу.

— А чаму яго?..

— А чаму не яго? Ён хіба дружыць меней за ўсіх астатніх?..

Засевіч не ведаў, як і з кім сябруе Броўка, бо іх адно­ сіны нельга было назваць сяброўскімі. Калі б можна было, дык каньяк гэты, які Броўка купіў, яны з тым жа Броўкам даўно б і выпілі. Тым больш, што Броўка знаўца ў каньяках, а Шульману, падобна, усё адно, што піць.

— Дружыць ён, па­мойму, як усе… За астатніх не меней…

— Во! — тыцнуў пальцам Шульман, ён без гэтага паль­ ца свайго не абыходзіўся. — Сярод усіх астатніх, з гуш­ чару людскога, можна сказаць, вылавіў і ўзнагародзіў! Ну, можа, не сам вылавіў, у яго там ёсць каму лавіць… А ўзнагародзіў сам! Прапаную за высокую ўзнагароду… руку не мяняць!

«А чаму гэта я, — спытаўся ў сябе, выпіўшы, Засевіч, не сябрую з Броўкам? Ён не дурны, інтэлігентны. І не скупы: каньяк мне шваграў аддаў, хоць мог сабе пакінуць. А я абы з кім сябрую, з Шульманам п’ю, а з Броўкам — не. Чаму? Бо ён не армянін?.. Ці не рускі, каб з ім сябра­ ваць і піць?..»

— А вы чаму… выбачайце… — ледзь не спытаў ён Шуль­ мана, чаму той не са сваімі сябрамі, а з ім п’е, нібы не сам яго па­суседску запрасіў… — а чым вы, выбачай­ це, займаецеся ў філармоніі? Які ў вас, у сэнсе, жанр, ці амплуа?..

Не паспеў ён спытаць, а Шульман ужо стаяў, як на сцэне стаяць, і, абцягнуўшы халат, як фрак за фалды аб­ цягваюць, выкаціў грудзі і заспяваў:

— рушыў госць, на каўказскі манер прытанцоўваючы, ад стала да дзвярэй, на якія гаспадар, пачуўшы такія спе­ вы, зірнуў з трывогай, бо могуць вылавіць не толькі ў людскім гушчары, але і ва ўласнай хаце, а ў госця зляцелі шлёпкі з ног, ды ён на тое не зважаў, прытанцоўваў на каўказскі манер ад дзвярэй назад да стала… — руку не мяняць!.. эх, які жанр быў, якое амплуа!.. палітычная сатыра!.. мы ўсіх іх, усіх!.. дыктатараў тых… стрэламі і коп’ямі знішчальнага смеху!.. Салазара, Самосу!.. ха!.. нават у прыбіральню!.. з голым азадкам пад аховай!.. народ упокат!.. квіткоў не дастаць!.. людзі ламіліся ў філармонію, каб Шульмана пачуць!.. я і зараз магу, але каму трэба?.. каго цяпер слухаюць?.. голыя задніцы, якія разяўляюцца!.. а вы паслухайце… хаця не, спачатку наліць, каб руку не мяняць… за амплуа, за жанр!.. за вы­ сокае мастацтва палітычнай сатыры!.. эх, хораша пайш­ ло!.. бо за высокае!.. зараз, слухайце… гэта, канечне, не тое, што было… не сатыра, гумар… якая сёння сатыра!.. каўбаса не Самоса, сыр не Салазар… — і Шульман зноў заспяваў, прытанцоўваючы, але ўжо не на каўказскі ма­ нер, а на манер беларускі, нібыта полечку:

ха!.. яшчэ многія палічаць за шчасце выпіць з Шуль­ манам!.. — і, выпіўшы і праспяваўшы, госць закусіў скрылікам лімона, а Засевіч, зразумеўшы спевы гос­ ця як намёк на тое, што гаспадар скупаваты, нармаль­ най закускі на стол не падаў, яшчэ раз пашкадаваў, што не з Броўкам сябруе, а з кім папала каньяк армянскі п’е… — вось вам жа пашчасціла, — паклаў Шульман жоўтую скурку лімона на рубінавы сподак, і яна ля­ жала на ім, круглая, як сонейка… — хоць вы не Сяр­ гей, бо ваша маці не любіла Пракоф’ева, музыка яко­ га не выпадкова, о, зусім не выпадкова такая сонеч­ ная, бо нарадзіўся ён, прашу заўважыць, у самы разгар вясны ў маёнтку Сонцаўка Кацярынаслаўскай губерні, якая стала Данецкай, і памёр таксама вясной, але ў Ма­ скве, якая Масквой і засталася, у адзін і той жа дзень з таварышам Сталіным, да юбілею якога ў 1939 годзе напісаў кантату «Здравіца», пасля чаго тройчы ставаў Лаўрэатам Сталінскай прэміі, хоць мог стаць і раней, бо ўжо ў 1914 годзе, ва ўзросце13 гадоў напісаў чаты­ ры оперы, але Сталінскіх прэмій на той час не было, і яму давялося яшчэ шмат чаго напісаць, у тым ліку оперу «Вайна і мір», створаную ў трагічна­высокім духоўным напружанні, калі кампазітар знаходзіўся ў эвакуацыі на Каўказе, у Нальчыку і Тбілісі, не кажучы ўжо пра кан­ тату «Да 20­годдзя Кастрычніка» на словы Маркса, Эн­ гельса і Леніна… а, вы здзівіліся, а такая кантата была… як яно там… — і, хвілінку паўспамінаўшы, Шульман прагалёкаў, як у лесе… — «філосафы толькі па­рознаму тлумачаць свет, а справа ў тым, каб яго змяніць!..», вы адчуваеце, якая моц і сіла!.. і гэта сімвалічна, о, як сімвалічна, што ў адзін дзень памерлі вялікая ру­ ская музыка і вялікая руская ідэя, хоць Сталін, канеч­ не, грузін, а я, калі хочаце ведаць, габрэй, як Маркс і Ленін, і я прапаную тост за Маркса, Леніна і Сталіна… руку не мяняць… і за Сталіна, якога можна вынесці з Маўзалея, але нельга вынесці з гісторыі… хоп!.. хораша пайшло, бо за вялікую ідэю і за вялікіх людзей… эх, пра Броўку забыўся, вы чаму не напомнілі?.. руку не мя­ няць… усё ў свеце мяняецца, але ў сутнасці сваёй заста­ ецца нязменным: Пуцін верны сталінец, Сталін верны ленінец, Ленін верны марксіст, а Броўка … — Шульман паглядзеў дапытліва, нібы чакаючы, што Засевіч скажа пра Броўку, хто ён такі, сталінец ці ленінец… — а, зрэш­ ты, хто б ні быў… хоп!.. — і госць адзін, бо гаспадару не было ўжо чаго наліць, кульнуў апошні кілішак… — хора­ ша пайшло… але на тым фініш, брэйк, дзвесце пяцьдзе­ сят мая норма… — хістка ўсунуўся Шульман у свае шлёпкі… — дык я пайшоў?.. — і, пакідаючы застолле, ён яшчэ праспяваў на парозе: «Пахне чабор, пахне ча­ бор… вось вам Броўка ў песнях савецкіх кампазітараў, каб не думалі, што не ведаю, хто такі беларускі паэт Броўка, які праставіў некалі пляшку каньяку рускаму літаратару Эрэнбургу…» — і дзверы «шчоўк», зачыніліся, быццам і не было таго шчасця выпіць з Шульманам, толькі пляшка, паўгадзіны таму поўная, цяпер стаяла пустая. Засевіч сядзеў і тупа глядзеў на яе, намагаючы­ ся ўцяміць, што ж адбылося…

Яшчэ праз паўгадзіны, дазнаўшыся праз даведку ну­мар тэлефона, ён пазваніў у музей Броўкі, непадалё­ ку ад якога жыў, але ў якім ніколі не быў, і спытаў, ці можа музей абвергнуць або пацвердзіць той факт, што беларускі паэт Броўка праставіў некалі каньяк рускаму літаратару Эрэнбургу?.. Мужчына, які падняў слухаўку, вельмі ахвотна, нават радасна адказаў, што такія фак­ ты аднолькава цяжка як пацвердзіць, гэтак і абвергнуць, але такое магло быць, бо ў 1947 годзе Броўка і Эрэнбург разам ездзілі ў Польшчу, а калі вярталіся назад, дык у Эрэнбурга скончыліся грошы, і Броўка, пакуль цягнік стаяў на станцыі, збегаў дахаты і грошы для Эрэнбур­ га прынёс… «Вас, можа быць, яшчэ нешта цікавіць?..» — спытаў мужчына з надзеяй у голасе, але Засевіча нічога больш не цікавіла і ён паклаў трубку.

Люты 2008, Смаргонь.

ЗАЛАТАЯ АРДА

Мар’ян прачнуўся ад стуку ў вакно. Зірнуў на гадзіннік з вялікімі, каб бачыць, бо ўжо вочы не тыя, чырвонымі лічбамі на падстрэлку: 6.00.

Гадзіннік гэты Ганна нядаўна падаравала. На юбілей, на пяцьдзесят гадоў. Замест старога. Стары, нават старадаўні, з ківачом, у арэхавым футарале гадзіннік, які яшчэ з іхняга вяселля спраўна час адбіваў, перад самым юбілеем раптам абрынуўся са сцяны — і ўшчэнт! Чаму сарваўся?.. Цвік, на якім вісеў, не пагнуты, дужка, за якую чапляўся, цэлая, а ён гэх — і ў друз! Дык жонка й купіла новы, электрон­ ны. Сама купіла, а выгляд зрабіла, нібы гэта Антон, брат ейны, швагер Мар’янаў купіў. Яна ўсё хацела, каб Мар’ян з Антонам сябравалі. А як з ім сябраваць?.. Мар’ян жа бачыў, як гадзіннік яму ў гасцёўні Ганна ўсунула. Прыпёр­ ся без гадзінніка, лыкнуў гарэлкі дармавой ды яшчэ… Ат, і ўспамінаць не хочацца… «Кердык табе, — кажа, — пасля юбілею, Мар’ян, раз гадзіннік напярэдадні гэкнуўся. Прык­ мета, — кажа, — ёсць такая, жалезная».

На левым плячы Мар’яна якраз да юбілею халера нейкая выcкачыла, гэтакі гузак амаль з кулак, дык уся­ лякае ў галаву палезла. Чарнобыль, цэзій… А тут яшчэ швагер… І Ганна хоча, каб яны сябравалі.

«Падалося», — падумаў Мар’ян пра стук у вакно. Не таму так падумаў, што было шэсць раніцы. Такой па­ рой нехта мог і пастукаць, чаму не? Вунь сусед Ма­ гамед, татарын, ён у гэткі час ужо курыць на гаўбцы. У шэсць раніцы шмат хто прачынаецца. Але пасту­ каць у шэсць раніцы ў вакно на адзінаццатым паверсе дванаццаціпавярховага дома…

У вакно зноў пастукалі. Гэтым разам не ў шкло, а ў бля­ ху на падваконніку, і стук быў такім, як шарыкі жалезныя рассыпаліся, ці буйныя градзіны ледзяныя. «Трук­так­тук­ тук­трак…» — вось так… Тут ужо нельга было падумаць, што здалося, нібы нехта пастукаў. Мар’ян, пацягнуўшыся, паляжаў трохі, падняўся і адшморгнуў занавесу…

Яго асляпіла ранішняе ліпеньскае сонца, якое, толькі­ толькі прыўзняўшыся над зямлёй, біла наўпрост у вочы, і ён не адразу разабраўся, што там, ці хто там вісіць за вак­ ном?.. А за вакном вісеў дэсантнік на парашуце. Мусібыць, вучэнні вайсковыя недзе праводзіліся, і хлопца знесла ве­ трам, зачапіла за дах дванаццаціпавярховіка. Цяпер зноў, як за савецкім часам, пайшла мода на ўсялякія вучэнні. На­ ват Мар’яна ў ягоныя паўвеку забраць і падвучыць нечаму хацелі. Ды ён не даўся. Паперку ў псіхлякарні, дзе швагер працаваў санітарам, вырабіў, нібы хворы. На галаву, канеч­ не, там ні на што іншае не хварэюць. Так што і ад Антона ёсць нейкая карысць, не скажаш, што няма ніякай.

Дэсантнік быў у белым камуфляжы, што Мар’яна здзівіла, бо не зіма ж, не снег, а лета, трава з лістотай, і воін павінен быць у апратцы пляміста­зялёнай, а на ім нават чаравікі белыя. Дый не чаравікі гэта, балеткі нейкія… Дальбог, балеткі на дэсантніку, а на галаве вяночак, во форма, ё­пэрэсэтэ…

— Што, підар, завіс?.. — спытаў Мар’ян у шкло, дума­ ючы, што дэсантнік не пачуе, а той пачуў і адказаў, не крыўдуючы: «Я не підар, я фельд’егер, вам пакет са штабу». І дастаў з­за пазухі гэткі самы белы, як увесь ён сам, пакет, на якім чырвонымі, як лічбы на электронным гадзінніку, літарамі былі напісаны імя і прозвішча Мар’яна, а папе­ радзе літары Р. Б., што азначала, мусібыць, Рэспубліка Бе­ ларусь. Але далейшага адрасу на пакеце напісана не было, так што як гэты балерун з парашутам знайшоў менавіта тое вакно, за якім Мар’ян спаў, чорт яго ведае…

— Не згадвайце нячысціка! — перахрысціўся дэсантнік і падаў Мар’яну пакет. Праз зачыненае вакно, скрозь шкло, сабака, падаў!.. Во іх вучаць цяпер!.. У савецкія часы, калі Мар’ян служыў, гэтак не вучылі. Ну, там, дрот зубамі перакусіць, цэглу лобам раструшчыць, калі ласка… Але ж не пакет падаць скрозь шкло — і яно цэлае!..

Пара… як яно?.. Не паранойя, пара… нешта такое… На пакеце было сем пячатак. Найвышэйшы ўзро­вень сакрэтнасці, як Мар’ян помніў, пяць, а тут аж­ но сем, і ў Мар’яна рукі пакалочваліся, пакуль ён раз­ ломваў адну за адной сургучныя, якіх даўно ўжо не бачыў, пячаткі.

У пакеце было пуста. Нічога ў ім не было, апроч накрышанага Мар’янам сургуча.

— Цьфу ты, укласці забыўся, — завінаваціўся дэсантнік і зноў залез за пазуху. — Во!..

На белым, таксама сакрэтным, з вадзянымі знакамі ар­ кушы паперы, пададзеным дэсантнікам, як і пакет, скрозь шкло, чырвонымі літарамі было напісана:

«ІДЗІ ЗА ІМ І ПРЫЙДЗЕШ ДА ТАГО І ТУДЫ,

ДЗЕ І З КІМ ЗАЎСЁДЫ ХАЦЕЎ БЫЦЬ».

І ані подпісу, ані даты… Які штаб, хто начальнік?.. Гэты балерун мог і сам такое напісаць, без ніякага шта­ бу. Паперу з вадзянымі знакамі дастаць сёння не пра­ блема. Вунь швагер, калі гадзіннік запіваць прыходзіў, расказваў, як у краме разлічыўся новенькай стотысячнай, а яна аказалася падробленай. Яго ў міліцыю зацягнулі: скуль у вас фальшывая асігнацыя?.. А сапраўды: скуль у яго сто тысяч, у п’янтоса?..

— Ён амаль паўмільёна зарабляе, даглядаючы боскіх людзей, — разважыў дэсантнік. — Дык чаму ў яго не можа быць ста тысяч?

Мар’яна гэта чамусьці раззлавала.

— Таму што жонка ягоная ў дзень зарплаты да касы прыпіраецца і ўсё забірае! А ты не ведаеш, дык і не лезь!..

Дэсантнік міралюбіва ўзняў рукі.

— Я не лезу… Але яна стаўку забірае, а ён працуе на паўтары. І дамовіўся з бухгалтэрыяй, каб грошы за паўстаўкі плацілі яму асобна, у аванс. Санітарам у лякарні, ды яшчэ ў вар’ятні, працаваць сёння не кожны захоча, дык яны і згадзіліся.

«Плюс, значыць, тысяч д звесце пяцьд зесят! — мільганула ў галаве Мар’яна. — А на гадзіннік нейкіх дваццаць тысяч пашкадаваў ды яшчэ гарэлку жлукціў дармавую! І Ганна хоча, каб мы сябравалі?..»

— Правільна хоча, — сказаў дэсантнік. — Жыццё не для таго, каб дробязныя рахункі зводзіць.

— Там дробязь… тут дробязь… — прабурчаў Мар’ян, адчуўшы ў апошніх словах дэсантніка нейкую праўду. — Так і набяжыць…

Дэсантнік нічога на гэта не сказаў, толькі плячыма пацепнуў, і Мар’ян перачытаў чырвоныя пісьмёны на бе­ лай паперы: «Ідзі за ім і прыйдзеш да таго і туды, дзе і з кім заўсёды хацеў быць». А дзе і з кім ён хацеў быць?..

Ды яшчэ заўсёды?..

— За кім ісці?.. — спытаў Мар’ян дэсантніка. — За табой?

— За мной, — адказаў той і наўкол разглядзеўся. — Больш няма за кім.

Ісці і праўда не было болей за кім. Хіба што за самім са­ бой. Ці за Ганнай, якая сонна спытала са спальні: «Мар’ян, што там?..» — і зноў заснула. Куды за ёй прыйдзеш?.. Калі яны ўжо гадоў дзесяць нават не спяць разам.

Наогул: хто, калі і куды яго клікаў?.. За ўсё жыццё… Ну, калі мець на ўвазе нешта добрае. На дэманстрацыі клікалі… На суботнікі… Куды яшчэ? У камунізм…

— Спускайся давай, — рашуча кіўнуў Мар’ян дэсант­ніку. — Я таксама спускаюся, апрануся толькі.

Дэсантнік падаў яму руку.

— Нам падымацца, а не спускацца… І апранацца не трэба.

Мар’ян зірнуў за вакно ўніз… На двары ў такую пару нікога не было, але ж хутка павылазяць людзі, а ён у тру­ сах і ў тапках. І хоць бы трусы былі новыя, модныя якія­ небудзь, а то чарнільна­сінія па калена, як з той вайны…

— З якой той вайны?.. — спытаў дэсантнік, вымаючы Мар’яна скрозь шкло, і ніяк не параніўшы яго тым шклом, не зачапіўшы. Толькі ў вачах трошкі зарэзала, як у вадзе з пяском. Ну дык натуральна, бо шкло ж з пяску робяць. — Ты хіба на вайну хадзіў?

Трымаючыся за руку дэсантніка, Мар’ян стаяў на падваконніку і асцярожна намацваў пустату пад левым тапкам… Ён леўшуном быў і ўсё рабіў злева. Злева клаўся, злева ўставаў… Злева намацваў… Во, зараз злева па пу­ стаце пойдзе, калі не праваліцца.

— Не, на вайну не хадзіў… Гэта ў нас кажуць так пра нешта старое: як з той вайны. Хто яго ведае, чаму, але так кажуць.

Дэсантнік, правяраючы парашут, на якім ім падымацца, а не спускацца, паторгаў стропы.

— Бо ў вас, апроч вайны, і не было нічога. Што ў вас яшчэ было?

Пад левай нагой нешта дзіўнае адбывалася: нага і не на цвёрдым стаяла, — бо якое ж цвёрдае, калі паветра? — і не правальвалася. Калі з дзяцінства ўспомніць, дык нібы па ўтравянелай багне ідзеш. Балота ўсмактаць гатовае, а трава, як дыван на тое балота пасланы, трымае.

Мар’ян асцярожна паставіў на пустату правую, менш надзейную, бо некалі яна ў калене зламалася, нагу. Але забаяўся нечага і зноў стаў зламанай нагой на падваконнік.

— Мір у нас быў… Развіты сацыялізм. Яшчэ гэтая… як яе… перабудова. Незалежнасць пасля, я са сцягам хадзіў… Во, з Магамедам разам, — узняў Мар’ян руку, вітаючы суседа, які, як заўсёды ўраніцы, выйшаў на гаўбец паку­ рыць. У яго гаўбец з гэтага боку дома быў, з гасцёўні вы­ ходзіў, а ў Мар’яна — з таго боку, са спальні. З гасцёўні, вядома, лепш, бо, калі госці збіраюцца, асабліва летам, дык пастаяць на гаўбцы, паразмаўляюць. Пакураць во, як Магамед. А ў спальні для чаго гаўбец? Толькі праве­ трыцца. Дык фортку адчыніў — і праветрывайся.

— Ты куды так рана?.. — спытаў Магамед, прыпаліўшы і з асалодай зацягнуўшыся нейкім прэлым, як ад згарэ­ лага бульбоўніка, калі яго ўвосені паляць, дымам. — На поле дзівосаў?..

От, морда татарская! Мала таго, што ні ўранні, ні ўвечары не вітаецца, дык яшчэ робіць выгляд, нібы кожны дзень каля ягонага гаўбца людзі па паветры ходзяць.

Мар’ян з адным татарынам у войску служыў. З чур­ кам, як у войску савецкім называлі ўсіх, хто з поўдня. Ці з Каўказа, ці з Сярэдняй Азіі, ці з Татарстану — усё адно… Чурка. І Мар’ян не разумеў: чаму чурка? Таму спытаўся неяк у таго татарына: «Як ты думаеш: чаму ты чурка?..» Не хацеў пакрыўдзіць, хацеў разабрацца. А той пайшоў і сержанту даклаўся: «Радавы Мар’ян Рутнянскі мяне зневажае». Сержант яго па пяць разоў на дзень чуркай абзываў — і яму хоць бы што. А Мар’ян спытаў: чаму? — пакрыўдзіўся. Вось і паспрабуй зразумець на­ туру татарскую.

— Не на поле дзівосаў, — крыўдліва сказаў Мар’ян Ма­ гамеду, глянуўшы на дэсантніка, які нецярпліва ткнуў пальцам у неба. — На неба.

Полем дзівосаў называлі яны між сабою рынак, на якім можна было знайсці ўсё, пачынаючы ад іржавага цвіка і сканчаючы новым, толькі што са складу, пісталетам.

— Шкада. А то б я з табой пашоў. Тапкі трэба купіць, босы во на гаўбцы… — Магамед падняў і апусціў адну, потым другую нагу, паказваючы, што напраўду босы. — І каўпак на машыну. З пярэдняга кола зляцеў. З левага. Можна, канечне, і без каўпака ездзіць, але жонка… Ёй жа трэба, каб блішчэла. — Ён махнуў рукой. — Ды ты сам ведаеш. — І раптам плюнуў раззлавана, затушыў неда­ курак. — Абрыдла ўсё!.. То каўпак, то гадзіннік! Вісеў­ вісеў, а ўчора гэх са сцяны — і ўшчэнт! А тут швагер якраз у гасцях. Кердык табе, кажа, Магамед. Калі пе­ рад юбілеем, а ў мяне юбілей праз тыдзень, ты ж ве­ даеш, гадзіннік гэкнуўся, дык пасля юбілею кердык. Прыкмета, кажа, ёсць такая, жалезная. А пасля пытае:

«Што табе падараваць на юбілей? Такое, каб паспеў на­ цешыцца?..» Я з хаты яго выгнаў, дык з жонкай скан­ дал. Накінулася: «Ты майго брата!.. Ён пажартаваў!..» А я ўсю ноч думаў, запала ў галаву: чым жа нацешыцца можна паспець? Ну, калі раптам і праўда кердык… І ні да чаго не дадумаўся. Ні да чаго, разумееш?.. — Магамед кінуў недакурак з гаўбца ў двор. — У доктара днямі быў, гузак нейкі на плячо ўскочыў, дык ён мне: «Кідайце курыць, даўжэй пражывеце…» Для чаго даўжэй, ты ве­ даеш?.. Чым бы ты цешыўся, калі б праз тыдзень кер­ дык?.. Ну вось чым, га?..

У Магамеда бліснулі і высахлі слёзы на сонцы. Коратка­коратка бліснулі і высахлі.

Мар’яну стала шкада Магамеда. Так шкада, што ён сам ледзь не заплакаў. Яму ж самому, калі швагру ве­ рыць, хутка кердык. Ці, можа, не хутка, а ўжо?..

Яго раптам торгнула, страсянула, як токам. Ён ажно ўспацеў, падумаўшы, што ўжо мёртвы. Але ўспомніў, што мёртвыя не пацеюць, і трохі супакоіўся. Не ведаў толькі, што адказаць Магамеду. Таму спытаў:

— На якім плячы ў цябе гузак? Магамед шморгнуў носам.

— На правым.

— А ў мяне на левым…

— І што?..

— Нічога. У мяне на левым, у цябе на правым…

— І што?

— Я ж кажу: нічога…

Мар’ян ступіў з падваконніка на пругкую пустату — з пустаты зноў на падваконнік. Магамед глядзеў на яго, нечага чакаючы, і Мар’ян павярнуўся да дэсантніка.

— Слухай, як цябе…

— Ніяк. Засакрэчаны.

— Ніяк дык ніяк… А суседа майго зваць Магамедам. Магамед падаў руку дэсантніку:

— Магамед.

Дэсантнік павітаўся з Магамедам неяк сарамліва… Ніякавата, мусібыць, знаёмячыся, паціскаць руку і ніяк сябе не называць.

— Яму можна з намі? — спытаў Мар’ян. — Ну, калі ў яго таксама гузак?

— Яму не з намі, калі на правым, — уздыхнуў дэсантнік, нібы спачуваючы Магамеду, у якога гузак не там, дзе трэба. — Вось калі б на левым…

— Якая розніца, калі гузак?

— Ёсць розніца.

— Якая? Гузак у мяне — гузак у яго.

— Розніца не ў гузаку.

— А ў чым?

— У месцы, якое ён займае. Так уладкавана.

— Што ўладкавана?

— Сам лад. Жыццё.

«Дык пераладкуй», — хацеў прапанаваць дэсантніку Мар’ян, але не прапанаваў, падумаўшы, што наўрад ці дэсантнік, няхай ён нават і ў балетках, мае паўнамоцтвы на пераўладкаванне жыцця.

— Не пашэнціла мне, — сказаў Магамед, зноў запаль­ ваючы. — Ды я нікуды і не збіраўся. Ні направа, ні на­ лева… — Прыкурыўшы, ён трымаў запалку, пакуль яна не дагарэла. — Жыццё, як запалка. Вось было — і дзе падзелася?.. Ні агню, ні дыму. — Магамед кінуў дапа­ лак і пацёр, паслініўшы, пальцы. — Толькі пячэ пры кончыку.

— Пайшлі! — нецярпліва торгнуў парашутныя стро­ пы дэсантнік. — Нам а дзевятай трэба ў штабе быць. А шлях не блізкі.

Мар’ян стаў абедзвюма нагамі на пустату. Дзіўнае ўсё ж адчуванне, але аднекуль знаёмае… І не з дзяцінства, не з хады па багне, не… Тады адкуль?

Ён зрабіў крок, з левай нагі ледзь не зляцеў тапак…

— Ты б, можа, без тапкаў, — параіў Магамед. — А то згубіш.

Мар’ян асцярожна, па адным, зняў тапкі, падаў суседу:

— На, пакуль вярнуся.

— Не вернешся ты, — сказаў Магамед, ўсоўваючы ногі ў мар’янавы тапкі.

— Чаму?

— Адтуль не вяртаюцца.

— Адкуль адтуль?..

— Сам ведаеш, адкуль…

— Скуль я ведаю?.. — І тут Мар’ян здагадаўся, што мае на ўвазе Магамед. — Ты думаеш, я памёр?

— А ты як думаеш?..

Мар’ян пасля таго, як яго нібы токам торгнула і ён спацеў, так не думаў. Не, ён жывы, ён некуды пакліканы, да некага дэсантнік яго вядзе, але невядо­ ма, па­першае, куды і да каго, а па­другое, нікуды і ні да каго ісці не хацелася. Даўно ўжо не хацелася, вунь нават да швагра ў госці забыўся, калі выбіраўся… А швагер прыпёрся: «Кердык табе», — кажа… Нібы ска­ заць болей няма чаго.

— Скажы, Магамед…

— Што сказаць?.. — Магамед, узяўшыся за парэн­ чу гаўбца, падскочыў. — Файныя тапкі, мяккія. Калі б яшчэ дыск…

Дыск Магамеду не мог дастацца, бо машыны ў Мар’я­на не было. А каб і была…

— Калі б цябе паклікалі туды і да таго, дзе і з кім ты заўсёды хацеў быць, ты б куды і да каго пайшоў?

Магамед глядзеў на Мар’яна, намагаючыся зразу­мець сэнс пачутага.

— Хто паклікаў?..

— Якая розніца, хто! Ну, во ён, — паказаў Мар’ян на дэсантніка. — Ці нехта яшчэ. Я кажу: калі б паклікалі…

— Да каго?..

От, пень! Чурка!..

— Да таго, з кім ты заўсёды хацеў быць! Дык ты куды і да каго пайшоў бы?..

Магамед задумаўся. Ці, хутчэй, выгляд зрабіў, нібы задумаўся, бо відаць было, што ні да каго і нікуды ісці ён не збіраецца, яму і на гаўбцы ягоным някепска… Яшчэ раз падскочыў — гэтак яму тапкі спадабаліся. І раптам сказаў, падскочыўшы:

— Ва Ўлус Джучы. Да Бату-хана.

— Куды?..

— Ды хана Батыя ў Залатую Арду.

Бач ты, куды і да каго пайсці можна захацець! Мар’яну такое ў галаву ніколі б не стрэліла: у Арду да Батыя.

— Дык гэта ж назад… — няўпэўнена працягнуў Мар’ян, а Магамед спытаў:

— А туды, куды йдзеш ты, хіба ўперад?..

Ён усё ж думаў, што Мар’ян памёр. І хоць бы што яму. Скача ў тапках Мар’янавых… Гэтак і на хаўтурах скакаць будзе. Ды пабачым яшчэ, хто на чыіх…

— Вазьмі Магамеда замест мяне, — прапанаваў Мар’ян дэсантніку. — Ён ведае, куды і да каго хоча.

Дэсантнік зірнуў на Мар’яна, як на папа, які лезе не ў сваю парафію, і пракінуў незадаволена:

— Мой начальнік штаба не Магамед.

— Во! — узняў Магамед палец. — Рэлігійная нецярпі­ масць… А ты ведаеш, што Батый быў паганцам, яго­ ны сын Сартак — хрысціянінам, а брат Батыя Бэркэ — мусульманінам? І нікому гэта не замінала.

Дэсантніку не спадабаліся словы Магамеда… Гэтак не спадабаліся, што ў яго куточак роту торгнуўся нервова, але ён зрабіў выгляд, нібы ўсміхнуўся.

— І мне не замінае. Калі надта хочаш, пайшлі.

— Дык я ж не мёртвы, — сказаў Магамед, і дэсантнік рэзка хіснуўся да яго на сваім парашуце:

— Скуль ты ведаеш?.. Магамед разгубіўся…

— Як гэта, скуль?.. Не мёртвы — і ўсё. Які я мёртвы, калі жывы?..

Нешта не складвалася ў іх, у Магамеда з дэсантнікам, які хістаўся над пустатой… І ніяк не ўспомніць: адкуль яно — гэтае нібы знаёмае адчуванне пустаты?

— Не мёртвы ты, — супакоіў Магамеда Мар’ян. — Як бы ты мёртвы ў тапкі мае ўлез?..

— Аддаць? — нахіліўся, каб тапкі зняць, Магамед, а дэсантнік спытаў Мар’яна раздражнёна:

— Ты йдзеш?

— Насі, — сказаў Мар’ян Магамеду. — Пайду я…

— Куды?

— Туды…

— Куды туды?

— Дзе быць хацеў…

— У Залатую Арду? Да хана Батыя? Мар’ян раззлаваўся.

— На які чорт мне твой Батый з тваёй Ардой! Я хіба татарын? Ну вось скажы: я татарын?

— Я татарын, — супакоіў яго Магамед. — Ты не тата­рын. Але куды ты пойдзеш?..

Ён проста не разумеў, не ўяўляў, куды яшчэ можна пайсці, калі не ў Залатую Арду?

— Куды ў паперы напісана!

— У якой паперы?

— У гэтай! — схапіў Мар’ян з падваконніка і сунуў пад нос Магамеду паперу з вадзянымі знакамі і чырвонымі пісьмёнамі. — Во тут, во!.. Туды і да таго, дзе і з кім заў­ сёды хацеў быць!

— Дык у Залатую Арду… — сказаў Магамед, беручы па­перу, і Мар’ян закрычаў на ўвесь двор, не стрываўшы:

— Ды прачытай ты! Якая Арда? Дзе тут пра Арду?.. Спачатку прачытай, а пасля кажы!

На сёмым і пятым паверхах адчыніліся вокны, жанчы­ на ў бігудзі і мужык у піжаме высунулі галовы, убачылі дэсантніка ў белых балетках на парашуце і хуценька схаваліся туды, адкуль высунуліся.

Магамед уважліва прачытаў паперу, уважліва разгледзеў на сонцы вадзяныя знакі.

— Не падробная?..

— Адказваю, — сказаў дэсантнік.

— У нас ёсць каму адказваць… — незразумела пра каго сказаў Магамед. — Мой швагер разлічыўся ў краме сто­ тысячнай, дык яго пад пахі і ў пастарунак. «Адкуль у вас фальшывая асігнацыя?..» Але не пасадзілі. Даказаць не змаглі, што сам падрабіў.

Мар’яну няёмка стала, што раскрычаўся, і ён кіўнуў, заміраючыся з Магамедам.

— Майго швагра таксама не пасадзілі. Не змаглі даказаць.

Магамед уздыхнуў, пацёр паперу пальцамі…

— На такой Сараі пісаў.

— Хто?

— Сайф­і Сараі. Паэт. Залаты паэт Залатой Арды. «Спазнала душа прыцягненне кахання, Зямлёй вакол Сонца кружляючы з рання У ззянні бязмежных, бясконцых ня­ бёс…» — пачаў чытаць Магамед, гледзячы на сонца, вершы гэтага самага, мусібыць, залатога паэта, але перапыніўся, схапіўся за парашутныя стропы і падцягнуў да сябе дэсантніка… — І гэта тысяча трыста дзевяносты год! Ча­ тырнаццатае стагоддзе! Вы за што Каперніка спалілі?

— Нікога я не паліў! — ўпёрся нагамі ў гаўбец, спрабу­ ючы вырваць стропы з рук Магамеда, дэсантнік. — І гэта не тысяча трыста дзевяносты, а тысяча трыста дзевяно­ ста першы, калі Тамерлан Сарай аль­Махрус зруйнаваў!.. Адпусці стропы!

— А, ведаеш, — вызваліў Магамед дэсантніка і дачытаў, ускінуўшы рукі ў неба: «Дзе вечнасць з імгненнем спра­ даюцца ў лёс».

Тое, што дэсантнік ведае, хто і калі зруйнаваў нейкі там Сарай аль­Махрус, Мар’яна не здзівіла: каму ж яшчэ ведаць, як не яму? Але тое, што Магамед вершы чытае — ды яшчэ залатаардынскія … І ён спытаў Магамеда, ста­ раючыся не выказаць здзіўлення:

— А Капернік пры чым?..

Магамед, здалося, здзівіўся не менш за Мар’яна.

— Ну ты тупы!.. Каперніка калі спалілі?

Мар’ян не помніў, калі спалілі таго Каперніка… І ўво­ гуле яму здавалася, што спалілі не Каперніка, а нека­ га іншага.

— Калі?

— Праз паўтараста гадоў пасля таго, як Сараі напісаў, што Зямля вакол Сонца круціцца! Дык за што на кас­ цёр?

— Інквізіцыя вершаў не чытала, — сказаў дэсантнік і, трохі прыўзняўшыся, узяў Мар’яна пад локаць — І спа­ лілі не Каперніка, а Джардана Бруна. Пайшлі!

Мар’яну гэта не спадабалася. Не тое не спадабалася, што інквізіцыя не таго спаліла, а тое, як яго дэсантнік пад локаць узяў.

— Ты што мяне, як мент у пастарунак? — тузануў ён локаць, але дэсантнік трымаў моцна і пацягнуў, паплыў­ шы на парашуце, Мар’яна за сабой. Мар’ян бездапаможна заперабіраў нагамі, спрабуючы ўпёрціся, але як і ўва што ўпрэшся, калі ногі слізгаюць па пустаце, і калі б Магамед не ўхапіў суседа за другі локаць, дык дэсантнік так бы і пацягнуў яго туды і да таго, дзе і з кім ён заўсёды хацеў быць, а з кім гэта і дзе, калі не з Батыем у Залатой Ардзе?..

Мар’ян завіс паміж зямлёй і небам — і тут успомніў, скуль яно, гэтае хоць і дзіўнае, але нібы знаёмае адчу­ ванне пустаты пад нагамі.

Калісьці, яшчэ ў мінулым стагоддзі, паспрабавалі яны з Магамедам разбагацець. У жонкі Мар’янавай сваяк у Гародні на фабрыцы тытунёвай працаваў. Мар’ян браў у яго цыгарэты, а Магамед іх у Менску нейкім татарам збываў. У крамах у тыя часы — пустыя паліцы. Так што бізнес быў выгадны, ды нядоўгі. Калі трэцім раз­ ам прыехалі яны ў Гародню, да іх падышлі стрыжаныя хлопцы ў скураных куртках. «Сваяк ваш, — сказалі, — не надта вялікі начальнік, ліміт свой праз яго вы ўжо выбралі. У чацвёрты раз не з’яўляцеся.» А як не з’явішся, калі такі выгадны бізнес?.. І на чацвёрты раз падвесілі Мар’яна стрыжаныя хлопцы над кручай нёманскай на суку сасновым. Уночы падвесілі і пайшлі. «Пад раніцу, — паабяцалі, — вернемся. Не ўпад зеш — тваё шчасце, звалішся — лёс».

Вісіць Мар’ян над кручай, рот заткнуты анучай, з рукамі звязанымі і нагамі скручанымі, пад якімі — пу­ стата. Вось адкуль яно, дзіўнае, але знаёмае адчуванне… Калені сагнеш, бо ногі зацякаюць — пустата пругка па­ дымаецца, разагнеш — апускаецца… Сук патрэсквае… А ўнізе — метраў праз дваццаць пустаты — вясновы, па­ водкавы, крыгаломны Нёман.

Канае Мар’ян, сквапнасць сваю праклінаючы. А заад­ но й Магамеда, якога ў машыне пакінуў каля фабрыкі. На ўсялякі выпадак. Каб той, калі што… Дык той убачыў, як стрыжаныя Мар’яна скруцілі — і на газ. Уцёк, сабака. Кінуў кампаньёна, якому да раніцы наўрад ці дажыць.

Аказалася, нездарма сквапнасць сваю праклінаючы, суседа Мар’ян праклінаў дарма. Як толькі стрыжаныя сышлі, Магамед аднекуль з’явіўся. Нібы з ночы вы­рас. Палез здымаць Мар’яна з сасны, на нагах вяроўку разрэзаў, да сябе пацягнуў, за дзягу ўхапіўшыся — сук і абламіўся…

З Нёмана Магамеда, які з кручы скочыў, каб на ру­ ках Мар’янавых вяроўку разрэзаць, Мар’ян ужо сам на бераг выцягваў. Татарын, аказалася, плаваць не ўмеў. А ратаваць Мар’яна кінуўся. У паводку, у крыгалом.

Калі ў Менск прыехалі, Мар’ян прапанаў да яго зайс­ ці. Выпіць за сяброўства. Магамед адмовіўся. «Пайшоў ты!.. — сказаў. — Я праз цябе ледзь не ўтапіўся, піць яшчэ з табой!..»

Вось і зразумей татарскую натуру… У Залатую Арду ён хоча…

— Адпусці! — крыкнуў дэсантніку Магамед, які, утрымліваючы суседа, ледзь не перакуліўся праз парэн­ чу гаўбца. — Підар!

— Я не підар, я фельд’егер, — зноў, як і нядаўна, калі Мар’ян яго гэтак абазваў, не пакрыўдзіўся дэсантнік, бо, мусібыць, усе ў іх там, у іхнім штабе, калі не підары, дык фельд’егеры. І спытаў Мар’яна:

— Адпусціць?..

Мар’ян не ведаў, што рабіць. Найлепш было б так і вісець паміж небам і зямлёй, але ж не ў сваім двары і не ў трусах чарнільных яшчэ з той вайны… На поле дзівосаў трэба схадзіць, трусы купіць новыя, а тады ўжо паміж зямлёй і небам вісець.

— А праўда, што хуткасць святла ў часе змяншаец­ ца?.. — вырашыў Мар’ян перш, чым адказаць, пацягнуць час, паспрабаваў зазірнуць дэсантніку ў вочы, ды сонца з­за спіны дэсантніка так асляпіла, што ўзвіравала пе­ рад позіркам Мар’янавым чарнільна­сіняя, бяздонная пустата, і ў той пустаце, як іскры, ляцелі і круціліся, куляліся з ног на галаву і з галавы на ногі сотні, тыся­ чы, мільёны, мільярды дэсантнікаў, якія нечакана ўсе разам, хорам прапяялі: «Хуткасць святла роўная дзвес­ це дзевяноста дзевяць мільёнаў семсот дзевяноста дзве тысячы чатырыста пяцьдзесят восем метраў у секун­ ду…» — і раптам Мар’яну адкрылася ў тым бяздонным віры ўсё да донца, ён да рэшты ўсё зразумеў пра жыц­ цё і пра смерць, але зразумеў толькі на імгненне, на се­ кунду, бо, калі прашаптаў дэсантніку: «Пусці…» — і той, ужо ўкруціўшы Мар’яна іскрынкаю ў пустату, вярнуў яго, паставіў на гаўбец побач з суседам, Мар’ян спытаў Магамеда: «А ты чаго за мяне ўчапіўся?..»

— Каб з табой на поле… — не дагаварыў, адпускаючы Мар’янаў локаць, Магамед, бо дэсантнік ускрыліў на па­ рашуце, які, аказалася, ні за дах, ні за нешта іншае не зачэплены, проста вісеў у паветры, і пругкая, нібы гу­ мовы трос, хоць ніякага тросу не было, тугая сіла тор­ гнула, адарвала ад сцяны гаўбец, і яны паплылі на ім за дэсантнікам, паляцелі ўсё хутчэй і хутчэй, праз ней­ кую хвіліну апынуўшыся на полі дзівосаў, дзе дэсантнік, тройчы крыкнуўшы на развітанне: «Ал­ла!.. Ал­ла­а!.. Ал­ла­а­а…» — кінуў іх і ўзвіўся за аблокі, а да Мар’яна з Магамедам з усяго поля дзівосаў навыперадкі пабеглі людзі, каб купіць лятучы гаўбец, які Мар’ян з Магамедам не прадалі, бо дзе тады ўраніцы курыць Магамеду?..

Купіўшы Мар’яну новыя, але ўсё адно сінія, толькі не па калена, трусы, а Магамеду тапкі і дыск, вярнуліся назад. Гаўбец прыляпіўся на сваё месца, яны стаялі на ім, Магамед курыў і распавядаў Мар’яну пра хана Ба­ тыя, пра Залатую Арду, якая знікла праз тое, што не ве­ дала межаў сваіх, а Мар’ян слухаў і думаў, што, канеч­ не, Залатая Арда — гэта здорава, калі на падаткі браліся ўсяго дзесяць адсоткаў, а не ўсе сорак, як цяпер, і хан Батый малайчына: амаль увесь свет зваяваў ды яшчэ ча­ тырнаццаць сыноў настругаў, і ўсё ж ні Батый, ні Зала­ тая Арда — не той і не тое, з кім і дзе Мар’яну заўсёды хацелася быць, а дзе і з кім яму быць хацелася, хто яго ведае, і ён пытаўся пра гэта ў Магамеда, але той такса­ ма не ведаў, прызнаўшыся, што пра Залатую Арду і хана Батыя наплёў проста так, каб ад дэсантніка адчапіцца, каб той не падумаў, што і з Мар’янам Магамеду нар­ мальна, от, морда татарская…

Жнівень-верасень 2008, Кактэбель, Менск.

ФАНЦІК

Хочаш, магазін купім?..» — спытаў на ўвесь магазін Клім, і Тамара хутка, спалохана адказала: «Не!» — «Тады і рабіць тут няма чаго!» — узяў ён яе за руку і ўрачыста, як зноў да шлюбу, вывеў з­за прылаўка.

— Бывайце, курвы! Каралева Тамара пакідае вас! — крыкнуў Клім яе магазінным сяброўкам, пад зайздроснымі позіркамі якіх абняў Тамару і закружыў, штурхаючы раз­ губленых пакупнікоў. — Мы разбагацелі, Томка! Раз­ба­ га­це­лі!..

— Тамара царыцай была, а не каралевай, — сказаў Сасо, гаспадар магазіна, які быў грузінам, і на ўтрыманні яко­ га Тамара жыла два апошнія гады, пакуль Клім, яе муж, матляўся невядома дзе. Тамара ўжо думаць забылася, што ён да яе вернецца.

— Пры бабках яно ўсё адно, царыца ці каралева! — са­ дануў грузіну Сасо каленам пад яйцы Клім, які ўсё ж вярнуўся, і нехта, мусібыць, паспеў распавесці яму нейкія эпізоды тутэйшага жыцця…

Сасо скурчыўся і доўга, бездапаможна лаяўся, пра­ клінаючы дзень, калі надумаў сюды прыехаць. Лепей жыў бы сабе ў Грузіі пад мандарынамі.

Тут жа, у магазіне, дзе з малодшага прадаўца (як было напісана ў яе на бэйджыку: ТАМАРА, малодшы прадавец) яна ператварылася ў багатую кліентку, было куплена і апранута ўсё новае, і яны паехалі вячэраць у «Іспанскі куток», самы дарагі па тым часе рэстаран Мінска. Швейцар на ўваходзе, невядома як угадаўшы ў Кліме багацея, спытаў: «Вам кватэра ў цэнтры па­ трэбная?..» — і Клім засмяяўся: «Чакай, купім, дай пагуляць…»

— За ўдачу!.. За цябе!.. За нас!.. — заказаўшы ці не ўсё, што было ў меню, тост за тостам падымаў Клім, узбуджаны, вясёлы, а калі яна пацікавілася: «Клім, дзе ты быў і скуль грошы?..» — сціснуў яе рукі ў сваіх: «Бізнес. І больш ніколі пра гэта не пытайся».

Нагуляўшыся, яны паехалі глядзець кватэру. Швей­ цар запрасіў ажно тысячу камісійных, калі кватэра спа­ дабаецца, і атрымаў іх: Тамара ўпершыню ўбачыла, як адзін чалавек лёгка дае другому гэтакія грошы, тысячу даляраў. Гаспадар кватэры, рухавенькі дзядок, назваў цану — болей за сто тысяч. Тамара знямела, а Клім на­ ват таргавацца не стаў: пяціпакаёвая кватэра з неабсяж­ най прыхожай і асобнай кухняй­сталовай выглядала па­ лацам. «Багатым і чорт дзіця калыша!..» — ледзь не пад столь падкінуў Клім анямелую Тамару, і яна запомніла тое імгненне, у якое зажмурылася і падумала: «Пача­ лося шчасце!..»

Дом, у які праз тры месяцы, адрамантаваўшы кватэру, яны пераехалі, па старой памяці называлі акадэмічным, бо ў ім жылі ўсялякія прафесары, дактары ды канды­ даты навук. Браніраваныя, з трыма замкамі, д зверы, пастаўленыя Клімам, выглядалі на іх лесвічнай пля­ цоўцы, як і ва ўсім пад’ездзе, выпадковымі, чужымі ся­ род дзвярэй, абабітых пашарпаным, а то і падзёртым, з касмыкамі ваціну ў дзірках, дэрмацінам. Але даволі хут­ ка жалезных, браніраваных дзвярэй стала ў доме болець і болець, а дэрмацінавых менець і менець: гаспадары мяняліся. Прафесарам, дактарам з кандыдатамі вялікія кватэры ў новыя часы былі ўжо не па кішэні, яны іх прадавалі і куплялі меншыя, каб на рэшту жыць.

Чатырохпавярховы дом быў вуглавым, іх кватэра — на трэцім паверсе кутняга пад’езда: вокны выходзілі на дзве вуліцы. Гэткія ж кватэры на другім і чацвёртым па­ верхах, пад імі і над імі, купілі, паставілі браніраваныя дзверы спачатку Лёля з Валодзікам, а потым Аня і Алі­ зар. Кампанейскі, аднекуль з Сярэдняй Азіі, Алізар запрасіў браніраваных суседзяў на ўваходзіны, дзе ўсе пазнаёміліся і сталі сябраваць сем’ямі.

Пад кватэрай Лёлі з Валодзікам былі магазін і пад­ вал, якія Валодзік выкупіў, зрабіўшы кватэру на двух узроўнях, з саунай і басейнам у падвале. Алізара, які выкупіў дах, Аня змусіла зрабіць, апроч другога павер­ ха на даху, яшчэ і салярый над ім. Пакуль мужчыны дзень і ноч прападалі недзе, займаючыся чымсьці такім, што называлі бізнесам, дамы адпачывалі. Пакупаўшыся ў Лёлі, яны падымаліся да Ані і загаралі.

Перад тым, як стаць багатымі, яны ўсе былі беднымі — і пра гэта ўспаміналі. Лёля расказвала, як з голаду дайш­ ла да дыстрафіі, затое потым стала манекеншчыцай, а Аня прызнавалася, што, каб туфлі ці сукенку купіць, з дзевятага класа хадзіла ў парк Чэлюскінцаў мінеціць — па рублю, па два, а то і па траяку за мінет. Пасля школы адзін лётчык, які толькі і мог, што мінеціцца, дапамог ёй сцюардэсай стаць, а з самалёта ўжо, даўшы лётчыку ад­ ступнога, яе Алізар зняў — такі вось лёс… Тамара гэткіх яркіх успамінаў не мела: яна, пакуль Клім не вывеў яе з­за прылаўка, была і была малодшым прадаўцом.

Так мінуў год, за ім другі, за другім трэці… Лёля неяк паспрабавала зноў у манекеншчыцы схадзіць, але вярну­ лася, бо распаўнела і для яе моды не знайшлося, а Ані, якая заікнулася пра палёты, Алізар морду набіў. По­тым Тамара, якая нікуды не адлучалася, застала Кліма з Лёляй, якая старалася пахудзець. На сямейным лож­ку сяброўкі…

— Ты не крыўдуй на Лёлю, — сказала Аня, калі яны ў салярыі загаралі, а Тамара яшчэ і перажывала. — Твой Клім і мяне трахнуў, мінетам не абыйшлося. Алізару толькі не кажы, заб’е азіят гэты…

Лёля з Аняй, пазагараўшы, заспяшаліся ў буцік, куды абновы прывезлі, а Тамара ў буцік не хацела, бо не ве­ дала, што ёй рабіць. Спусцілася да сябе на трэці паверх, зайшла ў кватэру, стала хадзіць з пакоя ў пакой. З ад­ наго ў другі, з другога ў трэці, з трэцяга ў чацвёрты, з чацвёртага ў пяты… Згатавала каву на кухні, знайшла ў сваёй схованцы за сервантам заначаную цыгарэту. Толькі закурыла — па нейкія дакументы прыехаў Клім. Разнер­ ваваны, на Валодзіка з Алізарам злы, нават раз’юшаны — нешта ў іх не ладзілася… Адчуў дым, якога не трываў, схапіў кінуты ў сметніцу бычок, змусіў Тамару зноў яго раскурыць — і затушыў цыгарэту ў яе далоні. Тамары здалося: наскрозь прапаліў.

Клім забраў дакументы і грымнуў, выходзячы, браніра­ванымі дзвярыма. Гук быў страшлівы, пагрозлівы — і рэ­ха ягонае доўга блукала па кватэры… Пакуль Тамара не сабралася і не пайшла з дому.

Выйшла, якраз дождж прыпусціў. Лужыны пухірыліся, значыць, задажджыла надоўга. Тамара паглядзела ўздоўж адной вуліцы, уздоўж другой: куды ісці?.. Свайго кутка ў яе не было. Быў стары дом, амаль барак на ўскрайку, у якім яна, пакуль расла і вучылася, разам са старэйшай сястрой жыла. Пасля жыла ў Кліма. Потым у грузіна Сасо і ў Кліма зноў… У сястры цяпер сям’я — дык куды?.. Хацела ўжо назад вяртацца, бо мокра, але тут каля яе, з­за вугла выскачыўшы і пырскамі абдаўшы, машына спынілася, а ў машыне — Сасо. Выпадкова, ён не чакаў і не шукаў яе, у ягоным магазіне працавала пяць малод­ шых прадаўшчыц. Але ў Сасо ад удара Кліма ўсё яшчэ яйцы балелі. Маральна.

Клім знайшоў Тамару ў грузіна апоўначы. Голую ўзяў за валасы і пацягнуў дахаты. Дождж пад гэты час скончыўся.

Назаўтра голага Сасо, не дачакаўшыся яго з раніцы ў магазіне, малодшыя прадаўшчыцы знайшлі вечарам дома. Мёртвага, без яйцаў.

Тамара пасля шмат думала пра тое, як можа павяр­ нуцца жыццё, лёс… Калі б Сасо не прыехаў у Мінск, не купіў магазін, дык і жыў бы ў Грузіі пад мандарынамі. З яйцамі, не мёртвы… Думаць пра гэта было цікава, але, гледзячы на Кліма, страшна.

Так мінуў яшчэ год… У Лёлі дзіця нарадзілася, дзяў­ чынка, што не замінала: дзяўчынку нянька даглядала. Тамара даўно дзяцей хацела, ды нічога ў яе з Клімам не выходзіла. А з Лёляй у яго, падобна па дзяўчынцы было, выйшла. У Ані, дактары казалі, дзяцей наогул быць не можа. Алізар праз тое не сумаваў: ягоныя трое падрасталі недзе ў Сярэдняй Азіі.

Калі Лёля нарадзіла, яны, Аня з Лёляй і Тамара, па­ ранейшаму плавалі ў басейне і загаралі ў салярыі. Потым Тамара спускалася да сябе і не ведала, што рабіць. Пера­ ходзіла з аднаго пакоя ў другі, з другога ў трэці, з трэця­ га ў чацвёрты, з чацвёртага ў пяты… Гатавала каву…

Аднойчы пазванілі ў дзверы.

Да іх ніхто не прыходзіў, загадзя пра тое не папя­ рэдзіўшы, і Клім наказваў: ніколі і нікому з незнаё­ мых дзверы не адчыняць. Тамара зірнула ў дзвярное вочка: нейкая бабулька ў белым капялюшыку з сінімі валошкамі. Яна і бабульцы не адчыніла б, але не ведала, што рабіць. Таму не толькі адчыніла, а яшчэ і запрасіла прайсці.

—Зваць мяне Тамара Сяргееўна, некалі я тут жыла, — прайшоўшы, сказала бабулька. — Хацела б развітацца з домам, мне заўтра ў дарогу. Назаўсёды адсюль, вы дазволіце?..

Яна нібыта прасіла дазволу на тое, каб Тамара адпусціла яе назаўсёды ў дарогу. Гэта здзівіла, але больш уразіла іншае: звалі бабульку, якая некалі тут жыла, гэ­ таксама, як і Тамару, якая цяпер тут жыве. Хоць ніхто Тамару іменем па бацьку пакуль не называў. Будуць на­ зываць, калі бабулькай стане.

Тамара Сяргееўна прайшла ў адзін пакой, з яго ў другі, з другога ў трэці, з трэцяга ў чацвёрты, з чацвёртага ў пяты. У кожным пастаіць пры парожку — і далей…

— У мяне кава згатаваная, — сказала Тамара на кухні. — І зваць мяне Тамарай Сяргееўнай. Хоць ніхто пакуль так не заве. Будуць зваць…

Яна прымоўкла.

— Калі станеце бабулькай, — дагаварыла за яе Тамара Сяргееўна. — Я прысяду?.. Тут любімае месца. Пяць пакояў, а ўсё адно ўсе ў сталовай збіраліся. Летуценнічалі, фантазіравалі, гаварылі і гаварылі… На дзіўныя тэмы, да­ рэчы. Калі расстайны прыйдзе час, дык каму і чаго будзе шкада? Ці каму і каго?..

Тамара наліла каву.

— Яшчэ пра тое, — пасмакавала каву, плаўным жэ­ стам кубачак падняўшы, Тамара Сяргееўна, — ці вар­ та супраціўляцца абставінам?.. Не палітычным, не, палітыку ў гэтым доме не любілі. Абставінам жыцця, смерці… Муж казаў, што не варта замінаць натуральна­ му руху падзей.

— А якім ваш муж прафесарам быў, што такую кватэру купіў?

— Тады не прадавалі кватэры, давалі… А муж мой танцаваў у балеце.

У Тамары маці і старэйшая сястра балерынамі былі, сястра нядаўна на пенсію пайшла, у іх рана ідуць на пенсію — і жыла на ўскрайку горада амаль што ў ба­ раку.

— Балеруну — такую кватэру?..

— І муж мой казаў яшчэ, што шкада яму будзе адну мяне, — як не расчула пытання Тамара Сяргееўна. Толькі мяне… — І ўсміхнулася, спахапіўшыся. — А кватэру не яму далі, гэта я была такім прафесарам.

Тамара не паверыла.

— Вы?.. І чым вы займаліся?

— Космасам.

Тамара ўгледзелася ў госцю. Нібыта падобная на некага…

— Вы касманаўтка?

— У нейкім сэнсе… І неяк з космасу вяртаюся, а ён з балерынай… Дваццаць дзевятага лютага, у высакосны год. Балерына кажа, што ў іх дзіця. Дзяўчынка. Я ў су­ мачку пашпарт — і пайшла.

Тамара зірнула на каляндар.

— Сёння дваццаць дзевятага…

— Так, — кіўнула Тамара Сяргееўна. — Праз трыццаць шэсць з паловай гадоў. Як праз нармальную тэмпературу.

Пра тэмпературу, як і пра космас, Тамара не зразуме­ ла… Хуценька падзяліла, у яе свая сістэма падліку была для больш рэальнага ўяўлення лічбаў: гэта дзевяць разоў па чатары. Ці чатыры разы па дзевяць — і яшчэ тры разы па два месяцы…

Даўно. Бездань часу.

— Вы хочаце сказаць…

— Іншым разам, перш чым сказаць, лепш памаўчаць і падумаць, — расшпіліла сумачку, дастаючы цыгарэты з запальнічкай, госця. — Не ўмею піць каву без дыму… — І шчоўкнула запальнічкай. — З вашага дазволу?..

— Ой, попельніцы няма і мяне заб’юць!.. — ледзь не вырвала ў яе запальнічку Тамара, бо Клім не курыў і далонь ёй цыгарэтай амаль наскрозь прапаліў, калі дым унюхаў. — Во, — паказала яна след апёку на далоні, але ўбачыўшы, што Тамара Сяргееўна так зашпільвае су­ мачку, як збіраецца пайсці, паставіла на стол замест попельніцы вялізную крыштальную цукерніцу. — І ня­ хай забіваюць!..

Яны разам запалілі, і Тамара пачала расказваць пра сябе… Што не такая яна, як усе думаюць, дурніца, хоць не прафесарка, толькі вучэльню гандлёвую скончыла, жыла ў бараку на ўскрайку горада са старэйшай сястрой, якую баялася, бо тая біла яе з жыцця непрасветнага, яны сіротамі раслі, бацькі не было ніколі, а маці, між іншым, былая балерына, рана памерла, сястра таксама ў балеры­ ны пайшла, артысткам апранацца трэба, за што? — дык у іх з сястрой, здаралася, на хлеб не ставала, таму яна і паступіла ў гандлёвую вучэльню, каб пасля да яды бліжэй, у магазін, і яе таўклі ўсяляк, каб яна тупела, у бараку, у вучэльні, у магазіне, але яна не здавалася, ненавідзячы хамства, грубасць, а якраз такі, хамлівы і грубы, яе муж Клім, які купіў гэтую кватэру, як турму…

Калі сястра на пенсію пайшла і замуж, нарэшце, за адстаўнога вайскоўца выйшла, у таго, аказалася, дыхавіца, і ён не мог у бараку, там паветра сырое і здушанае, жыць, сястра грошай на кватэру папрасіла, хоць на аднапакаё­ вую, дык Клім не даў. Няхай бы яны гарам гарэлі, яго­ ныя грошы… Гэта для яго капейкі былі, нейкія дзесяць тысяч, а ён сказаў: адзін раз дай — усё жыццё прасіць будуць. Сястра ж не на Кліма, на Тамару ўскрыўдавала, ды так, што адрэзала: я для цябе памерла! — і цяпер праз Кліма ў Тамары зусім анікога няма. Некалькі разоў спра­ бавала памірыцца з сястрой, ды тая ні чуць, ні бачыць яе не хоча…

Пакуль Тамара расказвала, госця прыўзняла, валасы папраўляючы, капялюшык, пад якім яна была гэтакая ж белая, як і сам, калі без валошак, капялюшык — ці як нявеста ў фаце. Даслухаўшы, сказала:

— Калі я пакідала гэты дом, дождж пайшоў. Доўгі, за­ цяжны, з пухірамі ў лужынах. Мяне бацька некалі вучыў: калі пухіры ў лужынах, дождж надоўга… З той пары я тут і не была ні разу. — І нечакана спытала. — І ваша старэйшая сястра не памятае бацьку?..

Тамара трэці раз яе не зразумела.

— Не было ў нас бацькі… Ні ў сястры, ні ў мяне…

— Бедная дзяўчынка… — пашкадавала яе, па валасах пагладзіўшы, Тамара Сяргееўна. — Вырывайцеся ад­ сюль, усё кідайце…

Лёгка сказаць.

— Мы яшчэ сустрэнемся?.. Я вам патэлефаную, у якой­ небудзь кавярні… — амаль узмалілася Тамара, калі гос­ ця падзякавала і ўстала. Такой роднай яна раптам зда­ лася — да шчымлення, як маці. — Пакіньце мне, калі ла­ ска, тэлефон.

— Пакінуць можна, — напісала нумар тэлефона на спусцелым цыгарэтным пачаку Тамара Сяргееўна. — Толькі заўтра не званіце, мне заўтра ў космас.

Тамара, не дурнічка ўсё ж, засмяялася: «Мяне с са­ бой вазьміце…» І ўжо ў д звярах, каб нешта добрае, камплімент нейкі сказаць, так бабулька ёй спадабалася, выдыхнула ў захапленні: «У вас капялюшык такі…» — а Тамара Сяргееўна зняла капялюшык і ёй на галаву надзела: «Мне ў ім іншым разам шчасціла…»

З тым і пайшла, белая, як нявеста ў фаце.

Назаўтра Разаліі, Лёлінай з Валодзікам і Клімам дач­ цэ, споўніўся гадок, і ўсе сабраліся святкаваць дзень на­ родзінаў. «Які ў цябе капялюшык!..» — здзівіліся Лёля і Аня, якая чамусьці сказала яшчэ, што ў такім капялюшыку толькі ў фанцікі гуляць.

Селі да стала. Спачатку, пакуль Валодзік штукарыў, дамагаючыся, каб Разалія свечку задзьмула, і ўся імянін­ ніца тортам вымазалася, весела было, а потым, як заў­ сёды, стала сумна. Елі і пілі.

— Давайце ў фанцікі пагуляем, — прапанавала, на Та­ мару ў капялюшыку глянуўшы, Лёля, якая гаспадыняй была і старалася не даць гасцям сумаваць. — Толькі абавязкова любыя заданні выконваць, іначай гэта не гульня. А хто не выканае, у таго фанцік забіраем. Та­ му не абы­што кладзіце, а такія фанцікі, каб шкада было… Во гэта мой, — зняла Лёля пярсцёнак з паль­ ца. — З брыльянтам, любімы… — І, не знаходзячы, у што пакласці пярсцёнак, папрасіла Тамару: — Дай для фанцікаў капялюшык.

— А давайце пафантазіруем, — устрапянулася Аня, — каму і чаго шкада? Ці каму і каго?..

— Мне нікога, — зняў персцень Клім.

Фантазіраваць не сталі, усе знялі па пярсцёнку. У Ва­ лодзіка пярсцёнак не здымаўся, нібы ўрос у палец, дык Валодзік палез у шуфлядку, дастаў і паклаў на стол пісталет. «Во гэта мой, — сказаў, — любімы».

— У капялюшык не ўлезе… — адсунула пісталет па стале Лёля. — Пакладзі што­небудзь не такое любімае.

Валодзік заўпарціўся: «Улезе!..» І Лёля заўпарцілася:

«Не!..» Алізар сказаў Валодзіку: «Ды схавай ты…» — а Клім узяў Валодзікаў пісталет, вынуў з яго абойму, з абоймы вылушчыў патрон. «Апошні, ты ў каго астатнія адстраляў?..»

У капялюшыку з залатымі пярсцёнкамі патрон таксама глядзеўся залатым.

Валодзік згадзіўся: «Добра, няхай так…» Клім спытаў:

— Ты хіба адзін патрон, хоць і апошні, пашкадуеш?

— Для цябе, — адказаў Валодзік, — не.

Выйшаў нібыта жарт, Алізар нават разрагатаўся. Валодзік дзьмухнуў у абойму і ўвагнаў яе ў пісталет.

Кінулі на пальцах, каму вадзіць. Палічыліся — выпала Валодзіку. Ён заткнуў пісталет за пояс і адвярнуўся.

Лёля ў фанцікі нязвыкла гуляла… Не гэтак, як у дзяцінстве, калі адна абгортка ад цукеркі, складзеная матыльком ці самалёцікам, узлятала і накрывала дру­ гую. Якую накрыла — тая твая.

— Вось гэты фанцік… — заплюшчыўшы вочы, намацала Лёля ў капялюшыку персцень Кліма, — павінен фанціку во гэтаму… —у другую руку ўзяла яна пярсцёнак Ані, — што зрабіць?.. — і Валодзік адказаў:

— Дзіця. Даўно ў нас дзяцей ніхто не рабіў нікому. Тамара сядзела на другім канцы стала насупраць Ва­лодзіка, а калі ён павярнуўся, яна аказалася за ягонай спінай — і якраз так, што бачыла: у люстэрку прыадчыне­ных з гасцёўні ў прыхожую дзвярэй Валодзіку ўсё відаць. Хацела пра гэта сказаць, але, падумаўшы, прамаўчала.

— Пайшлі, — падняўся Клім і ўзяў за руку Аню. Алізар ускочыў:

— Ты што?!.

Клім, пацепнуўшы плячыма, паваліўся ў крэсла.

— Тады свой персцень аддавай. Мне майго шкада.

— Прывык!.. — замахнуўся на Кліма Алізар, а Валодзік падаўся да яго і тузануў за крысо пінжака: «Сядзь!..»

Ён гэтак рэзка падаўся, што пісталет з­за пояса выпаў, і Валодзік палез пад стол падымаць…

Аня выхапіла ў Лёлі свой пярсцёнак:

— Я не гуляю!..

— Не хочаце, дык, можа, не трэба?.. — разгублена і трохі напалохана спытала Лёля, ва ўсіх напалохана і раз­ гублена спытала, а Валодзік вылез з­пад стала, глянуў на яе і зноў спінай павярнуўся: «Давай далей…»

Паважыўшы на далоні персцень Кліма, Лёля ўзяла яму ў пару — замест пярсцёнка Ані — патрон.

— А вось гэты фанцік што павінен…

— А гэты павінен забіць, даўно ў нас ніхто не забіваў нікога, — павярнуўся Валодзік, прыставіў Кліму, які сядзеў, разваліўшыся ў крэсле і паблажліва ўсміхаючыся, пісталет да грудзей — і стрэліў.

Усім здалося, што жартам стрэліў, гуляючы, бо піста­ лет без патронаў, а белая кашуля Кліма хутка­хутка расквітнела на грудзях чырвоным макам.

«А­а­а!..» — закрычала Аня, і Лёля закрычала, Алізар разявіўся і кадык ніяк не мог пракаўтнуць, а Тамара маўчала, не разяўляючыся, здранцвеўшы. Не замінаючы натуральнаму ходу падзей. Бачачы недзе ў аддаленасці, як у дзвярным вочку, Тамару Сяргееўну ў белым капя­ люшыку з сінімі валошкамі. У якім толькі ў фанцікі гу­ ляць.

— Значыць, — сказаў Валодзік, гледзячы на патрон, які Аня, закрычаўшы, на стол кінула, — не апошні… — І ўклаў пісталет Кліму ў далонь, сціснуўшы на ім Клімавы паль­ цы. — Слухайце, як выйшла ўсё… Ён не збіраўся, канеч­ не, страляцца. Дастаў патрон з абоймы, во гэты, і думаў, што абойма пустая. Папалохаць нас хацеў, павесяліцца… А то сумна было.

Пісталет у руцэ Кліма не ўтрымаўся, выпаў з рукі на падлогу, Алізар хацеў падняць, Валодзік спыніў яго: «Няхай ляжыць».

Калі прыехала міліцыя, якую выклікала Лёля, усе так і сказалі, як прыдумаў Валодзік. Ён, відаць было, баяўся, што Тамара скажа інакш, але яна ўслед за астатнімі паў­ тарыла тое самае.

Кліма паклалі на насілкі, накрылі прасцінай і панеслі… Калі выносілі ў дзверы, прасціна за язычок замка зача­ пілася, спаўзла — і ў Кліма, як здалося Тамары, прыад­ крылася адно вока. Але позна: ён не ўбачыў, як Валодзік удзьмухнуў патрон у пустую абойму. Ці неяк падмяніў яе, ён умее штукарыць — і цяпер у Разаліі адзін баць­ ка. Не два.

У Тамары з сястрой не было ніводнага.

Тамара набрала ў Лёлі цыгарэт, прыйшла дахаты, згатавала каву… Закурыла… Кубачак з кавай старалася падымаць, як падымала яго Тамара Сяргееўна, але гэтак плаўна ў яе не выходзіла. Да таго ж рукі пакалочваліся, і кава разлівалася ў сподачак…

Вольная…

Адну цыгарэту яна спаліла ў адным пакоі, другую ў другім, трэцюю ў трэцім… У чацвертым, гэта была спаль­ ня, ёй стала кепска — і яна званітавала на сямейны ложак. Ачуняўшы, сцягнула з ложка посцілку, бялізну, звязала ў клунак і скінула з балкона. Посцілка дарагая, райскімі птушкамі вышытая, залатымі ніткамі па шоўку — нех­ та падбярэ…

Заснула на канапе ў сталовай. Прысніліся памінкі па Тамары Сяргееўне, якая не вярнулася з космасу, а яны з сястрой і маці ў гэтай кватэры жывуць. На памінках поўна людзей — дактары навук, прафесары… Хтосьці на раялі ў гасцёўні самотна грае, а ўсе астатнія сабраліся ў сталовай — так прыгожа гавораць… Пра тое, каму і чаго ў расстайны час шкада будзе… Ці каму і каго… Ру­ хавы дзядок, былы гаспадар кватэры, апрануты ў ман­ тыю, як суддзя ў амерыканскім кіно, стаў казаць, што яму ўсяго і ўсіх шкада, але не варта замінаць рэальнаму руху падзей. Раптам ён скінуў мантыю, застаўся ў тры­ ко, пачаў танцаваць пад жалобную музыку, якая чула­ ся з гасцёўні — і з трыко выпіралі, нечакана для дзядка вялікія, яйцы. Тамара спытала ў сястры: «Хто гэта?» — тая не ведала, а маці пагладзіла іх абедзвюх па валасах і сказала: «Мой муж…»

«Не, гэта мой муж, ён у балеце танцуе!..» — адне­ куль зверху падала голас Тамара Сяргееўна, і з яе гола­ сам вецер наляцеў гэтакі, што знёс чацвёрты паверх з дахам і салярыям, адкрыўшы космас, у якім, як каляро­ выя фанцікі, плылі бабулі ў капялюшыках: жоўтых, зя­ лёных, чырвоных, блакітных… А Тамара Сяргееўна ў бе­ лым з сінімі валошкамі.

Прачнуўшыся ўраніцы, Тамара кінулася да сваёй схованкі за сервантам, схапіла пусты цыгарэтны пачак, набрала запісаны на ім нумар тэлефона… Раз… другі… трэці… чацвёрты… пяты… — ніхто не адказваў.

Яна паклала трубку — і тэлефон тут жа зазваніў. Тамара сцялася, чакаючы немаведама чаго…

Тэлефанаваў адзін з учарашніх міліцыянтаў, каб яна прыйшла — трэба падпісаць паказанні. Спытаў, ці ведае яна, што яе муж быў кампаньёнам Валодзіка, з якім яны бензазапраўкі скуплялі? І папрасіў па дарозе ўспомніць, ці былі паміж імі якія­небудзь канфлікты?..

Тамара схадзіла ў міліцыю, па дарозе нічога, канечне ж, не ўспомніўшы, ды ўсё адно Валодзіка арыштавалі. Паказанні на яго даў Алізар, які ў Кліма з Валодзікам быў трэцім кампаньёнам. І яшчэ адным кампаньёнам, чацвёртым, быў, як аказалася, Сасо.

А яна сабе надумала: каханне, рэўнасць… Дурніца ў капялюшыку.

Як толькі Валодзіка забралі, Алізар, Аня сказала, раптам пачаў усё прадаваць і збірацца некуды ў Сярэд­ нюю Азію, але ўсё прадаць і сабрацца не паспеў… Яго нават скласці ў труну, каб у Сярэднюю Азію адправіць, не змаглі — так яго ўсяго раскідала.

У той дзень, калі Алізара ўзарвалі ў машыне на яго­ най бензазапраўцы, да Тамары завіталі госці. Пахмур­ ныя, у скураных куртках. Сказалі, што Сасо яны Кліму даруюць, бо тут, можа быць, каханне, рэўнасць, але даўгі клімавы дараваць не могуць. Таму забіраюць кватэру — і даюць Тамары, каб выбралася, тыдзень.

Тое самае госці сказалі Ані з Лёляй. Аня магла вяр­ нуцца да лётчыка, а Лёлі не было да каго вяртацца, таму яна пачала крычаць гасцям, што знойдзе на іх управу. Тады адзін з гасцей узяў на рукі Разалію і выламаў ёй пальчык. Разалія, заходзячыся, заплакала, заенчыла, а Лёля сціхла і пачала збіраць клункі.

Тамары, як і Лёлі, не было да каго вяртацца… Яна з’ездзіла да сястры і не знайшла яе ў бараку. Суседзі на­ перабой расказвалі, як той пашчасціла, і нешта несусвет­ нае плялі: нібы сястра выйграла кватэру ў нейкую лата­ рэю. Новага адрасу свайго яна не пакінула, каб не лезлі да ўваходзінаў, на якія абяцала запрасіць.

«Казка гэта, — зацягнула Тамару да сябе суседка, якая жыла насупраць. — Жынчына да яе прыходзіла. Белая, як смерць. Яна кватэру ёй і адпісала… — Суседка паду­ мала над тым, што сказала, і галавой пакруціла. — Хоць і гэта казка. Накраў недзе грошай вайсковец ейны, хоць і адстаўны…»

Тамара пачала перавозіць рэчы. Брала тыя, якія б у двух барачных катухах змясціліся. Ложак са спальні тут не было дзе паставіць — яна ўзяла канапу са сталовай.

Аня прапанавала сабрацца разам і на развітанне па­ плаваць, пазагараць. Быў канец верасня, месяца не над­ та цёплага, але ў салярыі сонца грэла. Паплаваўшы і пазагараўшы, яны пілі развітальнае віно, гаварылі, і ця­ пер ужо, аказалася, Ані няма да каго ісці: у лётчыка за­ вялася маладзейшая за яе сцюардэса. А вось Лёлі, наад­ варот, да каго ісці — знайшлося. Яе забіраў закройшчык з Дома моды, які не меў дзяцей і шукаў якраз дзетную жонку. Так што Разалія трэцяга бацьку займела. Калі ўжо каму шанцуе — дык з пялюшак.

На зыходзе тыдня, у апошні, з адпушчаных гасцямі, дзень, Тамара набрала нумар тэлефона, запісаны на пу­ стым пачаку з­пад цыгарэт. Слухаўку зняла сястра — Та­ мара адразу пазнала яе па голасе.

Не раз бачыўшы, як рабіў гэта Клім, каб па тэлефоне не пазнавалі, Тамара прыкрыла трубку насоўкай:

— Тамару Сяргееўну можна?..

Сястра спытала, нібы ўсё ж пазнавала:

— Выбачайце, а хто вы?..

— Гэта з атэлье… Вы ў нас капялюшык у канцы жніўня заказвалі, дык ён гатовы. Можаце забіраць

— У канцы жніўня?.. Калі ў канцы жніўня?..

Было падобна, што сястра ўсё ж нешта западозрыла і разгаворвае яе, каб пераканацца.

— Трыццаць першага… Сястра памаўчала.

— Трыццаць першага не магла заказаць.

— Чаму?..

— Трыццаць першага жніўня не бывае. Гэтага не ведаеш толькі ты, Тамара.

У сястры, хоць яна і балерына, з памяццю на лічбы, на даты заўсёды ўсё добра было. Яна, не запісваючы, помніла не толькі дні народзінаў, але і дні смерцяў кож­ нага з радні, суседзяў, знаёмых…

— Да таго ж, — доўжыла старэйшая сястра, якой малодшая сястра баялася, — трыццатага жніўня… Тамара паклала трубку.

Трыццаць першага жніўня не бывае. Хоць у календа­ры гэты дзень ёсць.

Але хіба такое можна ведаць наперад?.. А Тамара Сяргееўна ведала… Як?..

Тамара пайшла па напаўпустых пакоях — крокі гулка аддаваліся пад столлю, нібы рваліся ўверх…

Вось тут стаяў раяль. Нехта граў — і гукі заляталі ў сталовую, дзе ўсе збіраліся, летуценнічалі, фантазіравалі… Гаварылі пра тое, каму і чаго будзе шкада, калі расстай­ ны прыйдзе час… Ці каму і каго?..

Тамары было шкада толькі Тамару Сяргееўну. І яшчэ капялюшыка…

Узяўшы капялюшык, Тамара выйшла на балкон і па­ махала ў неба… З сіняй вышыні з белымі аблокамі Тамара Сяргееўна памахала капялюшыкам у адказ. Яна, мусіць, пакуль у космас не паляцела, мела два капялюшыкі.

Красавік 2004, Хельсінкі

КОТ КЛАЎДЗІІ ЛЬВОЎНЫ

Мужа Клаўдзіі Львоўны звалі Артурам, і ён быў ка­том. Не памаўзлівым мужыком — і катом, значыць, у нейкім там пераносным сэнсе — а натуральным каця­ рам з усімі атрыбутамі. І з тымі, пра якія вы найперш падумалі, таксама. «О­го­го!» — казала ў такіх выпад­ ках Клаўдзія Львоўна, і сяброўкі паглядалі на яе Арту­ ра позіркамі хуткімі і хітрымі.

Нельга сказаць, што Клаўд зія Львоўна ўсё жыц­ цё толькі і думала, як бы выйсці замуж за ката. Зусім не. Больш таго, яна ўжо ледзьве не пайшла за Стася Цянькоўскага. Стась пад гэта і катэдж на яе перапісаў, і рарытэтны «Volkswagen­1300» сонечна­жоўтага коле­ ру ад немцаў прыкаціў, а тут прыходзіць да Клаўдзіі

Львоўны таварышка яе даўняя, Каця Цімашук, і слу­ хайце, што кажа: «Мне на работу на ўсё лета ў Іспанію, туды з катамі на ўсё лета не бяруць, дык ты майго Ар­ тура паглядзі». Клаўдзія Львоўна адказвае ёй, што не можа, бо замуж збіраецца. Каця спачатку давай на яе касавурыцца ды злавацца, маўляў, што за сяброўка та­ кая, не можаш з катом на руках замуж схадзіць, а пас­ ля раптам пракідвае:

— Дык ты за Артура і выходзь.

— Як гэта? — не зразумела Клаўдзія Львоўна. — За твайго ката?

— А чым ён горшы за твайго Стася? — слушна спыта­лася Каця. — Нічым не горшы, да таго ж яшчэ і кот… І так яно ўсё неяк само па сабе і вырашылася.

Стась, канечне, здорава ўзнерваваўся. Думаў, прабле­ мы з вяртаннем катэджа ці «Фольксвагена» ўзнікнуць, але Клаўдзія Львоўна адпісала назад і катэдж, і «Фоль­ ксваген», хоць Артур і пярэчыў.

— Гэта ж не нашае, Артур, — прысароміла Клаўдзія Львоўна.

— І не ягонае! — катэгарычна адрэзаў Артур. — Стась твой, зладзюга, смятану вагонамі крадзе і за паўцаны ў Расею збывае, а ў нас смятаны не тое што катам — дзе­ цям не стае.

— Які ён мой?.. І скуль ведаеш, што злодзей? — здзіві­ лася Клаўдзія Львоўна. — Ён жа ў Кіраўніка Дзяржавы ва ўпраўленні справамі завіхаецца.

— Усё пра ўсіх ведаю, — таямніча прамовіў Артур. — На тое і кот. Аднойчы Кіраўнік Дзяржавы на сваім сама­ лёце ў Сочы ледзь не разбіўся. Дык за тое, што жывы застаўся, Стась ногі яму цалаваў. «Правільна, што цалу­ еш, — пахваліў Кіраўнік Дзяржавы. — Калі б я загінуў, дык цябе за адну смятану да канца жыцця з турмы б не выпусцілі. Не кажучы пра масла».

Клаўдзія Львоўна насцярожылася.

— Хіба каты ўсё і пра ўсіх ведаюць?

— Пра цябе не ўсё, — супакоіў яе Артур. — Ты для мяне таямніца, таму з табой і ажаніўся, хоць не надта хацеў.

Пачуўшы такое прызнанне, Клаўдзія Львоўна наду­ мала па­жаночаму ўскрыўдаваць, але трохі разважыла і перадумала, крыўду адкінула, бо ад пачатку дамовілася з Артурам, што казаць адно аднаму будуць яны толькі праўду. А дамоўленнасць чалавека з катом — гэта не тое, што дамоўленасць чалавека з чалавекам, калі да­ маўляюцца пра адно, думаюць пра другое, а робяць трэ­ цяе і зусім іншае.

— Ён нейкі па­звярынаму шчыры, — заўважыла, як пер­ шую праблему ў новым сямейным жыцці, маці Клаўдзіі Львоўны, якой Артур намяўкнуў, што нездарма людзі кажуць: калі хочаш ведаць, якую займееш жонку, пры­ гледзься ўважліва да будучай цешчы. «Шкада, — сказаў Артур цешчы, — што перш, як ажаніцца, не меў магчымасці на вас хоць зірнуць. Дальбог, дзевяноста дзевяць разоў падумаў бы…»

— Чаму дзевяноста дзевяць? — не зразумела цешча.

— Да ста лічыць не ўмею, — насмешліва і нават нахабнавата дазволіў сабе аджартавацца Артур.

— Ай ды малайчына! — у захапленні ўскінуўся з кана­ пы Леў Міронавіч, бацька Клаўдзіі Львоўны, якому жыць з яе маці даўно абрыдла, але паколькі між імі таксама была дамоўленасць, што казаць яны адно аднаму будуць толькі праўду, дык ён і казаў, што толькі адну адзіную яе кахаў і кахае. — Во гэта кот! Усім катам кот! І дзе ты, Клава, такога знайшла ў нашым сабачніку?

Леў Міронавіч і Артур адразу пасябравалі, за што адразу і выпілі: адзін — каньячку, а другі — валер’яначкі.

Артур, які Льва Міронавіча трошкі пабойваўся, бо ў таго на насценным дыване над канапай вісела імянная зброя, пасля першага кілішка расслабіўся, закінуў лапу на лапу.

— У Клавы іншым разам пытаюцца: а чаму гэта ў ця­ бе кот у мужыках? Дык я вучу яе ў адказ пытацца: а ў прэзідэнтах у нас хто? А хто ў нас ва ўрадзе? А хто ў парламенце?..

— Шакалы! — шалеў Леў Міронавіч. — Свінні! Па­ цукі з мышамі!.. — І ўсё ўскокваў з канапы — і то хапаўся за зброю, то падліваў сабе каньячку, а Артуру валер’яначкі.

Урэшце, падліваючы напоі і ўжо зусім па­бацькоўску пазіраючы на расслабленага і праўдзівага Артура, Леў Міронавіч сам расслабіўся і даверліва прызнаўся кату, што быў некалі першым сакратаром цэнтральнага камітэта партыі.

— Дык вы ж загінулі, — засумняваўся Артур, які ўсё і пра ўсіх ведаў. — Вам жа маскоўскія гэбісты аўтакатастрофу падстроілі, бо вы ў Крэмль мецілі.

— У Крэмль меціць небяспечна, — прайшоўшы да пар­ трэта Кіраўніка Дзяржавы, які вісеў на пачэсным мес­ цы, у кухні над газавай плітой, задуменна пабарабаніў пальцамі па пустой місе Леў Міронавіч.

— Ён, па­мойму, перадумаў, — сказаў Артур. — Але вы як выкруціліся?

Леў Міронавіч вярнуўся на канапу, наліў каньяку, узяў скрылік лімона і выціснуў з яго ў чарку зярнятка, якое плаўна патанула.

— Так вось і выкруціўся… Лёг на дно.

— Не, ну, Леў Міронавіч!.. — нібыта нават трохі закапрызнічаў, як свой у сям’і, Артур.

— А мае хлопцы­партызаны мяне папярэдзілі — і мы падсунулі для аўтакатастрофы двайніка! — паціраючы рукі над кілішкам з каньяком з патанулым зярняткам, шчасліва рассмяяўся Леў Міронавіч. — Рэцыдывіста, якога і так бы расстралялі, дык ён хоць пад скон захацеў паслужыць радзіме. Яго са славай пахавалі — і такое ў мяне слаўнае жыццё пачалося! Нават не думаў, што без улады так хораша жыць можна! Ну, будзь здароў!..

— Ну і ну! — выпіў валер’янкі і выцер вусы Артур. — Я тады зусім кацяня быў — і то, помню, плакаў… Каб толькі пачуць такое, варта было, скажу я вам, з вашаю Клаваю ажаніцца.

— Агентура, — незразумела што і да чаго шэптам сказаў Леў Міронавіч і даліў Артуру валер’янкі. — Ты ад мяне яшчэ не тое пачуеш… Вось ведаеш ты, што цяперашні наш Кіраўнік Дзяржавы таксама двайніком час ад часу падмяняецца?

— Э, — адмахнуўшыся лапай, не даў веры Артур. — Такога падмяніць — што ката на сабаку, адразу б заўва­ жылі.

— А тут так хітра ўсё змайстравана, што не кожны заўважыць, — паказытаў яго, як неразумнае кацяня ма­ лое, Леў Міронавіч. — Словы казаць выстаўляецца адзін чалавек, а справу рабіць — другі. Дык вось тое, што трэ­ба гаварыць, гаворыць ён, а ўсё наадварот робіць іншы. Таму, калі ён кажа пра дабрабыт, дык чакай галечы. А паколькі пра галечу ён не кажа, дык дабрабыту і не чакай. Ты прыгледзься ўважліва да ўсяго гэтага, прынюхайся. Прылавіся ўрэшце, калі катом на белы свет з’явіўся!..

І пачаў Артур прыглядацца, прынюхвацца, аднак ні­ чога такога, пра што казаў Леў Міронавіч, не заўважаў, а прылавіцца як след ніяк не ўдавалася, бо надта ж далёкім, высокім, недасяжным быў той сам­Кіраўнік, ці то ягоны двайнік. Ды яшчэ і ахоўнікаў вакол яго віравала столькі, што куды там кату — мышы не прашмыгнуць. Адной­ чы ў лядовым палацы, дзе Кіраўнік Дзяржавы ў хакей гуляў і клюшку зламаў, Артур да яго з новай клюшкаю кінуўся. Дык ахоўнік схапіў за хвост — і аб лёд галавой! А Кіраўнік ката на клюшку — і ў вароты, як тую шайбу! І пяць тысяч адных ахоўнікаў, бо нікога болей у палац не ўпускалі, як заравуць у адно горла: «Го­о­л!» — і суддзя свішча і крычыць: «Го­о­л!» — і свісток ягоны пішчыць:

«Го­о­л!.. «Ледзьве пасля ўсяго гэтага Артур ачомаўся. Плюнуць ужо хацеў і на таго Кіраўніка, і на ягонага двайніка, бо жыццё даражэй, але быў Артур, па­першае, катом на дзіва ўпартым, а, па­другое, падвярнуўся і да­ памог, як заўсёды, выпадак.

Клаўдзія Львоўна, калі гэтак яе, па бацьку, называць, дык, можа, і ўяўляецца некаму старой пацучыхай, з якой хіба толькі кот і ажэніцца. Але калі Клаўдзію Львоўну называць Клавай ці Клаванькай, дык ёй дваццаць два гады — і яна адначасова і мадэлька, і спявачка, і танцорка, дый наогул яна ў ліку першых нашых прыгажунь, калі не найлепшая з іх. А інакш за што б Стась Цянькоўскі, які капейчыну нікому каля царквы не падасць, яшчэ да вяселля ёй катэдж з машынай адпісваў?

А ў Дзяржаве якраз СЧЗК — Свята Чарговай Зме­ ны Канстытуцыі. Кіраўнік Дзяржавы, якога скарочана КДБ завуць, бо назва Дзяржавы на Б пачынаецца, Кан­ стытуцыю змяняе, паўнамоцтвы свае доўжыць — і да­ лей кіруе. Таму што няма ў Дзяржаве нікога іншага, хто б мог пакіраваць. І народ, натуральна, шчасце сваё разу­мее і з гэтай нагоды гуляе, не кажучы ўжо пра ўрад і пар­ ламент. Праз тое КДБ пры кожнай змене Канстытуцыі нешта накшталт дня нараджэння спраўляе — і ў яго­ ную рэзідэнцыю запрашаюцца лепшыя з лепшых, каб віншавальныя тосты прамаўляць, спяваць, скакаць і, хто чым можа, КДБ адорваць.

За тое, каб ад значыцца на Свяце Чарговай Зме­ ны Канстытуцыі ў рэзідэнцыі Кіраўніка, сярод леп­ шых з лепшых вяліся нечалавечыя бойкі, усчынялася звярыная грызня, і Клаўдзія Львоўна, хоць была і ма­ дэлькай, і спявачкай, і танцоркай, і прыгажуняй, ніколі ў бойкі тыя не лезла, бо на перамогу не мела ніякіх спадзяванняў. Але гэтым разам распарадчыкам на свяце, ці, калі заўгодна, цырымоніймайстрам, аказаўся Стась Цянькоўскі, які зрабіў нечаканы жэст на развітанне і перадаў для Клаўдзіі Львоўны адмысловае запрашэн­ не ад КДБ.

— А падарунак для яго ты ўжо з­пад кацінага хваста вытрасай, — сказаў Стась груба і так вульгарна, што Клаўдзія Львоўна нават замаркоцілася.

— Ты чаго сумуеш? — пацікавіўся Артур, і калі Клаўдзія Львоўна распавяла пра грубасць і вульгарнасць цырымо­ ніймайстра, Артур падумаў, прынюхаўся да сітуацыі і спытаў:

— А чым я не падарунак? Я, канечне, не сіямскі і не ангорскі, звычайны кот з сярэднім хвастом сярэдняй пушыстасці, але ж валер’янку з кілішка п’ю і лапу на лапу закідваю… Дый сказаць што­небудзь пры выпад­ ку не праміну, і ўмею выгляд зрабіць задуменны… Каты наогул на філосафаў падобныя. Я б сам сабе ката завёў, каб не меў сябе самога.

— Ты ж мне муж, як я цябе падарыць магу? — яшчэ болей замаркоцілася з такога глупства Клаўдзія Львоў­ на, але Артур нагадаў ёй казку пра Ката ў ботах, якога ўсё дарылі, а ён усё да гаспадара вяртаўся, і да Клаўдзіі Львоўны ўрэшце дайшло, што гэткім мудрым катом калі й ахвяраваць, прынесці яго некаму ў падарунак, дык толькі Кіраўніку на карысць Дзяржаве. — Давай паглядзім, куды ўпакаваць цябе, — прымерылася яна, як краўчыха, да Артура. — Не за хвост жа цягнуць…

Палазілі, пашукалі, знайшлі пад канапай пыльны, яшчэ ад першых прэзідэнцкіх выбараў, мяшок — у яго Артур і скочыў. А Клаўдзія Львоўна завязала мяшок чырвонай стужкай.

— Зялёнай яшчэ давяжы, — сказаў Артур з мяшка. — Раптам мяне над рэзідэнцыяй уздымуць.

— Ты і праз мяшок бачыш? — адрэзала зялёную стуж­ ку ад сцяга Рэспублікі Ічкерыя Клаўдзія Львоўна. З гэ­ тым сцягам Артур бегаў на ўсялякія шэсці, мітынгі ды пікеты, і праз тое Клаўдзія Львоўна аднойчы нават за­ падозрыла, што ён чачэнец. Але Артур паказаў ёй, як лёгка чачэнскі сцяг пераўтвараецца хоць у тутэйшы дзяржаўны, хоць у тутэйшы нацыянальны, і Клаўдзія Львоўна супакоілася на тым, што Артур толькі хітры, як чачэнец, а ва ўсім астатнім — звычайны нацыянал­ дэмакрат. Зараз, успомніўшы гэта, зялёную стужку ад сцяга яна і адняла.

— Я скрозь усё бачу, — адказаў Артур. — На тое і кот. Калі самалёт Кіраўніка Дзяржавы над Югаславіяй ледзь не збілі, бо на ім сцяг з зялёнай стужкай намаляваны быў, дык Стась Цянькоўскі плакаў з таго, што яго не збі­ лі. «Правільна плачаш, — пахваліў Кіраўнік Дзяржавы. — Я з цябе скуру здзяру за тое, што плакалі ў Югаславіі нашы грошы».

— Цяжкі ты які! — усцягваючы мяшок на плечы, пажалілася Клаўдзія Львоўна. — А нібыта і есці ў Дзяр­ жаве няма чаго.

— Каты, калі есці няма чаго, мышэй ядуць, — перакру­ ціўся Артур на бок, каб не муляцца з Клаўдзіяй Львоўнай спінай аб спіну…

— Што ў вас у мяшку? — спыталіся ахоўнікі пры ўваходзе ў рэзідэнцыю.

— Кот, — адказала Клаўдзія Львоўна.

— Які яшчэ кот? — сурова перапыталі ахоўнікі. — А ну паказаць!

Клаўдзія Львоўна развязала мяшок, Артур стаў на заднія лапы і пакланіўся ахоўнікам, прыціснуўшы пра­ вую пярэднюю лапу да сэрца.

— Не наш нейкі, хоць і надта на некага з нашых падобны, — засумняваўся ад зін з ахоўнікаў, нерво­ ва перакінуўшы аўтамат з рукі ў руку. — Я б яго не прапускаў…

— Ды наш, наш! — супакоіў яго другі ахоўнік, віхлясты з выгляду і блазнаваты. — Я ведаю яго, з ім Кіраўнік Дзяржавы ў хакей гуляў. Прапускай давай!

— Дык, можа, без мяшка? — паспрабаваў хоць у нчым настаяць на сваім першы ахоўнік.

— Можна і без мяшка, — згадзіўся, пакасіўшыся на аўтамат, Артур, склаў мяшок, сунуў яго пад паху, а воль­ най лапай узяў пад руку Клаўдзію Львоўну. Так паўз ас­ лупянелую ахову яны і прайшлі.

Натоўп дараносцаў, альбо дураносцаў, Бог ведае, як іх назваць, расцякаўся ў чатыры чаргі праз усю банкет­ ную залу, у процілеглым канцы якой — пад сваім пар­ трэтам ва ўсю сцяну — стаяў Кіраўнік Дзяржавы і, абы­ якава адсоўваючы ўбок падарункі, слухаў, як і хто яму спявае, глядзеў, як і хто перад ім скача.

У цэнтры залы круціўся Стась Цянькоўскі. Убачыўшы Клаўдзію Львоўну на пару з Артурам, кінуўся да іх.

— Ты як яго правяла, я ж табе адной спецыяльнае за­прашэнне перадаў? — адвісла сківіца ў Стася.

— Я адна і ёсць, — сказала Клаўдзія Львоўна. — А гэта мой падарунак з­пад кацінага хваста.

— Арыгінальна, — ацаніў Стась. — У нас тут конкурс на лепшы падарунак, дык можаш яго выйграць. — І раўніва ўгледзеўся ў Артура: — Не ангорскі, не сіямскі… Звы­ чайны кот з хвастом, што ты ў ім знайшла?..

Калі падсунуліся яны ў чарзе пад велізарную люст­ ру ў сярэдзіне залы, з люстры раптам спрытней за ката скочыў Леў Міронавіч з імянной зброяй у руках, і ча­ мусьці і на зброю ягоную, і на яго самога ўсім было нач­ хаць.

— Шакалы, свінні, пацукі з мышымі… і скрозь агентура… — зашаптаў Артуру на вуха былы першы сакратар цэнтральнага камітэта партыі. — Прынюхайся як след, я сам не магу разабрацца, двайнік сёння тут, ці не.

— Разбяруся, — паабяцаў Артур. — А калі двайнік, дык што?

Леў Міронавіч задумаўся на імгненне і па­заліхвацку, як каўбой, крутнуў на пальцы пісталет.

— Бі, чым папала, і крычы пра нацыянальную здра­ ду. Што яны табе, кату, зробяць? А мы скруцім яго, мае партызаны напагатове. Толькі б люстра не ляснулася, — заклапочна паглядзеў ён пад столь. — Але яна яшчэ ў мае часы вешалася, павінна вытрымаць.

На люстры, абляпіўшы яе, як шышкі яліну, сядзелі і смалілі самакруткі партызаны — усе ўзброеныя новень­ кімі аўтаматамі Калашнікава.

— У Стася Цянькоўскага купілі, — перахапіў Леў Міронавіч здзіўлены позірк Артура. — Ён бацьку род­ нага прадасць, такая гніда.

— Дык гэта ж дзяржаўны пераварот, — насцярожана выказаў сваё меркаванне Артур, які падобнага развіцця падзей ніяк не прадбачыў.

— А што рабіць застаецца? — развёў узброенымі рукамі Леў Міронавіч. — Я і рэкі з азёрамі асушаў, і старыя вуліцы з храмамі рушыў, і мову родную карчаваў, а пра мяне ў школах расказваюць, які я легендарны герой і слаўны сын свайго народа. Ды яшчэ помнік мне ставіць збіраюцца!.. Колькі ж такое трываць можна?

— Ну, не ведаю, — пачухаў за вухам Артур. — Калі кот мышэй не ловіць, а пра яго ў школах байкі баяць, дык што ў тым для ката кепскага?

— Каты не людзі — і не маюць партыйнай прынцыпо­ васці! — прыставіў яму пісталет да вуха Леў Міронавіч, і Артур вымушаны быў згадзіцца, што яно сапраўды так.

Чэргі дураносцаў хоць і былі даўжэзнымі, але рухаліся даволі хутка, бо ўсе і спявалі адно і тое ж, і скакалі пры­ блізна аднолькава. Кіраўніка Дзяржавы гэткая адсут­ насць фантазіі стамляла і раздражняла, ён нецярпліва махаў рукой, чарговага дураносца перапынялі, налівалі яму чарку, давалі скварку — і выпраўлялі за дзверы. Калі ж Кіраўнік Дзяржавы кінуў вокам на залу і заўважыў у самым канцы самай апошняй чаргі Клаўдзію Львоўну, дык наогул пагнаў дураносцаў строем па чацвёра ў шэ­ раг: на чатырох адна чарка, на чатырох адна скварка — і за дзверы, на чатырох чарка, на чатырох скварка — і за дзверы… Незнаёмая прыгажуня з катом яго відавочна прывабіла. Ката, праўда, ён недзе раней бачыў, але не мог успомніць, дзе — дый чорт з ім, з катом!..

Нечакана кінула работу ў Іспаніі, невядома як з’яві­ лася ў банкетнай зале і стала ў чарзе за Клаўд зіяй Львоўнай з Артурам тая самая Каця Цімашук, якая для Клаўдзіі Львоўны была сяброўкай, а для Артура гаспа­ дыняй, хоць нібыта ўжо колішняй.

— Ставай паперад зе, — прапанавала ёй Клаўд зія Львоўна. — Ці ўсе разам давай пастаім. Чаго ты ззаду туляешся?

— Нічога, — падціснула губы Каця, адразу заўважыў­ шы, як паглядвае на Клаўдзію Львоўну Кіраўнік Дзяр­ жавы, былы яе палюбоўнік. — Мы і за спінамі сваё ўбачым. Мы за катоў замуж не выход зілі, каб папе­ рад зе стаяць.

Во так яно па­нашаму! Сама Клаўдзію Львоўну з ка­том сасватала — і сама яе ў тым звінаваціла!

Убачыў Кацю Цімашук і Кіраўнік Дзяржавы; кіўком пальца падазваў да сябе Стася Цянькоўскага і незада­ волена нешта сказаў; Стась паслухаў яго і подбегам падкруціўся да ахоўнікаў; два ахоўнікі моўчкі рушылі да Каці, узялі яе за рукі ды ногі, паднялі, разгушкалі і выкінулі ў вакно.

Артур не страціў да Каці ранейшых сімпатый і па­ думаў, што лепш бы выкінулі яго. Для яго такі палёт — хоць бы што, а для былой ягонай гаспадыні — наўрад ці… Хоць тут і другі паверх, але высачэзны, і ўнізе не пяры­ на, а мармуровыя прыступкі…

Калі чарга адорваць КДБ дайшла да Клаўдзіі Львоўны, нікога з людзей, апроч яе, у банкетнай зале ўжо не заставалася. Толькі кот Артур, Кіраўнік Дзяржавы, Стась Цянькоўскі, ахоўнікі ды нікому не бачны, нібы з паве­ тра злеплены, Леў Міронавіч з імянной зброяй у руках і сваімі партызанамі на люстры.

— А што з табой за кот мудакаваты? — спытаўся Кіраўнік Дзяржавы. — Здаецца, недзе бачыў я яго…

— Значыць, гэта лёс, — уздыхнула і развітальна па­ глад зіла Артура Клаўд зія Львоўна. — Значыць, вы пра яго думалі, калі вам так здаецца. Значыць, вы яго палюбіце. Гэта вам падарунак мой на Свята Чарговай Змены Канстытуцыі.

— Ты выйграла конкурс! — абвясціў Кіраўнік Дзяржавы. — І табе прыз. А прыз — гэта я. Цяміш?

— Так, — сарамліва апусціла вочы Клаўдзія Львоўна. — Мне Каця Цімашук расказвала.

— Якая Каця? — злосна не зразумеў Кіраўнік Дзяр­ жавы. — Няма і не было ніякай Каці! Ці хочаш злятаць паглядзець?

— Не, — таропка адмовілася Клаўдзія Львоўна. — Хіба што Артур…

— Артур дык Артур, — згадзіўся КДБ, якому было ўсё адно, каго выкідваць, абы было каго. — Кажы, кацяра, сваё апошняе жаданне! Чарку і скварку хочаш?

— Дзякуй, перад палётамі не п’ю, — з цырымонным рэ­ верансам падзякаваў Артур і ступіў бліжэй да Кіраўніка Дзяржавы, на што ахова на гэты раз неяк дэманстратыўна не звярнула ўвагі. — Хіба што з вашых рук для Льва Мі­ ронавіча…

Нікому не бачны Леў Міронавіч выпіў чарку, закусіў скваркай і махнуў рукой нікому не бачным партызанам, каб спускаліся да стала. Адзін партызан павіс на люстры на руках, другі — на ягоных нагах, трэці — на нагах дру­ гога, і так яны ўсе, роты чатыры, адзін за адным ланцуж­ ком і спусціліся. Толькі той першы, што на руках вісеў, падцягнуўся і з кулямётам застаўся на люстры.

— Як пераможца конкурсу маеш прыз і застаешся сён­ ня са мной, — пляснуў Клаўдзію Львоўну па хвастцу Кіраўнік Дзяржавы.

— Бі! — крыкнуў Леў Міронавіч. — Двайнік!

— Пераварот! Здрада! Арыштаваць! — закруціўся верталётам Стась Цянькоўскі, але тыя ж ахоўнікі, якія выкінулі ў акно Кацю Цімашук, узялі яго за рукі ды ногі і падкінулі пад столь. Стась ухапіўся за люстру і думаў адвісецца, пакуль усё скончыцца. Партызан на люстры з прададзенага Стасем кулямёта трах­тах­тах па ім!.. А

Стасю з таго нічога. Тады партызан дастаў з кішэні ра­ гатку са сталёвым прабоем, папляваў на той прабой, прыцэліўся — і Стась сам адпусціў люстру.

— Бі! — у адзін голас, як «ура» на парадзе, грымнулі партызаны — і Артур з перапуду лупянуў Кіраўніка Дзяржавы пыльным мяшком.

Пыл падняўся несусветны… А калі ён развеяўся — на месцы Кіраўніка Дзяржавы пусты мяшок ляжаў. Стась Цянькоўскі, які кулямёт з гнілымі патронамі партыза­ нам прадаў і праз тое жывы застаўся, падпоўз да мяшка, памацаў, прыклаўся вухам, нарэшце зазірнуў у мяшок і страшныя вочы зрабіў — пуста!

Бегалі, шукалі і ў полі, і ў лесе, але КДБ нідзе не аказалася. Усе, хоць і ў пыле, знайшліся на сваіх мес­ цах, а ён не знайшоўся. І нічога ад яго, апроч пылу, не засталося.

Начальнік аховы, генерал СБ КДБ, Службы Бяспекі Кіраўніка Дзяржавы, атросся ад пылу і патлумачыў:

— Анігіляцыя.

Ніхто генерала не зразумеў, дый сам генерал зразумеў сябе не адразу. Таму адчуў неабходнасць датлумачыць.

— Ён і так быў пыльным мяшком стукнуты, у другі раз нельга было… Можна было хоць пнём, хоць кало­ дай, але не мяшком… Матэрыя сутыкнулася з антыматэ­ рыяй, пасля гэтага нічога не застаецца. Д зіўна, што застаўся пыл.

Усе слухалі генерала і разглядаліся на бакі. Генерал зняў фуражку, здзьмуў апошнюю пылінку з цэшкі, зноў надзеў фуражку, пранізліва глянуў на ўсіх і паўтарыў:

— А­ні­гі­ля­цы­я. Дзіўна, што застаўся пыл. Сiберным скразняком пацягнула ад пранізлівага погляду генерала — і тут ужо нават недаверкі ўцямілі, што ў выніку аднаму генералу вядомай анігіляцыі Кіраўнік Дзяржавы знік не толькі бясследна, але і незваротна.

— А што ён зрабіў для народа, каб застацца? — спачатку тупнуўшы па мяшку, а пасля і скочыўшы на яго абедзвю­ ма нагамі, першым спытаў раптам Стась Цянькоўскі, і Леў Міронавіч зірнуў на яго з цікаўнасцю.

—Леў Міронавіч, што далей рабіць?.. — нібыта задумаўся, прышчоўкнушы абцасамі, генерал. — Некага ж трэба на­ роду час ад часу паказваць… Ці кінем гэтую цяганіну з двайнікамі і сапраўдныя выбары прызначым?

Леў Міронавіч уздыхнуў цяжка і скрушна.

— Збіраліся мы на палітбюро… Думалі, гадалі… Выра­ шылі, што не саспеў наш народ для выбараў. Так што майструйце, хлопцы, замену. Толькі талковага двайніка давайце, каб хоць тое разумеў, хто сапраўды ён, а хто сапраўды мы. А то ён байкі пра мяне ў школах баяць будзе, засранец…

— А з каго майстраваць? — спытаў генерал і чамусьці затрымаў позірк на Стасе Цянькоўскім.

— Сапраўды, з каго? — на цырлы прыўзняўся на мяш­ ку Стась, які паціраў бакі і ўсім сваім выглядам паказваў, што цалкам цяпер на баку генерала і Льва Міронавіча, ахоўнікаў і партызанаў.

— Ну, не з цябе, канечне, — скрывіўся на ягоны кругла­ маслены твар Леў Міронавіч. І кіўнуў начальніку ахо­ вы ў бок Артура. — А што, калі з яго, га, генерал?.. Глядзі, які падобны… Вусаты, лысаваты… І лапу да сэр­ ца прыціскае…

— Прыціскае, дык можна і з яго, — абыякава пацепнуў плячыма генерал — і бац­бац, бац­бац, бац, бац, бац, бац:

— Гатовы.

Перад усімі, прыціскаючы руку да сэрца, стаяў на­ нова злеплены Кіраўнік Дзяржавы, толькі апрануты трохі не так, як папярэдні, і з хвастом. А ў астатнім — не адрозніць…

— Пераапрануць мы яго пераапранем, — не зусім за­даволена сказаў Леў Міронавіч. — А хвост?

— Вінаваты, — пачырванеў генерал. — Ніколі з катоў не ляпіў. — І ўзяў са стала нож.

Артур надзьмуўся, вочы вырачыў, вусы нашчацініў і гаркнуў на генерала, ткнуўшы ў яго пальцам:

— Усё пра ўсіх ведаю!.. І хто тут СБ, і хто там ФСБ!.. Твая служба — не хвасты катам абразаць! Твая служ­ ба — людзей шукаць, якія ў Дзяржаве маёй прападаюць! Бандытаў лавіць, што распраўляюцца з імі! А ты сам за маёй спінай з усімі распраўляешся?!. Галаву скру­чу!!! Ногі па­вы­ры­ва­ю­ю!..

Ух, як страшна стала!.. Але не ўсім.

— А ён выпадкам не хворы? — спытаў Леў Міронавіч, са здзіўленнем убачыўшы службовую радасць на чыр­ воным твары генерала. — Не з пухлінай лобавай часткі мазгоў? Можа, адменім яго, хвастатага, згодна з Кансты­ туцыяй, пакуль не позна?..

— Канстытуцыю мне! — крыкнуў Артур, і Стась Цянькоўскі хуценька дастаў з кішэні заўжды і да ўсяго гатовую Канстытуцыю. — Перапісвай! — загадаў яму новы Кіраўнік Дзяржавы. — Гербам Дзяржавы з’яўляецца хвост сярэдняй даўжыні сярэдняй пушыстасці.

Стась палічыў не лішнім удакладніць:

— Каціны?

— А то сабачы! — падняў хвост Артур. — Грамадзяне Дзяржавы носяць герб па святах, а Кіраўнік Дзяржавы штодзённа.

— А каты? — спытала Клаўдзія Львоўна, якая яшчэ не забылася, за кім зусім нядаўна была замужам.

Артур крутануў хвастом:

— А хто мне, Клава, каты? І што мне да катоў? Я пра Дзяржаву думаю. Калі пра Дзяржаву думаеш, пра катоў думаць не выпадае.

Клаўдзія Львоўна ўспомніла, што муж яе быў хоць і нацыянал­дэмакратам, але ўсё ж дэмакратам, і яе агар­ нула роспач.

— Як ты змяніўся, Артур! Толькі хвост ад цябе і за­стаўся… І той дыктатарскі нейкі.

— Дык усім жа катам хвасты адразаць давядзецца, — нібыта сумняваючыся, паглядзеў на генерала Леў Мі­ ронавіч. — І на святы прывязваць…

— Адрэжам, прывяжам, гэта не праблема, — адклаў нож і падняў чарку генерал, якому новы Кіраўнік Дзяржавы і з хвастом глянуўся, бо ва ўсім астатнім яшчэ больш нагадваў былога, чым сам былы. — Таварышы партыза­ ны!.. Дзякую вам за дапамогу ў правядзенні чарговай са­ крэтнай аперацыі. З вашага боку ўдзел у гэтай аперацыі, як кажуць, магіла. Жадаю вам здароўя, калі яно ў вашым выпадку мае нейкае значэнне, і спадзяюся на далейшае супрацоўніцтва. У гэтай краіне толькі на вас ды нас уся надзея… Тым не менш вы мяне зразумееце, калі я пра­ паную тост за хвост Кіраўніка Дзяржавы!

Партызаны тост генерала зразумелі, чокнуліся з ахоў­нікамі, дружна выпілі і закусілі.

Генерал, нікога ўжо не запрашаючы, наліў сабе яшчэ кварту, выпіў, гэкнуў, захмялеў, бухнуўся на калені і папрасіўся:

— Бацька, родны, даруй!..

— Бог даруе, — усклаў яму руку на галаву новы

Кіраўнік Дзяржавы — і ў вокнах рэзідэнцыі пацямнела.

— Ты мяне са школьных падручнікаў выкінеш, Ар­ тур? — уперыўся ў цемнату і з партыйнай прынцыповас­ цю, але без асаблівай надзеі спытаў Леў Міронавіч.

— Выкіну, — паабяцаў Артур і паклаў руку на сэрца. — Нават пылу ад вас не застанецца.

— Ён цяпер Кіраўнік, а я цяпер хто? — капрызна спы­ талася Клаўдзія Львоўна. — Ні ўдава, ні жонка?.. Мне што рабіць, у вёску ехаць?

Леў Міронавіч з тугой паглядзеў на генерала СБ но­вага КДБ.

— Скажы ты мне па дружбе, генерал: дачка яна мая, ці ваша агентка?

— Агентка, —па дружбе махнуў рукой генерал, які стаў генералам за тое, што некалі зліквідаваў Льва Міронавіча ў аўтакатастрофе, і таму адносіўся да яго не кепска. — Але і дачка таксама, адно другому не замінае… — Тут генерал трохі падумаў і ўдакладніў: — Да анігіляцыі…

— Тады ў вёску, Клаванька, — абняў дачку­агентку Леў Міронавіч. — Грады праполем, карову падоім, я табе байку пра Ката ў мяшку раскажу… Не будзем замінаць Кіраўніку Дзяржавы мышэй лавіць.

«Указ нумар раз! — пачулі яны, выходзячы з банкет­ най залы, дзе Артур застаўся адразу дыктаваць, а Стась Цянькоўскі адразу запісваць. — Прычынай сацыяльна- палітычнай напружанасці ў грамадстве з’яўляецца неразвіты хвасцец, які несправядліва называюць атавізмам папярэдняй сістэмы. Міністэрствам культуры, сельскай гаспадаркі і аховы здароўя не- адкладна прыняць меры для таго, каб развіць у гра- мадзян хвастцы да хвастоў сярэдняй даўжыні і ся- рэдняй пушыстасці…»

— А міністэрства культуры тут прычым? — азірнулася Клаўдзія Львоўна, але Леў Міронавіч не даў ёй спы­ ніцца, па­бацькоўску мякка і па­цэкоўску настойліва падпіхнуўшы ў хвасцец, з якога згодна з Указам нумар раз пачынаў ужо паціху вытыркацца хвосцік.

Ахоўнікі на выхадзе, пакручваючы хвастамі, Льву Міронавічу казырнулі.

— Усё служыш? — спытаў Леў Міронавіч аднаго з іх, які быў не толькі з хвастом, але нібыта і з рожкамі.

— Служу! — віхлянуў азадкам і па­блазенску выцяг­ нуўся ў струнку ахоўнік. — Як вам да апошняга — так і ўсім да апошняга!

— Ну, служы, — развітаўся з ім Леў Міронавіч. — За генералам прыглядай, расслабляецца…

На двары было цёпла, ціха і хораша. Тое, што выра­блялася ў рэзідэнцыі, прыродзе не замінала.

— Мяў!.. Мяў!.. Мя­я­ў!.. — пранізліва разнеслася над рэзідэнцыяй, і, задраўшы галовы, яны ўбачылі, як два каты раздзіраюць Сцяг Дзяржавы і вешаюць замест яго шэры мяшок, у якім Клаўдзія Львоўна ўсцягнула Арту­ ра на вяршыню ўлады.

— Мяшок — гэта ідэя… — паморшчыўся ад кацінага крыку Леў Міронавіч. — З мяшка і сімвал, і карысць, народ зразумее…

Клаўдзія Львоўна паклала яму галаву на плячо, пагладзілася, як кошка, і спытала:

— А праўда, тата, каты на філосафаў падобныя?..

Леў Міронавіч глыбінна задумаўся, паўспамінаў пра нешта і пацепнуў вольным плячом.

— Не ведаю, Клаванька… Круціўся каля мяне адзін філосаф, але ці быў ён на ката падобны — не помню… А болей пры мне філосафаў не было.

Сцямнелыя вокны рэзідэнцыі раптам запаліліся, рас­ чыніліся — і з іх сторч галавою пачалі вылятаць людзі: хто на газон, хто на бетон, хто на прыступкі…

— Забіваюць!.. — сцялася Клаўдзія Львоўна.

— Ды нікога не забіваюць, — супакоіў яе Леў Міронавіч. — Змена кадраў.

«Ба­бах!» — з’явіўся ў адным з вокнаў генерал з піс­ талетам, і па ягоным стрэле­сігнале расквітнеў над ста­ ліцай Дзяржавы святочны салют. Рознакаляровыя агні ўспыхвалі і гаслі, успыхвалі і гаслі, пакідаючы па сабе плывучы дым…

— А ўсё ж прыгожа… — муркнула на бацькавым пля­ чы Клаўдзія Львоўна, утаропіўшы ў неба вочы, у якіх слязінкамі бліскалі зялёныя і жоўтыя, ружовыя і бла­ кітныя, чырвоныя і белыя агеньчыкі… І нехта з купкі народу, які тоўкся без толку праз дарогу ад рэзідэнцыі, недаўменна паціраючы хвастцы і лыпаючы на шэры мя­ шок, што лунаў у агністых нябёсах, суцяшальна сказаў нібыта самому сабе:

«Э, такой бяды… Д зірку ў портках ззаду прарэ­ заць — і можна жыць. А дух выпускаць дык нават лац­ вей будзе…»

Красавік, кастрычнік 2000 г., Вуасары.

ХАЙБАХ

Сёння дзень серада.

Заўтра, ці ўчора быў чацвер — і ў чацвер мяне забілі. Таму мне ўсё адно, ці буд зе чацвер заўтра, ці быў ён учора. Тут ад зін нейкі д зень, назва яко­ га мне пакуль не адкрылася, але я адчуваю, што ён блізкі да раўнавагі, да таго, што гэтым словам паз­ начаецца, таму па зямной памяці я называю гэты д зень серадою.

У мяне пакуль толькі зямная памяць. Можа, ніякай іншай нід зе і няма, што д зіўна, як д зіўна тое, што няма смерці. Ёсць нешта і нед зе, д зе мне спакой­ на, і я сплю.

Яны забівалі мяне ўтраіх, няхай іх завуць Панядзел­ кам, Аўторкам і Серадою, хоць у серады ёсць імя, яна жанчына — і якраз яна сказала:

— Давайце яго заб’ём.

Яна сказала так пасля таго, як тыя двое, Панядзе­лак з Аўторкам, падышлі, адвялі мяне ўбок і спыталі:

«Мужык, нам што з табой рабіць?.. Як цябе ўбатожыць, каб памоўчваў, дажываў сваё і не ў сваё не лез?..» Яны не прынялі яшчэ рашэння забіць мяне, пакуль толькі страшылі, а яна пачула іх і не прыдумала нічога іншага, як сказаць:

— Ды які ён мужык, давайце яго заб’ём.

Яна сказала так альбо з таго, што сапраўды надумала мяне забіць, альбо хацела паглядзець, як я стану бараніцца і заб’ю тых двух. Яна нацкавала іх на мяне, забыўшыся, што я стаміўся забіваць.

Адзін ударыў мне пад дых:

— Кастрат!

Мяне сагнула ў тры пагібелі…

Гэта было ўночы ў парку каля мастка цераз Свіслач, дзе запруда. Падаючы, шумела вада. Роўным­роўным шумам, які я звык любіць.

Яно, магчыма, тым бы на гэты раз і абышлося, каб я не папрасіўся:

— Хлопцы, не забівайце…

Ім здалося, што я іх баюся. Я распаліў у іх гераізм.

— На, сука!

Другі гваздануў у скронь кастэтам. Такімі штуковінамі даўно не б’юцца, яны пагубляліся ў мінулым стагоддзі, у паслясталінскіх часах. Як і шмат што іншае, але не ўсё. Сталінскае ў краіне Сталіна дарэшты не можа пагубляц­ ца. Я глядзеў, як той другі тыркаў у кастэт пальцы, рукі ягоныя біла калатэча, мне нават стала ніякавата: «І гэты чмут мяне заб’е?»

Мяне хістанула, але я ўстаяў, не зрабіў ніякага руху, каб абараніцца, і тады яна не вытрывала: «Ну, што ты стаіш?! Што ты стаіш?!.» — і, з трох крокаў разбегшы­ ся, штурхнула мяне ў плечы, перакуліла праз парапет у пену пад запрудай, у роўны шум вады.

Так усё проста.

Я пазнаёміўся з ёй, вярнуўшыся з першай сваёй вайны, з Афганістану, дзе забіваў толькі для таго, каб абараніцца, каб выжыць, каб не забілі мяне. Там за два гады я хоць і навучыўся, і прывык забіваць, але так і не палюбіў сма­ ку крыві, дурманнага яе паху, самага мёртвага і самага жывога, якога, аднойчы ўдыхнуўшы, не маглі ўжо вы­ дыхнуць многія і многія.

Я б мог забіць тых двух. Яны і ўцяміць, і запомніць не паспелі б, што іх забілі. Пад канец першай сваёй вай­ ны я займеў за гэта два медалі.

А сераду звалі Марай. Імя ў яе было Маргарыта, ды сама яна называлася Марай, і ўсе яе так называлі, і я так называў.

— Мара, — назвалася яна, холадна на мяне зірнуўшы з нейкай ледавіковай вышыні, недаступнай, як мне адразу здалося, не толькі для мяне, для ўсіх астатніх, але і для яе самой. — Ты на гітары граеш? Сыграй песню, якую хачу пачуць.

Няўпэўнена, баючыся, што не ўгадаю, якую яна хоча пачуць песню, я ўзяў гітару і стаў спяваць. Вачыма спы­ таўся ў яе: «Гэта тое?» — і яна згодна кіўнула, а калі я даспяваў, сказала:

— Ты не мог ведаць гэтай песні. Такой песні для цябе няма.

Я не стаў спрачацца.

— Значыць, няма… Я і не думаў, што яна ёсць, Алег для цябе яе напісаў, але яна з майго жыцця.

— Алег з майго жыцця, Алег з майго, і ты не лезь, не лезь!.. — істэрычна ўчапілася яна мне ў твар, ледзь вочы не выдрала, бо ўжо тады, на самым пачатку на­ шага знаёмства ёй хацелася мяне знішчыць. Я пра гэта здагадваўся, таму і заставаўся з ёю кожны раз, калі трэ­ ба было пайсці. Адышоўся я ад яе толькі двойчы: адзін раз на другую сваю вайну, у Чачню, і другі раз на трэ­ цюю сваю вайну ў Чачню.

Алег граў на гітары, ён з’явіўся ў Афганістане з артыстамі. Пасля канцэрту, падняўшы баявы дух, ар­ тысты перапіліся, штабнікоў п’яных упрасілі даць ім з аўтаматаў пастраляць. Адзін артыст узяў ды ў вайну пагуляў: трох паклаў, у тым ліку Алега.

На канцэрце Алег спяваў песню, якую хацела пачуць Мара: «Я паўсюль над табой белым воблакам…»

Каб неяк выкруціцца з артыстычнымі трупамі, штабнікі прыдумалі, быццам на іх душманы напалі; нас паслалі, мы набілі тузін афганцаў, да штабу прывезлі, пакідалі, поле бою наладзілі. Артыстаў за гэта ўзнагародзілі, трох, у тым ліку Алега, пасмяротна.

Так усё проста.

Тыя двое, што мяне забівалі, выглядалі братамі тых двух, што загінулі з Алегам. Я нават хацеў спытацца:

«Хлопцы, гэта не вы?» — але такога, вядома, быць не магло, мне гэта падалося, я ўжо не суадносіў рэальнасць з трызненнем, не адчуваў мяжы.

— Дзе ён табе пра мяне казаў, як ён мог табе пра мяне казаць, калі быў ужо мёртвы? Ты брэшаш, саба­ ка, ты брэшаш, гэта ты і забіў яго! — крычала Мара, і я думаў: «А, можа, і праўда?..» Іншым разам усё выраша­ лася імгненнем, за якое куля далятае, у якое і ведаць не можаш, ты забіў, ці цябе забілі.

Артыстаў запаялі ў цынкавыя труны, мяне выклікалі — я адваяваў сваё — і сказалі: «Гітарыст гэты — твой зямляк, ты там глядзі, гераізм і ўсё такое…» Калі б не сказалі, дык я і забыўся б пра Алега, а так вярнуўся і ў ваенкамаце дазнаўся адрас, каб знайсці ягоных бацькоў, а знайшоў Маргарыту. Не скажу, што пра тое шкадую, хоць выйш­ ла, як выйшла.

Каб не забілі Алега, не забілі б і мяне. Толькі як такое вылічыць?

У Алега фотакартка Маргарыты была, штабнікі мне яе далі: «Можа, знойдзеш, глядзі, якая… Суцешыш і сам суцешышся…» На звароце фотакарткі было напісана: «Я паўсюль над табой белым воблакам…»

Калі знайшлася Мара, фотакартку ёй я не вярнуў, не паказаў нават, каб не забрала. Пайшоў з той фотакарт­ кай на сваю другую вайну — у Чачню.

Адным з камандзіраў маёй другой вайны быў гене­ рал, якога пасля забіла жонка. Ён і на маёй першай вай­ не, у Афганістане, камандаваў, я ваяваў у абодвух яго­ ных амспах, асобных мотастралковых палках, 860­ым і 191­ым. Было гэта ў 1983 і 1984 гадах, на той час гене­ рал быў яшчэ падпалкоўнікам. А ў 1998 годзе ён стаў трупам генерала.

Забойства ягонае, як і маё, — цьмяная гісторыя. Ге­ нерал палез у палітыку, зліквідавалі яго нібыта па за­ гадзе з Крамля, бо задумаў ваенны пераварот, а жонка генерала не пры чым, яе пад забойства падставілі… Я і не сцвярджаю, што яна забіла, думаю толькі, што магла забіць. Калі мая Мара мяне забіла, дык чаму жонка ге­ нерала забіць яго не магла? Усіх нас, хто прайшоў праз Афганістан, а пасля праз Чачню, можна знішчаць, не разбіраючы, хто генерал, хто радавы… Магчыма, мы не людзі, наўрад ці мы людзі. На першай маёй вайне мне было дваццаць гадоў, на другой — трыццаць, на трэцяй — трыццаць пяць, і ўсе гэтыя гады я альбо забіваў, альбо сніў, што забіваю. Таму з Марай у мяне нічога й не вы­ йшла, не магло выйсці. Таму яна мяне знішчыла.

Роўна праз дзесяць гадоў пасля маёй першай вай­ ны, 31 снежня, калі Мара ставіла дома ёлку, калі ўсе сустракалі Новы год, я штурмаваў горад Грозны. Штур­ маваць загадалі 31 снежня, бо гэта быў дзень нараджэн­ ня міністра абароны. Ён самому сабе зрабіў такі пада­ рунак.

Дарагім аказаўся падарунак, царскім, нават больш, чым царскім… Толькі ў 131­й брыгадзе, што наступала з поўначы, чачэнцы спалілі дваццаць танкаў з дваццаці шасці і сто дзве баявая машыны пехоты са ста дваццаці. Ва ўсім гэтым жалезе дагаралі і разрываліся жывыя людзі.

Было каля д зевяці раніцы, міністр абароны быў не зусім яшчэ п’яны і наступленне 129­га палка, які прабіваўся з усходу, спыніў, загадаў адыход зіць, але адступіць полк не паспеў: неба абрынулася на яго рэактыўнымі снарадамі з самалётаў­штурмавікоў «Су­-25». Думаючы, што пазіцыі палка ўжо занятыя чачэнцамі, свае палілі і разрывалі сваіх, рускія рускіх.

Наш генерал, каманд зір 8­га корпуса, д зе я быў афіцэрам­кантрактнікам 33­га палка, надумаў насту­ паць на Грозны не па Петрапаўлаўскай шашы, як загадаў міністр, а ў абход — паўз аэрапорт «Паўночны» і далей дарогай цераз рускія могілкі. Па абодва бакі дарогі нас чакалі засады чачэнцаў, і, калі мы падышлі да іх, наша артылерыя стала біць уздоўж дарогі, справа і злева па могілках. Мы ішлі калідорам паміж выбухамі, нас секла нашымі асколкамі — і на танкі нашы, на баявыя машыны пехоты, на галовы нашыя ў свісце, агні і громе абрушва­лася з каранямі чачэнская зямля, уздымалася і падала з чачэнскіх засадаў дымнае, крывавае, толькі што разар­ ванае чалавечае мяса, сыпаліся і сыпаліся з уздыбленых рускіх магіл чарапы і косці, чарапы і косці…

Полк наш замыкаў калону корпуса, і калі мы амаль прайшлі могілкі, з неба, узняты апошнім снарадам, упаў на дарогу, паўстаў перад намі грудок, надмагілле — і крыж на ім.

Полк стаў. Сціхла, зрабіўшы сваё, артылерыя. У цішыні ўчулі мы пахі: едка пахла порахам, соладка — крывёй, мясам, цяжка — сырой зямлёй. І ва ўсім гэ­ тым — знак, крыж на нашай дарозе, і не адзін я, мусібыць, падумаў: «Нездарма мы ў 33­ім, зратуй нас, Божа…» Кожнаму і ўсім разам нібы штосьці адкрылася, усе і кож­ ны ўбачылі шлях і канец шляху, аслупянела зразумелі, куды і да чаго мы ідзём.

— Далей я полк не павяду, — перадаў камандзір пал­ка, наш палкоўнік, нашаму генералу, камкору.

Калі б камандзір кінуў полк і збег, генерала б гэта не надта здзівіла. Як на афганскай, так і на чачэнскай вай­ не камандзіры кідалі сваіх байцоў і збягалі, ратуючы шкуру, — генералу гэта не было ў навіну. З акружэння пад Кабулам на верталёце ўцёк камандзір 191­га асобна­ га мотастралковага палка, якога замянілі нашым генера­ лам, з­пад Грознага далі лататы камандзір і намеснік ка­ мандзіра 104­ай паветрана­дэсантнай дывізіі… Але ж тут не тое, зусім не тое, і нешта такое было ў гэтым зусім не тым, у самім голасе палкоўніка, у ягонай катэгарычнасці, што генерал рашэнне палкоўніка, з якім колькі ваяваў, столькі сябраваў, перавёў у загад.

— Загадваю часова заставацца ў рэзерве!

Так я часова застаўся жыць… Як аказалася, не да леп­шага.

Пад канец лета вайна ўжо была нібыта прайграная, і мужчыны захацелі жанчын. Захацеўшы, яны іх займелі, хадзіць па іх было недалёка: вайна ішла там, дзе жылі жанчыны і дзеці.

Салдаты злавілі дзвюх чачэнак, прапусцілі іх праз усіх, хто хацеў, а пасля не ведалі, што з імі рабіць. «Стрэль­ нуць, — прапанаваў Бігін, салдат ціхі і хуткі. — Інакш раскажуць».

— Ты і стрэльні, — сказаў я яму. Усе і ўсіх на гэтай вайне рабавалі, гвалцілі, забівалі; чачэнцы рускіх, рускія чачэнцаў, для ўсіх гэта было нормай, для мяне таксама. Салдат Бігін павёў жанчын у руіны Злоснага акопа, рэ­ дута, збудаванага на беразе Сунжы яшчэ царскім гене­ ралам Ярмолавым, але не застрэліў. Яны паабяцалі яму грошы — ён іх адпусціў, сказаўшы нам, што застрэліў.

«Ціхаму не вер, хуткага не бойся», — кажуць чачэнцы.

Я помніў чачэнскія прымаўкі і шмат чаго ведаў пра Чачню — сябра меў чачэнца. Ён быў з тайпу Барчхой, з акінцаў, пра якіх згадваў яшчэ Герадот, пісалі Пталамей і Пліній. Разам з ім ваяваў я ў Афганістане, потым раз­ ам вучыліся мы ў горным інстытуце, жылі ў інтэрнаце ў адным пакоі. Ад яго я дазнаўся пра сталінскую дэпарта­ цыю чачэнцаў і пра аул Хайбах, чачэнскую Хатынь.

Калі я дабраўся да другой сваёй вайны, дык у Маздоку штабны маёр, праглядаючы мае дакументы, сказаў: «Ты ж з Беларусі, з іншай дзяржавы. Кантрактнік — гэта не наёмнік, наёмнікаў мы не бярэм». Ён глядзеў на мяне хітра — і я ведаў, што яму адказаць. «Маёй і вашай дзяр­ жавай, нашай з вамі, таварыш маёр, дзяржавай быў, ёсць і застаецца Савецкі Саюз». Ён згодна кіўнуў:

— Ваюй.

Мы адваяваліся. Лілі дажджы, мы сядзелі ў палат­ ках, у гразі, забытыя ўсімі і нікому не патрэбныя, з бляшанкай тушонкі на суткі на траіх. Наша войска з Чачні выводзілася. Нас прыйшло сюды сорак тысяч, мы атакоўвалі і бралі Грозны, Аргун, Шалі, Самашкі, тыся­ чы з нас загінулі — салдаты пыталіся: «За што?.. Для чаго?..» Гледзячы на фотаздымак Мары, я пра гэта не пытаўся. Я быў тут, каб быць на вайне, быць дзе­небудзь там, дзе б мяне забілі.

Досвіткам на нас напаў чачэнскі атрад, прыведзены жанчынамі, якіх адпусціў салдат Бігін. Сонных і мокрых, у абы­як нацягнутых палатках нас закідалі гранатамі. Тыя з нас, што ўцалелі, біліся з чачэнцамі, з «чэхамі», як мы іх называлі, ва ўпор, вочы ў вочы. І ў руінах Злосна­ га акопа я ўбачыў вочы Ясу Джамаева. Разам былі мы ў Афганістане, потым вучыліся ў адным інстытуце, жылі ў інтэрнаце ў адным пакоі.

З усяго, што расказваў Ясу пра Чачню, я ад пачат­ ку не верыў толькі гісторыі пра аул Хайбах, дзе людзей, старых і дзяцей, энкавэдысты жывымі спалілі ў час дэпартацыі. Гэтаксама, як фашысты спалілі жывых людзей у Хатыні, як спалілі ў Лідзіцэ. Я пытаўся: «За што?.. Для чаго?..» Тады Ясу паказаў мне машынапісную, самвыдатаўскую кнігу з копіямі дакументаў, якія кож­ най літараю ўрэзаліся ў маю памяць.

Я працягваў выконваць важнае ўрадавае заданне ў руінах рэдута, збудаванага амаль дзвесце год таму генералам Ярмолавым, а Ясу глядзеў мне ў вочы — і пер­шы апусціў аўтамат.

— Ідзі, — сказаў ён. — І болей не прыходзь.

Не забіўшы мяне, Ясу ўсё ўскладніў: выявілася, што мне ўсё адно няма куды ісці, апроч як на вайну. Ніхто і нідзе мяне не чакаў, не выбіраў, адна вайна чакала і выбірала.

— Чаму цябе не забілі? — пыталася Мара, упіраючы кулачкі мне ў грудзі, ненавідзячы, не пускаючы да сябе, а я баяўся зламаць яе маленькую сілу. — Алег толькі глянуў на вайну і не вярнуўся, а ты… Ты носіш яе на сабе, скінь, ад цябе крывёй, смерцю пахне!..

Развучыўшыся жыць без вайны, я не мог навучыц­ ца быць з Марай. І ўсё ж, калі б вайна зноў не пачалася, я б не пайшоў на яе. Але яна пачалася — і праз чатыры гады я вярнуўся ў Чачню.

Я апынуўся на той жа — і не на той вайне. Гэта была не проста другая чачэнская вайна, яна была інакшая, яшчэ болей жорсткая і бязлітасная. Увайшоўшы ў Кізляр з Ка­ дарскай зоны, войска, малоцячы чачэнцаў штурмавікамі і артылерыяй, праарала агнём і жалезам раўніну і ўпёрлася ў горы. Я павінен быў загінуць на самым пачатку гор­ най вайны разам з 6­ай ротай 104­га дэсантнага палка ў Аргунскай цясніне, праз якую прарываліся на Ведзяно атрады Хатаба і Басаева. Але я не загінуў. Гэтая вайна нібыта ведала, хто мяне павінен забіць, і выбрала мяне для таго, каб перад тым, як знішчыць, усё ўва мне яшчэ і растаптаць, раструшчыць, знявечыць. Каб Мары ўжо не было каго, а таму не шкада было забіваць.

Дэсантнікамі на трэцяй маёй вайне камандаваў мой зямляк. Я ведаў ягонага сына, якога забілі на першай чачэнскай. Сына звалі Алегам. Чамусьці ўвесь час я гэта помніў — і мяне гэта торгала. Не ведаю, чаму. На вачах маіх і ў Афганістане, і ў Чачні забівалі не адных Алегаў.

Пасля гібелі 6­ай дэсантнай роты мяне перавялі — я ў земляка сам папрасіўся — у разведбатальён. Там я зноў сустрэў салдата Бігіна, падумаўшы, што мог бы і не су­ стракаць — вайна вялікая. Але мы сустрэліся, так лёсу трэба было, і зімой, пад канец лютага, мы падымаліся з разведгрупай, дваццаць шэсць чалавек, у горы, туды, дзе аул Хайбах.

Нечакана, як яно часта здараецца ў гарах, пайшоў­ пасыпаўся снег, ды такі, што спіну першага перад табой яшчэ можна было ўбачыць, а другога — ужо не. Выпадко­ ва мы наткнуліся на пячору ў падножжы стромай скалы, спыніліся і заначавалі. Пад раніцу трохі распагодзілася, «чэхі» заўважылі нашых вартавых, ударылі з мінамёта — і снег са скалы абрушыўся, заваліўшы выхад з пячоры. Мы апынуліся ў пастцы — цёмнай, сырой, душнай.

Спрабуючы выбрацца, разграбаючы снег, які напаўзаў і напаўзаў, гадзіны праз чатыры мы пачулі, што нас ад­ копваюць знадворку. З’вілася надзея, што гэта варта­ выя, ці нават падмога — навошта «чэхам» нас з жывой магілы даставаць?.. Але як толькі на выхадзе з пячоры прабілася ў самым версе святло і абазначыўся лаз, ад­ туль крыкнулі:

— Кідай зброю і выпаўзай па адным!

Выйсця не было… Тут нас маглі зноў закапаць, заду­ шыць дымавымі шашкамі — тут нічога не магло адбыц­ ца, апроч смерці… А там, можа, удасца ўцячы, ці свае вы­ зваляць — там нейкія варыянты…

Вочы нясцерпна рэзанула на белым свеце ад белага­ белага снегу — і ўсё ж Ясу Джамаева сярод «чэхаў», якіх было ўтрая болей за нас, я і ўбачыў, і пазнаў адразу. І ён мяне пазнаў, сказаўшы нешта аднарукаму чачэнцу, што стаяў побач — Жандару, камандзіру… Я здагадаўся, што ён яму сказаў.

Нас загналі ў кінутую, пустую стайню, да якой не дайшлі мы ўчора ў снегапад зе з паўвярсты. Калі б дайшлі, усё было б інакш. Мы б ваявалі — і нас бы про­ ста пазабівалі, як забілі, на іх шчасце, трох нашых вар­ тавых.

За рукі і ногі нас прывязалі да стаякоў у стойлах — дванаццаць з аднаго боку і адзінаццаць з другога. У дзвярах стайні стаялі каністры, ад якіх пахла бензінам. Адна дзверына была знята з завесаў і ляжала пасярод стайні на жардзяных, толькі што збітых козлах.

— За такі вялікі стол мы звычайна запрашаем гас­ цей, — пачаў гаварыць Жандар. — Але не вас, бо вы не госці, а ворагі. Вы прыходзіце сюды ворагамі амаль дзвесце гадоў. У адзін з вашых прыходаў вы спалілі тут жывымі семсот дваццаць шэсць чалавек, мужчын і жан­ чын, старых і дзяцей… Вы спалілі іх у стайні — і мы так­ сама хацелі спаліць вас у стайні, бо ў свеце павінна быць справядлівасць. Ва ўсім і для ўсіх… — Жандар паглядзеў на Ясу, пасля на мяне. — Але мы перадумалі. Ніхто не хоча паміраць — і мы пакінем вас жыць. Мы адпомсцім вам так, што помста пойдзе ў будучыню — і ні вы сюды не вернецеся, ні дзеці вашы, ні ўнукі і праўнукі на зям­ лю нашу не ступяць. Мы спакладзем вас, як парсюкоў, бо вы і ёсць свінні.

— Яны самі сябе выпакладуць, — сказаў Ясу. — Кож­ны кожнага.

— Кожны спакладзе кожнага. Мы толькі пакажам, як… Па знаку Жандара «чэхі» развязалі сержанта Целяшэ­ ева, усцягнулі на рог стала, садралі порткі. Двое загнулі яму, разводзячы, пад краі стала ногі, двое прыціснулі галаву і рукі, а яшчэ адзін рэзануў паміж ног і кінуў тое, што выразаў, у стойла, дзе толькі што стаяў сер­ жант. Той, не разумеючы яшчэ, што адбылося, ускочыў, адразу ўпаў і, пырскаючы крывёй, падбіраючы порткі, папоўз па сваё…

— Цяпер ты, — падышоў Жандар да камандзіра на­ шай разведгрупы капітана Сільнова. І паказаў на мяне. — Яго.

Сільноў плюнуў яму ў твар.

— Як сабе хочаш, — спакойна выцерся Жандар і падаў знак «чэхам».

Капітана ўскінулі на стол, адрэзалі вушы, нос, губы, выразалі язык, выкалалі вочы, адсеклі ў кісцях рукі і ў шчыкалатках ногі, рэзанулі ўрэшце паміж ног і адкацілі, як абрубак, да сцяны.

— Так будзе з кожным, хто адмовіцца, — сказаў Жан­дар і спытаўся ў мяне. — Ты адмаўляешся?

— Забі мяне, Ясу, — папрасіў я. — Па былой дружбе.

— Ты надта многа хочаш, — адказаў Ясу. — Я ж сказаў табе тым разам: не прыходзь.

— Да капітана яго! — загадаў Жандар, але Ясу спыніў Жандара.

— Не. Гэты хай жыве, каб помніў… Ён не хоча, дык яго захочуць. — І Ясу ткнуў пальцам у салдата Бігіна, які цягаўся за мной, як хвост, і па першай, і па другой ча­ чэнскай вайне. — Ты!

Салдат Бігін не адмовіўся… Сказаў толькі: «Гэта і стоячы можна зрабіць, нашто на стол валачы?..»

Праз дзень, калі нас, дваццаць кастратаў, бо яшчэ двое адмовіліся і засталіся абрубкамі ў стайні, перакідвалі на самалёце з Маздоку ў Маскву, салдат Бігін павесіўся на дзязе ў прыбіральні. Калі б за намі не глядзелі, не ён адзін павесіўся б. Па дарозе з вайны дахаты ўсім адкры­ лася, якімі і да чаго мы вяртаемся.

Я не спрабаваў павесіцца, бо ведаў, хто мяне заб’е…

Падаючы ў роўны шум вады пад запрудай, які я звык любіць, я паспеў яшчэ пачуць галасы.

— Рыбам на корм, — сказаў той, што ўдарыў мяне першы, а другі запярэчыў:

— Тут няма рыбы. Атручаная рака.

— Усё атручанае, — сказала трэцяя.

— Нейкая рыба павінна быць…

Яны заспрачаліся, але я ўжо іх не слухаў. Калі ты на рэшце мёртвы, табе ўсё адно, ці ёсць рыба ў рэках.

Верасень 1998 г., Менск, лістапад 2001 г., Хельсінкі.

ЧМЕЛЬ І ВАНДРОЎНІК

Прыпавесць

Чмель паміраў. Так сталася, што пад дзень народзі­наў.

Ён быў мудрым чмялём — і ведаў, што рыбы, птушкі, звяры і ўсё, што нараджаецца, і людзі, памірае, і кветкі, і таму, мусібыць, і чмялі, але не ведаў, як, і што пасля, і трохі баяўся…

Таму яму падумалася, што ёсць чмяліны Бог.

Ён быў мужным і моцным чмялём, жыў невыносна доўга і не стаміўся невыносна доўга жыць, аблётаўшы ці не ўвесь чмяліны свет і яшчэ схадзіўшы на вайну. Вайна была вялікай, але не большай за свет, і ён здзівіўся.

І яшчэ здзівіўся, што яна, вайна, яму не замінала.

«Тады што ж, — ён падумаў, — можа замінаць?..» І выходзіла, што нічога.

Адна смерць.

«Але ж не можа яна, смерць, — ён думаў, — быць большай за жыццё?.. Як вайна не можа быць большай за свет».

Мудрасці, каб падумаць інакш, не хапіла. Ён зразумеў, што ў тым, пра што падумаў, няма мудрасці. «Тады дзе яна і ў чым?…»

Выходзіла, што, калі не ў ім, у чмялі, тады ў чмяліным Богу.

Тут узнікала праблема: пра тое, што ёсць Бог, паду­ малася, але веры ні ў чмялінага, ні ў якога іншага Бога ў чмялі не было.

Бог, які быў у чмялі, думаў: што рабіць з чмялём? Да Бога чмель, хоць Бог быў у ім, так і не дабраўся, пастанавіўшы, што Бога няма, а ёсць толькі жыццё, вай­ на і смерць. Але зямны свой наканаваны шлях чмель прайшоў прыстойна. Больш прыстойна, чым многія і многія з тых, хто верыў, што Бог ёсць. У Бога ўзнікала праблема…

Праз тры сцяны ад чмяля паміраў у тым жа шпіталі ад той жа хваробы авадзень. Ён быў такім аваднём, пра якога і сказаць, і падумаць можна хіба толькі тое, што ён авадзень. І ўсё ж ў ім хапала аваднёвага розуму, каб дапяць, што, хоць ён і авадзень, але, калі паміраюць птушкі, рыбы, чмялі, дык, мусіць, памрэ і ён. Яму было гэтак страшна, што ён толькі прасіў і прасіў, маліў і маліў Бога, каб не даў памерці.

Бог, які быў у чмялі, паклікаў да чмяля вандроўніка, якога чмель некалі ўджаліў. Вандроўнік крыўдаваў на чмяля і не надта хацеў ісці. Але за гады вандроўніцтва ён зрабіў крок да Бога, таму пайшоў, куды Бог паклікаў.

Па дарозе ў вандроўніка ўзнікла праблема: з чым прый­ сці да таго, хто памірае? І ў каго заўтра дзень народзінаў. Што прынесці ў падарунак? Залаты гадзіннік?..

На рынку да вандроўніка падыйшла бабуля ў белым і падала суніцы на сунічніку. Маленькі букецік з чырвонымі ягадамі. «Табе гэта?..» — спытала бабуля, і вандроўнік успомніў, што аднойчы хадзіў з чмялём у суніцы. Па­ куль ён шукаў па кішэнях, каб разлічыцца, грошы, бабу­ ля павярнулася і хуценька пайшла. Вандроўнік кінуўся яе даганяць, бубуля давяла яго да крамы з кветкамі і ў кветках прапала.

Квятнярка спытала: «Вам колькі?»

Вандроўнік не ведаў, колькі… Пяць? Сем? Сто?

Квятнярка стаяла на парожку сваёй крамы, зрабіла крок уніз, аступілася і, каб не ўпасці, ухапілася за безліч руж, выхапіўшы з іх адну. Знайшла раўнавагу і не ўпала.

Вандроўнік купіў адну тую белую ружу і паехаў у шпіталь. Дарогай, каб заняць час, думаў пра тое, як хо­ раша ўсё ён прыдумаў. З суніцамі, з ружай…

Авадзень, баючыся, што Бог пра яго не ўсё помніць, нагадваў Богу, як аднойчы поп з той вёскі, дзе нарадзіўся авадзень, папрасіў яго, авадня, дапамагчы збудаваць царкву, і як ён, авадзень, пастараўся. Тэхніку загадаў прыгнаць, цэглу і цэмент завезці і нават золата на па­ залоту… І як поп яму дзякаваў і бажыўся, што ўсе грахі яму, авадню, за тое будуць адпушчаныя.

Яшчэ авадзень нагадаў Богу, што падаваў міласціну. Часта, амаль заўсёды, калі здаралася напаткаць жабрака альбо жабрачку. Хіба Бог таго не заўважаў?..

У палату ўвайшоў доктар. Авадзень не ведаў яго, першы раз бачыў. Доктар падышоў да вакна, якое само расчынілася, і сказаў у вакно: «Храмы, што будуюцца не са свайго, не стаяць. Міласціна, якая падаецца дзеля сябе, не ратуе».

Авадзень хацеў нешта спытаць, але не ведаў, што, і не знайшоў, у каго. У расчыненае вакно ўляцела пару­ шынка і зазірнула пустата.

На калідоры каля палаты, у якой паміраў чмель, ся­ дзеў святар. Ён прыходзіў і сядзеў тут штодня ўжо тыдзень, чакаючы, калі чмель яго пакліча, каб далучыц­ ца да Бога праз таямніцу споведзі. Чмель не клікаў…

— Як сёння?.. — спытаў святар доктара, і доктар па­цепнуў плячыма.

Чмель адчуваў у сабе — там, дзе тое, што звычайна называюць душой — нязвыклы рух, нейкі такі, нібы ў ім, у чмялі, яшчэ адзін чмель і ўніз, і ўверх, і адразу ва ўсе бакі лятае, і стаў ціха да руху, да сябе ў сабе самім прыслухоўвацца: ці не пачуецца выразны гук?.. Але не: рух быў як адразу ўверх і ўніз і ва ўсе бакі — так адра­ зу ва ўсім, няўцямны ў сабе самім, і ў ім яшчэ нешта было і яшчэ нешта…

«А можа быць…» — падумаў чмель — і далей не стаў пра гэта думаць, падлавіўшы сябе на слабасці.

Вандроўнік згадаў, як везлі яго аднойчы гэтай да­ рогай — туды, дзе паміраў зараз чмель. Як правозілі на машыне хуткай дапамогі міма гарадскіх бальніц — і як ён кожнага разу спадзяваўся, што вось да гэтай бальніцы, не далей, і як у ім сціналася ўсё, калі да­ лей і далей, і ўрэшце да самай дальняй, у якую кла­ дуць з той хваробай, ад якой амаль непазбежна ка­ наюць, і як ён не мог выйсці, калі давезлі, з машыны, так абліўшыся ўспацелым страхам, нібы да ніткі вы­ мак пад дажджом.

Аўтобус, у якім ехаў вандроўнік, раптам ссунуўся на абочыну, і яго пачалі абганяць машыны: з сірэнамі, з міргалкамі — на шалёнай хуткасці адна, другая, дзеся­ тая, адна за адной… Чмель займеў славу ў чмяліным све­ це, але ў Айчыне сваёй быў біты камянямі, і вандроўнік падумаў у здзіўленні: «Няўжо да чмяля?..» Гледзячы ў пыл, узняты машынамі, ён успомніў, як прагнуў гэтага пылу, за што чмель яго і ўджаліў.

Чмель успомніў пра вандроўніка, калі ў падворак шпіталю пачалі ўкочвацца машыны: з сірэнамі, з мір­ галкамі — адна, другая, дзесятая, адна за адной… Чмель не чакаў, што яны да яго, ён наогул нікога не чакаў — і вандроўніка, пра якога ўспомніў. Толькі падумаў: «Ча­ му?..»

Увайшоў доктар і зачыніў вакно: «Я сказаў ім, што сюды на машынах нельга, але яны ўсё адно панаехалі».

«Хто яны?..» — спытаў чмель, і доктар адказаў, вы ходзячы: «Я ж кажу: машыны. Да авадня».

Перш чым зайсці да чмяля, вандроўнік зазірнуў да доктара. Спытаў, калі чмель памрэ?..

Доктар сказаў, што, можа, сёння. А, можа, дні праз тры.

— Ён баіцца? — спытаў вандроўнік.

— Усе баяцца, — адказаў доктар. — Але хто як. Вандроўнік папрасіўся ў доктара пераседзець крыху ў яго. Падумаць, як да чмяля ўвайсці, павітацца, што сказаць… Доктар сказаў: «Ён можа памерці зараз».

На калідоры вандроўніка пераняў святар.

«Скажы яму, каб паклікаў мяне, — з мальбою папрасіў святар вандроўніка. — Скажы, бо ён не разумее…»

Вандроўнік падумаў, што чмель не можа не разумець, і сказаў святару:

«Ён не можа не разумець».

— Вы даўно ў суніцы не хадзілі… — падышоў ванд­ роўнік да ложка, на якім паміраў чмель. Той узяў су­ нічнік, сарваў ягаду, раскусіў — і з куточку роту пака­ цілася, пакідаючы след на белай бальнічнай шчацэ, на падбародку, сунічная крывінка.

— Праўда… даўно… — даўка пракаўтнуў чмель, а ванд­ роўнік не ведаў, што рабіць з крывінкай: выціраць ці не?.. Паглядзеў на жонку чмяля, руплівую пчалу — тая зай­ малася ружай, ставіла яе ў вазу.

— Вытрыся, — сказала пчала чмялю. Той выцерся, паклаў каля сябе сунічнік і паглядзеў на ружу.

— Колькі і чаго кожнаму трэба?.. — спытаўся чмель не ў пчалы і не ў вандроўніка. І адказаў не ім. — Адно жыццё, адна смерць, адна кветка…

Вандроўніку стала ніякавата. Да сораму. Усё, што ён так і столькі прыдумляў, за што сябе хваліў, чмель раскусіў за імгненне, як ягаду. Таму вандроўнік сказаў тое, што не сказаў бы, калі б яму не стала ніякавата. Да сораму.

— Даруйце, што змусіў вас некалі мяне ўджаліць. Чмель павярнуў сівую галаву на высокай падушцы і ўтаропіўся ў сцяну. Доўга глядзеў у сцяну і маўчаў. Па­куль не выдыхнуў праз сілу, як выціснуў з сябе:

— Дзякуй.

Усё было сказана, больш між імі не было нічога… Вандроўнік прыпадняўся, каб пацалаваць чмяля і пайсці, але чмель спыніў яго, узяўшы за руку.

— Пачакай… я не ведаю…

Вандроўнік разгубіўся, бо таксама не ведаў. Толькі здагадваўся. І яму здавалася, што чмель ведае… Павінен ведаць.

— Пра што вы там? — занепакоілася пчала, і ў дзверы зазірнуў доктар, паклікаў яе, нечым заняў.

Вандроўнік глядзеў чмялю ў вочы, бачыў там смерць і не цяміў, што рабіць… Бог, які прывёў вандроўніка, падказаў: «Скажы яму, што смерці няма».

«Я іншым разам чую галасы, — стаў казаць вандроўнік тое, што падказваў Бог, — і ўчуў аднойчы голас дзеда:

«Прыязджай…» Я далёка быў і ехаў доўга, да таго ж мно­ га гадоў мы не бачыліся, а дзед спаткаў мяне ў падвор­ ку так, нібы я на хвіліну да суседзяў збегаў. Кіўнуў на дрывотню:

— Набяры бярэмя і паднясі ў лазню.

— Гэта калі было? — нечакана спытаў чмель, і вандроўнік адказаў, што зімой, і ён наскрозь прамерз, пакуль дабраўся.

Чмель сказаў: «Зараз лета…» Болей нічога ён не пытаўся, і вандроўнік, пачакаўшы, стаў казаць далей.

— У лазні я трохі папарыў дзеда, памыў, ён апрануўся ў белае сподняе — і мы селі ў сенцах. Дзед паклаў на лаву скібку сала, акраец хлеба, паставіў гарнец самагонкі, кілішкі… Калі я наліў, ён падняў кілішак і сказаў ціха, звычайна:

— Дзякуй, што прыехаў. Сёння ўночы я памру. Вандроўнік замаўчаў, спалохаўшыся прамоўленага, але ні чмель, ні Бог яго не спынілі. Чмель глядзеў і чакаў…

— Дзед, ты што! Мы сто разоў з табой яшчэ вып’ем! — пачаў я абдымаць і цалаваць дзеда, і ён сядзеў і ківаў: «Добра… добра…»

Ідучы ў хату, дзед прыпыніўся каля драбіны на га­рышча. Сказаў: «Злазь. Там у куце пад самай страхой стаіць куфэрачак, вазьмі яго».

Я злазіў і ўзяў. Зялёны куфэрачак з пацёртым мед­ным замочкам.

У хаце дзед адамкнуў куфэрачак і дастаў тое, што ў ім было. «Евангелле» і «Урок Закона Божага». Сказаў: «Па адной кнізе я вучыўся жыць, па другой жыў. Больш мне няма чаго табе пакінуць».

Куточак роту, з якога выкочвалася сунічная крывінка, торгнуўся ў чмяля, і вандроўнік зрабіў паўзу…

— Дзед хадзіў на вайну? — спытаў чмель.

— Так. Са Святым Пісаннем. Чмель зірнуў недаверліва.

— Не на вашу вайну, — сказаў вандроўнік. — На тую, якая была перад вашай.

Чмель кіўнуў.

— У хаце, апроч мяне і дзеда, дыхала шмат людзей: дзед склікаў усіх сваіх сыноў і дачок з іх дзецьмі, але не сказаў ім нашто. Яны думалі, што на дзень народзінаў, які павінен быў настаць заўтра, — і ўсе спалі на чыстай палавіне, позна ўжо было. Ложак дзеда стаяў на чорнай палавіне — каля печы, саганоў, карыта з паранкай…

Чмель слаба ўсміхнуўся:

— Выпіхвалі старога. Звычайная рэч…

— І ў галаве вісеў абраз, пад якім ён папрасіў мяне, лёг­ шы і склаўшы рукі, запаліць свечку. Я запаліў і падаўся спаць у бакоўку, дзе не мог заснуць, падняўся, каб пайсці ў двор пакурыць, выйшаў на чорную палавіну — і дзед на маіх вачах заплюшчыў вочы, усміхнуўся і памёр. І адразу ж пагасла свечка.

Паўза ўзнікла сама па сабе, і чмель спытаў вандроўніка:

— Табе стала страшна?

— Не, — адказаў вандроўнік. — Мне стала светла. Я не бачыў столькі смерцяў, як вы, але ўсё ж некалькі бачыў, і там было страшна, а тут — светла. Толькі я не ведаў, што мне з гэтым рабіць, і зноў схаваўся ў бакоўку. Там скурчыўся, скруціўся, як у дзяцінстве, падціснуўшы калені, і пачаў маліцца. Стаў маліць дзеда, каб пра тое, што я толькі што ўбачыў, ён мне яшчэ і расказаў. Ці неяк паказаў, давёў, што так яно і ёсць, хоць я разумеў, што нельга… але дзед, дзед, я маліў, я так цябе любіў, ты так мяне любіў, дык скажы, што так ёсць, хоць ад­ туль казаць нельга… але ты святы, табе даруецца, а мне так трэба ведаць…

Чмель сціснуў руку вандроўніка трохі мацней.

— З той малітвай, з тою просьбай, павярнуўшыся на спіну і склаўшы, як дзед, рукі, я раптам адчуў сябе не адным. Узняўся над сабой самім і ўбачыў сябе самога ў бакоўцы, дзе ляжаў на тапчане, склаўшы рукі — выраз­ на сябе ўбачыў, усяго да драбніц, хоць там, дзе я ляжаў, было цёмна, і той я, якога я сябе ўбачыў, мне не глянуўся, не спадабаўся, і я з радасцю, з пранізлівым шчасцем адчуў сябе другім, зусім іншым, лёгкім, бязважкім — і там, дзе я быў такім, было светла, так светла, як скрозь і ўва мне адно святло. Шчаслівым святлом у тым святле я выплыў з бакоўкі, праплыў па чыстай палавіне над сва­ ёй маці, якая спала і ўсміхалася ў сне, над сваім бацькам, над усімі роднымі, блізкімі, крэўнымі мне людзьмі, пра якіх думаў, як страшна будзе іх пакідаць, як яшчэ страш­ ней будзе, калі нехта з іх мяне пакіне, а тут адчуў, што не, зусім не страшна, і яшчэ адчуў, што хачу пакінуць іх як найхутчэй, зараз — і мяне неадольна пацягнула ў ад­ чыненую фортку, бо ў хаце было душна і трэба было ды­ хаць, а за форткай было так высака і прасторна і дыхаць не трэба было, бо ты сам, як дыханне, так, як дзіцячае дыханне, і калі я рвануўся ў фортку, пераўтвараючыся ў дыханне і набіраючы і набіраючы святла, убачыў за форткай дзеда, які таксама — адно дыханне і святло, і дзед прадыхнуў: «Тут не цёмна, ты не бойся…» «Дзед!» — кінуўся я да яго, каб маліць, каб заклінаць, каб ён узяў мяне з сабой — і знайшоўся ў самім сабе ў бакоўцы, дзе ляжаў, склаўшы рукі, на тапчане. Усё скончылася, але ў цела сваё, якое яшчэ трэба было даношваць, я вярнуўся іншым. Ненашмат, не гэткім, як святло і дыханне, але і не такім, якім сябе пакідаў… Я дзеда так любіў, ён так мяне любіў, што прыадкрыў таямніцу: смерці няма. Няма смерці.

Чмель адпусціў руку вандроўніка, усміхнуўся і ска­ заў:

— Дзякуй. А то там святар сядзіць і сядзіць…

— Але гэтага мне мала было, — доўжыў вандроўнік. — Толькі аднаму гэта ведаць было мала, хацелася, каб і маці ведала, і бацька, і ўсе, каго я любіў… І я ўсіх пабудзіў, сказаў, што дзед памёр, і стаў глядзець, што яны стануць рабіць, і калі яны кінуліся ў слёзы і крык, загаласілі: а на каго ж ты нас пакінуў? — я ўзмаліў: дзед, падай ім знак, што яны не пра тое плачуць, крычаць і галосяць! — і дзед сарваў са сцяны зашклёны абраз, пад якім памёр, узняў яго і гваздануў аб падлогу, шкло ў галашэнне і слё­ зы пырскамі разляцелася: «Сціхніце! Смерці няма!..»

— Абраз гваздануў?.. — напружана ўгледзеўся ў вочы вандроўніка чмель.

— Абраз.

— Пад якім памёр?..

— Пад якім памёр.

— Нахіліся да мяне… — паспрабаваў прыпадняцца чмель і, калі вандроўнік нахіліўся, вышаптаў яму на вуха. — Зрабі так, каб як найцішэй было, калі стану ды­ ханнем. Пастараешся?..

— Пастараюся, але так не будзе, — адказаў вандроўнік. — Вы самі ведаеце…

Чмель сказаў:

— На жаль…

Вандроўнік папрасіўся:

— Я пайду?..

— Ідзі… І вяртайся дахаты, — пацалаваў яго чмель. — Доўгім ці кароткім шляхам, але вяртайся.

— Я вярнуся, — сказаў вандроўнік. — Доўгім ці кароткім… — І не дагаварыў, пра нешта падумаўшы.

Бог сказаў: «Кароткага шляху не бывае».

Чмель пачуў. Памаўчаў і кіўнуў, лежачы: «Гэта так». Вандроўнік рушыў да дзвярэй, у якіх чмель спыніў яго.

— Чакай. Апошняе… Скажы ім, што хачу памерці ў сваім ложку.

— А самі вы…

— Казаў. Не чуюць… Баяцца, што памру. Вандроўнік кіўнуў і выйшаў.

— Ну што?.. — кінуўся на калідоры да вандроўніка святар, і вандроўнік зманіў:

— Не разумее.

— Ён хоча памерці ў сваім ложку, — сказаў вандроўнік доктару, і той адказаў:

— Ведаю.

— Тады чаму не?..

— Бо ён штучна жыве. І калі я адключу яго ад штуч­ нага жыцця, памрэ ці імгненна, ці па дарозе ў машыне. Што мне рабіць?..

Вандроўнік павагаўся і сказаў:

— Адключы. Ён не памрэ па дарозе. Доктар бяссільна развёў рукамі:

— Я доктар. І чужы, як і ты. Няхай ягоныя скажуць…

— А што яны?..

— Не чуюць. Баяцца, што памрэ.

Вяртаючыся дахаты, вандроўнік у каторы раз нама­ гаўся ўцяміць: хто такі чмель і што такое Бог?.. Калі Бог, — думаў вандроўнік, — у якога чмель не верыць, усё адно ў чмялі, значыць, Бог ва ўсіх. Як душа, якая і ёсць чмель, і ёсць Бог. Які адначасова і паўсюдна ва ўсім гэткім бясконцым, што немагчыма ўявіць, Сусве­ це… Дзе штоімгненна запальваюцца і пагасаюць у нечым лятучым, што ляціць і ўніз, і ўверх і адразу ва ўсе бакі, мільярды мільярдаў зорак, і маленькая лятучая душа роўная ўсяму бясконцаму лятучаму Сусвету, у якім ад бясконцасці да бясконцасці — усё адно ў адным, і ўсё гэта разам і ёсць Бог…

Мудрасці, каб падумаць інакш, не хапіла. Вандроўнік зразумеў, што ў тым, пра што падумаў, няма мудрасці.

«Тады дзе яна і ў чым?…»

Выходзіла, што, калі не ў ім, у вандроўніку, тады ў вандроўным Богу.

Тут узнікала праблема…

Богу было не да авадня — і авадзень не памёр. У ім замянілі ўсё аваднёвае на новае, і ён далей застаўся жыць і баяцца памерці…

Чмель памёр у шпіталі ў той дзень, у які некалі па­ чалася вайна, на якой пражыў ён жыццё. Святара ён так і не паклікаў, але Бог, які быў у чмялі, пахаванне ягонае наладзіў, як свята… Было бясконца ціха — свят­ ло і дыханне, і ў святле і дыханні луналі белыя сцягі з чырвонымі слядамі крывінак.

І нікога на машынах, каб пыл не ўздымалі… Вандроўнік ішоў за труной і ўспамінаў, як маліў чмяля, калі той памёр, каб падаў які­небудзь знак, што ўсё тое, пра што яны апошнім разам гаварылі, так і ёсць, і як чмель падаў знак: калі ўсчаўся гвалт і крык, падняў свой зашклёны партрэт, бо абраза не было, і гваздануў яго аб падлогу, шкло пырскамі ў крык і гвалт разля­ целася: «Сціхніце!..» І яшчэ згадаў вандроўнік, як пад клавіятурай друкарскай машынкі, якая дасталася яму ад чмяля, знайшоў прыклееную паперынку, на якой чмя­ лём было напісана:

«Ёсць першая старонка… З Богам!»

Ліпень 2003,Менск.

АДЛЮДАК

— Людзі любяць тых, хто любіць іх, — ідучы да дзвярэй, сказала Антаніна. Яна кожнага разу нейкай адной фразай рабіла выснову з іх нядзельных гаворак. У астатнія дні, апроч нядзелі, гаварыць Нічыпару не было з кім, таму ён спытаўся ў спіну Антаніне:

— А Бог?

— Бог таксама, чым ён лепшы за людзей?.. — штурх­ нула Антаніна набрынялыя за зіму дзверы і, ужо зачы­ няючы іх, нібы сама сабе дагаварыла: — Ці горшы…

З гэтага вынікала, што любіць Нічыпара няма каму, бо сам ён не любіў ні людзей, ні Бога.

А за што іх любіць, людзей?.. Тая ж Антаніна, калі ён на вядро ўраніцы схадзіў і перакуліў яго, злазячы, раззлавана пракінула: «Хутчэй бы ты памёр!..» Пасля, падлогу падмы­ ваючы, хітраваць пачала: «Не таму, што мне твая хата па­ трэбная, а каб не мучыўся: усё адно ты з сябе анічога до­ брага ўжо не вымучаеш. Толькі тое, што ў вядро».

Яна і ў царкву ці не для таго пайшла, каб папу ска­ заць, што Нічыпару хутка капцы. Скуль яна ведае: хут­ ка, ці не? Вяшчуння знайшлася…

Нешта рана яна сёння ў свой горад з’ехала… Толькі з царквы вярнулася — зазбіралася: сэрца ёй прыціснула, да доктара трэба. Якія ў нядзелю, хоць і ў горадзе, дак­ тары? Пабыла ў царкве, памалілася — сядай ды памірай, квахтуха…

Сэрца ёй прыціснула… Нічыпару вунь трэці дзень цісне — і што?.. Нічога. Яно цісне, ён трывае…

Калі б не напляла папу, што Нічыпар канае, той бы не прыпёрся: «Вялікдзень бліжэе, лепш да Вялікадня па­ спавядацца…» Думае, што Нічыпар скажа яму на спо­ ведзі, дзе золата схаваў. А як адчуў, што ўсяго яго ба­ чаць Нічыпар як голага, дык няёмка стала, дыму пачаў напускаць: «Вам Антаніна сёння нічога не казала?..»

Што магла сёння сказаць Антаніна?.. Тое ж, што й тыдзень таму. Глупства якое­небудзь бабскае. Ці што­ небудзь, ад некага пачутае.

— Сказала, што людзі любяць тых, хто любіць іх.

— І ўсё?

— Яшчэ сказала, што Бог любіць таго, хто любіць яго.

— Бог усіх любіць, — вялавата запярэчыў поп, і вы­ глядала на тое, што ён незадаволены Антанінай не таму, што не так, як мае быць, боскую любоў яна разумее, а па нейкай іншай прычыне.

Цікавы поп, таксама нікога не любіць. Робіць вы­ гляд, што Бога. Маладым, нешта скраўшы, адсядзеў два гады, да гэтай пары наколкі пад хламідай хавае. Пасля турмы прыдумаў, як жыць, каб не цягаць і не сесці, а самі прыносілі. Бацькоў меў з каталікоў, дык спачатку ў ксяндзы падаўся, а ў ксяндзоў, аказалася, цэлібат. Ён тады гоп — і поп. У праваслаўе перакінуўся, у адзіную святую веру. Матухну завёў… Нетутэйшую, з Гародні прывёз. Дзевак топча… Але таксама не тутэйшых, ас­ церагаецца: то ў Менск, то ў тую ж Гародню адскоквае. Кот марцовы.

Перад папом, гад зіны праз д зве пасля таго, як Антаніна ў горад падалася, Казімір прыцягнуўся. Спытаў, ці не прыходзіў Зэнусь? Дазнаўшыся, што не, павярнуўся на парозе: «Справы ў мяне…»

Якія ў яго справы? На печы тараканаў таўчы? Ён на чатыры гады старэйшы за Нічыпара. Але ж во цягаецца… Нічыпар ляжыць, а ён цягаецца, морда сельсавецкая!

Чаго Казіміру пра Зэнуся пытацца? І па што Зэнусю сюды на мыліцах кульгаць? Ні ён Нічыпару, ні яму Нічыпар не ў радасць. З часу, як Нічыпар злёг, ні разу не бачыліся — дык чаго раптам? Ці таксама закарцела пра золата дазнацца?..

Чмур.

Дурнота — яна, як туман: калі ўсклубіцца, дык над усімі.

Непрыязнь адчуваў Нічыпар да Зэнуся. Хоць абод­ ва лагернікі, абодва сядзелі, абодва ні за што… І нічога ж не зрабіў яму Зэнусь кепскага. Пеўня драўлянага на вільчык, з лагера вярнуўшыся, вырабіў. А вось непры­ язнь… Нават варажнеча, як і да Казіміра.

Чаму, га?.. Нібыта не павінна быць, а вось ёсць…

А Казімір як у хату зайшоў!.. Ні будзь здароў — ні каб поп над табой зароў. Нібы ўчора сустракаліся… За ўсю зіму ніхто і на падворак не зазірнуў, а тут — у хату адзін за адным.

Эх, шкада хаты, найлепшая ў вёсцы! З падворку — азерца з прысадамі, за адрынай — лес. Некалі на гэтым месцы панскі маёнтак стаяў, пан спаліў яго, уцякаючы, каб бальшавікам не дастаўся. І месца пракляў… Не дур­ ны быў, разумеў, што не вернецца.

Раптам падумалася: «Дык і я ж не вярнуся…»

Пасля вайны, калі калгас пачаўся, на падмурку ма­ ёнтка ўздумалі праўленне калгаснае збудаваць — не дабудавалі. Пад дах падвялі і нават пеўня драўлянага, Зэнусем вырабленага і ў сіні колер пафарбаванага, на вільчыку прыладзілі, каб прыгожа было і каб вецер паказваў, а на драўлянага пеўня вогненны з ветрам наляцеў — і пайшло ўсё полымем. Прычым, у нядзелю, якраз на Вялікдзень — з царквы тушыць кінуліся… З раёну дазнавацца прыехалі, хто падпаліў, а ўсе як адзін жагнаюцца: ніхто, само загарэлася. Месца праклятае…

Зэнуся арыштавалі. Нехта бачыў, як зверху, ад сіняга пеўня запалала. Не ад ветру ж…

Тры вянцы знізу, дзе­нідзе падсмаліўшыся, ацалелі, ды ніхто ўжо не тое, што будавацца там, а нават бёрны тыя браць не хацеў. Тады Нічыпар і папрасіў у сельсавеце: дазвольце мне на пажарышчы хату паставіць. Сельсавецкія пачалі яго, як няўцяму нейкага, адга­ ворваць, а Казімір, старшыня сельсавету, Зэнуся брат стрыечны, у адгаворкі не стаў гуляцца: «Калі хочаш, стаўляй».

Усяго адзін свежы вянец паспеў Нічыпар пакласці на тры падсмаленыя, як па яго прыехалі з раёна. Павезлі з сабой. «Калі ты будуешся, дык табе выгадна было падпаліць — ты і падпаліў».

Ну, не ад ветру ж загарэлася… І не ад пеўня…

У вёску Нічыпар вярнуўся толькі праз год па смерці Сталіна. Восем гадоў, як лёду… Маладых, дужых, самых­ самых… Хоць асаблівай розніцы ў жыцці за гэты час не адчуў: як тут, у калгасе, гарбаціўся, бёрны цягаў, так і там, у лагеры.

Чатыры вянцы зрубу каля азерца хоць і ўчарнелі, але стаялі: ніхто на бёрны з праклятага месца не паквапіўся. Нічыпар скінуў верхні вянец, ад дажджоў і снегу па­ друхнелы, і на тры падсмаленыя, як і восем гадоў таму, стаў класці новыя. Калі вывеў зруб пад дах, прыладзіў на вільчыку пеўня драўлянага, сіняга. Зэнуся папрасіў — той вырабіў.

Зэнусь вярнуўся ў вёску амаль на год пазней за Ні­ чыпара. Якраз у час, каб пеўня вырабіць. На мыліцах даклыпаў: у лагеры, пад самы званок, яму спіну перабілі. Ці не год ляжаў у шпіталі, не ўстаючы, гэтаксама, як ця­ пер Нічыпар. Пасля стаў на мыліцы…

Можа, і Нічыпару яшчэ ўдасца на зямлі пастаяць… Няхай на мыліцах. Ён­то рухаўся, падцягваючыся на руках, па хаце, яды якой на прыпечку ўзяць ці на вядро схадзіць, а ногі цягнуліся ззаду — мёртвыя, не свае…

Калі Нічыпара забралі, дык усе падумалі, дый Нічыпар гэтаксама падумаў, што Зэнуся адпусцяць, але суд над ім, як сам Зэнусь сказаў, не сталі перасуджваць. Шкода, маўляў, вялікая, праўленне калгаснае згарэла — за такое і двое пасядзець могуць.

Чаму Нічыпар яшчэ тады, адразу пасля вайны, калі калгас пачаўся, будавацца ўздумаў? Бо ажаніўся, дзяцей збіраўся займець. Многа, не менш, як пяцёх. Для такой сям’і калі ўжо хата, дык хата, а не слепавушка на два вак­ ны, з якой ён Дануту ўзяў. Маладая жонка, баба гожая і ва ўсім спраўная, адразу зацяжарыла, так што можна было і пяцёх чакаць, а ён нават першынца не пабачыў. Дый не толькі ён, ніхто ў вёсцы. Праз месяц, як яго па­ садзілі, прыехаў нехта ўночы на палутарцы, не міліцыянт, цывільны, пакідаў у кузаў Дануціны клункі, яе ў кабіну — і звёз. Ніхто не ведаў: куды? Але ўсе здагадваліся: у вы­ сылку, як жонку ворага. У невараць.

Калі Нічыпар вярнуўся, Антаніна, яна тады ў Гародні на бухгалтарку вучылася, сказала яму, што той мужык у цывільным, які Дануту звёз, нібыта швагер Зэнусяў, яко­ га ў вёсцы ні да таго, ні пазней і не бачыў ніхто, бо ён сакрэтны нейкі, а яна ў Гародні яго пад руку з сястрой Зэнуся спаткала, ужо не ў цывільным, і нібы пазнала яго, бо ў тую ноч, калі ён прыязджаў, не спала, у яблыкі хадзіла, ноч месячная была, і быццам бы сястра Зэнусява ў Гародні прайшла пад руку з тым мужыком сакрэтным міма Антаніны, зрабіўшы выгляд, нібыта не заўважыла яе, — але ўсё гэта нібы, быццам бы, нібыта…

Зося, сястра Зэнуся, была сястрой яму толькі па маці, якая ў Гародню на кірмаш ездзіла, дзе Зосю нагуляла, а калі памерла, Зосі гадоў сем было, дык той, з кім нагу­ ляла, прызнаў Зосю за дачку, забраў яе, і ў вёсцы пасля таго Зося амаль і не бывала, так што як яна Антаніну, так і Антаніна яе, спаткаўшы, наўрад ці магла б паз­ наць… А тым больш пазнаць мужыка, якога некалі, калі яшчэ малой была, здалёк бачыла пры месячным святле, седзячы на яблыні.

Нічыпар ліст напісаў у Гародню, у пракуратуру, папрасіў паведаміць пра лёс жонкі і, калі яно нарадзілася, дзіцяці. З пракуратуры адказалі, што грамадзянка Янчэўская Дану­ та Браніслаўна, жыхарка вёскі Крыўе, ніколі не судзілася і нікуды не высылалася. Але якая вера той пракуратуры, калі людзей без ніякага суда высылалі?..

Хата па ўсім падмурку былога панскага маёнтка для аднаго была завялікая — Нічыпар адгарадзіў палову з боку лесу пад гаспадарства: складзікі, клець, майст­ роўня… Стаў склеп на той палове капаць, пад самы пад­ мурак гэкнуў ломам — жалеза ў жалеза! Трохі зямлю раз­ гроб і сцяўся: снарад! Яму б, абэлтуху, яшчэ пагрэбацца, разгледзецца, што там за снарад такі, можа, з’іржавеў і дух з яго выйшаў, а ён з перапуду ў сельсавет кінуўся, каб у раён званілі, сапёраў клікалі. Ды яшчэ шчаслівіўся, што жывы застаўся…

Казімір, старшыня сельсавецкі, — ён, мусіць, і па смерці ў старшынях хадзіць будзе, — сапёраў не стаў клікаць, сам у войску сапёрам быў. Шчэпку ўзяў, звер­ ху жалеза пачысціў, а там і не снарад ніякі, проста гільза, гнілым суком закаркаваная. Сук сам, як толькі Казімір гільзу падняў, вываліўся — і за ім сыпанулася золата: манеты, бранзалеткі, ланцужкі, пярсцёнкі…

Каб жа прыйшло ў галаву Нічыпару, што гэта ці ад лёсу, ці ад Бога — узнагарода яму за ўсе згубы ягоныя, за ўсе мукі. Пабег бы ён тады ў сельсавет, клікаў бы Казіміра, ага! Ён бы валасы з галавы павыдзіраў і зямлю з той гільзы імі пазмятаў… Але нічога такога, калі гэкнула жалеза ў жалеза, і блізка не падумалася. Не прыйшло.

З некім іншым, ды хоць з кім з вясковых, можна было б дамовіцца і падзяліць золата, каб не здаваць, але не з Казімірам, які тыкаў ломам ва ўсе куты, дапытваючы:

«І ты хочаш сказаць, што знайшоў толькі адну гільзу, больш нічога?..» Ад яго і пайшло па вёсцы: маўляў, не ўсё, што знайшоў, здаў Нічыпар дзяржаве. Адну гільзу паказаў наўмысна, каб сплацілі яму законную чвэрць і пасля не чапляліся, скуль у яго грошы? — а яшчэ адну, ці нават дзве, схаваў. Праз гэта і прыпёрся поп да споведзі Нічыпара змушаць… І не дурны ж чалавек, не кантужа­ ны сельсаветам, як Казімір, а во як жадоба слепіць.

— Я прасіў Антаніну, каб сказала вам… Што яму тая Антаніна далася?

— Дык яна й сказала…

— Што?

— Бадай бы ты, сказала, здох хутчэй, мне б хата дасталася…

Поп рукі ўзняў:

— Госпадзі…

Нічыпару нават па законе належную чвэрць ад кошту скарбу не сплацілі. Пастанавілі, што паколькі само золата старшыня сельсавету знайшоў, а Нічыпар толькі гільзу, дык ад гільзы, калі хоча, можа чвэрць адпілаваць. Сход калгасны сабралі, на якім Казімір урачыста адмовіўся ад свайго на карысць дзяржавы, якой золата патрэбнае, каб Амерыку дагнаць і перагнаць. І ўсе вясковыя сядзелі, у далоні пляскалі. Радыя, што нічога нікому не дасталося, апроч граматы Казіміру «За перамогу ў сацыялістычным спаборніцтве». Пры чым тут перамога ў сацыялістычным спаборніцтве?..

І такіх людзей любіць?.. За што? Няхай сабе ўсе на­зываюць яго адлюдкам, але і ўсе — не людзі.

Нічыпар не нарадзіўся ў нелюбові, яна нарадзілася ў ім — і ён ведаў, калі. Не тады нават, калі ён сям’ю завёў і жытло ладзіць пачаў, а ў яго і сям’ю, і жытло адабралі, ні за што пасадзілі, — раней. Раней, ад маленства ён хацеў жыць калі не лепш, дык не горш за ўсіх, і ў такім нату­ ральным для чалавека жаданні адчуў, як астатнія ўсе гэ­ тага лепшага, чым у іншых, жыцця ягонага не хочуць, хоць нічога ён ад іншых жыццяў не адшчыкваў, нікому лепей за яго жыць не замінаў: браў усё на пуп, цягнуў на ўласным гарбе, на чужым не едучы. Вунь дом які адзін падняў — хай бы хто паспрабаваў!.. Ды аказалася, што, калі ты ўсё сам, нічога і нікому не вінен, дык ты вінен усім — і якраз за тое, што ўсё сам. Бо не калгасам і не ка­ галам жывеш з усімі, як усе, бо хата твая не сярод хлявоў, а на ўскрайку, каля возера з прысадамі, — адлюдак.

А хто з кім жыве?.. Ніхто ні з кім.

— Чалавек з Богам жыве, а калі з Богам, то з усімі, бо Бог, які ў кожным, усіх яднае, — запярэчыў Нічыпару поп, на што Нічыпар спытаў:

— Калі ў вас ёсць Бог, дык нашто вам, бацюшка, золата? На неба ж не возьмеш.

Поп заёрзаў на крэсле, выгляд зрабіў, што здзівіўся:

— Якое золата?

От і выдаўся!.. Калі б не пра золата дазнацца пры­ йшоў, дык не пытаўся б: якое?.. Няма нічога такога, ня­ хай самага неверагоднага, у што б чалавек не паверыў, калі з’яўляецца хоць прывідны шанец тое неверагод­ нае хапнуць. Калі нават яно гэткае ж неверагоднае, як Нічыпарава золата.

Вунь Нічыпар паабяцаў Антаніне, што, калі яна хоць з большага яго, нерухомца, дагледзіць, ён хату ёй пакіне. Неверагодна, а яна паверыла. Ён, можа, і пакіне, бо няма болей каму пакідаць, а з сабой не возьмеш, ды хіба мож­ на ў такое верыць? Нельга. Але абяцанкі­цацанкі — не адно дурню радасць. Гэта такія цацкі, якія і разумнікі не выкідваюць. І дзецьмі з імі гуляюцца, і старымі — да скону.

Антаніна ўжо з паўгода як паабяцала кітайца ней­ кага з іголкамі прывезці — і не вязе. А Нічыпар, зусім не дурань стары, чакае. Час ад часу пытаецца: дзе той кітаец? Той жа кітаец то ў Кітаі, то ў Манголіі, то яшчэ недзе, а да Крыўя ніяк не даедзе. Ды не таму, што так ужо ўсім ён здаўся, цэлы свет без яго абысціся не можа, а таму, што без патрэбы Антаніне на ногі Нічыпара ставіць. Бо, падняўшыся, ён можа пайсці з усім сваім, і тады Антаніна ні з чым застанецца. А так яна з двума абяцанкамі: і што дагледзіць, і што кітайца прывязе. Хо­ чаш — вер, не хочаш — не. Калі ўдумацца, верыць няма ў што, але як не верыць?

— Пэўна ж, той доктар заняты, Антаніна праўду кажа, хоць дзіўна, што не ўсю… — нахіліўшыся, паправіў па­ душку пад галавой Нічыпара поп, і Нічыпар падумаў: «А што гэта — уся праўда? Хіба толькі смерць… Во сказала табе Антаніна, што канаю, дык ты й паверыў… Ужо нюха­ еш, ці не патыхаю, раптам паспавядацца не паспею…»

— На веры свет трымаецца, — выпрастаўся, крыж на грудзях папраўляючы, поп. — Бязвер’е — гэта безнадзей­ насць, а безнадзейна ні жыць нельга, ні паміраць. Без веры душу не ўратуеш, вы ж верыце ў Бога?

Нічыпар на падушцы, папом папраўленай, кіўнуў: чаму не?.. Хоць не верыў. Верыць можна толькі тым, хто цябе любіць. А ні Антаніна, ні поп, ні Бог Нічыпара не любілі.

Калі б Антаніна любіла, дык даўно ўжо доктара б прывезла.

Калі б поп любіў, не паверыў бы Антаніне, што Нічыпару хутка капцы, і не пра золата ў яго выпытваў бы, а маліўся б за яго Богу.

Калі б Бог любіў, дык без папа, без Антаніны і кітайскага доктара на ногі б Нічыпара паставіў. Сказаў бы: «Ідзі, Нічыпар!»—і Нічыпар пайшоў бы.

Толькі куды? Хто і д зе яго чакае?.. Цэлае жыц­ цё прамінула — і ніхто, і нідзе яго не чакаў. Хіба што некалі — калгас, пасля — турма, і во цяпер — магіла.

Жах.

Ён адчуў жах, і поп адчуў жах ягоны, руку яму сціснуў, нібы шкадуючы: «Нельга, нельга без споведзі, вам чыс­ цей і лягчэй стане…»

Нічыпару рот жахам высушыла, ён ледзьве здолеў вусны сшорхлыя разняць: «Вады падайце…» — і калі адпіў з кубка, падбародак і падушку абліваючы, спытаў знясілена:

— Дзе?..

— Што: дзе?

— Дзе мне чысцей і лягчэй стане? Тут? Там?..

Поп паглядзеў на яго, як здалося Нічыпару, сумна.

— І тут, і там… Там жыццё вечнае, у жыццё вечнае нячыстым не ўвойдзеш.

— Веч­на­е… — заплюшчыў Нічыпар вочы. — Гэта ўсё абяцанкі­цацанкі, цёмна там, толькі сполахі нейкія. А тут… — ён разняў вейкі і ўтаропіўся ў папа. — А тут і праўда ёсць жыццё якое­ніякое. І вы зараз таксама пра яго думаеце, а не пра вечнае.

Поп падняўся, прайшоў да вакна і, адшморгнуўшы фіранку, з хвіліну глядзеў не падворак.

— Я думаю… не ведаю, як вам сказаць… бо гэта якраз не пра вечнае, а пра нашае якое­ніякое… — і поп скончыў нечакана, ад вакна павярнуўшыся. — Зэнусь сёння нараніцы спавядацца прыходзіў.

Ён так гэта сказаў, нібыта Нічыпар павінен быў здзівіцца са слоў ягоных і штосьці такое, здзівіўшыся, спытаць.

Нічыпар і не здзівіўся, і не спытаў нічога. Поп, таксама перамаўчаўшы, зноў прысеў.

— Забаяўся, што душа ў пекла… — Поп паківаўся ўзад­уперад, сціскаючы і расціскаючы рукі на каленях. — Паспавядаўся, а ўсё адно, кажа, страшна… Нічыпар, кажа, сніцца і сніцца… Дык зайдзі, кажу, да Нічыпара, раска­ жы тое самае, тады, можа, паспакайнее…

— Што тое самае?

— Тое, у чым ён на споведзі прызнаўся…

— Дык вы самі скажыце. Калі ён прызнаўся…

— Сам я не магу… Тайна споведзі.

Як для папа, дык паводзіўся поп усё ж дзіўнавата… Нічыпар павярнуў да яго галаву:

— Якога чорта я снюся яму? Поп перажагнаўся.

— Віна за ім…

— А… — вяла адмахнуўся, выпрастаўшы руку з­пад коўдры, Нічыпар. — Я не бацюшка, каб мне спавядацца. Дый калі яно ўсё было…

Цяпер ужо поп перапытаў, наструніўшыся.

— Што было?..

— Забіць ён хацеў мяне некалі… Дык хто каго не хоча?.. Каб не страх перад тым, што за гэта будзе, усе б адзін аднаго пазабівалі. І не праз баб, а проста так. А тут праз бабу…

— Праз Дануту?

— Праз яе… — заблукала на твары Нічыпара і прапала ў куточках роту нешта накшталт усмешкі, нібы пра тое, як ледзь не забіў яго Зэнусь, успомніць яму было пры­ емна. — Паляваць разам пайшлі, ён стрэліў, але толькі параніў. Во сюды, ззаду… — паказаў Нічыпар правае пля­ чо. — Данута яшчэ выбірала паміж намі, а як дазналася, што ён цэліў мне ў спіну, так і пайшла за мяне. Тады ён сам давай вешацца, з пятлі дасталі… Во жарсці!.. — рап­ там прыўзняўся на локці і выдыхнуў Нічыпар, зірнуўшы на папа няўцямна, так, быццам сам не верыў, што некалі ў ягоным жыцці магло быць такое. — І апусціўся на па­ душку. — Вы хіба не ведалі?..

Струна ў папу аслабла: ён ці то разгубіўся, ці ўсхваляваўся.

— Не ведаў… Не казаў ён на споведзі… А гэта ж грэх не меншы, самагубства… смяротны грэх…

— Усе мы ў грахах, — паспрабаваў супакоіць яго Нічыпар. — У адных грахах і болей ні ў чым. Бог да­ руе.

Поп не супакоіўся.

— Бог даруе нам, калі даруем мы… Даруе, калі пакаемся… І ён пакаяцца перад вамі хоча, але…

— Хто? — не стрымаўся Нічыпар. — Бог? Перада мной? То няхай пакаецца, яму ёсць у чым!

Папа сцяла. Ён нават у вакно зірнуў: ці не блісне з нябёсаў?..

Абліччам сваім поп трохі Вазянкова нагадваў, вучонага з Масквы, які, пакуль яго не пасадзілі, якраз бліскавіцы вывучаў — і Нічыпару ўспомнілася, як бліскавіцай забіла Вазянкова. Дзіўна: чым чалавек займаўся, праз тое яго і не стала. Хіба можа Нічыпара не стаць праз тое, што ён луг касіў ці поле араў?..

Хаця, калі падумаць, можа…

Вярталіся ў лагер з тайгі… Пехам амаль дзесяць кі­ ламетраў, бензін яшчэ на зэкаў паліць!.. Пасля работы ногі падкошваліся. Хто абсядаў, таму прыкладам у спіну! Не ўставаў, дык загадвалі цягнуць, як мёртвага — гала­ ва па камянях…

Ён ішоў у пары з Вазянковым, трымаючыся за пілу. Нічыпар за адну ручку, Вазянкоў за другую. Так, здавала­ ся, лягчэй, адзін аднаму не давалі ўпасці. Цямнела ўжо, і неяк хутка, імгненна навальніца сабралася. Першая ж ма­ ланка шась! — і ў пілу. Як змяя агністая па ёй слізнулала! А ўджаліла толькі Вазянкова, во дзівота… Нібы з ягонага боку джала ў яе было, а з боку Нічыпара — хвост.

Вазянкоў за ручку пілы гэтак учапіўся, што пальцы не расціснуць… Нехта ўспомніў, што ў зямлю закапаць трэба, зямля адцягне. Закапалі, як у магілу, адно што галава зверху… Не міргае, не дыхае. Той, хто зака­ паць параіў, сказаў, што зямля не адразу адцягвае, па­ чакаць трэба. Канвойны сержант плюнуў на галаву Ва­ зянкова: «Ага, б…, я… тут да ночы. І х… чакаць, калі ўжо закапаны…»

Страляць не сталі: калі нават дахадзяга ажыве — з магілы не вылезе. А вылезе, то куды падзенецца?.. Наўкол тайга — і адна ўсяго дарога: лагерная. Нічыпар падышоў да сержанта: «Мядзведзі ж тут…» — той яму ў зубы: «Гэта ты, падла, напарніка кончыў! Так і дакла­ ду!..»

І даклаў бы, бо ўз’еты быў на Нічыпара. «Такія ж падлюкі, як ты, і ў нас сельсавет спалілі, старшыню ў ім зачыніўшы! А ведаеш, хто быў старшынём? Мой баць­ ка! Дык я вас…»

Прыйшлі ў лагер, а там жонка Вазянкова… Недзе праўды дабілася, амністыя яму… У Навасібірску, у інс­ тытуце нейкім чакаюць… Тут ужо сержант пабаяўся га­ радзіць абы­што, даклаўся, як было. Пабеглі назад — у Вазянкова галава адгрызеная. Звер першы паспеў… Так і не дазналіся, адцягнула зямля, ці не…

Калі спаць паклаліся, Нічыпару сон прысніўся, які сніцца ўжо колькі гадоў… Як толькі навальніца з малан­ кай — так той самы сон: сіні бляск ва ўсе нябесы, без­ галовы Вазянкоў крычыць аднекуль з­пад зямлі: «Гэта ты мне галаву адгрыз!..» — і тут жа сержант Нічыпару ў зубы: «Так, падла, і дакладу…»

Чаму сняцца на пару вернік і бязбожнік?.. Сержант толькі адну малітву ведаў: тваю­бога­маць! — а Вазянкоў у Бога верыў, маліўся ўпотай. Адыйдзе пад дрэва нібы па­ маленькаму, а сам моліцца. Чаму ж тады Бог кінуў маланку джалам да яго?.. Ды яшчэ звера наслаў галаву адгрызці яму… І ўсё ў той дзень, калі ён, можна сказаць, мог нанава жыць пачаць.

А Нічыпара, выходзіла, Бог у той дзень зратаваў. Пры­ чым, двойчы: ад маланкі і ад сержанта. Але хто ж паслаў яго ў той лагер, у тую тайгу, дзе маланка і сержант? І дзеля чаго?.. Каб ад маланкі і сержанта зратаваць?.. Так што няхай пакаецца, не лішне будзе…

— Госпадзі, даруй, бо не ведаем, што творым, і не разу­ меем, што кажам… — перажагнаўся і перажагнаў Нічыпара поп, працягнуўшы без аніякага пераходу. — Яны на пад­ ворку стаяць. — І зірнуў на Нічыпара, чакаючы…

Нічыпар не спытаў, хто там на падворку стаіць, і поп падняўся:

— Дык я паклічу?..

Паўпіраўшыся локцямі, Нічыпар прысеў.

— Чакайце… Чаго яны прыпёрліся?

— Я ж казаў…

— Што казалі?

— Што Зэнусь пакаяцца хоча… Дый Казімір… Ён хоць і кажа, што людзі — звяры, а ў звяроў няма грахоў, ды баіцца, што людзі абгавораць…

— Яго ўсё жыццё абгаворваюць.

— Але ж не за такое… Ён і Зэнуся да вас не пускаў, па­ куль не спалохаўся, што той па вёсцы ўсё разнясе. А так яно між вамі і Богам застанецца.

Ухапіўшыся за ўвагнаную над спінкай ложка скабу, Нічыпар падцягнуўся вышэй.

— Не трэба мне нічога ні ад іх, ні ад Бога… — І спытаў: — А што Антаніна?

Поп наморшчыў лоб, Антанінай ён быў яўна неза­даволены.

— Што Антаніна?..

— Таксама спавядалася?

— Не.

— Напляткарыла, што канаю?..

— Ды не…

— А што тады?..

— Я папрасіў яе сказаць, што Зэнусь зойдзе, што размо­ ва ў яго… Каб вы ведалі, каб не знячэўку… Яна паабяцала, а сама забегла і да Зэнуся, і да Казіміра, перадала ад вас, каб не прыходзілі. А Зэнусь зусім слабы, можа не сёння, дык заўтра… — Поп ступіў да дзвярэй. — Клікаць?

Нічыпару не хацелася бачыць нікога, а Зэнуся — менш за ўсіх. Як і Казіміра… Калі той сёння ўзнік на парозе, Нічыпар толькі здзівіўся, што ён яшчэ жывы. І ўсё.

Нікому ж не наказваў Нічыпар на парог не ступаць. Прыцягнуўся ж Казімір, хоць яго не клікалі. Дык што раптам за цырымоніі — папа паперадзе пасылаць?

— Бацюшка, а вы за што сядзелі? Поп прыстыў каля парогу.

— Што значыць: за што?

— Ну, за нешта ж вас пасадзілі былі…

— Ніхто мяне ні за што не садзіў. Скуль вы ўзялі?

— Людзі кажуць…

— Ці мала што кажуць… Вунь пра вас таксама…

— І вы не з каталікоў?

У папа барада кіўнулася — гэтак твар выцягнуўся. Ён адышоў ад дзвярэй, стаў пасярэдзіне хаты.

— Так­так… І што яшчэ?

— Наколкі на вас ёсць?

— Якія наколкі?

— Розныя. Якія зэкі робяць.

— Дык я ж не сядзеў.

— Тады пакажыце.

— Што паказаць?

— Што няма наколкаў.

— Распрануцца, ці што?

— Да пояса.

Поп, трохі падумаўшы і ўважліва паглядзеўшы на Нічыпара, зняў і паклаў на крэсла крыж, расу, сцягнуў чорны свэтар, потым белую кашулю…

— Крутніцеся, — папрасіў Нічыпар.

Поп крутнуўся… І на плячах, і на грудзях, і са спіны быў ён для мужыка ягоных гадоў вялаваты, падабвіслы, але ўвесь, як і кашуля ягоная, белы, чысты.

Нічыпар паспрабаваў успомніць, хто ж казаў яму пра наколкі?.. Пра тое, што поп сядзеў, што быў ксяндзом… Ці не Казімір? Альбо Зэнусь?.. Але не ўспамінаўся нех­ та адзін, неяк так выходзіла, быццам казалі ўсе…

Усе пра аднаго казалі адно і тое ж… Чаго няма. Вось і вер людзям.

— І вам не сорамна? — азябла пацепнуўся поп, бо ў хаце, як заўсёды, не было горача. Антаніна амаль не паліла, гуг­ нела: «Сярод тыдня памрэш, дык не згніеш, пакуль пры­ еду». — Хіба можна гэтак з людзьмі абыходзіцца?

Нічыпар зусім не засаромеўся праз тое, што гэтак абыйшоўся з папом, і ўсё ж сказаў для прыліку:

— Выбачайце… Я не думаў, што…

Ён хацеў сказаць: не думаў, што вы распранецеся, — бо насамрэч не чакаў такога, але поп, апранаючыся, перапыніў яго:

— Вы думалі, што я бруднейшы за вас. Многія пра іншых гэтак думаюць. Нібы праз тое самі чысцей­ шыя.

Колькі гонару набраў адразу! Ну, памыліўся Нічы­ пар… А мог жа і не памыліцца, маглі плёткі быць не плёткамі… Вось калі б поп у наколках быў, дык цікава: распрануўся б?..

Наўрад ці…

— Не трэба іх клікаць, — паспрабаваў спыніць Нічыпар папа, які, ні на што ўжо не пытаючыся ў гаспадара даз­ волу, пастукаў у вакно і махнуў рукою ў падворак, каб заходзілі.

— Чаму не клікаць?..

Мокра прарыпелі, расчыняючыся, дзверы ў сенях.

— Гэта яны казалі, што вы сядзелі, што ксяндзом былі. Дык нашто вам…

— Заходзьце! — крыкнуў у сені, ці не пачуўшы, ці не захацеўшы пачуць Нічыпара, поп.

— Дык нашто вам д зеля іх старацца, грахі адпу­ скаць?.. — дагаварыў Нічыпар, але на гэта поп нічога яму не адказаў, бо адчыніліся дзверы з сяней у хату, і на па­ розе ўзнік, як і ўраніцы, Казімір, дапамагаючы перацяг­ нуцца цераз парог Зэнусю на мыліцах. Абодва, не рас­ пранаючыся, пракульгалі да печы і селі на лаву.

Зэнусь быў сівы, як лунь.

Казімір закашляўся — і кашляў, страсаючыся ўсім целам, доўга… Яго апошнімі гадамі моцна мучыла дыхавіца, і Нічыпара зноў здзівіла, што ён яшчэ жывы.

Поп сеў на сваё крэсла — пасярэднік паміж людзьмі і Богам…

— Халера на яе… — адкашляўшыся, сказаў Казімір. — Здароў, Нічыпар…

Нічыпар кіўнуў, лежачы:

— Бачыліся…

— Як ты?

— Не кашляю…

— А я во керхаю, халера на яе… Дактары кажуць: трэба ў шахты саляныя ехаць… Ды куды ўжо паедзеш…

Зэнусь паставіў мыліцы да печы і сядзеў, упершы­ ся рукамі ў лаву, позіркам — у падлогу, не гледзячы на Нічыпара.

— Вы б, можа, распрануліся… — прапанаваў поп. — Яно не горача, але ўсё ж… — І спытаў, убачыўшы, што яны не збіраюцца распранацца. — Дык што?..

— От жа, халера… — зноў зазбіраўся закашляцца Казімір, але не закашляўся, бо Зэнусь сказаў, не мяня­ ючы паставы і не адрываючы вачэй ад падлогі:

— Вінаваты я перад табой, Нічыпар…

Сказаў і змоўк, нібы чакаючы, што Нічыпар спытае: у чым?.. Нічыпар не спытаў, і Зэнусь стаў расшпільваць плямістую, падобную на вайковую, куртку:

— Зацёпла ўсё ж…

— А мне дык не… — абхапіў сябе за плечы Казімір, апрануты ў доўгае, скрозь выцертае паліто з шэрага сук­ на, якое насіў ці ні ад вайны. Да дзірак яно не знасілася толькі таму, што апранаў яго Казімір разы чатыры ў год, на вялікія святы, альбо тады, калі падзея здаралася ней­ кая выключная. Паколькі свята вялікага не было, зна­ чыць, выключнай падзеяй ён палічыў сённяшні візіт да Нічыпара, хоць калі ўраніцы прыходзіў, то быў апрану­ ты, як звычайна, у фуфайку. — Пры маіх лёгкіх яшчэ за­ студзіцца, дык адразу… — і ён дакашляў тое, што заста­ лося ад папярэдняга разу. — От халера…

Праз вузкае вакно насупраць печы раптам успыхнулі жаўтаватыя праменні вечаровага сонца, і ў іх шчыль­ ным, нібы пражэктарным, святле замітусіліся з пылам чырвоныя кропелькі, выкашляныя Казімірам. Поп рэз­ ка пасунуўся ад Казіміра і ягонага кашлю — ледзьве не перакуліўся разам з крэслам. Праз гэта яму стала няём­ ка, ён сказаў Казіміру: «Вы б курыць кінулі, дык лягчэй было б…» — і Казімір сказаў, кіўнуўшы: «Хутка кіну…»

Зэнусь расшпільваў куртку адной рукой, гузік за гузікам, і відаць было, як яму робіцца ўсё болей душ­ на і душна, а пад гузікамі яшчэ замок аказаўся, з якім ён ніяк справіцца не мог, але нарэшце адцягнуў язычок замка ад горла:

— Ху…

— Можаш не казаць нічога, — сказаў Нічыпар. — Мне не трэба.

Казімір адразу ўстаў з лавы, за плячо курткі пацягнуў Зэнуся:

— А я што казаў?.. Пайшлі!..

Зэнусь, вызваляючыся, трохі пасунуўся па лаве і апынуўся якраз у слупе святла, што коса, як кроква на даху, клалася з вакна. Срэбрам заблішчэла сівізна, свят­ ло ўдарыла Зэнусю ў вочы, якія адразу заслязіліся, і ён загаварыў, прыціснуўшыся спінай да печы і невідушча гледзячы ў святло:

— Яно і мне не трэба было, пакуль Данута не пры­ снілася… На першы дзень вялікага паста… пасля яшчэ тры ночы запар. І ўсё з адным: пакайся ды пакайся, павініся ды павініся. Скажы Нічыпару, што сталася з сынам ягоным. Каб гатовы быў з ім спаткацца…

Нічыпар павярнуўся з боку на спіну, каб не глядзець на Зэнуся, слёз ягоных не бачыць, ды ўсё адно бачыў і яго, і слёзы, а тут яшчэ Казімір з папом утаропіліся ў Нічыпара: як табе, маўляў, такое? — таму ён спытаў:

— Якім маім сынам?..

Спытаў ён абы спытацца, бо калі яно ўсё было і ці было наогул, але пытанне ягонае дадало, здалося, сілы Зэнусю, які ўжо далей казаў, не спыняючыся — да са­ мага канца…

— Яно праз выпадак усё выйшла, я наўмысна не думаў… Калі мяне забралі, дык у раён на матацыкле павезлі, і паехалі там якраз паўз дома, дзе Зося, сястра мая жыла — а яна ў вакне. Убачыла мяне і да свайго ка­ ханка кінулася, якога аж з Масквы прыслалі, і ён нібыта і начальнікам ніякім не быў, але над усімі камандаваў. Ён і сказаў следчаму, таксама маскоўскаму, каб замяніў мяне на некага… Таму ўсё адно, каго пасадзіць, але як замяніць? Паказанні нейкія трэба, што не я вінаваты, а нехта. Следчы пытае: хто можа даць паказанні?.. Я і сказаў, што, можа, Казімір, усё ж брат, хоць і стрыеч­ ны… Тады паехалі па Казіміра, ён і напісаў, як старшы­ ня сельсавета, што я не вінаваты. А следчы кажа: гэтага мала. Трэба яшчэ напісаць, хто…

— А што я… — набраўшы духу, хацеў нешта сказаць, перапыняючы Зэнуся, Казімір, але не змог дагаварыць, забіўся ў кашлі.

Зэнусь не стаў чакаць, пакуль ён сціхне.

— Я праз Дануту не любіў цябе, Нічыпар, да нянавісці не любіў, дык і сказаў, што ты падпаліў. А Казімір напісаў… Следчы прыстрашыў: калі не напіша, дык і яго вінаватым можна зрабіць, мала што старшыня…

Казімір сціх нарэшце кашляць, кіўнуў галавой: так і было…

— Мяне выпусцілі, а цябе пасадзілі, — не спыняючы­ ся, доўжыў Зэнусь. — А калі мы выпівалі з Вазянковым, такое прозвішча ў таго маскоўскага было, дык я выпіў і нагаварыў, што кахаю Дануту і яна кахае мяне, і мы хо­ чам быць разам. Ён сказаў, што ў такім разе мне нельга вяртацца ў вёску, бо ўсе ўсё зразумеюць, паехаў і забраў Дануту. Тая нават не ведала, куды ён яе забірае, думала, што ў высылку ці турму… Мяне ўбачыла: крык, плач… Але яна мяне таксама кахала, чуеш?..

— Чую… — абыякава гукнуўся Нічыпар. — Як ты сказаў прозвішча таго маскоўскага?..

— Вазянкоў… Ён усё гэта дзеля таго рабіў, каб Зося з ім была. Ажаніцца з ёй не хацеў, асцерагаўся, мусіць, што заходняя, але вось, каб была… У яго пад Масквой маці жыла, адна ўжо, старая, ён туды нас і выправіў, каб нікому тут на вочы не трапляліся… Там Данута нарадзіла і, як я ні злаваў, назвала сына Нічыпарам, бо твой… Той падрастаў і такім падобным на цябе рабіўся… Я ў спра­ тах Дануціных, у пачаку такім невялічкім, як з­пад папя­ рос, фотакартку тваю знайшоў, вазіла ж з сабой, дык не адрозніць, толькі малы… І гэткая рэўнасць паліць мяне стала, такая рэўнасць, ну вось усё нутро… тут… во тут… — узяўся Зэнусь рукамі за грудзі і, слізгаючы ўслед за со­ нечным святлом, якое сплывала з ягонага твару, радзела і гасла, стаў хіліцца — спінай і галавой па печы — на пра­ вы бок, на мыліцы, да краю лавы, з якой кульнуўся на падлогу ў апошнія праменні вечаровага сонца — Казімір не паспеў яго падхапіць…

Падхапіўся поп, падняў Зэнуся пад пахі, усцягнуў на канапу каля сцяны ад лесу, за якой Нічыпар з Казімірам знайшлі некалі золата… З хвіліну ён мацаў пульс, слухаў, прыпаўшы да грудзей, Зэнусява сэрца, пасля склаў на грудзях ягоныя рукі:

— Усё. Прымі, Госпадзі, душу раба твайго…

— Во халера… — выдыхнуў Казімір. — Нездарма, выходзіць, спяшаўся… Толькі для чаго, га?..

— Каб паспець, — сказаў, жагнаючыся, поп. — Трэба людзей паклікаць, дахаты перанесці…

Казімір цяжка падняўся з лавы, ступіў да канапы:

— Паклікаць­то можна… Але што ў хаце? Адзін ляжаць будзе?.. Ну што ты маўчыш, Нічыпар?

— А што казаць?

— Скажы што­небудзь…

— Лёгка памёр… Няхай сабе тут ляжыць, мне не замінае…

Поп паглядзеў на Нічыпара здзіўлена.

— Можа, сапраўды… Труна будзе, тады ўжо… Толькі абмыць і пераапрануць бы яго, пакуль не скачанеў.

Казімір схіліўся да Зэнуся, без патрэбы паправіў яму рукі на грудзях.

— У што пераапрануць? Усё ягонае на ім…

— Не ў куртцы ж хаваць… Хоць бы кашулю белую…

— Няма ў яго белай кашулі…

— У мяне ёсць, Антаніна купіла… І сарочка, і гарнітур…

У шафе вазьміце, — сказаў Нічыпар, і Казімір спытаў, да шафы пратупаўшы і касцюм з яе дастаючы:

— А ты сам хіба паміраць не збіраешся?..

Дзіўна ўсё ж, што Зэнусь памёр, а Казімір жывы. Ды яшчэ, чаго добрага, Нічыпара перажыве, хоць і старэй­ шы… Нічыпар паспрабаваў зазірнуць Казіміру ў вочы, але ў іх не напісана было: перажыве, ці не?..

Казімір з папом распранулі Зэнуся, з большага абмылі, пачалі апранаць. Поп куляў нябожчыка з боку на бок, а Казімір нацягваў на яго апратку, купленую Антанінай на смерць Нічыпара…

Апрануты, Зэнусь выглядаў прыгожа. Па­гарадскому…

— Яму б і гальштук пасаваў, — сказаў Казімір. Гальштука ў шафе не было, затое была труна на гарышчы, і Нічыпар падняў руку, паказаўшы ў столь:

— У мяне труна на гарышчы…

Зняць труну аднаму папу было не пад сілу, вырашылі зрабіць гэта заўтра…

— Пайду ў сельсавет даведку напішу, што памёр, — зазбіраўся Казімір. — Во лёс: дзіця з жонкай забіць, са­ мому ледзьве не забіцца, а памерці ў хаце бацькі таго дзіцяці, ды яшчэ…

Казімір асекся.

— Дагаворвайце, — сказаў поп. — Вам таксама не лішне павініцца.

— А я тут пры чым? — заўпіраўся Казімір. — Тут я зу­ сім не пры чым. — І адразу ж згадзіўся з папом. — Хоць, мусібыць, праўда ваша: не было б таго — не было б гэ­ тага…

Нібы ўспомніўшы, што ён хворы, Казімір кашлянуў раз­другі, сеў на лаву. Расшпіліў паліто, якое не здымаў нават тады, калі прыбіралі Зэнуся.

— Гэтага ж ніхто не бачыў, як яно было… можа, проста зляцеў з дарогі на тым матацыкле, які купіў… Замачыў, можа, купіўшы, і на падпітку быў… Але, калі са мной выпіваў, дык плакаў, што наўмысна. Крычаў, што не вытрываў, гледзячы на твайго сына, які ён падобны на цябе і як яна яго любіць, звар’яцеў ад гэтай самай рэўнасці, сам звярнуў з дарогі, калі яны ўтраіх на тым матацыкле пад той Масквой ехалі. Сабе спіну зламаў, а яны… — І Казімір падняўся. — Вось так… Каяўся ён. Да­ руй, Нічыпар.

Ніякавата пастаяўшы і не дачакаўшыся адказу, Казімір рушыў да дзвярэй.

— Ну, як сабе хочаш…

— Пачакай, — спыніў яго Нічыпар. — Ты помніш, як мы з табой золата знайшлі?

Казімір прыпыніўся нерашуча:

— Помню…

— І дзе яно?

— Дык здалі…

— Во­во… Усё здалі…

Нічыпар не казаў болей нічога, Казімір узяўся за клямку, тая бразнула жалезам аб жалеза, і Нічыпар спытаў:

— А скажы, Казімір, калі б я…

— Што?

— Калі б я тады прапанаваў падзяліць золата, ты ўзяў бы палову? Толькі шчыра скажы, як на споведзі…

— Дык ты ж не прапанаваў, — не марудзячы, адказаў Казімір і, пазмагаўшыся з намоклымі дзвярыма, адчыніў іх і зачыніў за сабой, нават з папом не развітаўшыся.

Поп стаяў, уважліва ўзіраючыся ў твар Зэнуся.

— Як прасвятлеў… Вось што значыць паспавядаўся… пакаяўся… А нашто вы сказалі, што яны на мяне нага­ ворвалі?

— Хто яны?..

— Зэнусь з Казімірам.

— Дык не толькі яны… Усе… І яны…

Падсунуўшы крэсла бліжэй да Нічыпара, поп сеў.

— Ведаеце, мой бацька і дзед святарамі былі, дзеда саслалі… Пятнаццаць гадоў па лагерах, цудам выжыў. Калі вярнуўся, амаль нічога не распавядаў, толькі адну гісторыю. Іх па Енісеі на баржы да лагеру цягнулі, а ўжо чутка прайшла, што ў вусці Енісею, за Ігаркай, баржы топяць. Разам з тымі, хто на іх… Нехта не верыў: як гэта?.. А хтосьці да смерці рыхтаваўся: маліўся, спавядаўся… І адзін адкрыўся святару ў забойстве. І прызнаўся, што не раскайваецца, не шкадуе, што забіў. Усіх бы, сказаў, пазабіваў, бо лютую меў да ўсіх людзей нянавісць. Так­ сама і да Бога, які іх стварыў… Амаль жа ўсе астатнія казалі, што любяць Бога як і блізкіх сваіх… І вось калі баржа тануць пачала, выпадкова, бо яе ад буксіра адар­ вала і аб скалу прыбярэжную ўдарыла, дык людзі на тую скалу адзін па адным караскаліся. Па блізкіх сваіх. Па спінах, па галовах, адзін аднаго топчачы і скідваючы ў ваду. І святара, дзеда майго скінулі… Ніхто й не падумаў дапамагчы яму зратавацца, апроч аднаго чалавека. Таго, які прызнаўся ў забойстве і нянавісці да людзей. Паспавядаўся…

Поп гэтак жа ўважліва, як толькі што ў твар Зэнуся, угледзеўся ў твар Нічыпара. Нічыпар не адвёў вачэй:

— Вы да чаго гэта?.. Поп падняўся.

— Так, успомніў… Свечкі ў вас ёсць? Трэба было б свечку паставіць.

— За абразом на чыстай палавіне. Калі Антаніна дзве­ры туды не замкнула, яна замыкае…

Дзверы аказаліся незамкнёнымі, Антаніна сёння надта ў горад спяшалася…

— У вас гэтакі дом на пяць пакояў, а вы ўсё на кухні пры печы, — прайшоў на чыстую палавіну поп, падаўшы голас адтуль праз хвіліну: — Дык я і абраз здыму…

— Здымайце…

Пяць пакояў на пяцёх сыноў… Але не лёс…

— За ім яшчэ і паперына нейкая, — вярнуўся поп з абразом і свечкамі, аддаў паперыну Нічыпару, абраз паставіў на столік каля канапы ў галаве Зэнуся. — А свечку ў што?..

— Хіба не ў рукі?..

— У руках загасіць трэба будзе. Вы ўстанеце?..

— Устану. Мне ўсё адно на вядро ўставаць…

— Тады падаслаць бы нешта, каб не капала… — Поп пашнарыў вачыма ў куце, дзе рукамыйнік вісеў і вядро стаяла, шукаючы чысцейшы ручнік.

— У шафе на паліцы чысты… Антаніна купіла…

— Панакупляла… — дастаў поп ручнік, пасцяліў на грудзі Зэнуся, прыпадняўшы і спрытна абгарнуўшы яго­ ныя рукі. — А крыж Антаніна не купіла? Чамусьці няма на ім крыжа…

Нічыпар зняў з шыі алюмініевы крыжык на зашмальцаваным да чарнаты матузку.

— Можа, мой можна?..

— Можна, чаму не… Толькі матузок я адрэжу? Няхораша неяк…

— Адразайце…

Знайшоўшы на прыпечку нож, поп адрэзаў матузок, паклаў крыжык на ручнік, паставіў свечку.

— Вы толькі глядзіце, як дагараць будзе. — Ці ўсё ж патушыць, заўтра запалім?..

— Няхай гарыць. Я ўстану…

— Ну то глядзіце, як будзе дагараць… — паўтарыў поп і, выходзячы, усё ж не стаў развітвацца. — Бадай, я паз­ ней яшчэ зайдуся…

Пазней ён не зайшоўся.

На паперыне, знойдзенай папом за абразом разам са свечкамі, было напісана, што грамадзянін Янчэўскі Нічыпар Рыгоравіч, знаходзячыся ў здаровым розуме і пры цвёрдай памяці, па смерці сваёй пакідае дом і ўсё, што ў ім, грамадзянцы Любцэвіч Антаніне Аляксееўне… Папера была падпісаная Нічыпарам, а ніжэй красавала­ ся пячатка Крыўскага сельсавета з подпісам стыршыні: маўляў, як яно тут напісана, так яно і ёсць. Вось чаму Антаніна, для якой не аднойчы падпісваў Нічыпар чы­ стыя паперы: то ёй трэба заяву за яго напісаць, каб пенсію яму пералічылі, то заяву тую перапісаць, каб грошы яго­ ныя ёй на пошце аддалі, — не хацела, каб прыходзілі Зэ­ нусь з Казімірам, бо раптам Казіміра следам за Зэнусем вінаваціцца пацягне і ён прагаворыцца…

Антаніна таксама была з Крыўя, але бясхатняя: бацька яе, калі аўдавеў, хату прапіў і пад плотам згінуў. А такі ж некалі хвэцкі мужык быў, на гармоніку граў… Дачка ягоная на бухгалтарку ў Гародні вывучылася і вышла замуж за гарадскога… Той гарадскі абдзеціў яе, траіх настругаўшы, і кінуў разам з дзецьмі. Паўпіралася, па­ гарбела баба — дзвюх дзевак і хлопца падняць… Цяпер гады пад пенсію, дык чаго ў горадзе ўпірацца? Вось яна і прыйшла да Нічыпара, калі ён злёг. Давай, сказала, так: табе зараз — мой дагляд, мне пасля — твая хата. І хоць дагляду таго раз на тыдзень, але нібыта дамовіліся. А яна не паверыла на слова, дакумент падрабіла…

Шэльма.

І Казімір шэльма… Раскашляўся тут… Даруй, Нічыпар.. Хто адзін раз напісаў, той і другі раз напіша.

Га, Зэнусь?..

Ды што хата!.. Лёс ты мой забраў, Зэнусь, а мне свой аддаў. Падмяніў… А Казімір распісаўся, што так і было!

І што за гэта Казіміру?.. Нічога. Як нарадзіўся старшынём сельсавету, так старшынём сельсавету і памрэ.

А Зэнусю што?.. Што табе за гэта, Зэнусь? Жонку з сынам страціў?.. Дык сам жа забіў! І не сваіх — маіх!.. І за гэта — нічога? І поп яшчэ казаць будзе, што ў цябе твар прасвятлеў?..

Як жа так?.. Га, Данута?..

Нічыпар паспрабаваў успомніць Дануту: якой яна была, як выглядала — не ўспаміналася. Помнілася толькі, што была, а болей не помнілася нічога. Так хваля ў воз­ еры помніцца, вецер у жыце, аблачынка ў небе…

А вось сын, маленькі Нічыпар, успомніўся… Быц­ цам бяжыць ён, бялявы, па полі ў далягляд, дзе вясёл­ ка вісіць, і ўсё на тым даляглядзе аж да небасхілу такое каляровае, светлае, святочнае, так хочацца туды дабег­ чы, а маці з бацькам — незразумела толькі: гэта маці з бацькам дарослага Нічыпара, які стаў маленькім, ці гэтыя бацькі ўжо ён сам з Данутай — крычаць ад хаты, яшчэ ад той, ад старой, не на праклятым месцы збудаванай:

«Нічыпар, Нічыпар!.. Сынок, сынок!.. Не вясёлка там, маланка!..» — і гэтак доўга яны па чарзе крычаць і крычаць, а Нічыпар бяжыць і бяжыць, хутчэй і хутчэй, бо першым быць хоча пад вясёлкай на даляглядзе, да якой з розных бакоў ужо бягуць і той маленькі Вазянкоў, якому, да­ росламу, звер галаву адгрыз, і той сакрэтны Вазянкоў, у якога старая маці пад Масквой і які, дарослы, каб з Зо­ сяй быць, надумаў Нічыпара замест Зэнуся пасадзіць, і маленькі сержант з лагернага канвою бяжыць, і Данута, і поп, і Антаніна з дзвюма дочкамі і сынам, і бацька яе з гармонікам, і Казімір з торбачкай золата, якое ў яго за­ сталося, хоць ён яго здаў, і Зэнусь, які яшчэ жывы, хоць ужо памёр, яго маланкай забіла, якая з вясёлкі бліснула, як жа гэта… га, Зэнусь?..

Нічыпару здалося, што Зэнусь уздыхнуў, рукі на грудзях пад ручніком зварухнуліся — і аплывак свечкі слізнуў на канапу…

Калі б па смерці Нічыпар застаўся жывы і яго спыталі, чаму ён не падняўся, хоць мог, пагасіць, дык не адказаў бы… Можа быць, падумаў, што аплывак сам загасне, ці, можа быць, так стаміўся жыць, што няхай яно гарыць, а, можа, ужо й паміраў, калі свечка дагарала…

Па Зэнусю з Нічыпарам не надта бедавалі, дый не было каму: анікога яны бедаваць па сабе ў свеце не пакінулі. Толькі Антаніна трохі па сваім паплакала, ды поп пашкадаваў, нават павінаваціўся на імшы, што пайшоў ад Нічыпара, свечку не патушыўшы. Але хай бы і патушыў — Нічыпар мог зноў яе запаліць…

Папа, апроч яго самога, ніхто не вінаціў. Падумаеш, два карчы старыя згарэлі, адзін, да таго ж, мёртвы. Калі б такой бядой жыццё абыходзілася, дык бяды б не было.

Хіба што хаты шкада… Добрая была хата, лепшая ў вёсцы, хоць і на праклятым месцы стаяла.

Красавік-травень 2007, Крэва, Менск.