Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

Уладзімір ДАМАШЭВІЧ

МЕСЯЦ У РАІ, або АДДАЙ СЭРЦА ЛЮДЗЯМ

Аповесць

I

Аўтобус Мінск—Буднікі спыніўся на цэнтральнай плошчы, людзі высыпалі на вуліцу, як пчолы з вулля, панавала мітусня: хто браў свае рэчы з багажных камераў, хто ўжо абдымаўся са сваімі, што чакалі прыезджых, пачыналіся роспыты, чуліся радасныя галасы вітання.

Янку і Рагнеду ніхто не сустракаў. Яны забралі свой чамаданчык, гаспадарчую сумку, трохі пастаялі, як бы даючы ўлегчыся хваляванню, якое турбавала іх усю дарогу: Рагнеду больш, а Янку менш — і паволі пайшлі па вуліцы, кіруючыся туды, дзе жыла Рагнедзіна матка. Яны былі ў гэтым райгарадку летась восенню, прыязджалі на пару дзён як бы ў адведкі, бо тады яшчэ толькі сышліся: Янка і яго новая жонка Рагнеда. Яны былі зем­лякі, вучыліся пасля вайны ў адной школе, але пасля сканчэння дарогі іх разышліся. I мо нават таму, што Рагнеда скончыла школу на год раней за Янку і адразу на першым курсе інстытута выскачыла замуж. Для яго яна ўжо была страчана назаўсёды, як ён лічыў, і будаваў сваё жыццё з папраўкаю на гэтую страту. Скончыўшы універсітэт, ён застаўся працаваць у Мінску, хоць пра гэта нават і не марыў, жыў на прыватнай кватэры, потым ажаніўся, пайшлі дзеці. Мінск — горад вялікі, чалавек у ім — як тая іголка ў стозе сена. Яны згубіліся адно для аднаго на шмат гадоў, нават дзесяцігоддзяў, хоць потым аказалася, што яны жылі на блізкіх вуліцах. Імклівая рака жыцця вымчала іх і панесла — нібы яны плылі кожны на сваёй крызе ці плыце — і тут раптам стукнуліся ці сутыкнуліся — і пазналі адно адна­го: дык мы ж землякі, і не толькі... Ён не без страху ступае на яе крыгу ці плыт, бярэ вясло, і яны паплылі далей разам, да сваёй прыстані, і вось ужо год як плывуць разам і надумаліся пасля выхаду на пенсію пераехаць са сталіцы ў свае Буднікі да Рагнедзінай маткі Раісы Сцяпанаўны, у якой ёсць хата, сад-агарод, і ўжо вунь колькі гадоў яна жыве адна: муж памёр даўно, у памятны год смерці правадыра ўсіх народаў, а малодшая дачка Альбіна таксама жыве ў сталіцы замужам за вайскоўцам.

План быў ружова-прывабны, а вось ці ён рэальны — цяжка сказаць, бо тады, год назад, маці сустрэла іх насцярожана, як бы не верачы, што такое магло здарыцца з яе старэйшаю дачкою...

Яны ішлі па так знаёмых вуліцах, дзе дамы ўжо здаваліся чужымі, адгароджанымі ад вуліцы дашчатымі платамі, і, як правіла, лепшы дом меў і лепшую агароджу, сустракаліся і добрыя сучасныя мураванкі.

Рагнеда ведала гарадок лепш за Янку, яна тут нарадзілася, хоць потым жыццё кідала іх сям’ю далёка ад родных мясцін, а Янка жыў у вёсцы на захад ад Буднікаў, тут толькі вучыўся тры гады, канчаў дзесяцігодку...

Сонца трохі схіліла з поўдня, але на пачатку жніўня гарачыні ўжо не адчувалася, хоць неба было чыстае. А мо яшчэ і таму, што гарадок быў зялёны, дрэвы раслі тут часта і густа — пачынаючы з цэнтральнай плошчы і канчаючы кожнай вуліцай: ліпы, таполі, бярозы, сям-там трапляліся елкі, і не проста нашы, звычайныя, а серабрыстыя, прывезеныя аднекуль, яшчэ невялікія, без шышак, а пры кожным доме далей ад цэнтра, як правіла, рос сад, у каго большы, у каго меншы, у каго ўжо стары, у каго — яшчэ малады. Гэты гарадок мала чым адрозніваўся ад вёскі, але пад нагамі тут быў асфальт або даваенны брук, на шырэйшых вуліцах бліжэй да цэнтра меліся тратуары, а на вузейшых — часам толькі з аднаго боку. I людзі старэйшага веку выглядалі больш як вясковыя, у той час як моладзь зусім не адрознівалася ад сталічнай, асабліва маладыя дзяўчаткі — яны проста нібы сышлі са старонак часопіса моды, ды і маладыя жанчыны выглядалі модніцамі.

— Цікава, як сустрэне нас маці? — спытаўся Янка ў Рагнеды, якая ішла побач з сумкаю ў левай руцэ, а правай трымала пад ручку свайго мужа і была нейкая пахмурная, як не радая сустрэчы з роднымі мясцінамі, тым больш — з роднаю маткаю.

— Я ўсю дарогу думала пра тое ж самае, — неяк сумна адказала Рагне­да і цяжка ўздыхнула. — Вось і цяпер баюся, хоць бы яна была ў гуморы, хоць бы не сустрэла як няпрошаных гасцей.

— Што тут думаць-гадаць? Зараз прыйдзем і пабачым.

— Які ты ў мяне смелы! А я сваю маму ведаю, яна чалавек з характарам.

— Дык гэта ж добра. Чаго варты чалавек без характару? — падбадзёрыў яе Янка. — Ты ж таксама з характарам. Мо скажаш не?

— Ой, мне далёка да мамы, вось пабачыш, — не згадзілася яна. — Мама перажыла вялікую драму: ляцела высока, а села нізка. Гэтага яна ніколі не забудзе. I на ўсё глядзіць менавіта з такой пазіцыі. Жонка пана дырэктара польскай паўшэхнай школы, красуня, якою ўсе захапляліся, нават сам прэзідэнт Масціцкі, уяўляеш? Яна сядзела побач з ім... А сёння хто яна? Ста­рая адзінокая пенсіянерка ў заштатным глухім гарадку, корпаецца ў сваім агародзе. Выгодаў ніякіх, туалет за сто метраў ад хаты. Калодзеж, праўда, блізка, але зімою трэба да яго зрабіць сцежку, вады дастаць, потым дроў прынесці, брыкету, напаліць, каб не замерзнуць ноччу. На старога чалавека хіба мала? Ну вось, мы падыходзім...

Яна вызваліла правую руку, перахрысцілася ўсёй далонню, як хрысцяцца католікі.

Хата стаяла ўздоўж да вуліцы, была ў два канцы. Шалёўка на сценах была патрэсканая ўжо, знізу фарба пааблазіла, асабліва ля самых падвалінаў, ліштвы вокнаў таксама страцілі сваю ранейшую свежасць. Ад вуліцы двор быў адгароджаны драцяною сеткаю, ад старога драўлянага плота засталася толькі высокая і шырокая брама, наглуха закрытая, праезд быў зроблены ў драцяной агароджы.

Янка адчыніў скасабочаныя весніцы, прапусціў Рагнеду, а потым зайшоў сам. Сцежка ад вуліцы вяла да калодзезя, а потым вярнула налева, да ганка дома, які меў яшчэ і веранду, але яна займала месца збоку, ля другой паловы дома, а ганак быў адгароджаны балясамі і меў шыферны дах, як і ўся пабудова. Тут на дварэ, ля самае хаты, расла вялікая купчастая бяроза са шпакоўняю на добрай вышыні ад зямлі. 3-пад прызбы па краі выглядалі кітайскія лілеі, высокія, раскошныя, яны яшчэ цвілі сваім жаўтавата-цагляным цветам, распускаючы свой казытлівы тлуставата-салодкі пах. Было адчуванне, што яны трапілі ў зялёны аазіс: вялізны куст бэзу ля брамкі, зараснікі сліваў на дварэ, жываплот з вішняку пры плоце ад суседзяў, далей на поўдзень — агарод, за ім — сад, злева — зялёны поплаў, справа — некалькі сотак бульбы, яшчэ зялёнай, але ўжо без цвету — можна капаць на патрэбу, асабліва скараспелку.

А ад усходняга суседа — таксама зараснікі бэзу, вялізны бухматы куст язміну, які ўжо адцвіў, яшчэ адна тоўстая разгатая бяроза і такая ж тоўстая, яшчэ вышэйшая за бярозу акацыя: на дзіва ўсім — каб акацыя ды была такая магутная. Вясною яна ўся пакрыта густым жаўтаватым цветам, у сонечныя дні ўся гудзе ад пчалінага нашэсця і не шкадуе свайго тонкага далікатнага паху на ўсю вуліцу.

А понізу — густы дыван травы, пустазелля з лебяды, крываўніку, баркуну, кмену і кропу, дзікае морквы, сям-там асоту, астравоў лопуху, свірэпы, а па краях сотак, ля агароджы — густога зялёнага, вышэй за калена, пырніку, тое ж лебяды, люціку, сніткі, мятліцы.

«Трэба будзе ўсё гэта пусціць пад касу, — падумаў спакойна Янка. — Толькі мо маці не дасць...»

Маці сустрэла іх на ганку: мо бачыла, як яны, не спяшаючыся, разглядаючыся, павольна ішлі па ўтравелай дарожцы з вуліцы. Як памятаў Янка, яна нічым за год не змянілася, мо трохі больш пасівелі яе каротка падстрыжаныя валасы, зачасаныя назад і прыціснутыя да галавы цёмным, у палоску, паяском ці стужачкаю. Апранутая маці была ў шэрую доўгую спадніцу, у паркалёвую жоўтую кофту з доўгім рукавом, паўзверх якой была накінута карычневая камізэлька — душагрэйка. Твар яе выглядаў стомленым, з мноствам маршчынак ля вачэй, вусны моцна сціснуты. Але вось ён нібы пасвятлеў, з’явілася нейкая як нясмелая ўсмешка, вусны рассунуліся. Яна пацалавалася з дачкою, потым падала руку Янку, ён злёгку паціснуў яе і прыклаўся вуснамі. Рука, як ні дзіўна, была халодная. Ля ног у маткі круцілася-церлася кошачка-рыска, нейкая ненатуральна тоўстая, з адвіслым жыватом, няйначай, на акоце.

— Мы так спяшаліся, — сказала першыя словы Рагнеда.

— I так баяліся, — пад рыфму, але мо не да месца, дадаў Янка, бачачы, як імгненна ўсмешка знікла з матчынага твару, і ён стаў халодна-непрыветлівы.

— А чаго мяне баяцца? Я не кусаюся, — даволі рэзка адказала яна.

— Я не ў тым сэнсе, проста мы баяліся, што вас не застанем дома, — пачаў адступаць Янка.

— А дзе мне быць, скажыце? Хто мяне дзе чакае? — як здзівілася маці. — Сяджу дома, думаю пра вас, мінчанаў: як вам там паводзіцца? Ці не забыліся пра нас, правінцыялаў? Па тым, як часта ў мяне бываеце...

— Мамачка, мы таксама пра цябе думаем, але ніяк не выпадае вырвацца, работа не дае. Вось пайду на пенсію, дык тады буду ў цябе частым госцем, — загаварыла хуценька Рагнеда, нібы баючыся, што маці ёй не дасць апраўдацца. — Я дзваніла нядаўна Альбіне, дык яна казала, што была ў цябе, узяла трохі яблык... Ім добра, у іх машына...

— А хто табе не дае мець машыну? — як пакрыўдзілася маці на дачку. — Барыс з галавою, дык у яго і машына, і жонка як пані — на рынак ездзіць, у магазін... А вы на аўтобусах падарожнічаеце. Хто вам вінаваты?

Што тут было сказаць? Малодшы зяць насіў пагоны палкоўніка, даўно меў машыну, ездзіў да цешчы часцяком, асабліва як было чым пажывіцца: як выспелі ягады, як наліліся яблыкі, як падрасла бульба. Нездарма кажуць: зяць любіць узяць. А так ён не надта часта наведваў сваю цешчу, але яна на яго неяк не крыўдавала. А старэйшая, Рагнеда, была ўвесь час нейкая як няшчасная, бедная, пакрыўджаная: развялася, гадавала двух хлопцаў сама, часцяком і да маткі падкідала, асабліва летам.

Пакуль Рагнеда збіралася, што адказаць на матчыны словы, загаварыў Янка.

— Вы правільна кажаце, мама, мы самі вінаваты, што не маем шмат чаго патрэбнага ў цяперашнім жыцці. Але паверце мне, што машыны я і дарма не вазьму, бо яна мне будзе толькі шкодзіць, а не памагаць. Такая ўжо мая прафесія. То я сяджу ў рэдакцыі, праўлю рукапісы і аддаю ў друк, то дома, калі маю вольную часіну, нешта сам пішу, хачу скончыць якое апавяданне ці аповесць, а як хопіць пораху — дык і раман. На гэта вунь колькі часу трэба. А калі я набуду машыну, я стану проста шафёрам, яе слугою: яшчэ трэба гараж, бензін, усякія запчасткі, яшчэ трэба думаць, каб яе не ўкралі... Мне адзін наш пісьменнік казаў: ведаеш, чаму я не пішу раманаў? У мяне машына, яна ў мяне ўвесь вольны час з'ядае. На апавяданне яшчэ хапае, а на большае — не. Жонка скажа: з’ездзім на рынак, з’ездзім да бацькоў, сябра папросіць падкінуць яго па якой важнай справе. I ты толькі і ездзіш. А над раманам трэба пасядзець.

Маці слухала яго, а на твары быў відзён недавер.

— А ці ж многа вы тых раманаў напісалі? — з прыхаваным здзекам спытала яна новага зяця з такое нечаканае пароды пісьменнікаў.

— Hi многа ні мала: усяго два, пішу трэці, калі Бог дасць здароўе, то мо і скончу, — адказаў Янка.

— Дык пра сваё здароўе вы думаеце, а на жончыны інтарэсы вам ужо і часу няма. Так выходзіць? — пачынала траціць ранейшую раўнавагу маці-цешча.

Тут у гутарку ўмяшалася Рагнеда, каб папярэдзіць сварку:

— Вось паслухай, даражэнькі Янка, што табе мама гаворыць, і рабі вывад: каб цябе жонка любіла-кахала, трэба і ёй нешта прыемнае рабіць, а не толькі пра сябе думаць. Колькі я казала, што трэба нам машыну купіць, а ты ўсё нейкія свае тэорыі выводзіў. Памятаеш, як ваш адзін пісьменнік падлічыў, што тыя грошы, якія чалавек траціць на машыну, ён можа ў растэрміноўку траціць на таксі — і яму іх хопіць на ўсё жыццё. Памятаеш гэтую тэорыю?

— Памятаю, і гэта правільна: ніякага лішняга клопату.

— А памятаеце, хто такі быў «безлашадны» да калгасаў? — спыталася ў яго цешча-маці. — Самы бедны, самы абяздолены чалавек. Нават не чалавек, а так нешта...

— Аднак жа і ўсе сталі «бескабыльнымі», — адказаў Янка, — і нічога не здарылася, людзі не прапалі, а сталі...

— ...сталі набываць машыны, — скончыла за яго Рагнеда. — Усе разумныя людзі сталі набываць машыны! Я тут поўнасцю згодная з мамаю, і ты мяне не пераканаеш, што машына табе зашкодзіць. А мне — тым болей.

Янка не паспеў прывесці ўсе свае довады, бо ля калодзезя забразгаў вёдрамі сусед Пятрок Доўгі, павітаўся з імі і павіншаваў з прыездам Рагнеду і яе новага мужа. Рагнеда падышла да Петрака, яны абняліся, і Пятрок пацалаваў яе ў шчаку. Пятрок быў усяго на год старэйшы за яе, ваяваў на вайне з япон­цам!юі, а тут яны жылі суседзямі, мо нават Пятрок і думаў, што Рагнеда стане яго жонкаю. Але так не выйшла: Рагнеда адправілася ў Мінск на вучобу, выйшла замуж, а ён застаўся тут, завёў сям’ю і жыве сабе ціха-спакойна, толькі трохі папівае мясцовае віно. I цяпер яны сустракаюцца як добрыя суседзі.

— Ці надоўга да нас? — спытаўся Пятрок гучным голасам.

— Паглядзім, — адказвае няпэўна Рагнеда. — Як спадабаемся маме, то трохі пабудзем.

— Спадабаецеся, чаго там, — супакойвае яе Пятрок і пачынае апускаць пустое вядро на ланцугу ў пашчу калодзезя.

Рагнеда вярнулася да сваіх, на ганак. Яна была трохі ўсхваляваная, мо адчувала нейкую віну перад Янкам — як гэта яе пацалаваў чужы мужчына? Хоць сам Янка не бачыў у гэтым жэсце збоку суседа ніякай крамолы ці абразы: падумаеш, пацалаваў суседку, якое даўно не бачыў, з якою некалі разам рос.

— Як гэта ты дазваляеш сябе цалаваць чужому мужу? — упікнула Рагнеду маці, і Янку здалося, што яна сказала жартуючы, але твар у яе быў сур’ёзны.

— А што я павінна была рабіць? — здзівілася Рагнеда. — То ж мой сусед.

— Хадзем у хату, а то ты тут пачнеш цалавацца з усімі суседзямі, — ужо трохі мякчэй сказала маці і пайшла першая, а яны, госці, за ёю.

Прайшлі цёмныя з двара сені, павярнулі налева і апынуліся ў вялікай палове хаты, не такой вялікай, як здаецца з двара, бо яна была перагароджана на два пакоі: паўдневы шырэйшы, меў тры акны, а паўночны — вузейшы, з глухою сцяною ад вуліцы, адно акно на захад. Сёння сонца залівала большы пакой, надавала яму святочны выгляд. Нават залатыя пылінкі пла­валі тут у паветры — зазначыў сам сабе Янка.

За апошні год, як яны тут былі, у пакоі нічога не змянілася: на тым жа месцы стаяла вялікая канапа ля заходняга акна пры сцяне, у куце — этажэрка з кнігамі, тумбачка для тэлевізара, якога яшчэ не было, злева ля акна ад дзвярэй стаяла зінгераўская машынка, на якой нешта шылася — ляжала блакітная доўгая кашуля ці нешта падобнае. На сцяне ў левым куце была яшчэ адна этажэрка, ці палічка, ужо вісячая, таксама поўная кніжак. Бліжэй да дзвярэй вісеў вялікі гадзіннік з маятнікам залацістага колеру, але механізм маўчаў.

Пасярэдзіне пакоя, трохі бліжэй да дашчанай сценкі, стаяў круглы, засланы белаю сурвэткаю, стол, які пры патрэбе мог стаць у два разы большы — рассоўваўся, а пры ім — чатыры недарагія крэслы, абабітыя светлаю стракатаю матэрыяй.

— Цяпер суха, можаце не разувацца, — сказала маці. — Вы тут пасядзіце, а я прыгатую што-небудзь перакусіць, час палуднаваць.

— Дык я табе памагу, мама, — сказала ёй дачка.

— Абыдуся і без цябе, — коратка махнула рукою маці.

— Мы тут сяго-таго прывезлі, я зараз дастану. I табе падарункі.

— Якія яшчэ падарункі? — як абурылася маці. — У мяне ўсяго хапае.

— А вось такое начной кашулі і няма. I свэтра такога няма. Вось паглядзі. — I яна дастала з сумкі даволі вялікі пакет, загорнуты ў шэрую паперу. — Кашуля цёплая, на зіму, і свэтар таксама, ружовы, цёплы. Haсі здаровая! — I Рагнеда паклала падарункі на швейную машынку. — А вось яшчэ крэм для рук...

— Ну дзякую, што з вамі зробіш? Нібы ў мяне няма тых кашуляў? Вось шыю сама сабе, адна знаёмая дала матэрыялу. А свэтраў таксама хапае. Вам абы грошы патраціць, — бурчэла маці, але тон яе быў даволі мяккі, падарункі ёй, відаць, спадабаліся.

Тым часам Янка дастаў з чамаданчыка батон доктарскай кілбасы, кавалак галандскага сыру, пачак масла і перадаў Рагнедзе, а яна панесла на кухню.

За ёю пакіравала і маці, там яны пра нешта загаварылі, маці зноў стала адбівацца ад усякай дапамогі.

— А вось вядро амаль пустое, -— сказала Рагнеда, потым крыкнула, каб дайшло да Янкі: — Яначка, бягом па ваду! Вераб’і калодзезь абярнулі! Чуў ты такую прымаўку?

Янка зайшоў на кухню, жынчыны рыхтавалі абед.

— Я й сама прынясу, памочнікі мне знайшліся, — усё яшчэ не здавалася маці, баронячы сваю незалежнасць.

— Як гэта так? Мы сядзім, а ты носіш ваду? Мама, навошта такая ахвярнасць? Мы ж не госці тут у цябе, — даказвала сваё Рагнеда.

— А хто вы, калі не госці? — не згадзілася маці. — Уласнікі? Палавічнікі? А без памочнікаў я абыходжуся...

— Пасля гэтага я маўчу, — сказала пакрыўджана Рагнеда.

— Ну і маўчы, лепей будзе, — абсекла яе маці.

Аднак Янка самахоць узяў амаль пустое вядро і пайшоў па ваду. Яму не спадабалася, што маці неяк нехаця прымае да сябе ўвагу і цеплыню пачуццяў свае дачкі, што не лічыцца з яе меркаваннямі, што паводзіць сябе надта незалежна і не хоча прымаць іх за сваіх памочнікаў, а толькі за гасцей. Навошта ёй так казырацца? Для яго гэта было зусім незразумела, бо ў сям’і, дзе ён рос, усё вырашалася прасцей.

Калодзезь тут быў глыбокі, мо на дзесяць ці болей бетонаў-трубаў, вада ледзь віднелася, пабліскваючы ў паўзмроку. Ён пусціў вядро ўніз, яно загайдалася і стала падаць усё хутчэй і хутчэй, валёк калаўрота круціўся таксама хутчэй, і Янка, як і нядаўна сусед Пятрок, тармазнуў яго далонню, ажно яна стала гарачай. Урэшце вядро плюхнулася на ваду: яно з аднаго боку почапкі мела прывязаную цяжкую шайбу, і гэтая шайба адразу клала вядро набок, яно пачынала заглытваць ваду і тут жа тапілася. Янка крутнуў калаўрот — і вядро паслухмяна пайшло ўверх, расплёскваючы лішнюю ваду, а потым зазвінелі толькі кроплі — цінь-цінь-цінь.

Калі Янка прынёс ваду на кухню, маці і дачка пра нешта мірна гаварылі між сабою, і ён супакоіўся: вось і добра. А сам сказаў:

— Вось і я не дармаед, зарабіў на абед.

Жанчыны засмяяліся, а Рагнеда сказала:

— Ты тут як пабудзеш, то на паўмашыны заробіш.

— А на паўмашыны ты — вось і паедзем адсюль не аўтобусам, а на ўласным аўто, — дадаў ёй у тон Янка.

Маці не далучылася да іх жарцікаў, не сказала што-небудзь такое: «Вельмі вы ў мяне шмат заробіце», а моўчкі крышыла памідоры, у той час як Рагнеда скрыляла кілбасу, раскладвала роўным кружочкам па талерцы.

Янка хацеў напрасіцца накроіць хлеб, але ён ужо быў гатовы і ляжаў на плеценай з лазы хлебніцы.

— Янка, насі на стол, — сказала яму Рагнеда.

— Не трэба, — не згадзілася маці. — Я там памяняю настольнік.

— Дай я памяняю, што ты ўсё сама? — настойвала Рагнеда.

— Таму, што я тут гаспадыня, — адказала маці сур’ёзна. — Як мяне не будзе, тады будзеце вы гаспадарыць.

Янка адчуў сябе лішнім і выйшаў на ганак. Нездарма Рагнеда сказала, што ёй далёка да маткі. Адразу паказвае хто ёсць хто: яна гаспадыня, а вы тут часовыя, прыбышы, госці — няпрошаныя. Голасу ў вас свайго няма. Праўдзівей, тут няма, мо там дзе і ёсць, а толькі не тут.

Ён пастаяў трохі на ганку і паволі пайшоў у сад. Сад быў стары, пасаджаны радкава, яблыні мелі мо пяцьдзесят ці болей гадоў, ад некаторых засталіся толькі прыкметныя месцы — вось раней тут расло дрэва. Сёлета на яблынях было шмат пладоў, галіны ажно гнуліся да зямлі, некаторыя нават ламаліся, пад яблынямі ляжалі ападкі. Вось імі і трэба будзе заняцца, — падумаў сабе Янка. А яблыні былі вельмі розныя, не падобныя адна на другую, рэдка якая мела правільную форму. Некаторыя былі ўжо без верху, аднабокія-касабокія, разгалістыя, адны высокія, другія — ніжэйшыя, на іх можна было лёгка залезці. Але, як ні дзіўна, плады давалі спорна, хоць яблыкі на кожнай яблыні мелі нейкі свой выгляд і форму, нягледзячы на тое, што ўсе яны былі антонаўкі, відаць, тое самае можна сказаць і пра іх смак...

Колькі ён прабыў у садзе — мо якіх хвілін дваццаць? — а ўжо адчуў нейкую палёгку, расслабіўся, як цяпер кажуць, і ўжо вяртаўся другім чалавекам — спакойным і лагодным, у якога зляцелі з душы ўсякія клопаты, а з галавы — трывожныя думкі.

Калі Янка вярнуўся ў хату, на круглым стале ўсё было раскладзена як мае быць: стаялі тры плыткія талеркі, ля іх — злева відэлец, справа нож, тут жа папяровыя сурвэткі, у цэнтры красавалася фарфоравая салатніца з памідорамі, залітымі смятанай, на меншых талерках — скрылікі сала, гарадская і сялянская, пханая пальцам, кілбаса. Нарэзаная тонкімі скрылікамі, тут жа — пішчы цыбулі, яшчэ зялёнай, нібы яны нядаўна з грады, хоць у гэтую пару цыбуля, як ведаў Янка, ужо вырасла і саспела, яе пара даставаць з зямлі і сушыць, заплятаць у пляцёнкі і потым вешаць на жэрдачцы дзе-небудзь пры печы. А тут печы няма, ёсць толькі кафляная печка-стаяк, а на кухні — шведская пліта з мноствам фаерак і з духоўкаю.

Янка не ўтрымаўся і спытаў, адкуль узялася зялёная цыбуля, на што маці не без гонару сказала, што ў яе гэтая цыбуля з Польшчы, ёй дала суседка гады тры назад, яна — зімовая, расце круглы год, называецца парэй.

— А я не ведаў, што ёсць такая цыбуля, — здзівіўся Янка. — I калі ўжо пытацца далей, дык што ў вас у гэтай пляшцы, якую я бачу на стале?

— Зараз пакаштуеш і скажаш, — адказала першая Рагнеда. — Гэта з маміных запасаў, не ведаю толькі, якой даўнасці.

— Якой даўнасці? — не ўтрымалася маці, каб не паправіць дачку. — Мне нядаўна суседка дала, яна да мяне па зелле ходзіць. А ты кажаш пра нейкую даўнасць. Ёсць у мяне сёе-тое, будзем каштаваць, як заслужыце, толькі невялікімі дозамі.

— Будзем старацца, — падхапіў Янка. — Як сказаў старажытны доктар Гіпакрат, алкаголь у малых дозах — лякарства, у вялікіх — яд. Прымем гэта за правіла. Хоць у Якуба Коласа яшчэ лепш сказана: як ракам стаў — ужо даволі. Але гэта жарт, хоць і не надта вясёлы.

— Гіпакрата ў нас мала хто ведае, а вось Коласаваю парадай шмат хто карыстаецца, — з падколам зазначыла Рагнеда, бліснуўшы вачыма на Янку: маўляў, і ты, Брут!

Урэшце селі за стол, а за круглым лепш, чым за кантовым: дзе ні сядзь, усё роўна ты ў цэнтры, а не з краю. Янка сядзеў побач з Рагнедаю, пры ёй села маці — бліжэй да дзвярэй у кухню. Падзялілі на талеркі яечню з патэльні, Янка адбіваўся, што яму шмат паклалі, але маці сказала, што работніка трэба накарміць, а тады ўжо запрагаць у работу.

Выпілі вішнёвае наліўкі, яна была надта салодкая, але моцная, няйначай, нечага яшчэ падмешана, мо нават спірту, бо п’ецца як лікёр, — так, ва ўсякім разе, здалося Янку. Але бярэ за галаву, ён адчуў гэта праз кароткі час, а як выпіў яшчэ кілішак, дык зразумеў, што ўжо даволі — не хапала яшчэ апраставалосіцца, бо жанчыны толькі каштавалі, а ён піў да дна, нібы яго хто прымушаў.

Ён, як мог, стараўся быць далікатным за сталом: акуратна еў, не плямкаў губамі, карыстаўся нажом, як маці і яе дачка, хоць дома, у сваёй сям’і, яму хапала аднаго відэльца ці адной лыжкі, каб падзяліць ці раздушыць якую катлету ці нешта добра разваранае. Усё гэта ён рабіў не так для сябе, як для Рагнеды, якая, калі яны яшчэ ехалі ў аўтобусе, прасіла яго не паказваць сваіх сялянскіх замашак, якія ў ім моцна сядзелі і вельмі лёгка вылазілі наверх менавіта вось у такія моманты, як застолле. Прасіла яшчэ, каб не пачынаў з маткаю спрэчак, бо яна вельмі не любіць, калі з яе думкаю не лічацца, лезуць са сваімі довадамі-доказамі. Як яна сказала, так і пра­вільна, як яна сказала — так і павінна быць.

Нешта вельмі падобнае за гэты год Янка адкрываў і знаходзіў у свае жонкі, і выходзіла, што ўсё гэта не яе ўласнае, а запазычанае ў сваёй маткі: яблычка ад яблыні недалёка падае. Ён згадзіўся, што будзе асцерагацца, каб не сапсаваць настрою сваёй другой маме, сказаўшы, што будзе называць яе менавіта мамай, і Рагнеда з радасцю ўхваліла яго намер.

Сёння за сталом усё ішло гладка, без ніякіх памарак, маці нікому з іх дваіх не сказала рэзкага слова, хоць Янка ўжо ведаў і ад Рагнеды, і са сваіх нямногіх назіранняў, што маці, калі трохі нешта не так, слоў не выбірае, і пад настрой можа лёгка ўжыць не зусім прыемнае слоўца — не ў сэнсе лаянкі, а ў сэнсе рэзкае, негатыўнае ацэнкі нейкага там твайго ўчынку, ці жэсту, ці не так сказанага слова. Такія людзі вельмі лёгка яго «заводзілі», і ён тут жа гатовы быў кінуцца на слоўную дуэль са сваім суразмоўцам. Але іншая рэч, калі гэта твой таварыш, хоць бы нават і жонка ці сястра, і зусім іншая, калі гэта твая новая цешча. Тут вуха трэба трымаць востра. А калі ўлічыць, што яны яшчэ будуць гаварыць з ёю пра нейкае там перасяленне пасля выхаду на пенсію, пра сумеснае жыццё пад адным дахам, дык тут наогул трэба быць цішэй вады, ніжэй травы. Хоць потым усё гэта можа вылезці наверх, але калі тое будзе! I яшчэ ці будзе...

Апетыт у гасцей з дарогі проста воўчы, усё, што стаяла на стале — а тут было ўсяго шмат, — неяк непрыкметна знікала, у пляшцы таксама засталіся лічаныя кроплі. Янка адчуваў, што ён добра расчырванеўся ад вішнёвае наліўкі, трохі шумела ў галаве, а ва ўсім целе буяла нейкая новая сіла, і ён гатовы быў тут жа рынуцца пыніць нейкую работу, якая б яна ні была цяжкая. А яшчэ лепш — каб пайсці на двор, у сад, упасці на зялёную траву і глядзець у неба, на аблокі, а потым непрыкметна заснуць сном праведніка.

Але яны яшчэ пілі добра завараную, з зёлак, пахучую гарбату з малінавым варэннем, мірна гаварылі пра сёе-тое, а пераважна пра яблыкі — як іх сабраць, як прадаць — каб не прападала дабро. Вось каб у Янкі была машына, дык не было б ніякай праблемы. I тут Рагнеда, якая так баялася за Янку, сама зачапіла балючую тэму — загаварыла пра малодшага матчынага зяця Барыса Рагаткіна.

— А што Альбіна? Не можа яна сказаць свайму палкоўніку, каб прыехаў з машынаю ды памог дарагой цешчы ўправіцца з яблыкамі? Каб у нас была машына... — і не паспела дагаварыць.

— Раз не маеш машыны, дык сядзі і маўчы! — абрэзала яе маці. — I на чужы каравай рота не разяўляй. Не распараджайся чужым, калі свайго не маеш.

Рагнеда пыхнула, пачырванела, хацела нешта сказаць, але толькі прыкрыла сабе рот праваю рукою і апусціла галаву.

Маўчанне зацягнулася, і гэта не абяцала нічога добрага. Янка палічыў, што ў такі адказны момант не трэба маўчаць.

— Праблема з яблыкамі не такая ўжо і страшная. Наадварот: ёсць яблыкі — будуць грошы. Шкода, што сёння субота, канец дня. А так яшчэ можна было б зрабіць нейкую справу. Па-першае, трэба збіраць апад у скрынкі, а ў панядзелак знайсці транспарт ды вазіць на прыёмны пункт. Як вы, мама, на гэта глядзіце? Які ў вас план?

— Бачыш, мой план супадае з вашым. I я так думаю. А транспарт знойдзецца, хоць ручны. Тут у суседзяў Аляксейчыкаў ёсць тачка, такая вялікая каляска — двухколка. У яе можна паставіць тры-чатыры скрынкі — і на прыёмны пункт. Як вы, зможаце?

— Мама, называйце мяне на «ты», — папрасіў яе Янка.

— Я такая твая мама, як ты мой сын... Але хай, буду на «ты», мне так прасцей... Дык ты будзеш кіраваць транспартам, а мы адно будзем паспяваць насыпаць у скрынкі...

— Правільна, раздзяленне працы, будзе жывы канвеер, — падхапіў Янка і дадаў: — Нешта Рагнеда задумалася, мо ў яе яшчэ які план? Кажы, не саромейся!

— Я рада, што прыйшлі да згоды. I далучаюся да вашага плана, гатова памагаць да сёмага поту, — адказала Рагнеда і ўсміхнулася — ажно, здаецца, пасвятлела ў хаце.

На гэтай мінорнай ноце і скончыўся іх позні полудзень.

II

У нядзелю іх рана пабудзіла сонца. Яно неяк ціха і далікатна пусціла свае промні ў іх пакой, дзе яны размясціліся на ноч. Першых яны пачулі птушак, потым дружна брахалі па дварах сабакі, чакаючы ўзнагароды за сваю верную начную службу. Сям-там падавалі галасы руплівыя пеўні.

Янка і Рагнеда былі ўчора вечарам добра стомленыя — яны займаліся зборам ападкаў, назбіралі цекалькі скрынак, а сёння, хоць і нядзеля, думалі завезці іх на прыёмны пункт. Але ў нядзелю пункт быў закрыты, трэба чакаць панядзелка. Ну і добра, у іх ёсць выхадны! Можна рабіць што хочаш, а можна нічога не рабіць. Але яны не былі гультаямі, каб не рабіць нічога. Нешта прыдумаюць. Мо куды сходзяць... Мо да Янкавай сястры, яна недалёка ад Буднікаў, жыве ў вёсцы з мужам і з маткаю, на выхадныя прыязджаюць яе дзеці са сваімі дзецьмі... Яшчэ можна схадзіць на возера, якое адкрылі некалькі гадоў назад: перагарадзілі невялікую рэчку, яна дала ваду, берагі трохі ўмацавалі — і вось для ахвотнікаў адпачынку месца ёсць, для аматараў лавіць рыбу — калі ласка, бяры вуды і лаві. Але ловяць і забароненымі сродкамі, хіба наш чалавек можа здаволіцца тым, што яму дазволена?

— Мая каралеўна Рагнеда, як ты выспалася? — спытаўся Янка разаспаную жонку, якая ўсё яшчэ не магла прадзерці вочы.

— Дзякуй, смачна спалася, спакойна, я рада, што ты быў джэнтльменам, — адказала Рагнеда і пагладзіла яго па голай руцэ вышэй локця. — А ты ў мяне мускулісты, праўда?

— Ды я трохі працаваў на зямлі — да дваццаці гадоў, сын патомнага земляроба. Не тое, што некаторыя — не буду паказваць пальцам, — кіўнуў ён галавою на Рагнеду, — белая костка і блакітная кроў...

— Не смяшы мяне, бо ў мяне ўсё такое ж, як і ў цябе, — адказала Раг­неда. — Давай лепш будзем уставаць. Апошнія пеўні пяюць.

Толькі сабраліся снедаць, як іх намер сарвала кошачка-рыска. Яна прынесла ў зубах з адрыны кацяня, таксама рыску, пакінула яго каля гаспадыніных ног і зноў недзе пабегла. Праз колькі хвілін прыносіць ім пад стол яшчэ адно, але яно не варушыцца, не пішчыць. Яны прыгледзеліся і ўбачылі, што кацяня нежывое, у яго проста адгрызены азадак — няйначай, гэта работа пацукоў, яны загрызлі кацяня, калі кошка адлучалася. Такую здагадку выказала маці. Янка, як мужчына, павінен быў ратаваць сітуацыю. Ён адабраў у кошкі нежывое кацяня і панёс яго з хаты. На бульбянішчы, дзе яны ўчора капалі бульбу, знайшоў рыдлёўку і на ўзмежку ля плота закапаў беднае кацяня.

Калі ён памыў рукі ля калодзезя і вярнуўся ў хату, там ішла падрыхтоўка кацінага жытла: маці дала кошык, Рагнеда заслала яго кавалкам ватовае коўдры ружовага колеру. Маці паклала туды кацяня, Янка падаў кошачку, але яна доўга не пабыла — па ўсім відаць, пайшла шукаць другое кацяня. Кошык з кацянём Янка вынес на ганак, яны сталі снедаць, хоць апетыту чамусьці не было, асабліва ў жанчын. Маці паставіла на стол учарашнюю недапітую наліўку, і Янка канчаў яе адзін — жанчыны адмовіліся.

Хутка зноў вярнулася кошка, яна была заклапочаная, відаць, ад таго, што не магла знайсці другога кацяняці, пры гэтым працягла мяўкала нейкім ненатуральным голасам — так мяўкае кот, калі ён учадзее, гэта ведаў Янка з вясковага жыцця, і ўсё шнырыла па хаце, шукала па кутах, пад канапаю, а потым палезла наверх, шукала за падушкай, і ўсё прарэзліва, журботна мяўкала. Урэшце маці не вытрымала, пачала лавіць кошку, тая стала ўцякаць, уключыліся дачка і зяць, кошку злавілі, і Янка занёс яе ў веранду разам з кошыкам і кацянём — і зачыніў: няхай пасядзіць, супакоіцца.

Можа, з-за гэтай прыгоды з кошкаю, мо з-за чаго другога, але маці сёння была зусім не ў гуморы, маўчала, а маладыя — пад пяцьдзесят — не ведалі, як сябе паводзіць і што гаварыць, каб яе кепскі настрой яшчэ больш не пагоршыць. Таму і яны або маўчалі, або перакідваліся нязначнымі фразамі: падай мне соль, нешта мне памідоры мала пасоленыя ці: а ваш хлеб не горшы за наш, мінскі, хоць напраўду мясцовы хлеб быў нашмат горшы за сталічны. Але гэта госці адчуюць пазней, як хлеб трохі прыесца, а спачатку ён здаўся вельмі смачным.

А пра дрэнны матчын настрой яны даведаюцца потым, бо высветліцца, што матка ў нядзелю чакае прыезду свайго зяця-палкоўніка і любімай дачкі Альбіны, якія абяцалі прыехаць узяць яблык і трохі бульбы.

Роўна ў дванаццаць вырашылі ісці ў вёску да Янкавай сястры Жэні, недзе кіламетраў пяць дарогі. Можна было б ехаць аўтобусам, але яны выбралі пешы маршрут — іх доўгаю вуліцай да самай рэчкі — і праз пешаходны мосцік недалёка да лесу, а там — дарога ідзе лесам. Толькі потым адумаліся, што нічога не ўзялі з сабою: ні цукерачкі, ні перніка. Няйначай, кошка затлуміла мазгі. Але ж не вяртацца з-за такое дробязі, хоць і яна шмат значыць: прыйшлі ў госці з пустымі рукамі, як якія галадранцы. Палаялі сябе трохі — ды супакоіліся, увайшоўшы ў лес.

У лесе ў Янкі адразу мяняўся настрой. Тут ён нібы трапляў у іншы свет, яму вельмі блізкі і родны — нездарма ён нарадзіўся і рос у лесе на хутары да дзесяці гадоў, а потым іх сям’я пераехала ў другую вёску, там было адкрытае месца, роўнае поле. Цяпер на тым месцы нічога няма, выкарчаваны дрэвы і сад — і больш ніякага знаку.

На нешта падобнае яны натрапілі і тут, на ўскрайку лесу. Як памятала Рагнеда, тут стаяла хата, пры хаце хлеў, гумно і адрына. Гэта быў двор Дземянкевічаў, тут жылі два браты, разам з Рагнедай вучыліся ў вайну ў нямецкай школе, хоць яна была беларускай, а нямецкая мова выкладалася як замежная. Як пераросткаў іх залічылі ў СБМ, Саюз беларускай моладзі, за што іх чакала кара, як толькі немцаў пагналі на захад. Хлопцаў забралі, судзілі, яны прапалі надоўга, ажно да смерці правадыра ўсіх працоўных. Бацькі, відаць, памерлі, будынкі разабралі мо якія сваякі, а хлопцы жылі ўжо хто дзе: адзін у Салігорску, як былы шахцёр з Варкуты, а другі ў Бабруйску. А на месцы іх хаты застаўся толькі падмурак.

Паступова Янка і Рагнеда паглыбляліся ў лес, усё благое і непрыемнае адступала, засланялася ўсім тым, што бачылі вочы. Лес быў малады, пераважна лісцёвы, страявыя сосны і ёлкі за вайну, ды і пасля вайны, высечаны, ад іх засталіся толькі пні, якія ўжо сталі парахнець. А лісцёвы лес больш вясёлы, чым густы ельнік, у ім лёгка дыхаць, галіны яго пранізаны промнямі сонца, і лісце здаецца залатым, ажно адсвечвае, нібы гэта не лісце, а свецяць нейкія фантастычныя ліхтарыкі, якіх так шмат, што ў лесе свет­ла — нават святлей, чым на адкрытым месцы. Асабліва зачароўваў малады беразняк, які ўжо збіраўся скідаць свой залаціста-зялёны ўбор, зямля бы­ла ўслана залатымі і меднымі, бронзавымі і латуннымі манеткамі рознай велічыні, якія ператваралі зямлю ў стракаты залацісты дыван, па якім так прыемна было ісці, — лісце злёгку шапацела-перазвоньвалася, як бы хацела далучыць свой голас да тае музыкі галін і лісцяў, якія яшчэ засталіся ўверсе і спявалі сваю непаўторную песню пад павевамі ветру.

— Як гэта добра зліцца з прыродай, — гаварыла Рагнеда, зачарованая хараством лесу, — адчуць яе спрадвечны голас-покліч да хараства, да аб’яднання, да суладнасці, чаго так не хапае сёння людзям, якія ўсё нечым незадаволены, усё нечага хочуць, а самі не ведаюць чаго, якіх цягне ў вір войнаў, захопаў, разбурэння і руйнавання таго, што ўжо зроблена, чаго нельга разбураць, бо ў гэта ўкладзена чалавечая праца, ды не толькі праца, а душа чалавечая, яго геній, яго надзея на шчасце сваіх дзяцей і ўнукаў, на мірнае і шчаслівае жыццё ўсіх людзей, якія яго акружаюць.

— Каб жа так, каб жа так было, як ты кажаш! — падхапіў Янка, які так­сама быў пад уражаннем ляснога суладдзя і хараства. — Не забывай, што законы прыроды — гэта не тое, што чалавечыя законы. Законы прыроды ўсталяваў нехта вышэйшы за ўсіх, — ён паказаў пальцам у неба, — а людзі пісалі свае законы самі, стараліся, каб яны былі справядлівыя, не жорсткія, а памяркоўныя, а што выходзіць? Закон паварочваецца супраць чалавека, а не за чалавека, як планавалася. Бо закон перайшоў у рукі ўлады, дзяржавы, і цяпер ён служыць не чалавеку, а дзяржаве. А дзяржава ніколі не была за чалавека, яна жыве з яго працы, паразітуе на ім, а калі чалавек хоча скінуць яе з сябе, улада гатова ўжыць сілу супроць таго чалавека, якога яна павінна абараняць. Чалавеку здаецца, што ён аддае дзяржаве ўсё, што можа, усё, што трэба, а ўлада-дзяржава кажа, што гэтага мала, што яшчэ трэба ўзяць у цябе, чалавеча, каб ты вельмі не ганарыўся, што на табе ўсё трымаецца. На ўладзе ўсё трымаецца, на дзяржаве, а не на табе. Так што давай усё тое, што мы табе скажам, а не дасі — забяром па законе, які ў нас ёсць на ўсякі выпадак. А будзеш брыкацца — дамо табе рады, у нас для гэтага ёсць сіла, якая скруціць любую сілу, што не захоча нам служыць. Так што, як казалі раней у Вялікім княстве Літоўскім і ў Рэчы Паспалітай: ора эт лябора — маліся і працуй.

— Ой, Яначка, суровы ты рэаліст, разбурыў мой светлы замак, які я тут вымудравала. А ты яго — адным махам... Ну навошта так было рабіць? Хай бы ж ты дапамог яго расквеціць, размаляваць ва ўсе колеры вясёлкі, засяліць яго добрымі духамі, светлымі вобразамі, якімі-небудзь незямнымі німфамі і наядамі, каб нам было весялей, святлей, а ты ссадзіў мяне адразу на грэшную зямлю.

— А ты думаеш, што ў гэтым лесе толькі светлыя, святыя справы рабіліся і робяцца? Тут усяго намешана, і ўсе твае маляванні разляцяцца, як пух з дзьмухауца, толькі хай дыхне моцны вецер, наляцяць хмары і грымне гром.

— Ай, не буду я з табою ў лес хадзіць, ты толькі сум наводзіш, на нядобрыя думкі схіляеш, усю паэзію замятаеш ляжалым сатлелым лісцем. Паўзучы рэаліст, як ты пра сябе кажаш. Вельмі табе падыходзіць...

Мо і праўда — дарэмна Янка перасеў з ружовых аблокаў, на якіх яны нядаўна сядзелі, на гэту грэшную зямлю? Дарэмна і Рагнеду скінуў... Але чагосьці яму не хапала ў яе разважаннях, была яна далёкая ад рэальнасці, і гэта ў ёй Янка заўважаў даўно, колькі яе ведаў: яна была трохі паэткаю, мо каб яна пайшла ў філалогію, з яе атрымаўся б неблагі літаратар. Душа ў яе тонкая, паэтычная, яна можа бачыць ці адчуваць тое, чаго не бачыў і не адчуваў «паўзучы рэаліст» Янка, які мог прайсці міма чаго-небудзь такога, перад чым Рагнеда стаяла б як зачараваная, як перад святым абразом ці незвычайнаю з’явай прыроды.

Шырокая, гладкая і не такая ўжо выбітая дарога ў лесе нечакана дала адростак направа, трохі як бы ўздымалася вышэй таго ўзроўню, па якім яны ішлі дагэтуль, — калісьці даўно гэта было. Яны ледзь пралезлі праз навісь галін, дарога была малаезджаная, але звярнулі на яе не выпадкова — іх вёў інстынкт: тут яны калісьці хадзілі. Яны прайшлі яшчэ метраў сто і апынуліся на вялікай паляне.

— А Божа, дык гэта ж тут была леснічоўка! — усклікнула Рагнеда. — Тут жыў ляснік Вячорка. I хата яго стаяла во каля гэтай вялізнае грушы, што цяпер тут адна раскашуецца.

Рагнеда гаварыла праўду, гэтае месца Янка добра ведаў, бо хадзіў па грыбы, як прыязджаў да сястры Жэні, якая тут, непадалёку, пасялілася некалькі гадоў назад. I бачыў яшчэ адзінокую вялікую хату, у якой ніхто не жыў, бо яе гаспадара, польскага лесніка Вячорку, вывезлі Саветы пасля вайны разам з сям'ёю, і дзе яны цяпер — ніхто не ведаў.

А далей, на тым баку паляны, яны ўбачылі некалькі чалавек, якія падграбалі атаву і складалі ў невялікія копкі. Пры дарозе стаяў чырвоны «масквіч» з адчыненымі дзверцамі, ля яго на траве віднеўся трохлітровы слоік з вадою.

— Хоць ты папрасі ў іх вады, — сказала сама сабе Рагнеда. — Але не буду, выцерплю...

Зграбалі атаву малады мужчына, адных гадоў з ім жанчына, мо яго жонка, і старэйшая за іх жанчына, няйначай, маці некаторага з маладых.

Яны мінулі паляну, і Рагнеда пачала расказваць:

— Ведаеш, у вайну зімою я тут была, у гэтых Вячоркаў. Яны мелі дачку, яна вучылася ў гарадку. Моладзь ужо хапалі і вывозілі ў Германію. I вось аднойчы мы ўцякалі ад аблавы, я і яшчэ адна дзяўчынка, прымчаліся да іх. I гаспадар нас разам са сваёю дачкою схаваў у капцы бульбы. Бульбу ўжо бралі, там былі пустоты, шмат саломы. Мы залезлі ўсе трое і прасядзелі некалькі гадзін. Было сыра і холадна, я моцна прастудзілася, балелі ныркі. Прабач, я мачылася крывёю. Усе ўжо лічылі, што мне канцы, нават дактары. Але мяне выратаваў нямецкі доктар, жыў недалёка ад нас, вайсковы. Нават яго прозвішча запомніла — Губер, ужо ў гадах чалавек.

— Дык і мы прывозілі да яго маю старэйшую сястру, у яе быў нейкі нервовы зрыў, і ён яе вылечыў таксама, — сказаў Янка. — Толькі я не ведаў яго прозвішча.

Так яны ішлі лесам, гаворачы, успамінаючы. Тут былі густыя зараснікі грабу, пераважна маладога, тонкага і гонкага, многія дрэўцы проста гнуліся ў дугу і верхам сваім ледзь не даставалі да зямлі. Пачалі сустракацца грыбы — сыраежкі, падбярозавікі, нават праўдзівікі, але нейкія падазроныя, ці не фальшывыя. Янка спрабаваў іх нават на зуб, і яны не былі горкія, але Рагнеда не дала іх браць з сабою.

Урэшце яны выбіліся на край лесу, пайшлі па дарозе. Справа віднеліся хаты вёскі, у якой жыла Янкава сястра. Да яе хаты яны па сцежцы падышлі з тылу, ад хлява, якраз на дварэ ўбачылі жанчыну, і Янка адразу пазнаў сваю матку. Невысокая, у доўгай чорнай спадніцы, у камізэльцы на мультановую, у клетачку, кашулю, у светлай хустцы на галаве, твар быў у маршчынах, загарэлы, вочы запалі. Маці несла з летняе кухні ў хату вялізную патэльню, накрытую анучкаю, і каструлю з адваранаю бульбаю, з якой яшчэ ішла пара — няйначай, толькі што адцэджаная.

— А дзеткі ж мае, я ж нават не падумала, што гэта вы. Палічыла, што так якія людзі ідуць з лесу праз наш двор. А вас мы чакалі з аўтобуса. Ажно вы пехатою! Мо стаміліся? Мо прагаладаліся? Якраз во будзем палуднаваць. Картопля параная, скаварада сала, хопіць на ўсіх.

Рагнеда падзякавала за клопат, сказала, што вельмі вінаватыя перад імі, ішлі лесам, не праз магазін, таму і з пустымі рукамі, хай яны ўжо даруюць.

— Такое бяды! — супакоіла іх маці. — Хіба мы тут тае цукеркі не бачым? Дзецям часам купляем, то і сабе іншым разам якую цукерку ў рот возьмеш. Выкіньце з галавы, каб што...

Тут выйшла на двор Жэня, павіталася — пацалавалася з братавою, з братам, паўшчувала, што не заглядаюць да іх, бедных сваякоў, запрасіла на абед. Яна была паўнацелая, нейкая непаваротлівая, як усё роўна хворая.

У агародчыку перад хатаю стаяў столік, яго накрылі настольнікам, вынеслі некалькі табурэтак, невялікі ўслончык на два пасадачныя месцы, расселіся ўсе, хто быў на той час дома, — яшчэ з хаты выйшла Жэніна малодшая дачка Наташа з дзяўчынкаю гадоў двух, вяла яе за ручку. Гаспа- дар недзе адлучыўся, пайшоў да сваіх «братоў» — тут у іх арганізавалася нейкае «брацтва», начальнік у горадзе нешта на яго сварыцца.

Жэня распытвала, як яны жывуць, ставіла перад кожным жалезную пабяляную талерку, давала відэлец, лыжку, раскладала скрылікі смажанага сала, клала вялікаю лыжкаю бульбу, кіслыя гуркі, а кіслае малако са смятанаю сказала браць усім з аднае місы, як гэта рабілі некалі нашы дзяды. Дачка Наташа толькі што-небудзь прыносіла, дапамагала, а першую скрыпку вяла сама Жэня, як у Будніках Рагнедзіна маці. Старыя не хацелі здаваць сваіх пазіцыяў, цягнулі ўсе самі, пакуль есць яшчэ сілы.

Рагнеда стала расказваць пра сябе, пра Янку — што вось яшчэ варушацца-працуюць, а яна сама ўжо збіраецца на пенсію, а там праз некалькі гадкоў пойдзе і Янка. Пра дзяцей гаварыла як нехаця: што кватэру давялося размяняць, Янкавы дзеці атрымалі двухпакаёўку-хрушчоўку, а Янка асобны пакой у яе, Рагнедзінай кватэры.

— А навошта было разменьваць трохпакаёўку? Няхай бы і жылі там дзеці, — сказала маці, як бы папракнуўшы сына, што ён так зрабіў — размяняў кватэру пасля смерці першае жонкі.

— Можа, я і не разменьваў бы, але ж там сталі пасяляцца Вальчыны сваякі. Адна дзяўчына заняла адзін пакой, другая — другі, а маіх дачок сагналі ў адзін пакой, самы меншы. Ну, я павінен быў зрабіць выгляд, што перасяляюся да дзяцей і прашу іх вызваліць жылплошчу. Я там яшчэ быў прыпісаны, кватэра была на мне. Ну, як яны выселіліся, мы і пачалі шукаць абмен. Гэта доўгая гісторыя, быў пецярны абмен-размен. Выйшла так, што я свой пакой памяняў з жанчынаю, якая жыла ў Рагнедзінай кватэры, стаў яе суседам, — кіўнуў на жонку.

— А Божа, я і не разабралася, што ты нагаварыў, як разменьваў, — успляснула рукамі маці. — Гэтыя гарады — не дай Бог людзям тае пакуты, я там і дня не магу выжыць. Я ж была ў цябе, калі ты з дочкамі і Валькаю жыў яшчэ на нейкай Чарняўскай ці Чарнышэўскай вуліцы.

Янка добра памятаў той прыезд маткі, яна пажыла ў іх некалькі дзён і папрасшася дадому: вада з крана здалася ей не толькі нясмачнаю, але нават шкоднаю для яе. Як потым казала яму сястра Жэня, маці збіралася пажыць у сына хоць бы зіму, ажно не вытрымала і аднаго тыдня. Ёсць няпісанае правіла: старое дрэва не перасаджваюць, яно можа засохнуць. Так і стары чалавек: да чаго ён прывык, да чаго прырос, ад таго ўжо яго нельга адарваць.

Але маці хацела ўсё ведаць — як пра дзяцей, так і пра ўнукаў, ёй здавалася, што яны там робяць нешта не так, як трэба, што не раяцца са старымі бацькамі, усё хочуць жыць сваім родумам, таму і жывуць не так, як трэба, таму ў іх і ўсякіх-усялякіх напасцяў аж задужа. А яшчэ — што ў царкву не ходзяць, Богу не моляцца. Але што ў царкву? Цяпер сваіх багоў напрыдумлялі, вунь як яе зяць Анупрэй. Збяруцца кампаніяй і моляцца, Біблію чытаюць, а потым — віно п’юць. Дома нічога не глядзіць. Вунь у хляве страха цячэ, то накрывае сена плёнкаю з сярэдзіны, гніе сена, а страхі не паправіць. Веранду падшыць ужо дзесяць год збіраецца, і тут страха цячы пачынае. Падлога не пафарбавана, шпалеры паклеіць Жэні няма з кім, мо дзеці з Мінска прыедуць ды памогуць. Цяпер трохі менш п’е, але ўсё роўна сварыцца, крычыць: куры на дварэ корміце, зерне на зямлю сыплеце! Чаму карову не так корміце, чаму застаецца ў жолабе? Трэба каб усё з’ела, нават цыбуры. А не хоча — хай стаіць, пагаладае — даесць... Пчолы прыбіліся, распладзіліся, было тры вуллі, дык сталі прападаць. Адзін вулей у хату ўнеслі на зіму, а другі застаўся — кажа, што ўцяпліў. Але не той бок уцяпліў, пчолы і пагінулі. Не любяць пчолы, што ад яго бензінам дыхціць, ды і віном таксама. А тут яшчэ гэтае пратручванне пустазелля... Нічога не выходзіць з пчолаў... Гаспадар — не дай Бог такіх бачыць. Карова яго баіцца, куры баяцца, нават каты ўцякаюць, як яго ўгледзяць... Летась ішоў п’яны, а якраз цялушку заганялі. Ён стаў на праходзе пры плоце і стаіць, як пень — як знарок. Ледзь прагналі тую цялушку, так яго баялася. Потым прыходзіць, здымае туфель — ды бух Жэні па галаве, я крык узняла — дык ён і мне, я і абсунулася. Жэня крычыць: яшчэ раз падымеш руку — пайду ў міліцыю, у суд, хай даюць рады... А як раней сядзеў дзесяць сутак, дык стараўся перад начальствам падлізацца, перабраў пракурораву машы­ну, зрабіў яе як новую... А грошай Жэні не дае, калі часам дробнае што купіць — і ўсё, як іх і не было. Дык Жэня павінна была дзве стаўкі браць: здароўе надарвала, ціск падымаецца, збіраецца кідаць тую работу — нейкаю тэхнічкаю там робіць у канторы, дзе і Анупрэй шафёрыць.

Зачапіла маці і ўнучак, стала расказваць пра адну, другую, трэцюю. Жэ­ня крывілася, але выслухоўвала, не перабівала, часам і сама што дадавала:

— Гэта ж во, самая меншая мая, Наташка, замуж выскачыла — за жанатага, яшчэ не развядзёнца, жонка разводу не дае. Пазнаёміліся недзе ў гарах, альпіністы, ён нават нейкі інструктар, водзіць групу. Збіраюцца аж на Памір — абое. Навошта ім той Памір здаўся — адзін Бог ведае. А жывуць асобна — яна ў інтэрнаце, а ён на кватэры. Разводу трэба чакаць тры гады — па законе. Ад яго бацькі адракліся, не пішуць, не прыязджаюць. Яны, мусіць, і багатыя, нейкія па гандлі ці дастаўцы. А тут ім сынок новую нявестку знайшоў...

Наташка слухала, што пра яе матка кажа, чырванела, усхоплівалася з месца, потым вярталася — перажывала.

— Мо і не трэба было табе, Жэня, нам расказваць гэтую гісторыю з Наташкай, бачыш, як ты яе ўразіла? Дзяўчына сама не свая, — зазначыў як між іншым Янка.

— Ты праўду сказаў, што не свая, а ўжо невядомая чыя. Навошта ёй чужы муж? Хіба мала вольных хлопцаў? Не, знюхалася ў тых гарах, пагрэліся! Цяпер ім будзе цёпла, як стануць жыць па чужых кватэрах, а ён яшчэ аліменты будзе плаціць на дваіх дзяцей.

— А гэтая дзяўчынка не яе, што з ёю гуляе? — спытаўся Янка.

— Не, гэта старэйшае, тая ж таксама ў Мінску, на чужой кватэры дзяцей гадуе. Усё грошы на кааператыў збіраюць, апошнія сілы кладуць. А тут ад нас пры такім гаспадары якая дапамога? Ніякай! Тут і сабе не хапае, а не яшчэ дзецям памагчы, як ім трэба. Адзінае, што яшчэ карова нас корміць — ды яшчэ кабанчыка ў год раз заколем, гэтым і жывём. Праўда, цялушачку нядаўна здалі ў калгас, то трохі дапамога была...

Тут на дварэ паказаўся хлапчук на гадоў дзесяць-дванаццаць, Янка яго бачыў год назад, і тады ён быў яшчэ маленькі, як вузельчык, а тут падлетак ужо, глядзі, стане хутка і на дзяўчат заглядацца.

— Сынок, ідзі палуднаваць, ты ж галодны з самага ранку, дзе ты быў? — загаварыла Жэня да сына Алега, які быў самы малодшы ў яе сям’і, перад ім ішлі тры дзяўчыны, пра якіх вось яны тут гутарылі.

— Мамка, дзякую, мо потым, я не галодны, — адмовіўся хлопец і пачырванеў. На матку ён быў зусім не падобны, хутчэй на бацьку.

Тут яшчэ Янкава маці дадала трохі пра ўнука:

— Бацька называецца! Хлопца зусім замэнчыў — па дзесяць вёдраў вады цягаць прымушае, цэлую бочку. А цяпер салому ўсім вазіў, то хлопец машыну таптаў — адну, другую, трэцюю, — дык ужо зусім ашлягнуў. Рука пачала тузацца, вока левае скакала, да доктара вазілі...

Так, слова за слова, перайшлі да сваякоў. Маці Янкава зноў пачала:

— Гэта ж нядаўна памерла Верка, дзеда Івана дачка. Яшчэ і жыла б, але дзеткі давялі, дачка з зяцем. П’юць на пару, на матку не зважаюць, яшчэ лаюцца. Перад гэтым зяць быў прапаў, думалі, уцёк з дому. А ён пайшоў на работу, у канцы п’яны зваліўся з ног у некім закутку — і ляжыць. А дачка ледзь знайшла яго, прыцягнула дадому. Маці кажа дачцэ: кінь ты гэтага п’яніцу, вунь цётка Ганя адна пражыла, не захацела другога мужа, пагадавала дзяцей. А дачка крычыць: лепш ты падыхай, ты нам жыць не даеш, а яго я не кіну, ён мне ў сто разоў даражэй, чым ты... Як памірала Верка, сабраліся сваякі, суседзі, прыйшла сястра Ганя. Пазнавала ўсіх, была пры памяці. Потым клікала: мама, мама! Колькі дзён назад зяць сніў сон: прыйшоў Костусь, цесць — ён ужо даўно памёр — ды нейкі заклапочаны вельмі. Пытаюць у яго мужчыны: мо па маму Верку? Не, кажа, па яе прыйдуць два мужчыны. I падае шмат фатаграфіяў, паказвае на двух: во гэты і гэты. А другі і быў якраз яго зяць-зяцёк, што давёў яе да дамавіны...

У Янкі, здаецца, ажно спухла галава ад таго, што тут яму нарасказвалі яго родная маці і сястра Жэня. Добра, што ёсць у цябе, Яначка, свае крэўныя людзі, што з імі ты можаш пагаварыць па душах, што яны, як трэба, паспачуваюць табе ў бядзе, і памогуць, і парадзяць, і ў крыўду не дадуць. Праўда, яны не вунь якія, не багатыя, у іх няма таго, што маюць многія, але затое ў іх шчырыя, адкрытыя душы, гатовыя адклікнуцца на чужое гора і бяду. Бо яны самі шмат яго бачылі, шмат чаго перажылі, а перажытае вучыць чала­века, робіць яго больш відушчым, больш абачлівым і нават мудрым.

Відаць, нешта падобнае перажывала і Рагнеда, якая ў кампаніі не любіла заставацца ў цені, магла паспрачацца, магла стаць першаю скрыпкаю. А сёння яна неяк ненатуральна паводзіла сябе ў кампаніі гэтых людзей, якіх яна яшчэ мала ведала, але якіх добра ведаў яе муж Янка, які вырас побач з імі, якія памагалі яму ўсім, чым маглі, ён пайшоў у свет, у людзі, стаў нейкім трохі вядомым — сяму-таму — пісьменнікам. Таму яна і не хацела «паказвацца», дала ім поўную волю і ўсякую ініцыятыву: я тут госця, вы гаварыце што хочаце, я гатова слухаць — хоць, можа, што і не надта прыемнае для сябе. Нават згодна і на такое...

I ўсё ж такі Рагнеда паставіла кропку ў гэтай доўгай бяседзе-гутарцы, і нават, відаць, здзівіла ўсіх, у тым ліку і самога Янку, бо для яго тое, што яна сказала, было навіною.

Яна пачала трохі здалёк — пра свой дом, пра родны кут і яго ролю ў жыцці кожнага чалавека — не пра сябе канкрэтна. Як гэта важна, калі чалавек, яшчэ дзіцем, расце ў сваім доме, са сваімі бацькамі, братамі і сёстрамі, дзедкамі і бабкамі, побач з нейкаю там жыўнасцю — канём, кароваю, свіннямі, авечкамі, курамі і гусямі. Усё гэта яго выхоўвае, памагае яму расці — і любіць гэта ўсё, і цаніць, і абараняць, калі трэба, нават пакласці галаву, калі так давядзецца. Ён прырастае да ўсяго гэтага, зжываецца з ім, яно ўсё ўваходзіць у яго свядомасць, у душу, робіцца часткаю, а мо нават асноваю, падмуркам яго чалавечага «я».

I тут налятае нейкі віхор, усё гэта, што ён меў і любіў, разбурае, разносіць у шчэпкі, руйнуе — і на тым месцы, дзе стаяў яго дом ці дом яго бацькоў, не застаецца нават і следу, нават падмурка.

— Мы ішлі да вас лесам, — пасля кароткай перадышкі зноў загаварыла Рагнеда, — і па дарозе якраз і бачылі два разбураныя гнязды, бачылі толькі астаткі падмуркаў, і яны ўцалелі толькі таму, што ў лесе. А як у полі — там не застанецца і следу. Як не засталося следу ад тых — не дамоў, а хатаў, у якіх жыў ваш і мой Янка, у якіх жылі вы. Дык вось, вы малайцы, вы збудавалі сабе новы дом ці хату, называйце як хочаце, а вось Янка застаўся без хаты. У яго ёсць толькі гарадская кватэра, адзін выменяны пакой. Ён сам не надта наракае на лёс, ну і няхай. А вось я падумала сабе: няхай у нашага Янкі будзе хоць нейкая сімвалічная хата, трохі падобнае да тое, у якой ён нарадзіўся і рос да дзесяці гадоў у той глухой лясной і балотнай вёсачцы Вадзяніца. I таму я хачу пабудаваць тут на бацькоўскім котлішчы ў нашым гарадку такую хатку, мо яна з цягам часу стане літаратурным клубам, дзе будзе збірацца літаратурная моладзь, а потым можа быць і стане літаратурным музеем Янкі Баркуна. I ўдзячныя нашчадкі нашы будуць прыходзіць туды і здымаць шапкі перад сціплым бюстам свайго земляка, разглядаць яго рукапісы, яго кніжкі — і ганарыц- ца чалавекам, які праславіў свае мясціны — і сваё імя. Што вы на гэта скажаце, шаноўныя сваякі і родзічы?

Усе былі проста як аглушаныя — і маўчалі. Першы апамятаўся Янка, і мо таму, што ў гэтай задуме яму належала першая роля. I паколькі першым ён мала калі быў і мала да гэтага рваўся, дык яго трохі ўкалола тое, што яго, не спытаўшыся, хочуць пасадзіць на белага каня. Па той народнай показцы: не ўмею ні пісаць, ні чытаць — хочуць за караля абраць. Мо каб Рагнеда параілася з ім, каб хоць сказала аб сваёй задуме, ён, падумаўшы, мог бы з усякімі агаворкамі і згадзіцца, але так раптоўна, як гром з яснага неба? Яго проста разабраў смех, і ён разрагатаўся, і ўжо на яго глядзелі як на ненкага калі не дзівака, дык парушальніка парадку — этыкету: тут гаворыць чалавек пра сур’ёзныя рэчы, а ён выскаляецца! Хіба ж так можна? Нарагатаўшыся, ён сказаў, як заклікаў усё роўна:

— Апладысменты! Прашу апладысменты нашай прамоўцы, мецэнатцы, фундатарцы, папулярызатарцы і гэтак далей спадарыні Рагнедзе, якая хоча ўвекавечыць сціплую постаць свайго мужа і пабудаваць яму музей пры жыцці, як бы ён там ні выглядаў — ці як хатка на курынай назе, ці як замак Радзівілаў.

Рагнеда, відаць, пакрыўдзілася, таму маўчала — нават надзьмулася, маці мо шмат чаго не зразумела з таго, што сказаў Янка, і таму таксама як чакала працягу размовы, таму першай азвалася на яго смех і такія модныя чужыя словы яго сястра Жэня:

— Што ты зубы прадаеш, братко, як блазан? Што смешнага ты пачуў? Тут якраз не смяяцца, а плакаць трэба. Над тваім лёсам, над нашым, а ты рагочаш, як п’яны, хоць сёння мы, дзякуй Богу, і не пілі.

— А што, табе не смешна? Ты пастаў сябе на маё месца, дык і табе будзе смешна. Ніколі я пра ніякія ўшанаванні самога сябе не думаў і думаць не збіраюся. Калі я нешта варты — хай потым што робяць, калі не — тым болей не трэба загадзя агарод гарадзіць.

— Калі ўсе так будуць разважаць, у нас ніколі культуры не будзе, а будзе роўнае поле, зарослае пустазеллем, без ніякага знаку, нібы тут і людзі ніколі не жылі, нічога не збудавалі, нічога не мелі, — далучылася да Жэні Рагнеда. — А ў сціплага гуляеш мо па сваёй ляноце: навошта табе лішні клопат? Гэта ж твой лозунг: навошта мне лішні клопат?

— Правільна! Навошта ён мне лішні? Мне і запланаваных клопатаў хапае. Лішніх я не хачу мець! — пачаў ужо злаваць Янка.

— Што, літаратура — гэта лішні клопат? Ты пра яе не дбаеш? А колькі ты людзей вывеў у літаратуру, памог маладым знайсці сваю дарогу, свой голас? Гэта быў запланаваны клопат, як ты кажаш? — прыпірала Янку да сценкі Рагнеда. — Аддай сэрца людзям — усё, без астатку! Тады ты нешта значыш, а калі ты вымяраеш: адгэтуль дагэтуль — мае, а там, чые хочаце, — так ты шмат не зробіш, даражэнькі, і сапраўды цябе не стануць увекавечваць, знойдуцца іншыя — і іх увекавечаць, бо яны аддалі сэрца людзям без астатку, згарэлі на працы — у імя ідэі, калі хочаш ведаць. А ты ў імя ідэі не хочаш паварушыць лішні раз і пальцам. Навошта табе лішні клопат?

Сапраўды, Рагнеда ўлавіла слабае месца ў Янкавай абароне і пачала яго разбіваць па частках — па-ротна, па-батальённа, дабярэцца і да штаба, да галоўных яго козыраў: што ён такі ўжо абыякавы да таго, што пра яго скажуць — ну проста, як той Людовік некаторы, які казаў, што пасля нас — хоць патоп. Ці, прасцей, наша, беларускае: пасля нас хоць трава не расці... Не такі ўжо ён абыякавы, і рады ён быў бы, каб яго хвалілі, як якога Караткевіча, ды што зробіш, калі яму, Янку, далёка да яго, вунь як далёка! Але ж Караткевіч выкладваўся да астатку, сілаў сваіх не шкадаваў, па начах не спаў, пісаў. А пакуль пачаў пісаць, колькі ён кніжак перачытаў, колькі ў архівах выседжваў, у бібліятэках. Ён не казаў, што не трэба мне лішняй работы, усякая работа яму была патрэбна, не была лішняю. Таму і зрабіў ён шмат, і зрабіў так, што на вякі застанецца. Вось ужо хто сапраўды аддаў сэрца людзям, дык гэта Караткевіч! Ці той жа Васіль Быкаў! А ты ж іх, Яначка, рэдагаваў, вучыўся ў іх, ды слаба, відаць, вучыўся, што не дагнаў іх, не хапіла табе пораху...

— Беларуская ідэя для мяне, — ужо спакойна гаварыў Янка, — не лішні клопат, не перабольшвай, для яе я не пашкадую сілы, будзь пэўна... Але распыляцца не хачу, разменьвацца на дробязі — не буду. Я сур’ёзны чалавек, можа, гэта і дрэнна, але гэта так... Урэшце, што скажа на гэта маладое пакаленне? — звярнуўся Янка да пляменніцы Наташы, якая пераважна маучала, толькі пераводзіла позірк на тых, хто спрачауся, хто гаварыў, часам усміхалася сама сабе.

— Я ў гэтым не вельмі разбіраюся, але, мне здаецца, што цётка Рагнеда гаворыць праўду. Кожны чалавек павінен пакінуць пасля сябе добры след. Каб людзі пра яго памяталі, калі ён заслужаны — каб у яго вучыліся, бралі прыклад. Не думайце, што з вас не бяруць прыклад, у школе пра вас часта гавораць, на уроках літаратуры настаўнікі часта вас успамінаюць...

— Бач ты! Дзякую! А я і не ведаў, — неяк лёгка сказаў Янка, нібы з іроніяй ці насмешкаю.

— Вы не смейцеся, гэта не гіпербала. Вы для нас, маладых — вельмі добры прыклад. Каб раўняцца на вас... Гэта вам здаецца, што вы не так ужо і многа зрабілі...

— Ну, дзякую, ты мяне трохі супакоіла, Наташка. Буду старацца, каб вас не падводзіць. Але ўсё роўна музеяў мне не трэба, што хочаце гаварыце.

— Як заслужыце, дык будзе і музей, — усміхнулася Наташа.

— А не заслужу — музея не будзе. Сам сабою напрошваецца вывад. Дык мо яшчэ рана думаць пра музеі? Мо яшчэ трэба пачакаць? Мо яшчэ ў мяне прарэжуцца зубы мудрасці? Га? Што вы ўсе як вады ў рот набралі? — пытаўся Янка ў публікі за сталом. — Абмяркоўваецца такое важнае пытанне! — Янка дадаў трохі іроніі ў свой голас, спадзеючыся, што гэта можа ажывіць гутарку, выклікаць спрэчку, хоць спрэчка фактычна скончылася, і пляменніца Наташа як бы падвяла рысу: па заслугах аплата. I з гэтым трэба згадзіцца.

— Што тут гаварыць, таўчы ваду ў ступе? — умяшалася Рагнеда. — Ты рабі свае, а мы будзем рабіць сваё, і толькі ты мне не пярэч, не кажы, што я рабіла не тое, што трэба, а ты сам — тое. Час пакажа, ці тое мы рабілі, ці так мы рабілі, як трэба. Можа, скажаш — не?

— Тут я згодзен, час пакажа, усё расставіць па сваіх месцах. А мы пра гэта можам думаць, можам не. Як хто хоча, — скончыў Янка.

— Не веру я, што ты не думаеш пра сваё будучае, — не згадзілася з ім Рагнеда. — I што цябе не цікавіць, якое яно будзе. Не веру!

— Ха! Можаш не верыць. Мо я думаю, але нікому не скажу. Нават табе! Бо можна гадаць, колькі хочаш, а будзе так, як ты нават і не думаў.

— Ой, цяжка мне з табою, — уздыхнула Рагнеда і больш нічога недадала.

— А мне — з табою. Бо ты не даеш мне спакою, усё цябе нешта як падмывае, пацвельвае: і гэта трэба, і тое трэба. А мне мала трэба. Вось такі я нядобры, такі-сякі, абы-які.

— Ты не абы-які, а абыякі, абыякавы. А гэта вельмі нядобра.

Спрэчка хоць і па дробязях, але працягвалася. Калі адказваць на закіды, канца ёй не будзе. Але праўда застаецца за тым, хто сказаў апошні — такое ёсць няпісанае правіла. Таму спрэчка можа і не скончыцца. Таму ён замоўк, і хай ён будзе абыякі, абыякавы. Хай Рагнедзе будзе лягчэй. Мо толькі маці з гэтым не згодзіцца, мо сястра паспрачаецца. Але яны прамаўчалі. Можа, проста стаміліся. Бо сам Янка адчуваў сябе вычарпаным да дна, як той калодзезь, з якога бралі ваду на нейкую вялікую патрэбу, мо на пажар. Трэба вунь колькі часу, каб ён папоўніў свае запасы. Янка ўстаў і сказаў старую беларускую прымаўку:

— Пара, госцікі, дадому, бо паелі конікі салому.

Усе засмяяліся, устала Рагнеда, потым усе астатнія.

— Зараз жа будзе аўтобус, — сказала сястра Жэня. — Мы як ведалі, калі завязаць. Трэба мне даць вам малака з сабою. Наша смачнейшае за ваша, гарадское. — I яна знікла ў хаце.

Рагнеда і Янка развіталіся з маткаю: абняліся, пацалаваліся, маці, як заўсёды, заплакала, стала гаварыць, каб часцей заходзілі, пакуль яны тут блізка, а то заходзяць гады ў рады, як усё роўна чужыя. Сястра Жэня выне­сла трохлітровы слоік малака ў сетцы, сказала пра слоік — каб другі раз прывозілі два, тады лягчэй абменьвацца — слоікі патрэбныя. Яна хацела яшчэ перадаць ім салодкіх яблык, але яны адмовіліся: хапае і сваіх.

Прыпынак быў блізка ля хаты, віднелася крытая будка без адной сценкі, там ужо стаялі людзі, пераважна жанчыны. 3 хаты выйшаў падлетак Алег, падышоў да іх і спытаўся ў дзядзькі, ці выйшла яго новая кніжка. Янка сказаў, што хутка павінна выйсці, і ён прывязе яе сюды. Малы падзякаваў і адышоў ад кампаніі.

Якраз пад’ехаў аўтобус, яны селі і паехалі ў горад.

Толькі ў аўтобусе Янка адчуў, які ён стомлены. I што дзень сённяшні быў страшэнна доўгі.

III

Раніцою на зарадку было збіранне ападу. Узяў кошык — і кідай у яго тое, што на зямлі ў траве хаваецца: яблык за яблычкам, пакуль кошык не стане цяжкі, не стане поўны. А тады яго высыпаеш у дашчаную скрынку — і пайшоў новы круг. Збіраеш, высыпаеш — глядзіш: поўная скрынка. Але гэта не так хутка, як здаецца. Пяць кошыкаў на скрынку — нямала, трэба пабегаць, пашукаць, патаптацца. Яблыкі ўмеюць хавацца ў траве. 3 аднаго боку глядзіш — не відаць, а глянеш з другога — дык і там ляжыць, і там. Чамусьці ўспомнілася польская песенька, якую яны вучылі ў школе: «Пуйдэ я сень пуйдэ, поклоне яблоні, можэ, мі яблушко в чапэчкэ уроні. Яблушкі, яблушкі, пшэслічнэ грушэчкі, свецон сень, як гвязды помендзы лістэчкі». Калісьці, даўным-даўно гэта было, а вось не забываецца. Недзе ў трэцім класе польскай «повшэхнэй» — пачатковай школы ён вучыўся, а можа, і раней, калі яны карагодам хадзілі вакол школьнай ялінкі і спявалі гэтую песеньку. Недзе гадоў восем-дзевяць яму было, а ўжо ўмеў гаварыць па-польску. На сваёй мове гаварылі на пераменках — «пшэрвах», за што настаўнік мог даць «лану» — выцяць лінейкаю па далоні. Потым дзядзька, матчын малодшы брат, прывёз яму беларускі буквар, выдадзены ў Вільні, і Янка стаў вучыцца чытаць па-беларуску. I паступова паэзія польскай мовы стала гаснуць, паяўлялася нават пагарда — як да чужога, што табе навязваюць. Калі не сілай, то паступова, мякка, непрыкметна, каб ты гэта палюбіў, каб яно ўвайшло ў тваю свядомасць, у тваю кроў — і каб здалося сваім, родным, а сваё, тое, што ў тваёй хаце, — ужо не сваім, а чужым, непатрэбным, лішнім, нейкім нават ніжэйшым за тое, што табе падалі ў бліскучай абгортцы і сказалі: вазьмі, гэта лепш за тое, што ты меў дагэтуль. 3 гэтым ты будзеш мець будучыню, а са сваім — не. Проста і ясна, як божы дзень!

I што ж? Прайшло пасля таго некалькі дзесяткаў гадоў — і ўжо Янкаваму дзіцяці кажуць тое самае, толькі па-руску: брось ты этот свой язык — мову, она устарела, на ней говорят только старухи в глухих деревнях, а весь культурный народ говорит на великом русском языке. Это язык мирового значения, язык коммунистического будущего. I ўжо ў рускай школе яго дзя­цей, якія хочуць гаварыць на мове сваіх бацькоў і дзядоў, дырэктар школы Дзівакоў называе «врагами народа» — перад вучнямі, публічна. Ну а што робяць з ворагамі народа, усе яшчэ не забыліся: колькі сіротаў засталося, колькі ўдоваў, у якой беднасці яны жылі і раслі, колькі выцерпелі, пакуль зноў сталі на ногі, выбавіліся з галечы!

Вось неяк так атрымліваецца з намі, увесь час мы паміж молатам і кавадлам, і лёс ці хто хоча перажаваць нас то на палякаў, то на рускіх, нібы не можам мы застацца самі сабою, нікога не слухаць і нікому не служыць, а толькі сабе, і карыстацца тым, што нам даў Бог, і каб ніхто гэтага дабра ў нас не забіраў, каб не казаў, што яно не дабро, а г... і не даваў на замену сваё, лепшае ў сто разоў за наша. Але ж мы бачым, для чаго гэта робіцца: для таго, каб мы ўмерлі, каб расталі ў вяках як народ, бо без мовы свае мы — ніхто, нас няма! I пакуль гэтага мы ўсе не зразумеем, датуль мы будзем кідацца то ўлева, то ўправа, прыстасаваць то да Усходу, то да Захаду, а сваё ўсё будзе меншаць і меншаць, знікаць і знікаць, покуль і зусім не прападзе... бясследна...

Яго думкі перабіла Рагнеда — запрашала на сняданне, была, як яму здалося, модна апранутая: у клятчастай, як шатландскай, кароткай спадніцы, у белай вышыванай блузцы з кароткім рукавом, гладка прычасаныя цёмныя валасы спадалі на плечы, прабор быў пасярод галавы.

— Ты нейкая вельмі святочная, хоць нядзеля была ўчора, а не сёння, — пахваліў яе Янка.

— Для цябе, для цябе стараюся, — з усмешкаю сказала Рагнеда. — Шмат назбіраў? На сняданне зарабіў? Бо я зрабіла смачны сняданак. I мама не пярэчыла, як ні дзіўна.

— Гэта праўда, лейцаў яна не хоча аддаваць, баіцца, што не вернуць.

— Мо не таму, проста ў яе такі характар: усё сама. Бо колькі гадоў — амаль трыццаць — усё адна, усё сама.

— А колькі ты была адна, сама? Амаль дваццаць! I ў цябе ёсць гэтае самае «я сама». Ты проста не заўважаеш, а я бачу, на сабе адчуваю: як я сказала, так і будзе. Мо не так?

— Нешта ты не тое гаворыш, Яначка. Я стамілася быць і маткаю, і бацькам, таму хачу скінуць з сябе гэты груз, перакласці на твае плечы хоць палову яго.

— На мае худыя плечы? Усяго я не пацягну, — засмяяўся Янка.

— Вось як паснедаеш, дык падужэеш. I гэтыя тры скрынкі пацягнеш, як міленькі.

— Усё залежыць ад снядання, ад яго каларыйнасці.

— Каларыйнасць для цябе галоўнае. А для мяне — смак.

— Смак — гэта ўжо як наясіся. Дэсерт, так бы мовіць. А калорыі — аснова.

— Па табе не відаць, што ты так калорыямі захапляешся.

— Дык я ж іх трачу не шкадуючы.

— Нешта я не бачу, на што ты іх траціш, — з нейкім як намёкам ска­зала Рагнеда.

— Бо поначы не відаць, — падкалоў яе Янка.

— Ах ты, нягоднік! На што намякаеш! Хопіць зубы скаліць, там сня­данне стыне. Пайшлі!

Яны падышлі да калодзезя, Янка скінуў сваю кашулю, майку, стаў мыцца з зялёнай вываркі, якая тут стаяла з вадою.

— А мыла? Што ты, як першабытны чалавек? — здзівілася Рагнеда.

— Менавіта першабытныя мыліся без мыла. I былі такія дужыя, што мамантаў перамагалі.

Рагнеда толькі сказала «пачакай!» і пайшла ў хату. Янка ўжо канчаў сваё мыццё, як яна вярнулася з мылам і ручніком.

— Ой, дзякую, тое, што трэба! — Янка ўзяў ручнік, мыла, але памыў мылам толькі адны рукі.

— А твар? Ты што? — абурылася Рагнеда.

— А твар? Абыдзецца рыла і без мыла, як той казаў, — аджартаваўся Янка, і Рагнеда ад яго адстала.

Яны пайшлі ў хату. Янка павітаўся з маткаю, сеў на сваё месца. Усё ўжо стаяла на стале гатовае. Пачалі з салаты: гуркі, памідоры. Потым пайшла смажаная рыба, халодная вараная свініна, на апошняе — гарбата са шпундзікамі: запечаная ў цесце доктарская кілбаса.

— Хто такія смачныя шпундзікі рыхтаваў? — спытаўся мо і недарэчы Янка, бо баяўся як-небудзь пакрыўдзіць матку: падумае не тое.

Адказу доўга не было, а потым матка сказала як нехаця, што гэта рабо­та «твае жоначкі».

— Глядзіце, дык яна можа сябе паказаць, — узяў хвалебны тон Ян­ка. — Адразу ўспамінаецца стары анекдот, як селі есці, а малады муж пакаштаваў суп, рассмакаваў, ды ажно скрывіўся, ды пытаецца, хто такі нясмачны суп варыў? Няйначай, думаў, што маці. А маці і кажа: гэта твая жоначка варыла. Малады муж памаўчаў, яшчэ пакаштаваў дый кажа: а нішто суп, падсаліўшы-падбяліўшы, можна есці.

— Чуеш, мама, як ён мяне хваліць, на што намякае, гэты нягоднік? — гнеўна-жартаўліва сказала Рагнеда. — Нягоднікам я ўжо другі раз за сёння яго называю.

— Ну, нечым жа ты яму недагадзіла. Ці ён табе, — адказала маці.

— Яна мне казала, што нешта пакажа. Вось цяпер я і бачу, што гэта шпундзікі, — растлумачыў Янка сітуацыю.

— Выходзіць, што на большае я не здольная? — пакрыўдзілася Рагне­да — так здалося Янку.

— Даруйце, я так не сказаў, — пачаў апраўдвацца Янка. — Ад цябе можна ўсяго чакаць.

— Усяго — гэта чаго? I добрага, і благога?

— Як той казаў: у Бога ўсяго многа. Але жыць трэба спакойна. I не азірацца — са страхам.

— Неяк ты пачаў загадкамі гаварыць, — ужо больш мірна сказала Рагне­да. — Але не буду цябе заводзіць. У цябе важная работа — здаць яблыкі.

Янка падзякаваў за смачнае снеданне матцы і Рагнедзе, устаў з-за стала. Цяпер ён пайшоў да суседзяў Аляксейчыкаў пазычыць тачку. Гаспадар, невысокі лысы мужчына, падобны да артыста Сарокіна, апрануты цёпла, але ў тапках на босую нагу, павёў Янку ў адрыну, што стаяла пры самых сотках Жаркоўскай Раісы Сцяпанаўны, Рагнедзінай маткі, адчыніў дзверы і выкаціў «тачанку» — двухколку з жалезным кузавам, у які ўлезла б сама мала два цэнтнеры «сыпучых цел». А ў Янкі былі тры скрынкі па сорак кілаграмаў яблык-ападкаў.

—- Вам памагчы загрузіцца? — спытаўся гаспадар — як кінуў за сабою.

— Ды не, справімся самі, дзякую. Праз якую гадзіну вярну вам «тачанку».

I Янка лёгка, узяўшыся за ручкі, як у плузе, пакаціў «тачанку» са двара. Яна ішла лёгка, была на гумовым ходзе, на падшыпніках. Каб паставіць скрынкі, спатрэбілася якіх дзесяць хвілін. Янкавы жанчыны заўважылі яго, калі ён ускінуў апошнюю скрынку. Рагнеда закрычала на яго, чаму не сказаў ім, яны памаглі б, але ён толькі махнуў рукою і пакаціў «тачанку» на вуліцу. Прамінуўшы некалькі хатаў, павярнуў у вузенькую вулічку, праехаў у патрэбны двор, у якім у канцы стаяла вялікае гумно — як яно толькі і ўцалела за войны і калектывізацыю! — адчыненае насцеж. Там, відаць было, варушыліся людзі. Янка пад’ехаў да самых дзвярэй, паставіў «тачанку» і зайшоў у сярэдзіну, павітаўся з мужчынамі. Адзін стаяў ля вагі — высокі, худы і зарослы, хоць яшчэ не стары, важыў мяшкі з яблыкамі, якія прывезлі сюды прыблізна на такой жа «тачанцы» два мужчыны, адзін вясковага выгляду, другі — гарадскога, у чыстых адпрасаваных штанах, у паласатай кашулі, з голаю калматаю галавою. Абодва былі на лёгкім падпітку. Яны сцягнулі з вагі свае мяхі, апаражнілі іх у вялізную кучу ў прыстаранку, забралі грошы і пайшлі.

Высокі худы і аброслы мужчына цяпер убачыў яго, кіўнуў гала­вою і сказаў:

— Што, ад настаўніцы Жаркоўскай прывезлі? Што ж так мала? Давайце памагу пакласці.

— Адкуль вы ведаеце, што ад Жаркоўскай? — здзівіўся Янка.

— Як не ведаць? Лічыце, суседзі, усё відаць. Трэці дзень, як прыехалі ў госці? Не памыліўся?

— Не памыліліся, мы тут прыехалі на адпачынак, — сказаў Янка.

— Ну, і пагоду вы добрую заказалі. На возеры яшчэ не былі?

— Не паспелі, але збіраемся.

Так гаворачы, яны ўскінулі скрынкі на вагі, было ўсяго восемдзесят кілаграмаў, атрымаў Янка на рукі ажно дванаццаць рублёў — больш як на тры пляшкі «Зуброўкі». Выгружалі-высыпалі таксама калектыўна, усё прайшло ў тэмпе. А там пад’язджалі ўжо людзі, нават адзін з возам, поўным мяшкоў.

Янка лёгка пакаціў «тачанку» з пустымі скрынкамі, якія цяпер падскоквалі і грымелі па блясе, — дарога была ў выбоінах. Пачатак зроблены, думаў ён, можна брацца за яблыкі, якія яшчэ сядзяць, страсаць іх ды патроху здаваць, бо потым, як пойдзе канвеер, цяжка будзе ўціснуцца ў чаргу. Але раз гаспадыня маўчыць, то што ім лезці са сваімі падказкамі? Яна не любіць, каб ёй падказвалі, яна ўсё вырашае сама. Янка здаў суседу «тачанку», падзякаваў, сказаўшы на ўсякі выпадак, што, калі трэба, ён гатовы ім памагчы завезці пару «тачанак» з яблыкамі на прыёмны пункт. Але гаспадар таксама падзякаваў і сказаў, што ў іх мала тых яблык, сад у іх малы. Янка ўсміхнуўся сам сабе: кінеш за сабою — знойдзеш перад сабою...

— Нешта ты хутка справіўся, — прывітала яго Рагнеда. — Шмат утаргаваў?

— Ажно дванаццаць рублёў! — пахваліўся Янка і паклаў грошы перад маткаю, якая сядзела за швейнаю машынкаю і нешта кроіла-шыла.

Гаспадыня ўзяла грошы, адняла пяцёрку і сказала Янку:

— Бяры ганарар, як вы кажаце. Зарабіў.

— Ну што вы, — стаў аднеквацца Янка. — Не трэба нам грошай, у нас і сваіх поўна. Наадварот, мы вам павінны даваць, а не вы нам!

— Хто каму павінен, яшчэ падлічым. А вось як даю — дык бярыце і дзякуйце. Усяго толькі. Як гэта беларусы любяць казаць? Як б’юць — уцякай, як даюць — бяры.

Каб не пакрыўдзіць маткі, ён узяў. Рагнеда не ўмешвалася, а прамаўчала, толькі неяк з асуджэннем паглядзела на Янку: не мог адстаяць сваю лінію. Слабак! А яму ўспомніўся анекдот пра беларуса — як яго б’юць трое сутак.

— Добра, калі б’юць, ды яшчэ можна ўцячы. А як не? Вось такі анекдот пра нашага братку-беларуса. Два паны за некую кару прывязалі яго да лаўкі ды давай дубасіць. Дзень б’юць, два, перадыхнуць, перакусяць, вып’юць выбаровай — і далей. А ён маўчыць, як вады ў рот набраўшы, як той нямко. I трэці дзень пачаўся, а яны ўсё б’юць, стаміліся страшэнна, але пера­дыхнуць — і зноў б’юць. I раптам небараку прарвала, ён ажно заплакаў, узмаліўся: «Ну як так можна, шаноўныя! Я трэці дзень не еўшы, з голаду паміраю, а вы і не падумаеце мяне пакарміць! Злітуйцеся, Богам прашу!»

— А з чаго тут смяяцца? — спыталася Рагнеда з недаўменнем.

— Як з чаго? 3 нашай цярплівасці. Што нас б’юць — толькі тае бяды. А вось што есці не даюць — гэта ўжо вялікая бяда.

— Выходзіць, што нас можна ўзяць толькі голадам? — спыталася Рагнеда.

— Во-во, як не стане чаго есці, тады зразумеем, чаго мы вартыя. Падумаем і ацэнім, і вывады зробім. А пакуль што — пацерпім, скура ў нас тоўстая! — падвёў вынік Янка.

На гэтым іх ранішняя гутарка скончылася, і Янка пайшоў займацца сваімі справамі, якія яго чакалі сёння. Яблыкі былі пачаткам, і даволі ўдалым, гэта яго трохі падбадзёрыла. Цяпер трэба брацца за касу. Хоць яна, відаць, тупая, даўно не кляпаная. Пабачым, пабачым... У адрыне знайшоў касу, агледзеў. Усё рассохлася: каса на коссі варушыцца, кулька таксама паязджае, клёп амаль што зрэзаны. Малатком падбіў клін-запатылак, каса як прырасла да касся, заціснуў кульку, каб не варушылася на кассі, намянціў, прайшоўся па ўзмежку. На роснай траве каса рэжа як мае быць, можна касіць, хоць кляпаць усё роўна трэба. Цікава, хто і калі тут кляпаў матцы гэтую касу? Яшчэ добра, што яна ёсць, а так давялося б пазычаць у суседзяў.

Касіў выбарачна — дзе больш павылазіла крапіва, дзе раскашаўся лопух, лебяда. Лопух быў высозны, магутны, з вялізнымі, як у слана вушы, лісцямі, з ружовымі калючымі макаўкамі-галоўкамі цвету і насення, якое патрохі пачынала выспяваць, а потым пачне рассыпацца-разносіцца па ўсім садзе і агародзе, а сабакі на сваіх хвастах разнясуць яго па ўсім горадзе. Лопух — лекавая расліна, з каранёў робяць настойку, а лісце ўжываюць як кампрэсы ад усякіх рэўматычных і сустаўных боляў, пры ўдарах і пухлінах, нават прыкладваюць да галавы — некалі так рабіла яго бабка Ганна, ды і маці таксама.

Паваяваўшы з лопухам, касіў крапіву, зелле, старыя трускаўкі, каб яны пайшлі ў новыя парасткі.

Касьба — праца хоць і даволі цяжкая, але прыемная, нават карысная — самая лепшая фізкультура, бо працуе-трэніруецца ўвесь арганізм, нават шыйныя мускулы. I часта пасля касьбы на першы-другі дзень баліць менавіта шыя, але ж не толькі шыя, а ўсё ніжэй — рукі, брушны прэс, ногі, нават ступакі. Але праз два дні ўсе болі праходзяць, і чалавек — пасвяжэлы, падужэлы — гатоў касіць ад раніцы да вечара. Хоць найлепей касіць з расою, каса тады рэжа, як брытва, і работы касец зробіць у два разы больш, як па сухой траве. Усё гэта Янка ведаў добра, давялося яму касіць нямала, пачынаючы з якіх дзесяці гадоў — і да цяперашняга часу, хоць цяпер усё менш і менш, бо касьба, як і малацьба, і варка, — усё стала цяпер не ручное, а машыновае. Гэта і добра, гэта лёгка, але тая паэзія, якая была ў фізічнай працы селяніна, прапала разам з гэтаю працай. I Янка не раз аб гэтым шкадаваў, думаў, што дарэмна людзі пайшлі ў гарады, дарэмна адарваліся ад зямлі і ад прыроды. Такое не на карысць людзям, гэта якраз на зло. У гарадах яны больш хварэюць, хутчэй таўсцеюць — і без пары паміраюць, бо не дыхаюць свежым паветрам, бо не працуюць фізічна, больш, чым трэба, п’юць. Хоць і вёска цяпер у гэтым кірунку не адстае ад горада, мо нават апярэджвае. Бо механізатар у вёсцы — гэта той жа гарадскі фабрычны рабочы. Але ў таго сем ці восем гадзін — і ён ужо вольны, а ў вёсцы трактарыст, ці камбайнер, ці шафёр — ад цямна да цямна цягне сваю лямку, як той вол ярмо, аж покуль не ўпадзе.

Усё цяпер памянялася, толькі пытанне — ці ў лепшы бок? Начальнікі верашчаць, што ў лепшы, а практыка паказвае, што наадварот. Не ўгару мы ідзём, а апускаемся ўніз. I калі гэта пакуль што не ўсе бачаць, дык потым, калі мы грукнемся аб дно, адчуюць усе, але будзе позна...

Толькі Янка стаў мянціць касу, як убачыў, што да яго ідзе Рагнеда. Няй­начай, нешта важнае. Але памыліўся: Рагнеда сказала, што трэба схадзіць у горад, купіць хлеба, яшчэ ўсяго шмат.

— А ты адна не магла б? — здзівіўся Янка. — Я толькі ўвайшоў у смак.

— Нічога, адпачынь. А то прыехаў у адпачынак, а з хамута не вылазіш.

— Ах, як ты мяне шкадуеш! Фізічная праца ў меру — найлепшы адпа­чынак, ты ж сама ведаеш.

— Не распачынай дыскусіі, пайшлі! — настойвала Рагнеда.

— Хай будзе, як Сара казала, — скончыў «дыскусію» Янка вядомым у яго мясцінах прыслоўем.

Яны сабраліся і пайшлі ў горад. Яно гучала нават трохі смешна — ісці ў горад. Па-першае, які гэта горад: якіх дзесяць тысяч чалавек, па-другое, ісці было не больш як пяцьсот метраў, можна было па іх вуліцы выйсці ў самы цэнтр, на плошчу, трэба толькі абагнуць некалькі вясковага тыпу дамоў і мясцовы трохпавярховы гатэль, ля якога звычайна стаяла некалькі легкавікоў ці невялікі аўтобус.

Універмаг, двухпавярховы, прасторны, стаяў упрытык да рэстарана, а з другога боку — упрытык да кнігарні, а трошкі далей — гастраном, у якім звычайна людзей было шмат, асабліва як прыязджалі з бліжэйшых вёсак, каб купіць што-небудзь свежае і смачнае, бо ў вясковых крамах выбар быў малы. У вялікую пераменку і ў канцы заняткаў тут было поўна школьнікаў з блізкае адсюль школы, дзеці куплялі марожанае, булачкі ці цукеркі.

Пастаяўшы трохі ў чарзе, яны ўзялі смятаны, кефіру, хлеба і батон, масла, тварагу ў брыкеціках, дзесятак яек і нават «Зуброўкі» — на «заробленыя» Янкам грошы. Матцы ўзялі марожанае і бутэльку напітку. Дарэчы, хлеб у гастраноме быў рэдка, і сёння ім пашэнціла купіць яго, а звычайна ён прадаваўся ў хлебным магазіне, давалі на рукі толькі адзін бохан, яшчэ нават пыталіся, ты гарадскі ці госць. Як госць — маглі не прадаць. А чарга выстройвалася такая, што вылазіла з магазіна, і хвост яе віўся на метраў пяцьдзесят па тратуары. Адным словам, было весела, калі апошнім у чарзе хлеба не хапала: людзі мацюкаліся, лаялі савецкія парадкі, некаторыя іх супакойвалі — глядзіце, дадуць вам лёгкага хлеба, больш не захочацца.

Ішлі дадому — і Рагнеда стала пераказваць гутарку з маткаю, якраз пра яго. Яна шмат чаго ведае з Янкавага жыцця, няйначай, ёй расказвалі знаёмыя праз знаёмых, яго былых і цяперашніх сяброў, а мо нават са слоў Альбіны, якая нагаворвала матцы і пра Рагнеду ўсялякія непраўдападобныя гісторыі. То, што ёй варта было не паслухаць пра Янку, калі толькі пайшла гутарка пра яго збліжэнне з Рагнедаю: што ён не такі, як здаецца, што ён вунь які злыдзень, загнаў у магілу першую жонку, цяпер кінуў дзяцей і пайшоў да гэтай развядзёнкі на чужыя дзеці, хоць гэтыя дзеці ўжо маюць сваіх дзяцей. Смешна ўсё гэта было слухаць, і не першы раз, і не ад адной Рагнеды, а з другога боку — і балюча, бо ўсё гэта былі звычайныя плёткі, дзе ўсё перавернута, перакручана, перабольшана, а праўда там і не начавала. Але хіба забароніш людзям пра сябе гаварыць? Хай гавораць: пана клянуць, а пан таўсцее.

Вярнуўшыся, яны перакусілі салодкімі гуркамі з малінавым варэннем — і за работку. Па плане, які Янка атрымаў ад маткі, ён павінен быў зрабіць паддашак да хлевушка, каб пры ім можна было складаць дровы, і яны не моклі. Яна паказала сякі-такі матэрыял — тонкія дошчачкі, якія ляжалі ў гэтым хлевушку. Цяпер трэба было сабраць начынне, без якога нічога не зробіш: сякеру, малаток, абцугі, цвікі, нажоўку-пілку, усё гэта недзе ляжала, але трэба цяпер сабраць яго ў адно месца, каб усё было пад рукою. Як агледзеўся Янка, не хапала звычайнае, але патрэбнае рэчы — нейкага кавадла, на якім можна было раўнаваць старыя цвікі і рабіць новыя — са звычайнага дроту. У магазіне летам цвікоў не было, іх даўно разабралі.

Янка ўспомніў, што бачыў у адрыне нейкую металічную дэталь, круг­лую, як невялікая патэльня, але тоўстую, з дзюркаю пасярэдзіне. Вось яе, насадзіўшы на калодку, можна будзе скарыстаць, як круглае кавадла. Так ён і зрабіў: знайшоў круглы цурбан, падчасаў адзін канец, каб «патэльня» налезла на яго, пасадзіў на месца — і сапраўды, атрымалася добрая прылада для ўсякага кляпання. Потым ён устаўляў у гатовую дзюрку вострую бабку і кляпаў касу. Маці аднойчы ўбачыла яго «кавадла» і пахваліла за вынаходства, а Рагнеда жартам прапанавала ўзнагародзіць яго прэміяй і медалём з рэдзькі.

Як пераканаўся Янка, у кожнай справе важны быў пачатак. Калі ўсё на месцы, калі ўсё добра падрыхтавана, работа пойдзе як па масле. Праўда, на падрыхтоўку патраціў нямала часу, але што зробіш? Затое потым усё можна нагнаць.

Жанчыны займаліся нечым сваім, Янку гэта мала турбавала. Яны нешта рабілі, нешта шылі-мылі, гаварылі між сабою, часам спрачаліся, асабліва калі гутарка заходзіла пра нябожчыка-бацьку, пра яго апошнія гады. Рагнеда хацела ведаць праўду, па якой прычыне бацьку адправілі ў Мінскую бальніцу для душэўнахворых, на што маці не давала яснага адказу. Янка сам не чуў такое гутаркі, але пра гэта яму расказвала сама Рагнеда. Нешта нядобрае было ў заблытанай гісторыі — нібы маці так ратавала сябе і сваіх дочак ад нейкае там бяды, нібы бацька ў нечым быў вінаваты...

Работа ў Янкі ішла спорна. Прымацаваўшы дзве рэечкі да ключоў, ён пачаў прыбіваць да іх кароткія, мо на паўметра, трохі даўжэйшыя, чым звычайнае палена ў печку, тонкія дошчачкі, якія будуць ахоўваць складзеныя ля сцяны дровы ад дажджу. Дошчачкі ён клаў не адна да адной, а рабіў невялікую шчыліну, а потым накрываў тую шчыліну трэцяю дошчачкаю, каб вада не магла прасачыцца на дровы.

Можна сказаць, што работа яго была гультайская, пад яе добра думалася, успаміналася, часам — марылася. Але такое здаралася рэдка. Чамусьці Янка баяўся будаваць ружовыя замкі, складаць нейкія планы, бо яны, як правіла, не збываліся, і тады было вельмі крыўдна, што ўсё пайшло прахам. Некаторыя на гэта не глядзяць, а вось Янка быў ці нясмелы ад пры­роды, ці прымхлівы, але ў такую гульню не хацеў гуляць. Час пакажа, што рабіць, у які бок кіраваць. Яго больш турбавала нацыянальная ідэя, да якой ён часта звяртаўся у сваіх думках-марах.

Ён адчуваў, што састарэлая палітыка Крамля ў гэтым пытанні прывядзе да нядобрага канца. Бо ўсе народы, якія насяляюць і ўтвараюць Савецкі Саюз, ужо адчулі сваю сілу і здольны кіраваць сваімі рэспублікамі, будаваць сваю гаспадарку на свой лад, без ранейшай назойлівай апекі Масквы. I рана ці позна можа надысці той крытычны момант, калі калос на гліняных нагах не вытрымае свайго цяжару і грымнецца долу. Будзе шмат ахвяр, шмат крыві і слёз. Лепш зрабіць так, каб усё абышлося мірна, спакойна, без усялякіх закалотаў. Няўжо людзі не могуць зразумець адно аднаго, хоць яны і думаюць кожны на сваей мове, але гаварыць яны могуць на адной — расейскай, якая раней аб’ядноўвала — сілай! — а цяпер — раз’ядноўвае, бо па-ранейшаму хоча стаць адзінаю для ўсіх.

Такое могуць зразумець тыя, хто хоча, каб яна была адзінаю для ўсяго чалавецтва, але ніколі не зразумее і не пагодзіцца той, хто цэніць свае і ніколі не прамяняе яго на чужое, бо яно яму такое ж дарагое, як дарагое яго ўласнае для расейца. Бог стварыў людзей і даў ім розныя мовы для таго, каб яны іх любілі, шанавалі і не давалі ў крыўду, каб не адракаліся ад іх, бо мова родная — гэта самае галоўнае з таго, чым адзін народ адрозніваецца ад другога. Як прырода страціць ад таго, калі прападуць яе хоць і нямногія роды і віды, так і чалавецтва нашмат збяднее, калі нейкі народ страціць сваю мову і стане карыстацца суседавай. Такі народ прападзе для гісторыі, пра яго хутка забудуць — нібы яго і не было зусім.

Дык няўжо мы здольныя на такое дзікунства? Няўжо ў нас высахлі мазгі, што мы не можам адрозніць праўды ад няпраўды, дня ад ночы? Такога не можа быць!

Запрацаваўшыся ці задумаўшыся — цяжка сказаць, — Янка не заўважыў, што побач з ім стаіць Рагнеда і назірае за яго работаю. Азірнуўся — стукнуў сабе па пальцах, засыкаў.

— Бачыш, якое ў цябе вока, — сказаў ён жартам, — што я б’ю не па палене, а па калене.

— Не заглядайся на спадніцу, — сказала Рагнеда. — Я бачу, што яна табе падабаецца — мая шатландка.

— Не яна, а ты ў ёй — разумееш розніцу? — паправіў яе Янка.

— Так я табе і паверу! Не падлізвайся, — жартавала Рагнеда. — і не загаворвай мне зубы. Я прыйшла аб’явіць канец рабочага дня. Мы з мамаю зрабілі сабе перапынак, прыгатаваўшы вячэру.

— Не пакідай на заўтра тое, што можна зрабіць сёння, — азваўся на гэта Янка. Рагнеда была вясёлая, нават гуллівая, значыць, з маткаю ў яе ўсё ідзе нармальна. «Гэта вельмі добра», — падумаў сам сабе Янка. — Тут у мяне на дзесяць хвілін работы.

— Даю табе дваццаць. Але не спазняйся, астывае вячэра.

— Пастараюся, даражэнькая. Скажы маме, што я па вас ужо засумаваў. Няма з кім загаварыць, паспрачацца. Поўная дэградацыя асобы. Каб не страціць кваліфікацыі поўнасцю... Не забывайся, што я рэдактар, а гэта такі чорны вол, які цягне і маўчыць. Маўчыць і цягне.

— Ах, як ты надарваўся на сваёй рабоце! Проста жах! Трэба будзе цябе падкормліваць, каб трымаўся на нагах. Скажу маме, каб яна што прыстаралася для цябе, — і Рагнеда пайшла ў хату.

Янка хутка завяршыў сваю «мазольную» працу, прыбіў апошнюю дошчачку, палюбаваўся зробленаю спарудай — здаецца, нічога, можна збоку падумаць, што рабіў гэта нейкі нават майстар, а не такі дылетант, як Янка, які ўмудрыўся паабіваць пальцы на левай руцэ — некалькі разоў пацэліў малатком па тым месцы, дзе не трэба. Але такое бяды, жыць можна. Проста яшчэ не вярнуўся да яго той спрыт у руках, які быў раней. Чым больш працуеш, тым больш ты спрытнейшы ў сваім фаху, хоць бы і ў такім мізэрным, як уменне заганяць цвікі.

Янка зайшоў пад калодзезь, каб памыцца. Скінуў кашулю, абліваўся вадою да пояса. Вада ў выварцы была трохі падагрэтая, не то што з кало­дзезя, і не так дражніла, як свежая. Рукі памыў мылам, як і раней. Добра было б памыць і ногі, але гэта пасля, перад сном. Тым больш, што ён хадзіў босы, і тут ужо без мыцця нельга было абысціся.

Сонца заходзіла хораша. Неба было чыстае, як шклянка, паказвала на добрую пагоду. Сям-там на вуліцы чуліся галасы людзей, брахалі сабакі, з поля — не гналі, як раней, — а вялі на павадках хто карову, хто казу. Машыны праязджалі па іх вуліцы рэдка, як і фурманкі — мала ў каго быў конь, а калі і быў, дык належаў нейкай там гарадской арганізацыі ці кан­торы. Тут панаваў спакой, трохі запаволены рытм жыцця, не было шмат мітусні, спешкі, якія характарызавалі жыццё вялікага горада. Вось чаму тут можна было адпачыць — і душою, і целам.

Ужо на парозе Рагнеда падала яму ручнік, і ён выціраўся з асалодаю, ажно стагнаў, шаруючы сябе льняным шорсткім палатном — любата вось так зрабіць сабе масаж, разагнаць кроў, расцерціся да чырвані, адчуць сябе паздаравелым і памаладзелым.

На вячэру Янку чакалі дранікі са смятанаю, ён еў і хваліў, не дапытваючыся, хто іх рыхтаваў, па прымаўцы: еж і хвалі, каб болей далі, а апетыт яго пабольшыўся яшчэ ад таго, што за добрую працу атрымаў кілішак «Зуброўкі». Злёгку захмялеў, адчуў як бы нейкую стому, якой не было там, за работаю. Але стома не была цяжкаю, хутчэй гэта млявасць, якая хутка праходзіць і не пакідае прыкрага следу.

За сталом зайшла гутарка пра драўляны дом, які нядаўна вырас перад іх вокнамі на самай мяжы, так што дзверы, калі іх адчыніць, будуць ужо на іхніх сотках. Маці гаворыць, што гэта іх новы сусед, які купіў недзе гэтую хату, заняў тут пляц і збіраецца потым яе прадаваць, калі знойдзецца ахвотнік.

— Давай купім, Яначка, — сказала Рагнеда. — Я думаю, ён шмат не заломіць. Будзем суседзямі з мамаю, будзем ёй памагаць, яна нам. Як ты лічыш?

— Прапанова цікавая, але я такое цяжкае пытанне рашыць адразу не магу. Трэба падумаць, — сказаў Янка, а сам сабе ўжо рашыў: пустая спра­ва, дзе яны возьмуць грошай?

— Пакуль ты будзеш думаць, нехта возьме ды купіць. Як ты, мама, на гэта глядзіш, скажы?

Маці не адразу адказала, мо лічыла, што дачка жартуе. Таму спыталася пра самае галоўнае:

— А дзе ты возьмеш грошы, дачушка? Ці мо яны табе з неба зваляцца? — спыталася ў Рагнеды, нібы не заўважаючы зяця.

— У мяне няма грошай, але ў мяне ёсць гаспадар, які павінен клапаціцца, дзе мы будзем жыць на старасці гадоў. Так, Яначка, ці не?

— У сэнсе: у горадзе ці ў вёсцы, падобнай на гэты наш горад? — не зусім зразумеў Янка. — Па-мойму, тут жыць можа толькі малады здаровы чалавек, якому нічога не страшна. А старым...

— Дык мы ж яшчэ з табою не старыя, — запярэчыла Рагнеда. — Вось мама жыве ўжо колькі гадоў адна. Жывы прыклад...

Янка чакаў, што маці скажа: навошта вам які дом, калі вось у мяне дом, яшчэ ў ім можна жыць ды жыць. Што яна думае пра гэта? Урэшце яна загаварыла.

— Да ўсяго чалавек прывыкае. Я прывыкла жыць адна. Хоць кватаранты ў мяне не зводзяцца. Адны паставілі сабе хату, пайшлі нядаўна. Але ўжо знайшліся другія, праз які месяц ці два заселяцца. Так што зусім адна я не жыву... А калі вас узяць... Дык не ведаю, як вам, а мне будзе цесна.

Ну вось, — падумаў Янка, на чужы каравай рота не разяўляй. Мы тут будзем чужыя, як тыя кватаранты. А з чужымі лепш, чым са сваімі. Яны заплацяць — і парадак. А свае могуць і не заплаціць, скажуць: мы табе памагаем, мы маем права на гэтую хату, мы тут не чужыя...

I пачнецца! Дойдзе да сваркі. Са сваіх станем чужыя, чаго добрага, узненавідзім адны другіх. Што тады? Зрывацца — і зноў у сталіцу? А як там ужо занята? Лёгка парушыць статус кво, цяжка яго аднавіць.

Загаварыла Рагнеда, неяк асцярожна, не так напорыста, як напачатку.

— Чаго цесна? Хата ў два канцы. Большы канец падзелены на два пакоі. Другі — суцэльны пакой. Мы можам жыць там, дзе ты жадаеш. Кватарантаў можаш не браць...

— Я не люблю, калі ў мяне хто будзе ўстанаўліваць свае парадкі. Я гаспадыня, і свайго права нікому не аддам, — дадала, падумаўшы маці.

— Бачу, што з табою, мама, мы кашы не зварым, — заключыла неяк паныла Рагнеда.

— Калі і зварыш, дык не з’ямо, — дадаў у такім жа тоне Янка. I чакаў, што скажа на гэта маці. Няўжо яна не заўважыць гэтага каменя, кінутага ў яе агарод? Каб яна ды не заўважыла!

— Як заслужыце, дык з’ясце, — адказала яна ім дваім за раз. — Калі не кашы, дык хоць заціркі.

— А як мы павінны заслужыць, мама? Скажы, каб мы ведалі, — папрасіла Рагнеда, ужо трохі ажывіўшыся.

— Не маленькія, буду вас я вучыць, як першакласнікаў, — адказала маці і больш нічога не дадала.

Гутарка неяк заглухла, кожны задумаўся пра нешта сваё. Не хапала агню ў іх спрэчцы, калі такую роўную размову можна назваць спрэчкаю. Пра першакласнікаў Янку спадабалася: менавіта яна адносіцца да іх як да першаклашак, не верыць, што яны самі могуць зрабіць нешта вартае, разумнае.

Як скончылі вячэру, маці назаўтра заказала Янку новую работку: прарэдзіць зараснікі бэзу, і тут ля вуліцы, перад вокнамі на захад, і там, ля суседскай адрыны, яшчэ высекчы сухі куст смуродніку, мусіць, мурашкі падтачылі карані. А яшчэ сусед сказаў ёй забраць усякія абрэзкі, аполкі, трэскі, якія застаюцца пры рабоце ў новым доме. Дом не новы, толькі перанесены, і ўсё старое, тое, што трохі падгніло, трэба мяняць, таму і застаецца шмат непатрэбнага ламачча.

Янка думаў, чаму Рагнеда не спыталася ў маткі — ці могуць яны паставіць на яе пляцы невялікую хатку і жыць у ёй, выйшаўшы на пенсію, але потым зразумеў Рагнеду: не трэба прыспешваць падзеі, хай яны ідуць сваім натуральным ходам. Калі яны тут пражывуць месяц і добра сябе пакажуць, не будуць лезці ў камандзіры, чаго маці не можа цярпець, дык тады пытанне можа вырашыцца на іх карысць. Калі ж маці іх неўзлюбіць, асабліва гэтага новага зяця — што за птушка такая? — то тады і гаварыць няма чаго, усё застанецца па-ранейшаму.

Позна вечарам, ужо лежачы ў пасцелі, Янка і Рагнеда яшчэ доўга гаварылі пра свой план — фактычна, Рагнедзін, — пабудаваць тут невялікую хатку, якая потым стане музеем, застанецца памяткаю, што вось тут жылі людзі, якія думалі не толькі пра тое, каб пад’есці, а дбалі пра заўтрашні дзень, пра культуру тых людзей, з якіх яны выйшлі і сярод якіх жылі, потым пайшлі ў людзі, у вялікі горад, але ўрэшце на старасці вярнуліся і захацелі пражыць свае апошнія гады сярод сваіх людзей, блізкіх ім па духу, па мове, па інтарэсах. Няхай не ўсё ў іх жыцці, іх паводзінах, у іх поглядах і пажаданнях было да душы гэтым ужо гарадскім людзям — Рагнедзе і Янку, — аднак жа яны востра адчувалі сваю далучанасць да гэтых людзей, якія складалі сабою ўвесь той маналіт, які завецца нацыяй. Янка і Рагнеда трохі разыходзіліся ў ацэнцы гэтага «маналіту», Янка быў больш паблажлівы і дараваў яму шмат якія хібы, у той час як Рагнеда заўважала больш цёмных плямаў у гэтым маналіце, якія псавалі яго вартасць, рабілі шчыліны, што маглі пры пэўных умовах разрасціся, паглыбіцца, ператварыцца ў нешта такое, што можа стаць пагрозаю яго будучыні, і галоўная з іх: мы не адчулі яшчэ як след таго факту, што мы такія ж людзі, народ, нацыя — як тыя, што нас акружаюць, як расейцы, як палякі, як украінцы і літоўцы. Нам нешта яшчэ замінае ўзняць вышэй галаву і ўбачыць усё гэта.

IV

— Хто рана ўстае, таму пан Бог дае, — сказала Рагнеда, як толькі расплюшчыла вочы. — А мы гультаі, ляжым, дзевятая гадзіна пачынаецца. Ну, хто першы? Хто прыма? Хто сэкунда?

Але Янка не стаў яе апярэджваць, нібы не чуў бадзёрых слоў. Ён не любіў усхоплівацца, пачынаць спяваць, маршыраваць на месцы, весяліць сябе і ўсіх, а разварушваўся паволі, не спяшаючыся, разаграваў матор, як кажуць шафёры, на малых абаротах.

— Па-мойму, твая маці ўжо даўно прыма — золата, я чую яе рух за сцяною, так што ты будзеш ужо другая — сэкунда — срэбра, а я трэці — бронза, — без усякага энтузіязму сказаў, як сам сабе, Янка, нават не расплюшчваючы вачэй, якія проста як зліпліся і не хацелі раскрывацца. Каб гэта дома, у Мінску, дык паваляўся б яшчэ з гадзіну ў пасцелі, а тут трэба ўставаць, што-небудзь рабіць, не прыехалі ж яны сюды адсыпацца.

Зранку, яшчэ не паснедаўшы, Янка пайшоў у горад, сёння адзін, купіў малака, смятаны, тварагу, у кіёску ўзяў газету. Ля хлебнага магазіна ўбачыў Алега, жэнінага сына, ён чакаў бацьку, які недзе адлучыўся, будуць купляць хлеб, выстойваць доўгую чаргу-калейку, станавіцца па некалькі разоў, бо на рукі даюць толькі адзін бохан. А на добры лад праблемы з хлебам не павінна быць: дзесятага жніўня, жыта павінна быць зжата-абмалочана, а новы хлеб — спечаны. Тым больш, што пагода стаіць добрая, ніякіх затрымак, раса абсохла — і жні-малаці, пускай камбайны на ўсю магутнасць. Але хіба мы прывыклі да такога жыцця, каб усё ішло гладка, без усякіх там зрываў і збояў? Мо такое калі і будзе, але чакаць давядзецца доўга.

Сняданне было лёгкае: кожнаму па вараным яечку, па кавалку кілбасы, да гарбаты — тварог са смятанай, малінавае варэнне. Чаго больш трэба? Янка быў нейкі насцярожаны, баяўся, каб Рагнеда не сказала якога рэзкага слова сваёй матцы, каб у тае не прапаў апетыт. Але ўсё абышлося гладка, маці неяк мала прыслухоўвалася да таго, што яны гавораць, была нейкая задуманая, нібы нешта ўспамінала, была далёка адгэтуль. I гэта натураль­на, бо старога чалавека цягне на ўспаміны, тым больш, калі ёсць каму паслухаць. Якраз у яе цяпер ёсць такая мажлівасць, хай бы яна ёю карысталася, а не адкладвала на потым. Рагнеда казала, што калі маці задуменная, значыць яна думае пра сваю малодшую дачку Альбіну, пра яе сям’ю. I тады яе лепш не чапаць, не лезці з роспытамі, з парадамі, — не наступаць ёй на любімы мазоль, як кажуць у такіх выпадках.

Але нічога не здарылася, маці была спакойная, толькі ў канцы спы­талася, ці Янка не забыўся пра яе ўчарашні заказ, на што Янка адказаў, маўляў, сніў сон, быццам насіў трэскі і ўсякае палечча ад суседа, а той усё цягне яму больш і больш — бяры, мне замінае. Маці кажа, што насіць трэскі ў сне — гэта як сварка, капанне ў дробязях, выкалупванне чагосьці непрыемнага.

Але чаго можна чакаць ад суседа, які толькі нядаўна ім стаў, чаго яны не падзялілі? Адзінае, што дом свой ён паставіў зусім блізка пры мяжы, па правілах будаўніцтва такое не дапускаецца, гэта Янка ведаў. Напэўна, ведаў і сам сусед, аднак жа свядома ішоў на парушэнне. Спадзяваўся, што старая суседка адрэжа яму пару метраў ад сваіх сотак? Але за якія такія заслугі? Галоўнае, ён не спытаўся ў яе дазволу ставіць так блізка дом пры мяжы, а яна прамаўчала. Значыць, можна ехаць далей? Ну вось, аддаць ёй гэтыя трэскі, усякае ламачча.

Як толькі Янка стаў пераносіць аскабалкі, трэскі і трухлявыя дошкі на свой дрывотнік, прыйшоў і сусед, яны пазнаёміліся. Аказваецца, ён, Раманюк, родам з вёскі непадалёк ад Буднікаў, мо якіх пяць кіламетраў, там нарадзіўся і жыў, а цяпер вось перабраўся ў горад, мае свой дом. А гэты набыў па таннай цане, ставіў сыну, ды ў таго нешта памяняліся планы, і цяпер даводзіцца прадаваць.

А галоўнае, што гэты Раманюк жыў пры лесе на хутары побач з Янкавымі сваякамі, адкуль была родам яго бабка Ганна, матка яго маці, ён іх там усіх ведае, і бабчынага брата Івана ўжо няма, а сын іх, Ілля Блізнюк, не вярнуўся з вайны. Усё гэта Янка ведаў і сам, але ўжо даўно там не быў, мо хіба за гэты час надарыцца вольная хвіліна...

Трэскі, палечча і трухлявыя дошкі, розныя абрэзкі і калодкі Янка насіў мо якіх гадзіны дзве, амаль што да абеду, наклаў мо воз дроў. Работа не сказаць каб цяжкая, але пачынала ўжо балець сярэдзіна, хацелася ўпасці на траву і паляжаць, каб зямля адняла стому. Але нешта не дазваляла — сумленне ці што іншае, мо нават чалавечая годнасць: як гэта, не скончыўшы работы, ты разлёгся тут на траве, як апошні гультай? Мо яшчэ каб адна Рагнеда такое бачыла, ён сцярпеў бы, а як яе маці — нізавошта! Каб потым упікала: во які слабак, панасіў таго ламачча пару гадзін — і ўжо зваліўся з ног, нібы ён тут горы варочаў.

Да абеду Янка яшчэ паскідаў сахаром у кучкі прывялае зелле, скошанае ў суботу, парэдзіў зараснікі бэзу, які так разросся, што вылазіў з усіх дазволеных яму межаў.

Дзіўная рэч выходзіць! Калі ёсць занятак, час ляціць непрыкметна і хутка. Паўдня прамчалася як на крылах: тут ёсць, тут няма. Пасля абеду хацеў прылегчы, з гадзіну паляжаць, але Рагнеда сказала, што збіраецца на дождж, не шкодзіла б накрыць плёнкаю тыя дровы, якія ён цягаў да абеду. Давялося так і зрабіць, бо, калі яны намокнуць, за іх будзе не ўзяцца. Дождж спачатку быў невялікі, як падражніўся, а потым сыпануў буйны і часты. Зелле паспеў паскідаць пад застрэшак, які зрабіў учора, там яшчэ было пуста, якраз вось тут будуць ляжаць дровы, якія ён возьмецца секчы.

У хату ісці не хацелася, але што зробіш? Дождж не пераставаў. Прынёс два вядры вады, хоць трохі і змок. Жанчыны займаліся хто чым: маці шыла, дачка мыла. Нешта яны былі надзьмутыя, ці не пасварыліся. Потым Рагнеда гаварыла Янку, што маці не дае ёй мыць яе рэчы, бялізну: «я сама!» — яе любімае выслоўе. I ўжо ж слабая, ужо няма сілы, але ўсё роўна не хоча траціць фасону — «я сама!». А для чаго прыехала да цябе твая дачка? Каб любавацца вясковымі пейзажамі? Яна прыехала, каб табе памагчы, каб аблегчыць тваю працу, даць адпачынак тваім рукам. Потым будзеш сама, як мы паедзем, яшчэ нацешышся, а цяпер я за цябе зраблю. Не, яе ўгаварыць, пераканаць немагчыма!

Янка ўзяўся за газеты, але толькі прагледзеў загалоўкі, чытаць не хаце­лася, трэба было адпачыць ад усякай палітыкі, хоць яна лезла ў вушы з усіх бакоў. Добра яшчэ, што ў маткі не было тэлевізара, яна хадзіла глядзець навіны ці які серыял да суседзяў Аляксейчыкаў, у сваёй хаце была толькі радыёкропка. Трывожныя падзеі адбываліся ў Ліване: ізраільскія войскі ўвайшлі ў Бейрут, пачаліся жорсткія вулічныя баі. Палесцінскаму лідэру Арафату ніхто не дапамагае, усе арабы ганебна маўчаць — такое было меркаванне аглядальнікаў.

Але вайна ішла далёка, яна не закранала нашых інтарэсаў, таму адносіны да яе даволі халодныя, і хто пераможа — не надта хвалявала людзей. Мо хіба што палітыкі ламалі галовы хто выйграе, хто прайграе, але гэта быў іхні хлеб. Напэўна, для некаторых было важна, каб перамог той, а не другі бок, мо ад гэтага залежаў іх лёс як палітыкаў, таму яны былі актыўныя, выказвалі свае меркаванні, прыводзілі свае довады. На іх думку, усё вырашалі не маленькія дзяржавы — Ізраіль, Ліван ці яшчэ не дзяржава Палесціна, а тыя, хто стаяў у іх за плячыма, такія, як Злучаныя Штаты і Савецкі Саюз. I чый уплыў там мацнейшы, той і пераможа.

Трэці дзень адпачынку быў трохі падобны да папярэдніх, але былі і свае нюансы. Рагнеда, параіўшыся з маткаю, сказала Янку пашырыць плантацыю трускавак. Ён з прыемнасцю згадзіўся, навастрыў рыдлёўку, ачысціў ад іржы і ўзяўся капаць — дзе перакопваць гатовую глебу, а дзе капаць цаліну. Тут было цяжэй, карані травы і малачаю так моцна ўгрызліся ў зямлю, так спрытна перапляліся, што трэба было вунь як рассякаць-драбіць тыя цагліны, якія адразала рыдлёўка, а потым вытрасаць траву і карэнне, выграбаць іх жалезнымі граблямі, даводзіць да кандыцыі. Потым Рагнеда ці маці будуць садзіць тут флянсы трускавак, якіх шмат разраслося на кожнай старой, ужо ўтравелай градцы, дзе Янка касіў.

Дзіўная істота гэты чалавек! Усё яму трэба, усё яму мала, ёсць смачнае, а хочацца яшчэ смачнейшага. Ці не на гэтым трымаецца прагрэс? Нехта недзе сказаў пра мільянера, які не стамляецца множыць свае мільёны, што, калі ён скажа сабе: хопіць! — дык лічы, што ён памёр. Так і кожны чалавек шараговы, звычайны, калі ён скажа: больш не буду сеяць, малаціць, хадзіць на працу, — значыць, спыніўся прагрэс, чалавек і чалавецтва дэградуе, вяртаецца да пячоры, з якое выйшла дзякуючы таму, што трэба было карміць сям’ю — мо тады сям’і яшчэ і не было, — трэба было карміць тых, хто заставаўся ў той пячоры, хто паліў вечны агонь, нешта гатаваў, карміў тых, што ішлі на паляванне, на здабычу новых і новых сродкаў для свайго пражытку.

Кожны чалавек, кожная жывая душа дбае перш за ўсё пра сябе, а потым — пра тых, хто яму родны, хто блізкі, ад каго залежыць у нейкай меры і яго ўласнае жыццё. Бывае, што ён клапоціцца толькі пра сябе, і больш ні пра каго, ён ужо як бы адгароджваецца, адколваецца ад грамадства, лічыць, што яно яму не патрэбна, як не патрэбна і дзяржава, якая хоча яшчэ ўварваць сабе ад яго лішні кавалак, нібы яна такая бедная, што без таго кавалка не зможа існаваць, а ён такі багаты, што гатовы раскідацца лішнім кавалкам. Ды няма ў яго лішняга! У яго толькі тое, што на ім, толькі тое, што сёння ён з’есць, а што будзе заўтра — ён не ведае. Але мо такая сітуацыя з чалавекам — як выключэнне?

А вось узяць Рагнедзіну матку. У яе ўсё ёсць: хата, пенсія, сад-агарод. Бракуе ўжо толькі здароўя, няма далягляду — блізіцца фініш. А яна яшчэ вунь як казырыцца: я тут гаспадыня, не люблю, калі што робіцца не па-мойму, я сама і г.д. У яе няма крытычнага погляду на ўсю тую сітуацыю, у якой яна апынулася. Хай бы сказала: і добра, што вы хочаце тут жыць пасля пенсіі, якраз і мяне дагледзіце, не буду гібець адна, нібы ў мяне няма сваіх дзяцей. Калі ласка, пераязджайце! Хоць сёння!

Але не, і не блізка! У яе ёсць свае меркаванні, свае планы. Рагнеда для яе не тая фігура, галоўная для яе — малодшая, Альбіна. Для яе яна жыла і жыве цяпер, яе лічыць сваёю апорай. Але якая яна апора, калі толькі бярэ? Дагледзіць на старасці гадоў? Яшчэ пабачым...

Урэшце, што Янку да яе меркаванняў, да яе прэтэнзіяў і жаданняў? Хай усім сваім яна распараджаецца сама, гэта яе законнае права. Яго толькі здзіўляе, чаму ў яе дочкі такія розныя, такія непадобныя, такія па-рознаму блізкія сваёй матцы? Ці не таму, што яны жылі і нават раслі ў розных умовах? Малодшая пры матцы, любімая дачушка, старэйшая — больш пры бацьку, як падчарка, а не родная дачка.

Не хочацца верыць, што Рагнеда кіруецца толькі сваім інтарэсам, жадаючы перабрацца сюды жыць. Яна думае перш за ўсё пра матку: яна будзе не адна, яна будзе пад апекай свае дачкі, яна будзе дагледжана, і накорм­лена, і абагрэта. А матка — у Янкі такое ўражанне — думае: «Нешта вы мяне раптам убачылі, нешта вас я зацікавіла. Ці не мае соткі, сад-агарод, ці не мой дом вас больш зацікавіў? Дарэмна, даражэнькія! Усё гэта не для вас, не вам яно свеціць. У мяне вунь любімая дачушка Альбіна, яна мяне дагледзіць, яна ад мяне атрымае ўсё тое, што я сёння маю... А вы пажывіце тут месяц ці болей, хто вам не дае? Сёе-тое паможаце, не задарма будзеце мой хлеб есці, я такога не люблю. А работкі ў мяне для вас знойдзецца — і мужчынскай, і жаночай...»

Няхай не тымі словамі, няхай не так рэзка і катэгарычна яна думае, але нешта падобнае круціцца ў галаве.

Капанне Янка скончыў да першага дажджу, праўда, невялікага і не доўгага. Другая задача ў яго была — падрыхтаваць цяпліцу для памідораў. Мо і позна пра гэта падумалі, але хай: ён зробіць так, як яму сказана, не такая тут ужо складаная навука. Зрабіў аснову, каркас, а потым абцягвай яе плёнкаю, мацуй, каб не сарвала ветрам. Ад першага дажджу прайшла мо гадзіна ці болей, як пачаўся другі. Тут ён ужо схаваўся пад плёнкаю, якую нацягваў на раму, у хату не ўцякаў, як раней. Але доўга не ўседзеў, Рагнеда з ганка паклікала яго ў хату, гатовы полудзень. 3 гэтаю ежай цэлая бяда: не паспееш увайсці ў азарт, як тут цябе ўжо валаюць на абед, на вячэру, і застаецца такое ўражанне, што ты цэлы дзень тое і робіш, што ясі, а на работу сапраўдную проста не хапае часу. Але, відаць, такое адчуванне тады, калі твая праца не цяжкі абавязак, а нейкая як гульня, размінка-разрыўка, якая раз-два і скончыцца. Гэта не тое, што цяжкая сялянская праца ад раніцы да ночы, калі ажно цямнее ў вачах, цябе пачынае вадзіць у бакі, ногі ажно падрыгваюць у каленях, як у перагружанага каня. Тут да ператамлення не даходзіць, тут цябе ніхто не падганяе, не ідзе за табою з касою, а ты баішся, каб табе не падрэзалі пяты, бярэш з усяе сілы. Тут ты можаш у любы час зрабіць перадышку, паляжаць на траве ці схадзіць у хату, каб папіць якога квасу. Адным словам, ты ў адпачынку, хоць і робіш нейкую нязначную для сябе работу. Мо тут матцы яна здаецца вунь якою важнаю, цяжкаю, а для яго — гэта забаўка, гульня, гімнастыка ці фізкультура.

Абед быў смачны: салата з памідораў і гуркоў, галубцы — не надта мясныя, але затое шмат, на дэсерт — свежая сліва з цукрам, кампот з яблыкаў, піражкі гарадское выпечкі. Алкаголю — ні кроплі, хоць гутарка пра яго была, праўдзівей, гутарка пра Янку — што ён вядомы як вялікі прыхільнік Бахуса, градуснага бога, з якім ён вельмі сябруе, што няма таго дня, каб ён не прыклаўся да чаркі і не лёг спаць у абдымку з пляшкаю. Гэта быў як бы працяг тае гутаркі, пра якую расказвала Янку Рагнеда, цяпер яе ўдзельнікам быў ужо і Янка, пра якога і была гэтая гутарка-пагаданка. Быццам да маткі такія чуткі даходзілі паступова, порцыямі, яна іх збірала, хоць і не марынавала, яны забываліся, а потым узнаўляліся кім-небудзь і калі-небудзь.

Янку, як і кожнаму на яго месцы, не надта прыемна было слухаць такія байкі пра сябе, тым больш, што ў іх да праўды было, як ад зямлі да неба.

Рагнеда спачатку пасмейвалася з Янкі — вось глядзі, які ты ў анфас і ў профіль, мо нават і не падазраваў, што ты такі герой, — а потым пача­ла злаваць: ёсць жа людзі, якім прыемна некага абліць брудам, змяшаць з гразёю, каб яго не пазнавалі нават родныя. Але, дзякаваць Богу, усе, хто добра ведае Янку, могуць сказаць толькі, што ён чалавек як чалавек, нічога грахоўнага і антымаральнага за ім не водзіцца, на што маці тут жа знаходзіла контраргумент: а чаму ён кінуў першую жонку? Калі ён ужо такі добры ды справядлівы, чаго кінуў дзяцей? Няйначай, яму мала было аднае жонкі, яму патрэбны былі палюбоўніцы, якіх у яго было нямала, дык жонка не вынесла такога сямейнага шчасця і выгнала з кватэры.

— Не думайце, — казала маці, — што мне прыемна вам пра такое гава­рыць, пераказваць гэтыя плёткі ў розных варыянтах, але яны плятуцца ўжо даўно, вы напэўна іх і самі чулі не раз.

Плёткі на тое і плятуцца, каб прынізіць чалавека, зрабіць яму балюча, каб даверлівы слухач ім паверыў і павыскаляўся, каб сказаў: бач, які ён разумны, які вучоны, які пісьменнік? Ды ён яшчэ горшы за мяне, хоць я і не выгінаўся, не вылузваўся са скуры, каб уцячы ў горад...

— Каб усё гэта была праўда, — умяшалася Рагнеда, — дык ад Янкі даўно адвярнуліся б усе яго сябры, яго выгналі б з працы, не выдавалі б яго кніжак. Гэта, мама, не проста плёткі, гэта папулярны сродак прынізіць ролю нашай інтэлігенцыі: вось паглядзіце, хто такія вашы пісьменнікі, эліта нацыі: гэта звычайныя п’янтосы і бабнікі, не верце ім, не чытайце іх кніжак, бо там нічога цікавага няма. Не могуць беларускія пісьменнікі стаць інжынерамі чалавечых душаў, бо яны не дараслі да такое высокае місіі, яны разбэшчаныя і некультурный пісакі — усяго толькі.

Маці задумалася, стала сур’ёзнаю, пакратала пальцамі правай рукі свой высокі лоб, нібы шукала нейкую патрэбную думку, і спыталася:

— А каму гэта так трэба бэсціць твайго Янку, калі ён не такі?

— Ёсць чорныя сілы, якім не падабаецца ўсё наша, беларускае, яны тым і займаюцца, што чэрняць нас, паказваюць у крывым люстэрку.

— Мо ты прыдумляеш, Рагнеда? — усумнілася маці. — А што Янка скажа?

Янку было няёмка апраўдвацца, гаварыць пра сябе нешта такое ружовае, светлае, чаго ён не любіў рабіць. Лаюць — ну і няхай лаюць, рана ці позна праўда наверх вылезе, як бы яе глыбока ні закопвалі.

— Трэба сказаць, што ў гэтым пытанні ёсць два бакі: афіцыйны і звычайны, бытавы. Калі ўсё тое, што пра мяне гавораць знізу, на бытавым узроўні, даць у прэсу ці сказаць з нейкай афіцыйнай трыбуны, будзе скан­дал: дасведчаныя людзі скажуць, што гэта хлусня, звычайная лухта, што такое можа гаварыць толькі несумленны чалавек, якога можна прыцягнуць да судовай адказнасці за грубы паклёп. Але можна распускаць знізу, без усякай там прэсы і высокіх трыбунаў, вось такую гразюку, якая некаму ды здаецца праўдзіваю, нехта ды паверыць у гэта і будзе перадаваць сваім сябрам і знаёмым такія вось пікантныя падрабязнасці пра Янку Баркуна. I з плёткамі, як ні дзіўна, нічога нельга зрабіць, іх нельга злавіць і пасадзіць на лаву падсудных. Можна каму-небудзь набіць морду, але што гэта зменіць? Нічога. I плёткі будуць хадзіць датуль, пакуль не пахудзеюць і, як тыя асеннія мухі, самі не перадохнуць.

— А як жа адмыцца ад такога бруду, не насіць яго на сабе? — спыта­лася маці мо трохі іранічна. — Ці ёсць такі спосаб?

— Адзінае выйсце, мне здаецца — гэта трапіць пад праліўны чысты дождж, — адказаў Янка. — Я маю на ўвазе чысты дождж праўды. Ён і змые ўвесь бруд. Але ўсё яно не здарыцца так хутка, як хацелася б. Трэба набрацца цярпення — і працаваць. А кім памрэш — суседзі скажуць, — як раней казалі.