Кĕпер

Ахăрсамана

Чулçырмасем ахаль чух ĕçрен пушă вăхăтра та ĕçсе-супса çӳремеççĕ. Вăхăт çитсен, ĕçеççĕ вара! Ялĕпех. «Вăхăчĕ» ĕнтĕ вăл — е праçник, е туй. Мункунпа çимĕк çеç хăшпĕр çул типĕлле иртсе каяççĕ: е мункунĕ çураки тĕлне, е çимĕкĕ утă вăхăтнерех килсен.

Кăçал мункун типĕлле иртрĕ. Çавăнпа ваттисем çи-мĕке антăхса кĕтеççĕ. Тата виçĕ кунтан килетех ĕнтĕ вăл — шавлă та савăк уяв.

Хĕвел каç еннелле сулăннăччĕ. Малтикас çыннисем пӳрт çумĕнчи каскасем çине ушкăнланса ларнă. Юлхаввăн тем пуплекелеççĕ. Ялта лăпкă, сас-чĕв илтĕнсех каймасть. Анчах кĕç çырма леш енче йытăсем харăс вĕрме пуçларĕç. Тăвайккинчен тусан юпи çавраçил пек ĕрĕхсе килчĕ. Кĕмсĕртетсех. Çӳлти кĕпер çĕмĕрĕлес пек шатăртатса илчĕ. Çавраçил пĕлĕчĕ Малтикас урамĕ тăрăх ыткăнчĕ те таçта урам вĕçĕнче чарăнса сĕвĕрĕле пуçларĕ. Тусанпа чĕркеннĕ урапа çинче кам выртса пынине уйăрсах илеймерĕç пуль урамри çынсем, çапах лашине палларĕç.

— Çырма вăрринче каллех ахăрсамана пуçланать ĕнтĕ, — терĕ пĕри.

— Пăсара Макарĕшĕн нимле чару çук. Мĕскĕн Марьене хĕнесе вĕлеретех пуль, шуйттан.

— Икĕ Макара чаракан çук çав, — терĕ тепри, ассăн сывласа. — Ку хуть ĕçсен çеç ашкăнать. Лешĕ урă чух та урнă йытă пек.

«Лешĕ» хăш Макар пулнине каламарĕ çынни. Çапах пурте каламасăрах ăнкарчĕç: ял куштанĕ Хаяр Макар ĕнтĕ вăл.

Анчах ахăрсамана тени кунта мар, Шалтикасра сасартăк пуçланчĕ. Унта пуянсем пурăнаççĕ. Малтан çав енчен темĕскер мĕкĕрнĕ пек илтĕнчĕ. Малтикас ачисем тӳрех çыран урлă Шалтикасалла ыткăнчĕç. Кĕç мăн арçынсем те çавăнталлах туртăнчĕç: хăшĕ васкамасăр, тайкаланчăк утăпа, хăшĕ ача-пăча пек хашкăлтатса — тӳрех çыран урлă.

Тискертерех мăн сасă те юрласа, те уласа кĕрлет.

— Этем сасси мар ĕнтĕ, шуйттан сасси пуль, — аптраççĕ çынсем.

— Шуйттанĕ юрĕччĕ-ха. Михаля арханкăль мар-и? Çавă ерихон труби витĕр кăшкăрать пуль. Ахăрсамана килмерĕ-и?

— Ах, турăçăм, пӳлĕхçĕм! Пирĕн ял Шалтикасран пуç-ланнă, ахăрсамана та çавăнтан пуçланмалла тетчĕç ваттисем.

— Аçтан пуçлантăр тата! Шалтикас пуянĕсенчен ытла кам çылăха кĕрет?

— Пăхăр-ха, чăнах та, тамăк труби çухăрать!

Чулçырма чăвашĕсем çак çĕршыва куçса килсен тин вырăс тĕнне йышăннă. Анчах чăваш туррине те мансах кайман-ха вĕсем. Йывăр килсен, сăпатсăр пӳлĕхе те асăнаççĕ. Виçĕ сăпатлă вырăс турринчен çапах хытăрах шикленеççĕ хăйсем. Ерихон труби çинчен те илтнĕ. Вăл тĕнче пĕтес умĕн кĕрле пуçламалла. Акă хайхи кĕрле те пуçларĕ вĕт. Хăй хĕрлĕн-саррăн, симĕссĕн-кăваккăн ялкăшать. Тĕрлĕрен сăрă ярăмĕсем каçхи хĕвел çутипе тамăк çулăмĕ пек те курăнса каяççĕ. Труба ани-çăварĕ урапа кустăрми пысăкăш. Пĕчĕкçĕ чӳречерен епле хĕсĕнсе тухма пултарнă-ши? Вĕреçĕлен мăйĕ евĕрлĕ трубан кĕпçи таçта шалта. Кĕпçерен вĕрекен арханкăлĕ те çавăнтах — пĕчĕк пӳртре пулас. Пуян çуртне кăмăлламан-ха Михаля арханкăлĕ, Тайман Сахарĕн пӳртне пырса кĕнĕ. Куншăн тĕлĕнме кир-лĕ мар. Ахальтен-и Тайман Сахарне тепĕр чух Çветтуй Сахар тесе чĕнеççĕ.

Халăх кĕске те анлă урам варринчи çăл тавра сурăх кĕтĕвĕ пек чышăнса кĕпĕрленнĕ. Тамăк трубинчен хăраса ӳкнĕ çынсем кĕтӳ варринелле тăрăнма пăхаççĕ. Майĕпе айванрах карма çăварсем ĕрлешекен пӳрт еннелле çывхара пуçларĕç. Те арханкăль сасси йăвашланчĕ, те çыннисем хăюланчĕç — малтисем чӳрече умнех пырса тăчĕç. Труба пĕр самантлăха чарăннă вăхăтра пӳртре çын сĕрлени илтĕне пуçларĕ. Ĕçкĕ мар-и кунта? Чăнах та ĕçеççĕ вĕт Сахар пӳртĕнчисем. Арханкăльне те кăшт сыптарчĕç пулас — вăл трук хĕрĕнкĕллĕ савăк сасăпа юрласа ячĕ:

Урамри çынсем кулкала пуçларĕç. Пĕр шур сухал çилĕпе лач! сурчĕ те: «Арханкăль сасси мар ку — усал сасси. Çветтуй Сахар йĕрĕхе парăннă», — тесе аяккалла танккарĕ. Анчах ун пек ухмах урăх тупăнмарĕ. Пурте кăшкăракан, калаçакан, юрлакан, ташă кĕвви çаптаракан тĕлĕнтермĕш труба сассине каçса кайса итлерĕç.

Чаплă пӳртсем хушшинче хĕсĕнсе ларакан пĕчĕк пӳрт хуçи Тайман Сахарĕ йĕрĕхе парăнман та, эрехе парăннах ĕнтĕ. Эрехĕ те йĕрĕхренех пуль çав. Ялта хальччен чиперех пурăннă Сахар, амăш вилсен, час-часах сыпкала пуçларĕ. Асĕпе те тайăнман-и çак? Хитре Чулçырмана пăрахса, ялтан таçта тухса каясшăн. Хулара икĕ лашаран пĕрне сутса янă та граммофон туяннă. Ун пек тĕлĕнтермĕш хаклă та усăсăр япалана ялти пуянсем мар, Куçминккари купцасем те туянман-ха.

Çав тĕлĕнтермĕш япалана пула Тайман Сахарне ют енне ăсатма пĕтĕм ял пухăнчĕ. Ыран-паян вăл пушкăрт ялĕсем урлă, нимĕç колонийĕсем урлă Пасарлăяла тухса каять.

Халăх пӳртре те лăках иккен. Савăк хуçа хăнасене сăйлама арăмне хушнă та, хăй лакпа витнĕ, тимĕр трубаллă тăваткал ещĕк умĕнче ларать. Граммофон сасси ял тăрăх ян кайтăр тесе, трубине малтан урама йăтса тухнă, унтан кĕпçине чӳречерен чиксе, ещĕк çумне майлаштарнă. Халăх çавна пĕлмест, тимĕр тухатмăш хăех чӳречерен пуçне кăларнă та çăварне ытлашши карса янă тесе шутлать. Этем пек калаçма пултаракан япала çăварне карса яма пултараймасть-и вара?

Труба кĕрлеме чарăнсан, хуçа ещĕк çинчи хура икер-чине тепĕр май çавăрса хурать те ещĕкĕн çутă аврине çавăркаласа илет. Труба вара каллех кĕрлеме тытăнать.

Хуларан Сахар хăйĕнпе пĕрле хăна илсе килнĕ. Самлей чăвашĕ вăл, Кăяш Тимкки. Тĕнче куркаланă çын. Тĕрмере те ларса курнă. Лаша вăрланăшăн мар, çын вĕлернĕшĕн мар хупнă ăна — халăха пăлхатнăшăн. Халĕ Тимккине хурăнташ-хăмăр палласшăнах мар. Тайман çын мĕн хăтланнине пăхса тăмасть, хăйĕнле хăтланать. Самлей чăвашне Чулçырмара хăнана чĕннине çырлахман вăл, хăйпе пĕрле Пасарлăяла куçса кайма сĕннĕ: «Самлейне ан таврăн, унта каллех сана сутакансем тупăнĕç», — тенĕ.

Тахçантанпах туслă вĕсем, пĕрне-пĕри лайăх пĕлеççĕ. Çавăнпа хуçа чаплă хăнине черкке сĕнмерĕ — пачах ĕçмест Кăяш Тимкки. Ак халĕ те ыттисем сетел хушшинче эрех сăрăхтараççĕ, ку граммофон пластинкисемпе айкашса ларать.

— Ак çакна юрлаттарса пăхар-ха, — тет Тимкка. — Çак вырăсран хăватлă юрлакан тĕнчере урăх çук. Шаляпин.

— Чухлатăп, Федор Иванчă ятлă вăл, — тĕлĕнтерчĕ хуçа хăнана. — Ман Ваççа пуçана ун Василий ятлă шăллĕпе салтакра паллашнă. Аташĕпе пĕрле чаплă юрăçă патĕнче хăнара та пулкаланă, вăл юрланине те илтсе курнă.

— Блоха-ха-ха, — ахăрать тамăк труби, урамри халăха култарать. Халăх кулма пуçларĕ пулсан, ахăрсамана килмест вара.

Анчах ялта пĕр çыншăн çутă тĕнче чăннипех хупланма пуçланă. Тайман Сахарĕн вунă çулхи ывăлĕ Рамаш улăха лаша кайса янă хыççăн киле чупса таврăнатчĕ. Ашшĕ хуларан илсе килнĕ труба этем пек калаçнине итлесе кур-ман-ха вăл, çавăнпа васкарĕ. Çырмавăррине çитсе кĕрсен, темле хĕрарăм хăрушă сасăпа кăшкăрса янине илтрĕ Рамаш. Пăсара Макарĕ арăмне урама çӳçрен сĕтĕрсе тухнă та чыша-чыша кӳпкет. Хĕрарăм кăшкăрайми пулса çул çине тĕшĕрĕлсе ансан, Пăсара Макарĕ Марье инкене, хырăмĕ çине сике-сике, урапа таптама тытăнчĕ.

Рамаш çухăрса ячĕ, алăри патакпа Пăсарана пуçран çапрĕ те анатри кĕпер еннелле чупрĕ.

Пăсара хăйĕн усал ĕçне пăрахсах харсăр ача хыççăн ыткăнчĕ. Тытсан вĕлеретех ачана. Тытатчĕ те пуль, анчах шухă ача, кĕпер патне çитсен, йăпăрт çеç куçран çухалчĕ. Макар, тĕлĕнсе, урлă-пирлĕ пăхкаларĕ. Кĕпер леш енчи халăха курсан, тем юнаса мăкăртатрĕ те каялла танккарĕ.

Рамаш пӳрте пырса кĕрсенех ашшĕ асăрхарĕ ăна:

— Рамаш, эс купца пулап терĕн вĕт. Ак сана — ухăрь купца. Ташла! Çак кĕвĕпе ташлаймасан, купца пулаймастăн!

Рамаш вырăнтан хускалмарĕ. Пĕр вăхăт тутине сик-теркелесе тăчĕ-тăчĕ те йĕрсе ярас пек сасăпа:

— Ташламастăп, — терĕ. — Унта, ав, Пăсара Макарĕ Марье инке çинче ташлать…

Усĕрĕлнĕ ашшĕпе хăнасем Рамаш куççульне курмарĕç, унăн сăмахĕсене те илтмерĕç. Кăяш Тимкки ура çине сиксе тăчĕ, ачана алăран çавăтса, пӳртрен тухса кайрĕ.

Тайман Сахарĕ ывăлĕпе тусĕ тухса кайнине сисмерĕ. Вăл хăйĕн калаçакан машинипе калаçса юлчĕ:

— Мĕн пулчĕ сана, ухмах? Чăвашла юрлама пĕлместĕн. Вырăсла та чипер юрлами пултăн. Тепĕр хут ярса пăхас-им?

Машини малтан чиперех пуçлать: «Ехал с ярмарки ухарь купец, ухарь купец, удалой… » Çапла юрласа ярать те, малалли «Молодец» сăмаха ниепле те çавăрса калаймасть, «мо-ло… мо-ло… мо-ло» тесе хуçине йĕкĕлтеме тытăнать. Миçе хут çĕнĕрен пуçласан та, çав «мо-ло, мо-ло-ран» иртеймест.

— Тем çитмест ăна, Сахар хăта, — терĕ вара пĕр вырăсла пĕлекен чăваш. — «Мало, мало» тесе кăшкăрать вĕт, сахал çавăртăн пуль. Тата çавăрса пăх-ха.

Хуçа çилленсе çитрĕ, граммофон аврине вăйпа çавăрма тытăнчĕ. Вара лакпа сăрланă ещĕкре темĕскер çат! турĕ те вĕреçĕлен пек чашкăрса илчĕ…

Çав вăхăтра Кăяш Тимкки, ача сăмахне хăвăрт ăнланса илнĕскер, Рамаша алăран çавăтса, кĕпер урлă чупса каçнă. Чулçырма çыннисене самлейсене пĕлнĕ пекех лайăх пĕлет çав ăнăçсăр çын. Пăсара Макарĕ кăшт сыпсанах арăмне хĕнеме тытăнать.

Эх, мăнтарăн хĕрарăмĕ, мĕн чухлĕ тӳсетĕн эсĕ! Хăçан-ши сан шăпу çăмăлланĕ?..

Çапла шухăшласа пыракан çын çумри ачан алли чĕт-ренине сисрĕ. Ачи халь-халь макăрса-çухăрса ярас пек. Пăсара Макарĕ урам варринче хăрушшăн курăнса выртакан Марье инкене çаплах çӳçĕнчен туртса каллĕ-маллĕ сĕтĕрет. Рамаш ĕсĕкле пуçларĕ. Тимкка ачана пуçран шăлчĕ те, Рамаш аллине вĕçертсе, малалла чупрĕ.

Шалтикаса кайман е унтан таврăннă кӳршĕсем аякран пăхса тăраççĕ, пырса хутшăнма хăраççĕ курăнать. Кăяш Тимкки, чупса çитсенех, Пăсарана пилĕкрен çавăрса тытрĕ. Лешĕ, ӳсĕр пулин те, палларĕ ют ял çыннине, вăйлă ытамран вĕçерĕнме тапаланса кăшкăрчĕ:

— Сан мĕн ĕç пур кунта, ристант! Ан çыхлан луччă, каллех тĕрмене хуптарап сана.

Малалла ĕçсем хăвăрт пулса иртрĕç. Тимкка чышки-семпе сулкалакан çынна хулпуççи çине çавăрса хучĕ те картишнелле утрĕ, лере ăна тăм кĕлете кĕртсе пăрахрĕ, алăкне тул енчен çаклатса хучĕ. Лешĕ унта тулăксăр çуйăхма тытăнчĕ…

Тимкка урама чупса тухрĕ те вилнĕ пек выртакан хĕр-арăм ал тымарне хыпашласа тупрĕ, урамра тăракан çын-сене хăй патне чĕнсе илчĕ

— Пулăшăр-ха, тăванăмсем, Марьене пӳрте йăтса кĕрсе вырттарар.

Мĕскĕн хĕрарăма йăтса кĕрекенсем тупăнчĕç. Вара Кăяш Тимкки Рамашпа канаш тытнă пек калаçа пуçларĕ:

— Халь тата мĕн тăвăпăр-ха? Куçминккана пульницана леçсе хăварăттăмăр — çул çинче вилсе кайма пултарать. Акă мĕн тăвăпăр: чуп, Рамаш, ман сăран хутаçа илсе кил, кĕлетре вăл…

— Пĕлетĕп, — терĕ те Рамаш кил еннелле тапса сикрĕ.

Самлей чăвашĕ вара хапха умне пухăна пуçланă çынсемпе калаçма тытăнчĕ:

— Мĕскĕн Марьене вилĕмрен çăласчĕ, тăванăмсем. Кам та пулин лаша кӳлсе Лешеккине кайса килĕр-ха. Ятрус учителе илсе килĕр. Вăл çеç Марьене çăлма пултарать.

— Чухлатпăр. Унран лайăх тухтăр тĕнчере çук. Унăн кашни çын валли вилĕ шывпа чĕрĕ шыв пур, — терĕ таçтан килсе тăнă юмахçă Шатра Микка. — Эп кайса килĕттĕм те, лашам çук. Кӳршĕсем пурте лашисене улăха янă пуль.

Тахăшĕ аса илчĕ:

— Ара, Макарăн хăйĕн лаши килтех пулмалла. Анчахрах вăл таçтан тĕрлеттерсе таврăнчĕ.

— Мĕн таçтанĕ! Хупахранах ĕнтĕ, — мăкăртатрĕ Марье пекех упăшкинчен шар куркаланă, пĕтĕрĕнчĕк сăнлă хĕрарăм.

— Кӳлĕр, кӳлĕр лашине. Макартан хăраса ан тăрăр. Эпĕ ответлă пулăп, — васкатрĕ çынсене Кăяш.

— Юрĕ. Эпĕ те ответлă пулăп вара, — терĕ картишнелле ярăннă юмахçă.

Ĕçсем çапла майлашкаланă çĕре Рамаш сăран хутаç йăтса килчĕ. Вара Кăяш Тимкки пӳрте кĕчĕ.

Рамаш урама юлчĕ, çынсем калаçнине итлесе тăрать.

— Тĕнчере пĕр ырă çын та пулин тупăнчĕ.

— Кам вăл, ăçтисем?

— Кăяш Тимкки, Самлей чăвашĕ. Анчахрах тĕрмерен тухнă, тет.

— Мĕншĕн тĕрмене лартнă-ши çавăн пек лайăх çынна?

— Халăха лайаххи влаçшăн начар пулать. Усал ĕç тунăшăн лартман ĕнтĕ. Ахальтен мар Кăяш ятлă вăл. Кăяш тени пушкăртла хĕвел тени пулать. Пушкăртсем çапла ят панă ăна. Усал çынна ун пек ят памĕччĕç. Рамаш çак сăмахсене ĕмĕрлĕхе астуса юлчĕ.

Хитре ял

Чулçырма Тук ятлă чылай пысăк юханшыв çинче ларать. Тук шывĕ ытти юханшывран юласшăн мар. Унăн сылтăм енĕ — çыранĕ — сăртлă, сулахай енĕ — катари Урал тăвĕсен кĕçĕн юппи. Тук сăртлăх çумĕпе йăпшăнса юхать, анчах вырăнĕ-вырăнĕпе вăл, темиçе çухрăм аяккалла пăрăнса, вăрман, улăх е шурлăх валли ирĕк вырăн хăварать. Хушăран ту йăранĕпе юханшыв хушшинче тăваткалрах тӳрем лаптăксем тĕл пулкалаççĕ. Чулçырма çавнашкал лаптăк çине килсе ларнă.

Малтан куçса килекенсемшĕн лаптăкĕ тăвăр пулман. Тĕрлĕ хуралтăсем валли те, пахча е анкарти валли те вы-рăн çителĕклĕ пек курăннă. Анчах ялĕ ӳснĕçем ӳснĕ. Анкартисем сăрт çине куçнă, улма пахчисем — хире. Халь ĕнтĕ кунта ялăн малалла ӳсме — сарăлма вырăн çукпа пĕрех. Кăнтăр енчен Тук çыранĕ — чăнкă çыран — чарса тăрать, çурçĕр енчен — сăртлăх, тухăç енчен шурлăх та ейӳ çаранĕ, анăçран — ейӳ вăрманĕ. Çитменнине, çак пысăк мар лаптăка пĕчĕк юхан çырман тарăн варĕ çурмалла çурнă.

Çĕнĕрен пӳрт лартакансем аптранипе хăшĕ тăвалла сарăлма пахнă, хăшĕ шурлăхлă вырăнсене хупăрла пуçланă. Виçĕ пĕчĕк урам хутшăннă вара: Тукасси, Шурлăхкасси, Киреметкасси.

Урам тени кунта шутсăр нумай: Малтикас, Шалтикас, Тăвайкки, Тӳрурам, Тĕплĕурам, Çырмапуçĕ, Çырмавăрри, Хĕрлĕçыр… Вĕсем хулари евĕрлĕрех — урлă та пирлĕ. Çавăнпа вырăссем Чулçырмана тăрăхласа Китай-город теççĕ.

Урамĕсем вăрăмах мар. Чăн вăрăмми — Малтикас. Вăл ытти чăваш ялĕсен тĕп урамĕ пекех хуркайăк çулне тĕллесе çурçĕртен кăнтăралла тăсăлнă.

Ял ятне пĕчĕк юхан çырма ятне кура панă. Юхан Чулçырма ту хушшинчен тухса, ял урлă та çыранланса юхать, ял варринчех пысăк шыва юхса кĕрет. Чулçырма юххи, аякран пăхсан, хăвалăх йăрăмĕ пек çеç курăнать. Çав «хăвалăх» патне çывхарсан тин куратăн: варта çырма хĕррипе ӳсекен ват йăмрасен тăрри вăл. Чулçырма варĕ урлă ял картинчех икĕ кĕпер туса лартнă. Çурхи шыв кĕперсем таран тулса хăпараймасть. Çавăнпа кĕперĕсене çирĕп, яланлăха тунă. Вĕсен хушши — Малтикас тăршши — çухрăма яхăн.

Таврари чăвашсем çак хĕсĕк вырăнта ларакан Чулçырмана хитре ял теççĕ. Ялĕнчен ытла тавралăха кăмăлланипе çапла калаççĕ пуль. Чăн та: ял илемĕ — ытарайми тавралăхра.

Сăртлăх çумĕпе тухăçран анăçалла юхакан Тук шывĕ (лăпкă, анлă та тарăн шыв) ялтан виç-тăватă çухрăм тăвалларах кăнтăралла пăрăнать те, вунă çухрăмлă кукăр туса, каллех сăртлăх патне çывхарать. Çав пысăк кукăрта шултра вăрман кашлать, Вăрманпа сăртлăх хушшинче — улăх, ейӳ çаранĕ. Çурхи шыв чаксан, улăхĕ урса кайса ешерет, каçса кайса чечекленет.

Икĕ юханшыв. Икĕ вăрман (тухăçрипе анăçри). Чулçырма варĕн икĕ енĕпе икĕ сăртлăх. Ял варринчех икĕ кĕпер. Икĕ вĕçре икĕ тăрă çăлкуç. Ял çывăхĕнчи улахра икĕ кӳлĕ…

Çутçанталăкăн пуянлăхĕсем пĕр ялшăн ытлашши те мар-и? Ялĕ те иккĕ çав… Ун пирки — каярах.

Ял çывăхĕнчи икĕ кӳлле асăнтăмăр. Кунта пулăçсем çеç çӳрекелеççĕ. Сунарçăсен савăнăçĕ — тăват-пилĕк çухрăмра, шыв арманĕ леш енче. Унта — катари улăхра — пысăк мар çавра кӳлĕсем шутсăр. Темиçе çухрăма тăсăлакан ансăр та тарăн Аслă кӳлĕ те çав енчех. Кашни кӳлĕре кайăк кăвакал вĕресе тăрать.

Тук шывĕ кăнтăр енчен юхса, яла сăртлăх çумне хĕссе хăварнă хыççăн каллех анăçалла, пĕр вунă-вунпилĕк çухрăм ытлашши пăркаланмасăр юхать. Анатри вăрман йăрăмĕ анлă мар, анчах вĕçсĕр: çуран çӳресе вĕçне тупаймăн. Ку еннелле сунарçăсемпе пулăçăсем çӳремеççĕ. Анатра кӳлĕ çук, Тук хĕррине пулла ларма чăтлăх витĕр тухаймăн, тухсан та ăнăçлă вырăн тупаймăн. Анатри вăрмана ача-пăчапа хĕрарăм вăрманĕ теме пулать. Кунта тĕрлĕрен çырла йăтăнса ӳсет. Аташса кайма та май çук: пĕр енче сăртлăх, тепĕр енче юханшыв. Вĕсен хушши — вăрман анлăшĕ — чĕрĕк çухрăмран ытла мар.

Çак вырăна чăваш тахçанах килсе лариă. Куçса килнĕ чух хăйĕн авалхи туррисемпе йĕрĕхĕсене те манса хăварман. Хир еннелле килнĕ пулин те, чăваш çынни юханшывпа вăрман çумне пырса çыпçăннă, турă валли те, киреметшĕн те çывăхрах ăнăçлă вырăн тупнă. Чӳккукри — ял вĕ-çĕнчи ăвăслăхра, Киремечĕ — Çĕлен тăвĕн аркинчи шур-лăхлă хăвалăхра.

Ялта кашни урамрах темиçе çăл пур. Çăлĕсем тарăн мар, шывĕ тутлă. Çапах çимĕк кунĕ çитсен, çамрăк хĕрсем, хул урлă кĕвенте çакса, шăвăç витресене шанкăртаттарса тата тутлăрах шыв ăсма инçе çула каяççĕ: мал енчисем — мал енне, Киремете, анатрисем — анаталла, Хĕрлĕçыра. Ял икĕ вĕçĕнчи çăлкуç шывĕ тасаран таса, тутлăран тутлă.

Сăмах майăн вырăссене асăнтăмăр. Асăнмаллах çав. Вĕсем çывăхрах пурăнаççĕ — Тук шывĕн тепĕр енче. Влаçсемшĕн Чулçырмапа Лешекки пĕр ял пек шутланать. Ял ятне хут çине Каменка тесе çыраççĕ. Чăваш кунта мала-рах килсе ларни çавăнтанах курăнать ĕнтĕ. Чăвашла — Чулçырма, вырасла — Каменка. Çапах ялăн тĕсĕ-пуçĕ вырăс енче — чиркĕвĕ те, шкулĕ те, хупахĕ те. Ял старости те яланах вырăсран.

Чулçырмапа Лешекки хушши çухрăм ытла. Вырăссем шыв çумнех килсе ларайман. Тук сулахай енĕ — ейӳ çыран. Вăл тепĕр çул çимĕк тĕлне те типсе çитеймест. Çавăнпа çуркунне нумай вăхăт Тук урлă паром çӳрет. Çăва тухнă тĕле тин тарăн та анлă шыв урлă вăхăтлăх кĕпер туса лартаççĕ. Яланлăх кĕпер тума май çук. Çуллен çурхи шыв кĕпере çĕмĕрсе хăварать.

Шыв урлă пурăнакан чăвашсемпе вырăссем ытти чух пĕрне-пĕри палласах кайман. Курасса та вĕсем пĕр-пĕрне чиркӳре, хупахра е тата Куçминккари пасарта çеç куркаланă.

Анчах çулталăкра пĕрре чăвашпа вырăса, ялĕпе тенĕ пек пухăнса, пĕрле ĕçлеме тивнĕ. Ун чух вара паллашни те, хирĕçни те, çапăçни те пулнах.

Вырăс староста лешеккисене ĕçе тухма хистесех каймасть. Вĕсем кĕпер тунă çĕре сахаллăнрах тухаççĕ. Чулçырмасем çавна курмаççĕ мар, çапах шарламаççĕ-ха, юпасем лартиччен, каштасем хуриччен шăппăн мĕшлеткелесе ĕçлеççĕ.

Акă ĕнтĕ юписем те, каштисем те хатĕр. Кĕпер урайне сармалли кăна юлнă… Шăп çак самантра ялан кĕпер инкекĕ пуçланса каять. Виçĕ-тăватă чăваш (чăрсăртараххисем) юпа-кашта тăрăх сиккелесе Лешеккине каçаççĕ, ста-ростăпа ӳпкелешсе хирĕçме пăхаççĕ. Лешĕ сухалне сиктерсе кăшкăрать, тимĕр патакпа юнама тытăнать. Тата те-миçе чăваш туса çитермен кĕпер урлă сиксе-чупса каçать. Староста сехри хăпнипе çухăрса ярать:

— Кра-ву-ул, чăвашсем мана çапса вĕлереççĕ!

Вырăссем кам малтан патак çĕкленине кураççĕ-ха. Старостăна «çăлма» васкамаççĕ. Анчах вырăс хушшинче çапăçма хатĕррисем те пур. Староста вĕсене унчченех пĕрер черкке сыптарнă. Çавсем, ĕрлесе, чулçырмасене тăлпалама тытăнаççĕ. Çапăçу пуçланатех…

Тепĕр кунне кĕпер урайне сарма никам та тухмасть. Староста чăваш енне каçма шикленет, лешеккисене хистеме мар, хăех чарать:

— Хăйсем айăплă. Хăйсемех туса пĕтерĕç. Кĕпер вĕсене кирлĕрех, — тет.

Чăнах та çанла ĕнтĕ: кĕпер чулçырмасене кирлĕрех. Ăçта каяс тесен те — чиркĕве, хупаха, пасара, хулана, ытти чăваш ялĕсене хăнана — малтан кĕпер урлă каçмалла.

Пĕр-ик кун иртсен, чăвашсем хăйсемех тăрлавсăр кĕпере вăйăн-шайăн туса пĕтеркелеççĕ. Кайран çăвĕпех чăвашсем те, вырăссем те (вĕсен те Тук урлă лашапа каçмалли тупăнатех) шăтăк-путăклă кĕпер çинче урапа çĕмĕрнĕ, тепĕр чух лашисене те амантнă.

Çапăçушăн та, çĕтĕк кĕпершĕн те влаçсем чăваша айăпланă. Айăпĕ чухăна тивнĕ ĕнтĕ. Пуянсем кĕпер тума та тухман (тарçăсемпе парăмлă чухăнсене ĕçлеттернĕ), вырăссемпе те хирĕçмен. Влаçпа майлаштарма та пĕлнĕ вĕсем, Лешеккинчи пуянсемпе те туслă пурăннă.

Хитре ялта çулленех çакăн пек киревсĕрлĕх пулкаланă çав.

Кĕркунне, канас каçсем çитсен, ял çине тепĕр тĕрлĕ илем анать: яш-кĕрĕмшĕн улах илемĕ, ыттисемшĕн (ватти-вĕтти таран) — юмах илемĕ.

Чулçырмара чăн ăста юмахçă — Шатра Микка, лутрашка, шĕвĕр пуçлă, хĕсĕк куçлă, кĕрнексĕр чăваш. Анчах вăл «Пурăннă, тет, пĕр патша» тесе çăвар уçсанах, кĕрнеклĕ сасă кĕрлеме тытăнать. Сăмах асамçи вара хăй те юмахри хитре те паттăр çын пек курăнса каять.

Микка юмахĕсем пурте патшапа ун маттур ывăлĕнчен е хитре хĕрĕнчен пуçланаççĕ, анчах малалла юмахçă яланах хура халăх ывăлне паттăра кăларать.

Ялта Шатра Микка юмахне итлесе курман çын çук. Улахри хĕрсемпе каччăсем çеç юмах янă çĕре ăнтăлмаççĕ. Вĕсемшĕн маттур каччăсем, хӳхĕм пикесем юмахра мар, улахрах тупăннă. Анчах çулталăкра пĕрре, Çĕнĕ çул каç, хĕрсем пĕр пӳртре сурхури пăтти пĕçернĕ вăхăтра каччăсем тепĕр пӳртре юмах итлесе ларнă. Сурхури юмахне яма вĕсем никама та мар, Шатра Миккана чĕнтернĕ.

Миккан юмах хутаççи нихçан та иксĕлмен. Яш-кĕрĕм валли вăл тата хитререх, чуна нăлхатакан, ĕмĕте хус-катакан юмахсем тупать. Çав каç юмахçă патшапа ун ывăлне-хĕрне асăнман, хура халăх ывăлĕсемпе хĕрĕсем çинчен юмахланă. Пуринчен ытла икĕ юмах яш-кĕрĕме хумхатнă. Пĕри вăранмасăр çывăракан Улăп çинчен, тепри çывăрма пĕлмен Кĕвентеллĕ хĕр çинчен.

Пĕр паттăр Улăп тăван халăха ирĕке кăларма шухăш тытнă, халăх тăшманĕсене çĕнтерме ĕмĕтленнĕ, анчах усал-тĕсел йĕрĕхĕсем ырă çынна мар, ăна пуймăрлакан усал çыннах пулăшнă. Йĕрĕхсем çав Улăпа ĕмĕр вăранайми çывăрмалла тухатса хунă. Амăшĕ хӳхлесе макăрни те, ывăлĕсем кăшкăрса ĕсĕклени те вăратайман Улăпа. Пĕр çемье хуйхи мар, пĕтĕм хура халăх хуйхи çеç ăна вăратма пултарнă. Халăх куççулĕ юхан çырма пек юхсан, тăварлă юхăмсем пĕрлешсе хăватлă кĕрлекен пысăк юхайшыв пулса тăрсан, çав юханшыв Сарă ту аркинчи тĕпсĕрлĕхе çĕр çĕмĕрттерсе тапса ансан тин вăранать-мĕн Улăп. Вăранать те, тăшмансене çĕнтерсе, хура халăха ирĕке кăларать…

Юмах итлесе ларакан яшсен куçĕсем ялтăртатаççĕ, юн вĕре пуçлать.

Тепĕр чух, хĕрсем те юмах итлеме пырсан, Микка пичче Кĕвентеллĕ хĕр çинчен юмахлать. Елĕк-авал пĕр чăваш ялĕнче тăлăх хĕрача пурăннă. Çитĕннĕçемĕн сар чечек пек сарăлса хӳхĕмленнĕ вăл, шăпчăк пек юрлама вĕреннĕ. Анчах тăлăх хĕрĕн шăпи мĕскĕн пулнă. Хăй юратнă каччă ăна пусмăрлама тапăннă, кайран хĕр çинчен усал сăмах сарнă. Куштан хуçа хĕре пусмăрлама пăхнă. Хуçа арăмĕ ăна турчăкапа е кĕвентепе хĕненĕ, кăнтăрла хирте ĕçлеттернĕ, каçхине пахча шăварттарнă. Пĕррехинче мĕскĕн хĕр юханшыв хĕрринче тулли витрисене кĕвентепе çаклатса хул çине çакнă хыççăн шыври ылтăн уйăх çине пăхса йывăр шухăша кайнă. Çав вăхăтра ун хыçĕнче ура сасси илтĕннĕ. Хĕр ирсĕр шухăшпа ăна йĕрлесе килнĕ хуçана палланă та: «Уйăх, уйăх, ырă ылтăн уйăх, çăл мана ирсĕр хуçапа усал каччăран, хăвпа пĕрле пĕлĕт çине хăпарт», — тенĕ те, кĕвенти-витрипех уйăх çине тĕллесе шыва сикнĕ… Ылтăн уйăх йышăннă мĕскĕн хĕре, хăйие пĕрле пĕлĕт çине илсе хăпартнă.

Çавăнтанпа Кĕвентеллĕ хĕр тулли уйăх çинче пурăнать, пĕлĕтрен çĕр çине пăхса е савăнать, е хурланать. Мĕскĕн хĕрсене хӳтĕлет вăл, чăрсăр каччăсене чарать, савакан чĕресене пĕрлештерет.

Кĕскен каласан, юмахĕсем çапларах. Анчах Шатра Микка каланă чух вĕсем кĕскелме те, вăрăмланма та пултарнă. Кашнинчех юмахçă çĕнĕрен çĕнĕ витĕрӳллĕ сăмах тупса хĕрсене йĕртнĕ, каччăсене ассăн сывлаттарнă.

Тулли уйăхлă уяр каç пулсан, сурхури пăтти хыççăн хĕрсем-каччăсем урама тухса, ылтăн уйăх çине пуç каçăртса пăхатчĕç, уйăх çинчи Кĕвентеллĕ хĕре паллатчĕç.

Тепĕр чух, Улăп çинчен юмах итленĕ хыççăн, пĕр-пĕр йĕкĕт юмахçа хупăрлатчĕ:

— Микка пичче, сан Улăпу хăçан та пулин вăранĕ-ши? Тен, халиччен вилнĕ те пуль вăл?

— Вилмен! — кĕрлетчĕ хулăн сасă. — Халăх паттăрĕ нихçан та вилмест. Вăхăт çитсен вăранатех вăл.

Чăваш календарĕ

Кăçал, пĕлтĕр, виçĕмçул… Темиçе çул унчченрех пулнине пĕр сăмахпа калаймăн. Иртнĕ кунçула виçелеме пире календарь пулăшать. Тĕттĕм чăвашăн календарь тени пулман. Çут тĕнче хăçан пуçланса кайнине çĕнĕ заветпа та, киввипе те шутлама пĕлмен вăл. Çапах иртнĕ вăхăта картлама пулăшакан пĕр тĕрлĕ «календарь» пулнă-ха унăн та. Вăхăт паллисем пурнăçрах тупăннă: ĕне пăрулани, лаша туянни, хĕр качча пани, ывăл авлантарни. Хĕрарăм тесен, вăл хăй çĕнĕ çын пулнă куна асра тытнă, çав кунран пуçласа виçеленĕ кунçул юххине. Пĕтĕм ялшăн та асра юлакан паллăсем тупăннă: вут тухни, тырра пăр çапни — выçлăх çул, Тук шывĕ çӳллĕ çырантан тухни — тырпул тухăçлă пулнă çул…

Тепĕр чух пĕр-пĕр мыскара та ялйыша иртнĕ вăхăта картлама пулăшнă. Ун пек мыскара ытларах Шалтикасра çăварни эрнинче е хĕллехи туй вăхăтĕнче пулкаланă.

Çăварни хăнисем Чулçырмана таçтан та килеççĕ. Хитре ялта çăварни те хитре иртет, уйрăммăнах — çăварни эрнин юлашки виçĕ кунĕ. Ун чух пĕтĕм ял çăварни чупать, çичĕ эрнене типпе кĕрес умĕн асăнмалăх çуйăхса-савăнса юлать. Кам Чулçырмара çăварни чупса курман, вăл çăварни савăнăçне пĕлмест те. Ытти ялта пĕртен-пĕр вăрăм урам тăрăх вĕçрен вĕçе çăварни чупаççĕ. Ун пек чупма кансĕр. Майлă та, хирĕç те чупакансем пĕрне-пĕри чăрмантараççĕ. Çунасем çапăнаççĕ, тӳнсе каяççĕ, лашасем тăварăнаççĕ…

Чулçырмара апла мар. Çăварни лашисем пурте умлă-хыçлă пĕр еннелле — хĕвеле хирĕç — чупаççĕ. Çăварни çу-лĕн вĕçĕ çук: икĕ кĕпер урлă каçса, яла ункăласа чуп та чуп: Шалтикас — Анатри кĕпер — Çырмавăрри — Малти-кас — Тури кĕпер — Тăвайкки — Чалăшурам — Тӳрурам — Шалтикас.

Ют çын Чулçырмара çăварни чупиă чух, темиçе урам витĕр тухса, тăруках пĕтĕм ялпа паллашать. Тен, вăл кашни хапха умне тухса тăнă пикесене курма ĕметленет пуль. Çук, паян вĕсене хапха умĕнче кураймăн, пурте çăварни чупаççĕ вĕсем. Хĕрупраçа курас тесен, ху Шалти-касра çуна çинчен сиксе ан та кĕпер патĕнче пăхса тăр. Кĕпер ансăр пулнăран кунта пурте лашисене утăпа яраççĕ е савçимех чарăнса черет кĕтеççĕ. Тепĕр чух Шалтикас чышăнсах ларать. Çăварни чупакансем çуна çинчен анса юрлама-ташлама тытăнаççĕ. Çакăнта хĕр суйлама кил вара.

Мăрзабай Павăлĕ — ятлă çын, Шалтикасра, Хаяр Макарпа юнашар пурăнать. Юлашки вăхăтра старшинара çӳрет вăл. Ялта питех кураймăн ăна. Анчах пысăк праç-ник çитсен, Куçминккаран киле таврăнатех, кашни уява тăван ялта чăваш йăлипе ирттерме тăрăшать. Кăçал çăварни хăнисем таçтан та килнĕ ун патне: Лешеккинчен — ял старости Фальшинпа Анчиков тиечук, Куçминккаран — Белянкин мишавайпа вулăс писăрĕ Пахарев, Пасарлă ялтан — Тайман Сахарĕ…

Елĕк «йăваш чăваш» тенинчен урăх сăмах илтеймен Тайман халь хăюланса, вырăсланса кайнă. Тăван яла хăнана килсен, хурăнташсем патне мар, Шалтикас пуянĕсем патне кĕрет, Мăрзабайпа вара питех те туслă. Ытти чух белянкинсем, фальшинсем паллашмĕччĕç унпа, халĕ, чаплă хуçа патĕнче пĕрле хăна пулнипе, ирĕксĕрех йышăнаççĕ ăна. Анчах лешĕ паллă вырăссем хушшинче именсе-мĕскĕнленсе лармасть, хăй вырăса йĕкĕлтеме пăхать.

Акă вăл Фальшинпа юнашар ларчĕ. Ĕлĕкех юратмастчĕ Сахар çак чурăс вырăса. Халь, кăшт херĕнкĕленнĕскер, ăна сăмахпа чĕпĕтсе илесшĕн:

— Сан хушамату, Никон Иванч, калама çук тĕрĕс. Аттерен туянтăн-и эс ăна е ху шухăшласа тупрăн-и? Чăн та фальшивăй çын эсĕ.

— Ан çыхлан! — чашкăрать Фальшинĕ. — Ӳсĕр эс, ухмах. Мĕн лапăртатнине ху та пĕлместĕн.

— Пĕлетĕп! — тет Сахар, куçне вылятса. — Хушамату тĕрĕс тетĕп-çке. Суя çын эсĕ…

— Çапах та çын, этем! — çилĕпех кăшкăрать вырăс — Паллă çын. Ял пуçĕ!.. Эсĕ ху вара çын пулса та çитеймен-ха. Лаша сутса граммофон илекен çын çын-и вăл! Хуçана кӳрентерес килмест. Атту пулсан…

— Ан чăркăшăр, хаклă хăнасем, — хутшăнать яланах сăпайлă калаçакан Мăрзабай. — Кунта пурте ман хăнасем, тивĕçлĕ те хисеплĕ çынсем. Захар Матвейч шӳт туса калать вăл. Эс, Никон Иваныч, шӳтле сăмахшăнах ан çиллен ĕнтĕ. Тĕрĕс калатăп-и, Фадей Панфилч?

Белянкин кулам пекки тăвать, анчах чăркăшакан чăваш çине мăнкăмăллăн куçне хĕссе пăхса илет.

Фальшинĕ кăркка пек хĕрелсе-кăвакарса кайнă, хирĕçме мар, тытăçма та хатĕр.

Хуçи вара ура çине тăрать.

— Тепĕр тĕрлĕ сăйпа сăйласшăн эп сире, хаклă çыннăмсем. Атьăр-ха, чăваш тĕнчи тавра çаврăнса килер, çынсемпе пĕрле çăварни чупар. Кам Китай-городра çăварни чупса курман, çав çăварни савăнăçне тутанса та пăхман.

Хĕрĕнкĕ хăнасем картишне тухаççĕ. Çимун йĕкĕт лаша кӳлет. Мăрзабай мучăш ăна мĕн пĕчĕкрен пăхса ӳстернĕ. Çамрăкла вăхăтсăр вилсе кайнă ун ашшĕ, Мăрзабай Павăлĕн шăллĕ.

Тайман Сахарĕ Фальшйнпа çыхланмасть урăх. Халĕ вăл Анчиков тиечука хăрах алăпа ыталаса илчĕ.

— Эпĕр санпа, Петр Федотăч, чиркӳре пайтах юрланă. Атя-ха мăн сасăпа юрă пуçласа яр.

— Ан аташ, Захар Матвейч. Ял çинче çăвар карни килĕшмест мана. Хăвах пĕлен, эп чиркӳ çынни.

— Çăва патне, апла пулсан! Сансăр та юрлама чухлатпăр.

Савăк кăмăллă Сахар, тӳмелемен кĕске кĕрĕк аркине сирсе, аллисене хыçала тытать те пуçне ухса юрласа ярать:

Белянкин чăваш юрланине тĕлĕнсе кайса итлет, унтан хуçана кăлт тĕртсе калать:

— Пăх-ха эс ăна! Пасарлăялта якалкаланă сан Тайманкку, вырăсран ирттересшĕн. Çĕнĕ юрă юрлать. Вырăс халăхĕн хальтерех сарăлнă патриотизмлă юрри!

— Тайманкка мар ĕнтĕ вăл халь. Тайман! Асту: тайман. Никам умĕнче пуç тайман тени пулать вăл. Анлантăн-и? — тет хуçа, чăваш хăнипе мухтанса.

— Анлантăм та… питех мар, — мăкăртатать халь вырăс. Хăй каллех Сахар еннелле темшĕн куçне хĕссе пăхать.

Анлă та тарăн хуçан çуни. Çапах Мăрзабай хăнисем пуртех шăнăçаяс çук ун çине. Мучăшне Çимун çавăн пирки асăрхаттарать.

— Шăнăçатпăр. Ура çине тăрса çăварни чупатпăр: алла-аллăн çыхланса, пĕрне-пĕри ыталаса. Чăвашпа вырăс туслă пулнине пурте курччăр, — тет уçă кăмăллă хуçа.

Хăнасем, виçшерĕн икĕ ĕрет пулса, çуна çине тăраççĕ. Ларкăч çине, кучер вырăнне, Çимун йĕкĕт ларнă. Яр-уçă хапхаран çӳрен урхамах ташласа тухать.

— Малтисенчен ан ирт, çăварии туйне пăсас мар, — хушать хуçа Çимуна. Унтан Сахарпа тиечука хистет: — Атя, Сахар, чăвашлине юрласа яр. Эсĕ те, Петр Федотыч, юрла. Ан пăшăрхан. Çăварни кун юрланăшăн çылăх пулас çук.

Çимуна та шутласан, çиччĕн пулчĕç вĕсем. Вырăспа чăваш шăп çурмалла. Анчиковне çурри вырăс, çурри чăваш теме пулать. Юрлаççĕ Мăрзабай хăнисем — чăвашла та, вырăсла та. Хăйсем савăнаççĕ, çăварни халăхне савăнтараççĕ.

Шалтикасра Хаяр Макарăн хапхи те яр уçăлчĕ. Пуян хуçа кĕвĕçет. Ун патне катари хăнасем çӳремеççĕ. Ялтисем те çӳресех каймаççĕ. Чăлах алăллă вырăс лавккаçăпа ĕçме таçта та ĕлкĕрнĕ Самана Тимĕркки çеç паян çĕрме пуяна чыс тунă. Виççĕн иртенпех çуйăхса ĕçеççĕ вĕсем.

Хуçа, ӳсĕрĕлнĕ пулин те, кӳршĕри сасăсене кĕвĕçсе тăнлать. Мăрзабай хăнисем картишне тухсан, вăл та хăйĕн хăнисене пӳртрен хăваласа кăларчĕ. Лешсем юрланине илтсен, кусем те юрларĕç. Мăрзабай çăварни чупма тухнине курсан, Макар та пар лаша кӳлме хушрĕ.

Хапхаран тухсанах, ĕрĕхтерчĕ Макар пар лашана: Мăрзабай урхамахне хăваласа çитcе, ăна кая хăварса, кӳршĕсенчен пăрăнакан мăн кăмăла хур кăтартас. Анчах Макарăн хуçа пекех кутăн лашисем кĕпер енне чупмаççĕ, темшĕн Тӳрурам еннелле, юхăма хирĕç ыткăнаççĕ. Усĕр хуçа шухă лашисене çăварлăхлама маннă, халь тилхепене унталла-кунталла тулăксăр турткалать, хаяррăн кăшкăрса пичеврине те, тĕприне те пушăпа ăшалантарать.

Хирĕç килекенсем урама ансăрлатнă тĕлте хуçи пекех урса кайнă лашасем, çунасене çапăнса, такам вĕрлĕкне çĕмĕрсе, пĕр уçă хапхаран кĕрсе каяççĕ, анчах… тĕпри — пысăк хапхаран, пичеври — пĕчĕк хапхаран. Çуни унчченех тӳнсе кайнă. Аçта хуçи, ăçта хăнисем — мур пĕлет!..

Çăварни халăхĕшĕн камит. Кайран ватти-вĕтти те çапла калаçнă вара:

— Хăçан пулнăччĕ-ха çав япала?

— Ара, астумастăн-им? Хаяр Макарăн пичеври кĕçĕн хапхаран кĕрсе кайнă çул.

Тайман Сахарĕ таçта пурăнса та чулçырмасене вăхăт паллисем тума вăй çитнĕ таран пулăшать-ха. Пĕррехинче вăл пĕчĕкçĕ кăвак лашапа Чулçырмана хĕллехи туя килчĕ. Лашине хăй анчахрах туяннă-мĕн, ун йăли-еккине те пĕлсе çитеймен-ха.

Ку енче чăваш туйĕсем çур уезда кĕрлеççĕ. Ялта хĕр çураçас, хĕре ял çыннине качча парас йăла çук кунта. Хĕр шырама чулçырмасем кăнтăралла, ытти чăваш ялĕсене каяççĕ. Таврара çирĕмрен ытла вĕсем. Чулçырмана та евчĕсем çирĕм ялтан килеççĕ. Хĕлле е çулла туй вăхăчĕ çитсен, туй ураписем-çунисем унталла та кунталла куçаççĕ-шăваççĕ…

Урапаллă е çуналлă туя тепĕр яла туй пуçĕ ертсе каять. Вăл — малти, унран никам та иртме пултараймасть.

Тайман Сахарĕ туй Якальне кайнă чух çав йăлана пăсмарĕ-и! Инкек. Çитменнине, туй пуçĕ никам та мар, Хаяр Макар пулнă.

Сахар Пасарлăялтан Чулçырмана килнĕ чухнех кăвак кĕсрен чурăс еккине кăшт асăрхапăччĕ. Çавăнпа вăл пуринчен кая юлса çула тухрĕ. Çул айккипе юр тарăн пулнăран, ун пĕчĕк лаши малтан чиперех юртнă, пăркаланман, малтисенчен иртме пăхман.

Куçминккаран иртсен, тайлăмрах вырăнта çул якалса кайнă. Юр кунта питех купаланман. Çавна хуçинчен малтан лаши асăрханă, вăл, аяккалла карт! пăрăнса, малтисене кая хăвара пуçланă. Хĕрсе кайнă лашана хуçа хайхи нимпе те чараймасть. Туй çыннисем пĕчĕк йăпăрти кĕсререн кулаççĕ, хуçинчен тăрăхлаççĕ. Тепри Сахаршăн шикленсе асăрхаттарать:

— Асту, Сахар пичче, туй пуçĕнчен иртсе ан кай! Вĕлеретех вара сана Хаяр Макар.

Сахарĕ хăй те хыпăнса ӳкнĕ-ха. Шуйттан кĕсри тем кăтартĕ! Сахар чурăс лашана чарас е сăрт çинелле пăрас тесе тăрмашать, лешĕ хуçине мăшкăлах тăвасшăн çав. Макарăн ăратлă лашине тăшмана хăваланă пек хăваласа çитет те юнашарах чупать. Хаяр Макар, кăвак сухала кисрентерсе, пушăпа юнаса, усал сăмах кăшкăрать. Çав самантра Сахара тем пулать. Вăл тăрук тилхепене пушатса кĕсрене çурăм тăрăх çатлаттарать те куян ĕрленĕ пек шăхăрса-çухăрса илет, тата, каялла пăхса, ашкăнчăк сасăпа кăшкăрса хăварать:

— Хăваласа çит, Хаяр Макар!

Кун пек мăшкăла Хаяр таврашĕ тӳсеймĕ вара. Макар, уласа-мĕкĕрсе, хура турă урхамаха пушăпа ăшалантарать. Сахарăн кĕрнексĕр кăвак кĕсри тинех хуçи унпа пĕр туйăмлă пулнине сисет, куян кашкăртан тарнă пек çул тăрăх тăсăлса, çавраçил кăларса, малалла ярăнать.

Якальне Сахар туй пуçĕнчен пĕр вунă-вунпилек минут маларах пырса кĕчĕ. йĕр çухатма вăхăт çителĕклĕ. Вăл лашана чармасăр, Самлейне каякан çын пек, ял витĕр вĕçтерчĕ те анкартисем хушшипе Весукка çулĕ çине тухрĕ. Умра та, хыçра та лаша çук. Кăвак кĕсре лăпланчĕ вара. Весуккана çити йăвашшăн юртрĕ.

Сахаршăн пурĕ пĕрех. Кунта та туй… Анчах… чĕре лăпкă мар. Емĕрлĕхе тискер тăшман туянчĕ вăл. Халь Чулçырмана пырса ан кĕр ĕнтĕ. Ай, шуйттан кĕсри! Кĕсри çеç мар-ха. Хăй тата мĕне кура ашкăнса кайрĕ. Якаль çывăхĕнче Якаль хĕрĕн (Сахарăн вилнĕ амăшĕн) вĕри юнĕ чĕрене пырса тапрĕ пуль.

Çавăнтанпа Сахар Чулçырмана çӳреме пăрахрĕ. Анчах чулçырмасем ăна хăйне мар, унăн пĕчĕк кăвак кĕсрине те манман: «Хаяр Макарăн ăратлă ăйăрне Тайман Сахарĕн пĕчĕк кĕсри хур тунă çул пулнăччĕ çав ĕç», — тесе асăнаççĕ.

Вăхăт палли — маякĕ татах нумай. Анчах кĕçех çав-нашкал вак-тĕвек паллăсем вырăнне пĕтĕм халăхшăн пĕр пысăк паллă сиксе тухрĕ, хурлăхлă паллă: «Ерман вăрçи пуçланнă çул».

Тайман Сахарĕпе Хаяр Макар тепĕр ултă çултан тин, урăх тĕрлĕ туйра, тĕнче туйĕнче, пĕрне-пери тĕл пулчĕç. Ку туйра та вĕсем пĕр-пĕриншĕн тăшмансем иккен. Çав туй пирки вăрăм юмах-сăмах пуçлар, эппин.