Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

— Як раней казалі, дыму без агню не бывае, — нібы ўсё яшчэ сумнявалася маці ў Янкавых аргументах.

Янка ўжо канчаў свой кампот, вылоўліваў лыжачкаю скрылікі разваранага яблыка. Што ён мог адказаць цешчы? Яна да яго ставіцца з недаверам, ён адчуваў гэта яшчэ напачатку, калі яны з Рагнедаю прыязджалі да яе першы раз. Той недавер не прапаў у яе да цяперашняга часу, тым болей, што ён падаграецца такімі вось чуткамі пра яго — бабнік і алкаш. Не так лёгка змыць з сябе такі ярлык, калі ён на табе даўно, калі яго ўвесь час падмалёўваюць, паднаўляюць.

— Такія прымаўкі якраз для тых, хто вінаваціць некага ў нейкіх грахах, а вось як знайсці такія, каб апраўдацца? Так адзін казаў: як ні ары, абы чорным дагары. Святых на грэшнай зямлі няма, але людзі ўсё роўна не аднолькавыя: адны лепшыя, другія — горшыя, адны бліжэй да неба, другія — да зямлі. А ёсць такія, што паміж небам і зямлёю. Відаць, я адзін з такіх тыпаў: то я на зямлі, то ў неба пушчуся, то зноў на зямлю спушчуся. Раней я быў адзін, а цяпер мы ўдваіх з Рагнедаю. Яна таксама любіць лятаць, на зямлі ёй робіцца нудна, моташна, сумна. Вось яна і гатова палятаць — у думках, у марах, у снах. Каб далей ад зямнога тлуму-гаму, гвал­ту, віску, калатнечы, крыўды-няпраўды. А цяпер яна хоча з сёмага неба, з сёмага паверха спусціцца на грэшную зямлю, каб быць бліжэй да людзей, да жывёл, да птушак і мурашак. Яна і мяне ўсё агітуе, спакою не дае: кінем гэты горад-мурашнік, паедзем туды, дзе мы нарадзіліся, дзе нашы карані, дзе нашы дзяды-прадзеды пахаваныя, каб і мы леглі потым побач з імі... Часам я згаджаюся з ёю, а часам спрачаюся, за нейкія амаль што трыццаць гадоў у горадзе я ўжо адчуў, што ў мяне там выраслі карані, што яны праламалі асфальт і знайшлі сабе глебу, што яна мо нават і не горшая за гэтую вось нашу, вясковую. А тут мне трэба пабыць, каб, як адзін казаў, падзарадзіць акумулятар, набрацца свежых сіл, уражанняў, сюжэтаў, пазнаёміцца з цікавым чалавекам, каб ён расказаў мне нешта такое, пра што варта напісаць... I хто ва мне пераможа — не ведаю, мо хіба Рагнеда выведзе нас на правільную дарогу.

Янка спыніўся, каб перадыхнуць, здаецца, ён ужо стаміў сваіх слухачак, а вось ці пераканаў хоць трохі — не быў упэўнены.

— Ну, Яначка, ты так умееш гаварыць, што цябе спачатку заслухаешся, а потым заснеш пад тваю няспешную гаворку, — сказала Рагнеда і знарок пазяхнула, нібы яна сапраўды толькі што прачнулася. — Ты тут намяшаў і бобу, і гароху, і яшчэ нечага троху. Мо ты перад мамаю і апраўдаўся, а вось перада мною ты будзеш заўсёды вінаваты.

— У чым жа я так правінаваціўся перад табою? — здзівіўся Янка.

— Не прыкідвайся, што ты не ведаеш, што ты забыўся. А калі забыўся, дык я табе нагадаю. Чаму ты тады, як нам было па дваццаць гадоў, не падышоў да мяне і не сказаў: давай разам пойдзем па жыцці, бо мы вельмі падыходзім адно аднаму. А ты адвярнуўся — і прайшоў міма.

— Вось ты пра што! А я думаў... Што вы, мама, скажаце на словы свае дачкі?

Відаць, маці не чакала такога пытання, неяк скрывілася, павяла плячыма, нібы ёй стала холадна, і загаварыла:

— Магу пэўна сказаць, што ў вас нічога не выйшла б. Як і дзе вы маглі б збудаваць сваё шчасце, сваё жыццё, за якія сродкі? Аднаго кахання мала... А мы былі бедныя, твае ж бацькі былі яшчэ бяднейшыя. У цябе было дзве сястры на выданне. А тут ты жэнішся. Скончыў дзесяць класаў — і наце, бацькі, радуйцеся! А што далей? Дзеці, калгас... Сямейны тупік. Якая можа быць вучоба, якое можа быць будучае? Ніякага...

— Мама, ты малюеш усё чорнаю фарбаю! — не згадзілася Рагнеда. — Мы былі маладыя, дужыя, з гарачымі сэрцамі, акрыленыя каханнем. Мы не прапалі б разам, наадварот, мы выбіліся б у людзі, былі б шчаслівыя, мелі б паўтузіна дзяцей... Янка стаў бы шафёрам, вучыўся б завочна, а я пайшла б выхавацелькай у дзіцячы садок, гадавала б чужых і сваіх дзетак. А праз якіх пяць-дзесяць гадоў мы мелі б сваю кватэру... I нам было б усяго па трыццаць. Самая сіла! Янка канчае завочна інстытут, ідзе настаўнічаць, а мо кіруе у журналістыку, я станаўлюся шматдзетнаю мамаю, нам даюць прасторную кватэру. Мы жывём, як людзі! Любата! А ўспомні, мама, як ты выходзіла замуж за майго бацьку. Колькі табе было? Дваццаць!

— Параўнала! — не згадзілася маці. — Я выходзіла замуж за настаўніка, у мяне самой за плячыма быў інстытут «благородных девиц», які я скончыла ў Полацку, а потым вучылася ў Вільні на курсах настаўнікаў, я магла весці пачатковыя класы. Там і пазнаёмілася з тваім бацькам, былым афіцэрам, які ваяваў на румынскім фронце, а потым у бальшавікоў... А ты параўнала! Ды і бацькі — і яго, і мае, тады нешта мелі, не былі галадранцамі, як некаторыя...

— Не паказваючы пальцам, — пакрыўдзілася Рагнеда. — А я ўпэўнена, што, каб мы тады пабраліся, наша жыццё было б шчаслівейшае за наша сённяшняе. Бо мы ішлі да яго вельмі доўга і вельмі пакутна, мы патрацілі ўсе свае лепшыя сілы, сваю маладую энергію. I ўжо недзе на сярэдзіне дарогі мы апынуліся разам, заплаціўшы за гэта дарагою цаною. Нават занадта дарагою...

— Дорага плацяць за што? — умяшаўся Янка. — За тое, што дорага каштуе, ці не так? Мы з табою дорага заплацілі за наша шчасце, таму мы павінны яго шанаваць... Чамусьці я падумаў, калі ты гаварыла, як мы жылі б, каб сышліся ў дваццаць гадоў... Я падумаў: нам было суджана разысціся са сваім першым выбарам: і табе, і мне. Таму я ўдзячны лёсу, што ты мне трапіла не першая, а другая, і што мы ўжо больш не разыдземся. Што ты на гэта скажаш?

— Ой, ты хітры! Так скрытна ставіш пастку, што ў яе лёгка трапіць, ды назад дарогі няма, — памахала яму пальцам перад носам Рагнеда.

— А ты хацела, каб з мае пасткі можна было выскачыць? Не выйдзе, дарагая! Ды і чаго з яе выскокваць? Гэтая пастка нам на дваіх. У ёй мы і дажывём — ці пражывём — свае лепшыя гады, адпушчаныя нам Усявышнім...

— Ты добра сказаў, Яначка. У мяне проста слёзы на вачах. Каб жа твае словы ды Богу ў вушы.

За гэты час, што яны палуднавалі і гаманілі, прайшоў невялікі дожджык, пастукаў, як гарохам, па шыферным даху, нібы кажучы: не спяшайцеся, пагаварыце спакойна, я тут трохі пакраплю зямельку і усе жывое на ёй, каб яно расло, цвіло, выспявала, каб людзям лягчэй жылося, каб іх праца аплацілася, акупілася...

Янка думаў, што на гэтым усё і закончыцца, але памыліўся. Рагнеда нечакана перавяла гутарку на тэму, якую яны закраналі, але яна не была абмеркавана з усіх бакоў, якую яны адкладвалі на канец свайго адпачынку, каб маці магла канчаткова вырашыць, прымаць іх сюды ці не прымаць.

Рагнеда паўтарыла амаль слова ў слова тое, што гаварыла тады, як яны хадзілі ў госці да Янкавай сястры Жэні: пра важнасць такой рэчы ў чалавечым жыцці, як уласны дом.

— Як гэта сказаў нейкі мудрэц? Кожны мужчына павінен пасадзіць дрэва, пабудаваць дом і нарадзіць сына. Тады толькі яго жыццё не бу­дзе дарэмным.

— Тут маецца на ўвазе чалавечая сям’я, а не адзін мужчына. Адам без Евы яшчэ не паўнацэнны мужчына, — лёгка паправіў яе Янка.

— Згодна, што маецца на ўвазе чалавечая пара, якая народзіць сына, што прадоўжыць іх род. Дрэва — будучыня, сімвал даўгалецця, бясконцасці жыцця. А дом — гэта ачаг, агмень, агонь, які некалі гарэў бясконца, калі людзі толькі навучыліся ім карыстацца, які ім, па грэцкай легендзе ці міфу, перадаў Праметэй, украўшы яго ў громавержца Зеўса. Дом і агонь у ім — гэта той знак, які чалавек пакідае пасля сябе, ужо для свайго сына, для новай сям’і. Чаму качэўнікі не пакідалі слядоў на зямлі? Таму што яны не былі прывязаны да зямлі, да пэўнага месца, яны вандравалі і рабавалі тых людзей, якіх сустракалі на сваёй дарозе. А мы прыраслі да зямлі, яна нас і поіць, і корміць. Нашы дамы — гэта і ёсць тая самая прывязка, без іх мы прапалі б, растварыліся б у свеце, як тыя качэўнікі. А мы, крывічы-ліцвіны-беларусы, моцна трымаемся за сваю зямлю, за свае дамы і хаты, і колькі прышлыя ворагі ні палілі іх, ні разбуралі — нічога ў іх не выйшла, — мы будавалі новыя. Гэта нешта падобнае да мовы нашага наро­да: як яе ні тапталі, як ні нішчылі, а яна засталася, яна жыве, і, як сказаў адзін вучоны, пакуль не вымерла мова ў вуснах народа, датуль жыве народ. Вымерла мова — вымер і народ. Пакуль будуць стаяць дамы, будзе жыць народ, пакуль жыве народ — будзе жыць мова. Ці згодны вы са мною, я вас пытаюся? — звярнулася яна ў канцы да маткі, потым да Янкі.

Хіба можна было з ёю не згадзіцца? Яны, не згаворваючыся, кіўнулі галовамі, а Янка сказаў:

— Мы слухаем цябе, як музыку нябёсаў. Гавары, гавары!

— Гаварыць можна бясконца. Але што толку з адной гаворкі? Да яе патрэбна прыкласці справу, працу. Толькі тады яна набудзе нейкія рэальныя абрысы, — адказала Рагнеда.

— Першым было слова, — падказаў Янка.

— I слова было Бог, — прадоўжыла Рагнеда. — За словам павінна ісці справа. I ў нас з табою таксама... Я вельмі хачу, каб ты знайшоў у сябе сілы, сабраў усе сродкі і пачаў будаваць наш дом. Каб у ім мы былі гаспадарамі, а не гасцямі. I я буду табе дапамагаць з апошніх сіл, буду рабіць усё, каб мы на старасці год жылі ў сваім уласным доме.

— А дзе ж вы збіраецеся ставіць свой дом? — спыталася матка, гатовая выносіць посуд на кухню, хоць гэта магла б зрабіць Рагнеда.

— Вось тут блізка, ля дома майго дзеда і бабкі Жаркоўскіх, — адказала Рагнеда. — Няўжо ты не дасі?

— Жаркоўскіх — дзеда і бабкі — ужо даўно няма. I твайго бацькі Паўла Жаркоўскага ўжо няма. Цяпер я тут гаспадыня. I вы павінны прасіць дазволу ў мяне, а не ў дзеда і бабкі, — сур’ёзна сказала маці, нібы дачка і зяць ужо гатовы сілаю, без яе дазволу, ставіць тут дом побач з яе домам.

— А гэты дом, у якім ты жывеш, мама, ён трохі і мой, а не толькі твой. Мо не так я сказала? — таксама сур’ёзна спыталася Рагнеда.

— Трохі не так, дачушка, — адказала маці. — Ты тут не жывеш, значыць, ніякіх правоў на гэты дом не маеш. Тут жыву я, і мая добрая воля дазволіць вам тут будавацца ці не.

— Дапусцім, што так. Але няўжо ты не дазволіла б нам паставіць тут які домік? Няўжо мы сякія-такія, што станем табе замінаць, а не памагаць, клапаціцца пра цябе?

— Пакуль што я абыходжуся без памочнікаў. Мо абыдуся і далей. Час яшчэ ёсць... — упэўнена сказала маці.

— Ой, мама, не гавары так, — паківала галавою Рагнеда. — Ніхто не ведае, што яго чакае. I трэба быць гатовым да ўсяго...

— 3 якога гэта часу пачалі яйкі курыцу вучыць? — адказала пытаннем матка. — Я сама ведаю, што мне рабіць. Не люблю ехаць на чужых падказках.

— Я даўно ўжо не яйка, а курыца, як і ты, так што мы, я лічу, роўныя, і я табе жадаю толькі дабра. Калі мы станем суседзямі, табе будзе не горш, а ў дзесяць разоў лепш. Вось чаму я хачу пасяліцца з табою побач, хоць нам спакойна можна было б жыць у нашай — ты скажаш тваёй — хаце. I нам не трэба было б траціцца на будоўлю цяпер, калі мы яшчэ не сталі моцна на ногі.

— А калі ж вы станеце моцна? Як на пенсію пойдзеце? Не думаю, што тады вы будзеце мацней стаяць на нагах, чым цяпер, калі ў вас зарплата.

— Зарплата ў нас сярэдняя, пенсію мы будзем мець меншую, ясна. Але я думаю, што Янка хутка атрымае ганарар за кніжку.

— Ну і як, таго ганарару на падмуроўку хопіць? — з іроніяй спы­талася маці.

— Можа, трохі болей, чым на падмуроўку, — не падала віду Рагнеда, што разумев яе іронію. — Але я думаю, што і ты нам паможаш, а мы табе патроху будзем вяртаць.

— Чакай Пятра, з’ясі сыру, — сказала маці не вельмі далікатную прымаўку, устала з-за стала, пайшла на кухню. I адтуль дадала гучна: — Мне і так ёсць каму памагаць, а тут яшчэ — вы... Не разлічвайце на мяне. А не можаце самі — не бярыцеся, бо нічога не выйдзе.

— Дзякую за шчырасць, мамачка. На большае я і не разлічвала, я ведала, што ты так скажаш. Вось каб цябе папрасіла Альбіна, ты сказала б не тое...

— Не чапай Альбіны, табе далёка да яе, — ужо сярдзіта сказала маці, выходзячы з кухні з міскаю, поўнаю сліваў-ападу, які яна збірала раніцай, і паставіла на стол.

— А як жа, яна ж палкоўнічыха, не абы-хто!.. А колькі я ёй памагала, як яна яшчэ паступала ў інстытут, які кінула, бо не хацела вучыцца... У яе ў галаве было адно — як замуж выйсці...

— А ў цябе? Хіба не тое? Чаго ж ты на першым курсе выскачыла за...

Гутарка-спрэчка гатова была перарасці ў сварку, і Янка чакаў моманту, каб спыніць канфлікт на самым яго пачатку. Здаецца, далей ужо нельга цягнуць. I ён перабіў матку, хоць разумеў, што так рабіць неэтычна:

— Дарагая мама, дарагая Рагнеда! Ці не здаецца вам, што хопіць раскідаць камяні? Давайце іх лепей збіраць — і масціць дарогі, якія ў нас надта гразкія.

Маці і дачка мо нават узрадаваліся, што Янка не даў разрасціся спрэчцы да вялікіх памераў, і абедзве замоўклі. Што далей?

— Натуральна было чакаць, што я падтрымаю сваю жонку Рагнеду, але няхай яна мне даруе, я прымаю бок нашай мамы. Чаму? Ды таму, што будоўля для нас — гэта цяжар, які мы не адолеем. I не толькі таму, што ў нас фінансы пяюць рамансы... Дом пабудаваць — гэта нават прэстыжна, але як падумаць, дык навошта ён нам здаўся? Мы маем трохпакаёўку. На горшы выпадак мы можам абмяняць яе на такую ж у вашых Будніках, бо дзеці нашы ўжо маюць сваю жылплошчу і жывуць асобна. Дапусцім, мы пабудуем хату, будзем у ёй жыць, а тую, гарадскую, прадамо, атрымаем грошы, купім машыну, сядзем на колы — і ў дарогу, у турнэ, любавацца новымі пейзажамі, новымі гарадамі. Але што рабіць з маёю прафесіяй? Кідаць, адракацца? Бо мая прафесія патрабуе спакою, шмат часу, каб сядзець і пісаць. А я ператваруся ў звычайнага шафёра, які будзе толькі танцаваць вакол свае машыны: бензін, гараж, запчасткі, рамонты, тэхагляды і ўсякая іншая каламуць... А ў мяне ёсць свае літаратурныя планы, я павінен напісаць яшчэ некалькі кніжак, каб нейкім чынам падтрымаць свой прэстыж у літаратуры, замацаваць пазіцыі. А калі я пайду ў быт, у будаўніцтва, у нейкія камбінацыі, я проста прападў як прафесіянал, я развучуся пісаць. Канечне, Рагнедзе такі расклад жыцця не спадабаецца, бо ёй хочацца паказаць сябе, паглядзець на людзей, на новыя краявіды і незнаёмыя гарады. На гэтай аснове ў нас можа ўзнікнуць канфлікт. I я не хацеў бы, каб наша мама стала яго прычынаю...

— Як гэта разумець? — першай падала голас маці, якая ўважліва слухала Янкаву тыраду і выраз яе твару не мяняўся, быў па-ранейшаму напружаны.

— Вельмі проста, — адказаў Янка. — Калі вы згодзіцеся даць нам месца на будоўлю, гэтым вы, самі таго не жадаючы, парушыце наш статус кво, як казалі рымляне, наша раўнавага страціць устойлівасць, і чым усё скончыцца — невядома. Таму я за тое, каб вы не давалі нам месца для будоўлі.

Сказаўшы так, Янка глянуў па парадку на сваіх жанчын: маці павесялела, а Рагнеда стала змрочная, нават злая. Каб не маці, яна магла б сказануць нешта такое, што Янку не паздаровілася б. Яна ўсхапілася з месца і на хаду сказала:

— Ты думаеш толькі пра сябе. На жонку табе начхаць. Вось які ты!

— Памыляешся! — адказаў ёй удагонку Янка. — Я думаю пра нас!

Але яго адказу яна магла не пачуць, бо была ўжо на дварэ.

— Не чакаў я такога павароту, — звярнуўся Янка да цешчы. — Не думаў, што Рагнеда такая катэгарычная: толькі так, як я хачу!

— Яна ў нас упартая — як што наможацца, дык не саступіць, — згадзілася з ім цешча. — Ідзі, вытры ёй слёзы. Хоць не вельмі яна заплача...

Янка паслухмяна, як малы, устаў з-за стала і пайшоў шукаць Рагнеду. Яна адкрывалася для яго яшчэ невядомым бокам, і мо нават не надта прывабным. Ён і сам быў упарты, а калі ў адной сям’і два ўпартыя, тут ужо трэба падумаць.

V

Назаўтра Янку чакала новая работа: навесці парадак у адрыне — што выкінуць, што прасушыць, потым усё зноў скласці, але так, каб менш месца займала. Калі ён агледзеў усю маёмасць, якая месцілася ў адрыне, то падумаў, што тут ніколі нельга будзе зрабіць нават падабенства парадку. Але раз ёсць «загад зверху», дык трэба паспрабаваць.

За ўсякую новую працу Янка браўся як нехаця, з недаверам: а ці выйдзе што з гэтага, ці варта пачынаць, а тым больш — даводзіць да канца? Але паступова разварушваўся, уцягваўся — і праца патроху, непрыкметна пачынала яго захапляць, ён ужо не лічыў яе лішняй ці непатрэбнай, а стараўся давесці да канца.

Спачатку трэба было ўсё павыносіць, праветрыць, праверыць, а што гэта, а што там у тых скрынках — дашчаных, фанерных, кардонных — самых розных памераў і формы, у кашах, у карзінах, у выварках, вёдрах, слоіках — вялікіх і малых, шкляных і бляшаных, у каністрах, бутлях і пляшках, у кансервавых бляшанках, у самым розным посудзе, які толькі ўжываюць людзі. Была нават ванна з цынкавай бляхі з прадраным дном, і гадоў ёй магло быць сто ці трохі меней, у якой ляжала нямала ўсякага «багацця», асабліва наглядных дапаможнікаў для вучняў малодшых класаў, муляжоў агародніны, садавіны, жывёльнага свету — і няблага зробленых, і, напэўна, даўно-даўно.

Іх праца толькі на некалькі хвілін на самым пачатку была перарвана прыходам Янкавай сястры Жэні з сынам, якія з пустымі рукамі да сваіх не заяўляюцца: прынеслі слоік малака, сала кілаграмы два, слоік свінога тлушчу, нават салодкіх фіялетавых яблыкаў, нібы ў іх тут нічога такога няма. Жэня хацела пазнаёміцца з Рагнедзінаю маткай, але выйшла неяк так, што яны размінуліся — маці толькі павіталася з госцяй і пайшла ў адрыну наводзіць парадкі. Жэня нават пакрыўдзілася, што іх проста не заўважылі, але Янка як мог супакойваў яе, што не трэба крыўдаваць на старога чалавека, мо яна не разабралася, хто да іх прыйшоў. Але Янку здалося, што Жэню ён не пераканаў, насупленая, яна пайшла з сынам купляць яму школьную форму.

Правёўшы сястру і падзякаваўшы за перадачу, Янка зноў вярнуўся да работы, узяўся за перарваны занятак, і хутка ўсё зноў пайшло сваім заведзеным парадкам. Час ішоў непрыкметна. Янка выносіў скрынкі, раскладваў іх на траве, маці і Рагнеда глядзелі, што там складзена, нешта перабіралі, нешта выкідалі, нешта зноў вярталі на месца. Ішоў свайго роду канвеер па адборы і выбракоўцы старога дабра, якое вельмі трапна кладзецца пад беларускае слова старызна. Лепш і не скажаш, лепш не прыдумаеш! Умелі нашы продкі абазначыпь з’яву, ацаніць яе і назваць адпаведна — як у сук уляпіць!

Але часам траплялася і нешта такое, што было як бы адбіткам свайго часу, які ўжо не вернеш назад, а след яго, ужо невыразны, ужо зацёрты ці зацярушаны, усё ж застаўся, і гэта ўжо «музейная рэдкасць» абуджала ці нараджала ў душы нейкае шкадаванне: вось было, вось служыла чалавеку, потым састарэла, знасілася ці зламалася — і стала непатрэбным хламам, які больш не здатны служыць чалавеку і павінен быць выкінуты — за непрыгоднасцю. Нешта вельмі-вельмі падобна на чалавечы лёс... Усё, што мае пачатак, мае ўрэшце і канчатак.

Паступова поплаў перад адрынаю рабіўся ну проста выставаю экспанатаў, якія не так проста знойдзеш і ўбачыш у якім музеі-антыкварыяце. Скрынкі, самыя розныя — яблычныя, апельсінавыя, памідорныя, з-пад масла, кардонныя — з-пад віна, запалак, яшчэ невядома чаго, — былі вынесены, перагледжаны, ператрэсены, зноў спакаваныя або спарожненыя. Напаўненне скрынак — пераважна гаспадарчага толку і кухоннае начынне, стары абутак, які даўно трэба выкінуць, Рагнедзіны падарункі бацькам... Маці кажа: «Сяргеевы кеды, я купіла яму новыя, гэтыя ён пакінуў». Пайшлі настаўніцкія дапаможнікі, дзіцячыя малюнкі, выразанне і выпальванне з фанеры, геаграфічныя карты, геаметрычныя фігуры, касцюмы і ўпрыгожванні да ёлкі, для мастацкай самадзейнасці, працы юных натуралістаў — муляжы садавіны-гародніны. Маса ўсялякай паперы — ужо на распалку дроў зімой — ажно некалькі скрынак, некаторыя зацяклі, спарахнелі. Дровы, палечча, абрэзкі дошчак, сечанае галлё з саду. Бутэлькі рознага калібру, адна цёмная — поўная, корак як з цяперашняга піва — бляшаны, абціскны, але засургучаны, няйначай віно. Латунная гільза да снарада, трохдзюймовага, не менш. I нейкія свайго роду трохлістовыя жалезныя разеткі, як трохлютовае зайцава шчаўе, — аказваецца, падстаўкі для снарадаў: тры снарады ўверх насамі ставяцца ля гарматы, і беглы агонь: пералёт — недалёт, трэці — вілка — прамое пападанне... Гэтых падставак тут знайшлося штук дзесяць — сляды нядаўняй вайны.

«Пейзаж» ля адрыны быў такі, што разбягаліся вочы: дзіцячая ванначка на скрынцы для яблык, у ёй — кіпа папераў, кардону, газеты, кавалкі чорнага толю, вялікая кансервавая бляшанка з-пад селядцоў, у ёй — «grime erbsen» — зялёны гарошак, «Башкирский мёд», пенапласт, кузаў дзіцячай машыны, дзве поліэтыленавыя баначкі з нечым застылым-засохлым на дне; старое вядро без вочапкі з рагожкаю ў ім, рукаў ад шэрае старое кофты, стары замурзаны фартух; тазік-шайка з дратамі, з вочапкаю ад вядра, з сіняй накрыўкаю да чайніка ці бітончыка, палівачка без рыла, іржавая, пагнутая банка чырвонага колеру — «Хромое катран кутралий. Загреб. Югославия», тры бляшанкі на літры два-тры: адна з чырвонаю яркаю фарбай, засохлай на дне — пажарная, другая — з рагамі засохлае блакітнае фарбы, з яшчэ адною бляшанкай усярэдзіне, не адкрыванай, наверсе — пустая бляшанка «Завтрак туриста», трэцяя — пустая, са слядамі белае фарбы. Побач — плецены з дроту круглы кош, у ім пустыя бляшанкі ад сількі-кількі латвійскага паходжання, пяць ці болей пляшак ад алею, яшчэ вядро з вочапкаю з тонкага меднага дроту у дзве столкі, а ўсярэдзіне — рогі і лабаціна быка недзе на гадоў пяць, калі лічыць па кольцах на рагах, — чаго яны сюды трапілі? Некалькі бляхаў-проціўняў, праржавелых, на дзюрачках, як пастраляных, побач — бляшаныя вядзёркі на пяць літраў, яшчэ польскага часу, з Радзівільмонтаў, некалі прадаваліся ў іх марынованыя гурочкі, адзін у адзін, побач — два вядры з попелам, накрытыя праржавелаю-прапаленаю бляхай-проціўнем, на ёй рэшата вялікай даўнасці, яшчэ са слядамі лычаное сеткі, цяпер такога не ўбачыш; побач зноў два вядзёркі радзівільмонтаўскай фабрыкі — з пустымі бляшанкамі ў іх ад даваеннага часу і да нашых дзён, пачынаючы з «Аместек де ле Гуме» і канчаючы «Говядиной тушеною». Яшчэ адно вядзёрка было з чарназёмам, на паверхні якога паказалася некалькі зялёных лісточкаў — няйначай, якая свірэпа ці лебяда, самыя жывучыя расліны нашых палёў і агародаў; нейкая міса самаробнага выгляду — тоўстае драўлянае дно авальнай формы абабіта-абагнута фанераю, посуд для сыпучых целаў, драўлянае вечка з крыжападобным мацаваннем, такім прыціскаюць капусту ці гуркі у селядзеуцы на зіму.

Далей-болей: блакітны «пабяляны» бітончык на тры літры, пусты, з праржавелым дном, побач — таксама пусты трохлітровы слоік, яшчэ далей — зноў дзіцячая ванначка (раней сказалі б — начовачкі), а ў ёй мокне старая эмалірованая каструля-рондаль з дзюравым дном, капронавыя баначкі з-пад нейкіх пастаў, чарніліцы з-пад тушы, стары алюмініевы чыгунок са слядамі вокіслу, як пабіты воспаю твар; тры падстаўкі для экспанатаў, на адной стаіць літровы шкляны слоік, а ў ім сохне букецік старога кропу і яркі на яго шэрым фоне букецік фізалісу — аранжавых ліхтарыкаў; яшчэ — блакітны пузаценькі чайнік на літры два без накрыўкі, бутэлечкі — ад лекаў, ад адэкалонаў, пеніцыліну, гарчыцы, накрывак ад кансерваў розных дыяметраў — мо штук дваццаць ці болей. Для чаго?

У гаспадарцы ўсё прыдасца? Яно так... А тут нешта падобнае да корпуса ад будзільніка — але не, з нейкага незнаёмага прыбора; лязо сякеры — без абуха! Гэта ж трэба такое сілы, каб распалавініць сякеру! Чвэрць нейкай рамкі — зроблена з дубу, моцная, старая; скрыначка-куфэрак без вечка, са слядамі ад садранай накрыўкі: адзін медны завес застаўся, а замок выдраны, уцалела жалезнае сэрцайка, куды ўстаўляўся ключ, моцна прыкляпанае, не адарвалася. Нешта ж там такое цікавае ляжала, што яго ламалі-раздзіралі... А цяпер у куфэрку ляжала начынне мужчынскага ўжыўку: пераламаная нажоўка па метале, яшчэ адна нажоўка, кароценькая, цэлая; кусачы, якія так заржавелі, што не развесці рычагоў-ручак, два доўгія напільнікі-рашпілі, таксама заржавелыя, фарфоравыя ролікі для электраправодкі, цвікі рознага памеру, прабоі кавальскай работы, адзін нават з невялікае падковы, клямкі, два старой работы шпінгалеты да дзвярэй ці весніц, партсігар — пасярэбраны, іржа разбурыла бліскучую паверхню.

Пяткаю ляза сякеры Янка адчыніў яго, чакаючы якога сюрпрызу: хоць бы якой запіскі, але было пуста. На зямлі стаяў саракалітровы ржавы бітон для малака, з даху ў яго трапляла цяпер ужо іржавая вада, побач стаялі дзве скрыні: адна запоўнена трэскамі на распалку, другая, як ні дзіўна, пустая, нібы ў яе не было чаго пакласці. А старая дубовая лаўка пры сцяне была застаўлена пляшкамі шматгадовае даўнасці: дзве-тры як з-пад шампанскага, астатнія — звычайныя паўлітроўкі, але з розным напаўненнем у свой час, якое пакінула свой след: алей, фарба, чарніла, нават вапна ці мел, яшчэ некалькі паўбутэлечкаў; яшчэ пасуда на вазон, бляшанка з нейкім тлустым растворам, два старыя рэпрадуктары мінулага фасону — грувасткія, няспрытныя. Сваё яны ўжо даўно адгаварылі, хай адпачнуць... у ганаровым месцы...

Маці знайшла старую пудраніцу, дала Янку адчыніць, бо сама не змагла. Янка, як спец па такіх тонкіх справах, адчыніў правераным спосабам — пяткаю сякеры. Там ляжала запудраная ружовая ватка, а люстэрка аказалася зусім нармальнае, не памутнелае, як можна было чакаць. Рагнеда зрабіла намёк, што ў яе якраз няма пудраніцы, але маці толькі хітра ўсміхнулася і схавала знаходку ў кішэньку свае камізэлькі.

А нехта з іх, здаецца, Рагнеда, знайшла цікавы стары матэрыял — яшчэ дарэвалюцыйныя школьныя справы Рагнедзінага бацькі Паўла: пасведчанні аб поспехах у вучобе, шмат пахвальных грамат і лістоў. Проста нейкі цуд, што яны ўцалелі за дзве вайны, за розныя пераезды і пераходы. Тут ужо Рагнеда пакінула знаходку сабе.

На палатках адрыны, апрача яблычных скрынак, якіх там стаяла мо з паўсотні, Янку здзівілі запасы дроту рознага сячэння, пераважна алюмініевага. Былі вялікія скруткі-маткі, і малыя, былі і канцы — даўжэйшыя і карацейшыя. 3 гэтага дроту маці рабіла каркасы вянкоў, потым іх аздабляла рознымі кветкамі, якія таксама майстравала сама, рознага колеру, і, змочаныя ў парафіне, яны выглядалі прыгожа, як жывыя. За гэта маці ме­ла сабе лішні, а мо і не лішні, рубель на дробныя патрэбы.

Паступова брыгада-тры, як яны смехам сябе празвалі, стала згортваць сваю гіганцкую працу. Яшчэ дзіўна, як маці магла цэлы дзень сланяцца сярод сваіх скарбаў і яе яшчэ трымалі ногі, калі сам Янка ўжо адчуваў, што ён выдаў усе свае запасы энергіі да апошняй калорыі і можа толькі сядзець. Праўда, Рагнеда і маці адлучаліся некалькі разоў з рабочай пляцоўкі, мо там у хаце што пілі ці перакусвалі, нават Янку прыносілі то памідор, то яблык ці грушу, але ўсё роўна яны перабралі ўсякую меру і заслугоўвалі самай вялікай пахвалы за сваю проста гераічную працу.

Зрабілі яны шмат і вынеслі, расфасавалі, разабралі па палічках, аддзялілі патрэбнае ад непатрэбнага, склалі патрэбнае, нешта ўжо ўнеслі і паскладалі, нешта яшчэ засталося, каб завяршыць заўтра. Як на тое, з пагодай ім шэнціць, дажджу ўвесь дзень не было, сонца і лёгкі ветрык ім усё акуратна прасушылі, правентылявалі, сагналі стары пыл, і ўсё старое нібы абнавілася, на вачах набыло не такі ўжо і старадаўні выгляд. Адбыўся цуд абнаўлення — так можна было б назваць вынік іхняй працы: без абеду, не разгінаючы спінаў, не даючы рукам і нагам перадышкі.

Добра памыўшыся — Янка дык да пояса, халоднаю вадою, — дружна пайшлі палуднаваць, ён нёс «трафейную» пляшку віна. Віно аказалася смачным, саладкавата-гаркавым, як вермут-палын. Абед таксама быў смач­ны: салата, вараная кураціна, рысавы суп, смажаная на патэльні бульба.

Ад выпітага старога віна ў Янкі прыемна закруціла ў галаве, ён пазіраў на хату, на жанчын за сталом нейкімі злагоджанымі вачыма, яны здаваліся яму больш прывабнымі, чым былі там, у час работы, ён знаходзіў больш падабенства паміж маці і дачкою, хоць гэтага падабенства было вельмі мала — насы ў іх былі розныя, авал твару ў кожнай быў свой, нешта агульнае праглядвалася толькі ў форме рота і ніжняй часткі твару. Але мо таму, што дачка была маладзейшая за матку недзе на дваццаць гадоў, яна і выглядала прыгажэйшай.

Вось характарамі яны былі больш блізкія, як зразумеў апошнім часам Янка, вось таму яны і часта сутыкаюцца адна з другою, як тыя аднародныя зарады — сутыкаюцца і адштурхоўваюцца.

— Нешта ты, Яначка, падазрона маўчыш, — пасля працяглай паўзы загаварыла Рагнеда, якая таксама была трохі разагрэта старым віном. — Ці мо табе маміна віно не прыйшлося да смаку? Ці мо табе наша застолле не па гусце?

— Якраз усё добра, — не хацеў збівацца на іранічны ці жартоўны тон Янка. — Я вось усё думаў, як мы перабіралі ў адрыне, ці знойдзем мы нешта такое, ад чаго ўсе ахнем і ў адзін момант станем багатымі, — сказаў Янка, хоць такое думкі ў яго не было, ён спадзяваўся знайсці які наган ці вінтоўку старога выпуску, а больш нічога.

— А ведаеш, і я так думала, і вельмі хацела знайсці што-небудзь каштоўнае, а яшчэ лепш — нешта звязанае з нашымі продкамі: бабкаю Марыяй, дзедам Пятром. I добра, што хоць знайшлі бацькавы пахвальныя граматы і пасведчанні, ён быў здольны вучань, старанны студэнт, таленавіты настаўнік. Шкада, што рана нас пакінуў. Мама, а на колькі гадоў ён быў старэйшы за цябе?

Маці была, відаць, моцна стомленая, уся ў сабе, у сваіх перажываннях, успамінах, звязаных сёння з разборам некалешняга дабра, якое з часам ператварылася ў непатрэбную старызну. А яшчэ ёй, пэўна, было непрыемна, калі хвалілі яе мужа, з якім яна апошнім часам жыла не ў добрым ладзе. Ды яшчэ калі хваліла яго родная дачка, якую яна недалюблівала, і менавіта за тое, што яна ўвесь час трымала бацькаў бок, у той час як малодшая, Альбіна, падтрымлівала заўсёды матку.

— Нібы табе гэта так цікава? — неяк холадна спыталася маці. — Нібы ты не ведаеш? Колькі разоў пра гэта гаворана, а ты ўсё пытаешся. От Янка ў цябе пытаецца, у мяне пытаецца: ці думалі мы знайсці што дарагое? А я ведала, што нічога мы там не знойдзем, бо там, дзе нічога не паклалі, нічога не возьмеш.

I маці пачала расказваць, як у вайну, ужо калі яўрэяў пазганялі ў гета, але сяды-тады вечарамі яны вырываліся з-за дроту, каб абмяняць што дарагое са сваіх пажыткаў на ежу, заходзілі і да іх. I аднойчы нешта доўга шапталіся з бацькам, нешта як угаворвалі яго, а потым пайшлі. Пазней бацька сказаў, што дамаўляліся яны пакінуць у яго золата, схаваць дзе- небудзь, каб яно ацалела. Бацька не захацеў браць на сябе адказнасць за чужое дабро — і адмовіўся.

Яны заходзілі мо яшчэ да каго, хто ведае? Але прайшоў час, па вайне ўсе жылі аднолькава, у большасці бедна, у многіх усё пагарэла, у многіх з вайны гаспадары не вярнуліся. А тут недалёка жыла сям'я, таксама, як усе, а тут раптам — новы дом паставілі, машыну купілі, дзяцей адзелі-абулі не абы ў што, у навуку пусцілі. Але ў хуткім часе неяк усё паблякла: гаспадар стаў піць, за ім і дзеці пайшлі яго дарогаю, дочкі паразводзіліся, унукі сталі расці, як якія сіроты, гаспадыня захварэла ад такога жыцця...

— Так што чужое дабро пайшло людзям у рабро, — закончыла маці. — Каб яны ведалі, мо і не чапалі б таго золата, хай бы яно чакала свайго гаспадара, можа, хто з яго сям’і ацалеў за вайну. Але відаць, што не, было б чуваць...

— А я чула, што адзін яўрэй з гета ўцёк у партызаны, і потым яны прыходзілі ў горад да людзей, якія за золата прадавалі яўрэям збожжа, муку і іншыя прадукты. А некаторыя і пакідалі свае зберажэнні. Дык той чала­век падказваў, у каго што браць, колькі хто вінаваты...

— А я чуў, — далучыўся Янка да кампаніі, — як адзін паліцай убачыў, што яўрэй з гета, якое ужо гарэла, схаваўся ў калодзезь, спусціўся па ланцузе на дно. Паліцай падышоў ды кажа: вылазь, а то я цябе прыстрэлю. Той пачаў прасіцца: не чапай мяне, я табе золата аддам. Паліцай згадзіўся, памог яўрэю вылезці, узяў у яго з рук пакунак з золатам, ды бах яму ў грудзі. Той і паляцеў у калодзезь... Але не скарыстаў паліцай чужога дабра, казалі, што яго застрэліў яго таварыш, таксама паліцай. Яны чысцілі вінтоўкі, нібыта той незнарок пажартаваў: от каб я табе пекануў, — і націснуў на спуск, вінтоука аказалася зараджанаю — і гатова, паліцая няма.

— Адсюль мараль: золата нікому не прыносіць дабра, — падвяла вынік Рагнеда.

— Асабліва чужое, захопленае, нажытае ашуканствам, — дадаў Янка.

— Але золата спакон веку мае цану, нездарма кажуць, што яно адмыкае ўсе замкі і ўсе дзверы адчыняе. Нават цары і каралі схілялі перад ім галаву, — сказала маці, і можна было падумаць, што яна не згаджаецца з дзецьмі, якія ў золаце зусім не разбіраюцца, можа, яго нават не трымалі ў руках. — Што сёння вартая дзяржава, калі ў яе няма залатога запасу ці залатога фонду?

— Але-але, — падхапіў Янка, — чым большы гэты фонд, тым боль­шая верагоднасць, што яго могуць украсці, адабраць хітрасцю, захапіць сілаю. I так ці інакш яно ўсё будзе паліта крывёю тых, хто яго здабываў. На ім закляцце вякоў, на ім кроў многіх пакаленняў. 3-за чаго пачынаюцца войны? 3-за перадзелу багацця, перш за ўсё — золата.

— А хто гэта сказаў, што мы, бальшавікі, будзем рабіць з золата унітазы? — спыталася Рагнеда, зрабіўшы на твары вальтэраўскую міну.

Усе трое дружна зарагаталі, бо ведалі, хто гэтак мудра сказаў. Ці мо нават яму такое прыпісалі, хто ведае?

Яны яшчэ пагаварылі на новую для іх тэму, але адчувалася, што яны ў ёй былі закончаныя дылетанты, плавалі плытка, проста пялёхаліся, як тыя дзеці ў лужыне: не было ў іх сусветнага досведу ў такім важным эканамічна-гістарычным фактары, не былі яны амерыканцамі, якія ўсё пераводзяць на грошы, нават час, для іх грошы лепш за паветра і ваду. Здаецца, нават, што яны жывуць для грошай, а ўсё астатняе — можна купіць, абы ў цябе былі мільёны, ужо нават мільярды.

Не былі яны нават яўрэямі, з якімі жылі побач шмат гадоў вось на гэтай зямлі, якія ў золаце разбіраліся не горш за амерыканцаў. А мо гэта яны і навучылі амерыканцаў разбірацца ў золаце, множыць яго, лічыць мільёнамі і мільярдамі? Ці не таму Гітлера так раздражняла яўрэйская нацыя, што яна хацела забраць пад сваё крыло ўвесь сусветны капітал, а дзе капітал — там і ўлада? Ці не таму ён аб’явіў бязлітасную вайну яўрэям — аж да поўнага знішчэння? I ў выніку быў знішчаны сам.

Так, пакружляўшы, яны зноў прыйшлі да вываду, што золата не прыносіць дабра, што золата ўвогуле не патрэбна, без яго можна абысціся — па Пушкіну: «Не нужно золото ему, когда простой продукт имеет». Але і ў таго ж Пушкіна: «Всё моё, — сказало злато. Всё возьму, — сказал булат».

— Але найлепш сказаў наш народны мудрэц: «Золата — з г...м змолата». I кропка! Золата мы не навучыліся цаніць у яўрэяў, хоць жылі і жывём побач з імі. А можа, і дарэмна? А мо нават і добра? — пакінуў пытанні адкрытымі Янка, завадатар такое цікавае і нечаканае ў іх кампаніі тэмы.

Усе пасмяяліся і на гэтым таксама паставілі кропку.

Спаць клаліся недзе ў гадзін дзесяць, тут амаль як у вёсцы: людзі спаць кладуцца раней, чым у горадзе, але і ўстаюць раней, бо шмат у каго ёсць свая жыўнасць — козы, свінні, куры і гусі, некаторыя трымаюць яшчэ і карову, калі ёсць магчымасць назапасіць ёй корму на зіму.

Янка нагадаў Рагнедзе ўчарашні вечар, калі яна пакрыўдзілася на яго, лягла раней і нават не стала з ім размаўляць, праляжала халодная і недаткнёная ўсю ноч. Тады Янка расказаў ёй анекдот, як вялікі начальнік паехаў у камандзіроўку са сваёю маладою сакратаркаю. Там ім далі нумар у гатэлі на дваіх, але з адным ложкам, як для мужа і жонкі. Вось начальнік і пытае маладую сакратарку, калі яны леглі ў пасцель: «Як будзем спаць — як муж і жонка ці як муж і палюбоўніца?» I сакратарка адказвае: «Канечне, як муж i жонка». Тады начальнік кажа ёй: «Спакойнай ночы, дарагая», паварочваецца да яе спіною і тут жа засынае. Сакратарка гатова кусаць сабе локці...

Учора Рагнеда ніяк не адрэагавала на яго анекдот, а сёння, нібы пачуўшы яго першы раз, разрагаталася.

— А ўчора ён не быў табе смешны? — спытаўся Янка. Ён і сам пасмяяўся з нерастароплівай зялёнай сакратаркі, якая яшчэ не ведала жыцця і яго няпісаных правілаў.

— Учора мне чамусьці хацелася плакаць, — адказала Рагнеда, скідаючы з сябе сукенку, трусікі, станік, адвярнулася ад Янкі і ўзлезла ў доўгую начную кашулю ружовага колеру з кароткімі рукавамі і вялікім дэкальтэ, ад чаго яе поўныя грудзі ажно выставалі краямі з кашулі і моцна дражнілі позірк. — Я чакала, што ты возьмеш мой бок, а ты захацеў дагадзіць сваёй любімай цешчы, ці не так?

— Зусім не так, дарагая, зусім не так, як ты кажаш. I ўчора я хацеў узяць за твой бок, ды ты... Прабач, не тое... Няўжо ты не разумеет псіхалогіі чалавека, які жыве адзін, прывык да свае адзіноты і не любіць, каб яму пярэчылі? Не слухалі яго, нават вучылі, як трэба жыць? Улічы яшчэ яе незалежны характар... Мо нават падобны да твайго...

— Ну, ты зноў нешта не тое гаворыш. Каб мы сёння не праляжалі так, як тон начальнік з сакратаркай.

— Дык мо сёння сакратарка скажа не так, як яна першы раз гаварыла? Мо паразумнее?

— Яшчэ пабачым, якія ты мудрыя словы скажаш, каб яе скарыць, каб яна адчула цяпло твайго сэрца.

— Я падумаю, падумаю... Але дай мне закончыць пра матку. Што змянілася б, каб я цябе падтрымаў? Нічога! Маці так ці інакш не дасць нам тут будавацца. Дык хай яна думае, што ты адна так хочаш, а я — не, я не іду наперакор яе волі. Я не хачу, каб яна заставалася адзінокай у сваім рашэнні, каб ёй было крыўдна, што дзеці яе не разумеюць, не хочуць з ёю лічыцца. Я знарок перайшоў на яе бок, хоць я, можа, і падзяляю тваю думку: трэба, каб кожны чалавек пабудаваў дом, пасадзіў дрэва і нарадзіў сына. Потым усё гэта падвоіў, пасля патроіў. Ты згодна? Толькі тады краіна будзе развівацца, толькі тады нацыя будзе расці. I тры дамы — якраз для трох сыноў, трэці, свой, ён аддасць малодшаму сыну, а сам пойдзе у лепшы свет са спакойным сэрцам — што ён не пакінуў сваіх сыноў беднымі, што ў іх ёсць будучыня. А яго верная палавіна яшчэ будзе памагаць нявесткам гадаваць унукаў, перадаваць свой багаты жыццёвы вопыт, як мацаваць сям’ю, каб яна не рассыпалася на часткі, як той цагляны дом, які пабудавалі на дрэнна замешаным растворы, у якім шмат пяску і мала цэменту.

— Здаецца, што ўсё гэта толькі ў ідэале — пра тры дамы, тры сыны, тры дрэвы. Цяпер нешта не тое робіцца. Усё якраз і развальваецца, як той кепска складзены дом. Мала наша ўлада думае пра нашу будучыню, нібы яна жыве толькі сённяшнім днём. А дзяржава — гэта збудаванне на вякі, у якім быў пачатак, але не павінна быць канца.

— Ты вельмі правільна разважаеш, Рагнеда, у цябе дзяржаўны падыход да праблемы, якая здаецца такою відавочнаю, а шмат хто яе не заўважае, ці ігнаруе, ці хоча, каб было не лепш, а горш, каб дом наш разваліўся — і як мага хутчэй, і тады нам збудуюць такі дом, што мы ў ім будзем не гаспадарамі, а гасцямі...

— Што ты маеш на ўвазе, Яначка? — з трывогаю спыталася Рагнеда.

— А тое, што нас хочуць перамяшаць, адарваць ад родных каранёў, каб мы сталі грамадзянамі без адраса, без роднага дома. Каб нам усюды было добра, а насамрэч — няўтульна, адзінока, каб наша душа не знаходзіла сабе месца — і засыхала, як тая кветка без вады. Вось чаго я баюся...

Яны ляглі ў сваю мяккую, на панцырнай сетцы, пасцель, прытуліліся адно да аднаго, паступова адключаючыся ад свету, ад таго, чым яны жылі цэлы дзень, — і хутка адчулі, што яны — мужчына і жанчына, яны патрэбны адно аднаму, а іх сэрцы і целы прагнуць зліцца ў адно нешта непадзельнае, неабдымнае, найвышэйшае, святое ці грэшнае, што адрознівае чалавека ад астатняга жывога свету, — гэта момант кахання, ні з чым не параўнальны ўзлёт чалавечага духу над усімі зямнымі турботамі і нягодамі. То была знаёмая — і новая, непаўторная песня кахання ў два галасы, яны вялі яе вольна і плаўна, шырока, як спрактыкаваныя спевакі, не парушаючы тэмпу і рытму, не забягаючы адно перад другім, адчуваючы кожны нязначны нюанс. То была новая мелодыя, можна сказаць, імправізацыя, падобная і непадобная да тое, што спявалі яны раней. То быў нават як бы працяг, новыя словы і новыЯ акорды ўпляталіся ў тыя, што гучалі раней, пашыралі мелодыю, надавалі новую афарбоўку. Іх галасы сягалі ў самае неба, усё вышэй і вышэй, і абрываліся разам на недасяжнай ноце, за якой ужо нічога не засталося, апроч нематы.

I жаночы ўскрык, поўны самых складаных пачуццяў, якіх цяжка сабраць разам, — радасці і болю, шчасця і роспачы, расчаравання і надзеі, — прагучаў фіналам іх двухгалосай песні кахання. Іх сэрцы стукалі моцна, ажно разрываліся, іх дыханне было бурным, як горная рэчка, але паступова вяртаўся спакой. Яны ляжалі спакойна і ціха, нібы прыходзілі да памяці, вярталіся да сябе, як бы нават не верачы, што яны вось тут побач, у пасцелі.

— Пацалуй мяне, Яначка, моцна-моцна, — папрасіла Рагнеда Янку.

Такая нечаканая просьба здзівіла Янку, прымусіла яго страпянуцца.

— Дык я ж цябе нядаўна цалаваў, аддаў усе сілы...

— Не думала я, што ты такі скупы, — з крыўдай у голасе прамовіла Рагнеда.

Янка павярнуўся набок, прытуліў Рагнеду да сябе, моцна пацалаваў у вусны, адчуваючы на іх прысмак солі.

— Што цябе трывожыць, дарагая? — спытаўся ён у жонкі.

— Ведаеш, я баюся за цябе... Цяпер такі час...

— Ну і што час? Час заўсёды быў не такі, як людзі хацелі... Але што такое час, каб не людзі? Уяві сабе, што на Зямлі людзей няма. I што тады час? А нічога-ніякага. А час робім — напаўняем яго, ажыўляем — мы, людзі. I якія мы, такі і час. Мы яго фарбуем у свае, так сказаць, калёры: у чорны, чырвоны, белы, зялёны, ва ўсе колеры вясёлкі і іх адценні. Мо не так?

— Ты добра сказаў, Яначка. Часам ты гаворыш, як паэт.

— А ты часам гаворыш, як філосаф, — не застаўся ў даўгу Янка. — А жанчын-філосафаў не так ужо і шмат.

— Вось бачыш, табе пашэнціла...

— Мне здаецца, хай жанчыны лепш будуць паэткамі, а мужчыцы — філосафамі.

— Дык выходзіць, што ты мяне не пахваліў? Ты расчараваны?

— Чаму? Я цябе цаню... і хвалю. Як ты сказала нядаўна: аддай сэрца людзям. Добра сказана, праўда? Можна ўзяць назваю для якой аповесці.

— Ну вось, бяры назву, я табе дару. I напішы аповесць. Хай гэта будзе табе маё заданне. Згода?

— Згода, — адказаў Янка і пацалаваў жонку ў шчаку.

Сёння яны засыналі шчаслівыя.

VI

Янку ўжо здавалася, што ён жыве тут даўно. Дні сталі падобныя адзін на другі, работа яго таксама была звыклая, стала паўтарацца ўжо — пазаўчора, учора, сёння: капаць, секчы, касіць, нешта папраўляць-падпраўляць, схадзіць у краму. Нейкага такога адпачынку, як загараць, купацца, ён не прагнуў, яму больш падабаўся актыўны, вось такі, як у яго, адпачынак — то быў адпачынак ад гарадскога застою, сядзячай працы кожны дзень па восем ці болей гадзінаў. Вось гэта быў адпачынак!

Сёння зранку ён заканчваў парадкаваць ля адрыны, ставіў на месца скрынкі: поўныя знізу, адна на адну, па тры-чатыры, а пустыя, для яблык, заносіў наверх, на палаткі, дзе ўжо стаяла іх шмат, назапашаных даўно, калі быў жыў гаспадар. Цяпер ужо гэта ўсё старэла, трухлела, развальвалася — і Янка сёе-тое, што яшчэ можна, падраўняць, прыладжваў, прыбіваў — і гэткім чынам як ставіў на сваё месца. Вось трэба будзе выкінуць некалькі скрынак смецця, адразу ў адрыне папрастарнее. Тут будзе месца для дроў — пры сцяне, аж да самага вільчыка, сцяна з дошчак, ёсць шчыліны, прадзімае ветрам-паветрам, дровы будуць вунь як сохнуць.

А сусед Раманчук абяцаў Рагнедзінай матцы яшчэ падкінуць усякага ламачча, дык Янка мо па абедзе будзе яго пераносіць, скідаць на дрывотнік ды патрохі секчы.

Янку падабалася быць вось у такой старой адрыне, дзе ён адчуваў сябе зусім не чужым, дзе ўсё было для яго такое знаёмае, як сваё, як тое, сярод чаго ён рос, але тут усякага такога дабра было нашмат болей, чым некалі ў іх. Сякераў тут было тры, а з тупіцаю — чатыры, пілак папярочных — тры, малаткоў розных калібраў таксама штук пяць, некалькі абцугоў, некалькі пласкагубцаў, напільнікаў, рашпіляў, долатаў — ажно тры, рознай шырыні, некалькі бабак для кляпання касы, круглых і вострых, брусоў, мянташак, — усяго тут было ў множным ліку, у той час як у яго бацькі, дома, усяго па адным прадмеце: пілка адна, сякера — адна, яшчэ была і тупіца, малаток — адзін, абцугі таксама, пра пласкагубцы ён нават не ведаў, што яны такія ёсць, долата адно, трохкантовы напільнік — адзін, каса — адна, толькі потым, як Янка падрос, бацька купіў яму касу, пяцёрку ці шасцёрку, асадзіў, падагнаў да яго росту і сказаў: касі! I пайшоў касіць Ясь канюшыну!

Пра што ўсё гэта гаварыла, на якія думкі наводзіла Янку? Што тут жылі заможныя людзі, не раўня яго бацьку, для якіх усё здавалася простым і лёгкім — нейкая там сякера ці каса, ці плуг — былі не праблемаю, у той час як для яго бацькі нейкая там другая каса ужо трата некалькіх лішніх рублёў, а адкуль іх возьмеш, калі яны ідуць на самае неабходнае — на вопратку, на абутак — для сям’і, а гэта шэсць чалавек. Толькі паспявай круціцца!

Вось чаму такога селяніна, як яго бацька, лёгка можны было настроіць супраць таго, хто меў усякага дабра ўтрая больш за яго, хто жыве лепш за яго. А чаму так атрымалася, што адзін багаты, а другі бедны — цяжка сказаць, неяк усё згубілася ў мінулым, і бедны застаецца бедным, а бага­ты — багатым, і бедны ўсё бяднее, а багаты — усё багацее. Ці не таму я бедны, што ты багаты? А што, калі ўраўняць усіх, падзяліць пароўну, мо тады будзе лепш? Але ж пакрыўдзяцца тыя, у каго адымуць, будуць коса глядзець і нават дзякуй не скажуць... Калгасы — вось той кацёл, у які кінулі варыцца ўсіх разам — бедных і багатых, а частку багатых адправілі далёка-далёка, каб не заміналі рабіць грандыёзную справу — будаваць жыццё на камуністычным грунце.

Балюча ўсё гэта адбілася на свядомасці людзей, яны падзяліліся яшчэ горш, чым былі дагэтуль, хоць і рабілі выгляд, што ўсе «роўныя». Вельмі-вельмі памыляліся тыя, што хацелі ўраўняць людзей, зрабіць іх аднолькава «шчаслівымі». Чамусьці людзі такія істоты, што кожны жыве па-свойму, не хоча ён рабіць так, як усе, а робіць неяк па-свойму і жыве таксама па-свойму: адзін лепш, другі — горш, адзін багаты, як раней казалі, а другі бедны, і што хочаш рабі, а нічога не хоча мяняцца.

Чаму гэта чалавек, які так любіў зямлю і так быў да яе моцна прывязаны, цяпер адцураўся яе, стаў уцякаць у горад, зрабіўся рабочым, службоўцам, а то і дворнікам-падмятайлам, але праз нейкі час набыў кватэру, мае пэйную зарплату, спіць спакойна і не баіцца за заўтрашні дзень. І за карак яму не капае, і на работу яго брыгадзір не гоніць, а ён сам ездзіць — на трамваі ці тралейбусе, а часам і пешкі, для гімнастыкі ног. Не скажаш, што ён багата жыве, але і не бедна.

А вось як калгаснік жыве, адразу і не скажаш. Тут і слова такое цяжка знайсці, каб адпавядала сэнсу. Памятаеце калгаснага каня, якога вясною трымалі на вяроўках, каб ён не лёг, бо ўжо як ляжа, то і не ўстане? Не было чым карміць бедную жывёлу, стрэхі ішлі на корм. Аджываў, як выходзіў на траву... Заместа каня прыдумалі трактар. Яго можна кінуць не паіўшы, ног не працягне... Хоць нямала гэтых жалезных коней раней часу скончылі свой век, не дацягнуўшы да прызначанага яму тэрміну прабегу. Ці выратуе трактар сённяшні калгас? Калі прыдумаць да трактара яшчэ і жалезнага трактарыста, мо і будзе толк. А жывыя людзі хутка не змогуць вынесці тае нагрузкі, якую яны сёння маюць. Іх проста шкада, яны надрываюцца, яны хворыя: ад перагрузак, ад недасыпання, ад перапою. Сэрцы ў іх не жалезныя, яны такія ж далікатныя, як і ў кожнага жывога чалавека. Як і ўсякаму жывому арганізму, яму патрэбна мера. Як таму калгаснаму каню не было меры ў працы і не было меры ў харчах (не давалі належнай меры, бо кралі), так цяпер трактарысту няма меры ў працы. Нельга ўсе дарослае жыцце працаваць за траіх і за «того парня», які сення жыве ў горадзе і толькі ў страшных снах бачыць сябе на трактары ці на свінаферме. Каму цяпер добра ў калгасе, хто цяпер багаты ў калгасе? Старшыня, сельскія спецыялісты? Трактарысты і камбайнеры? Мо даяркі? Мо пенсіянеры і настаўнікі? Ды сёння ўсе яны гатовы ўцячы ў горад, дайце ім толькі належны транспарт.

Дык куды ж мы ідзём, браты беларусы? Куды кіруемся? У горад? А мо ў гора? А мо ў голад? Нешта трэба рабіць. Начальства ўжо задумалася... Але яшчэ нічога не робіцца... Як гэта ў Якуба Коласа? Фурман з панам уцяклі, а карэта ўсё глыбей у балота грузне...

3 такімі вось невясёлымі думкамі канчаў Янка эпапею ператрусу цешчыных скарбаў, якія збіраліся тут увесь пасляваенны час, бо даваенны будынак, які стаяў на гэтым месцы — гэта было вялікае гумно, — згарэў, калі гарадок вызвалялі ад нямецкіх акупантаў. Пра гэта расказвала яму Рагнеда. Пажар, які спаліў паўвуліцы, спыніўся на іхней хаце, і згарэлі толькі гумно, хлевушок, яшчэ дробныя пабудовы. А хату яны выратавалі ад агню таму, што бацька Рагнеды, сусед Паўлюк і яна палівалі гонтавы дах вадою, каб ён не заняўся полымем ад недалёкага пажару...

Пераключацца на іншую работу было неяк цяжка і непрыемна, як заўсёды, хацелася нейкае паўзы-адбіўкі. Янка проста механічна, а не свядома, павярнуў не налева, да хаты, а направа, у сад. Добра было прайсціся па дарожцы, якая вяла між яблынь аж у канец саду, да суседняй сядзібы, дзе праходзіла мяжа і стаяла агароджа з драцяное сеткі. Янка любіў гэты свой «маршрут», ён мераў яго часта, асабліва вечарам, пасля вячэры ці перад сном, часам яны прагульваліся тут з Рагнедаю, але ёй не заўсёды ўдавалася адарвацца ад нейкіх сваіх клопатаў і пахадзіць перад сном, падыхаць густым паветрам, насычаным пахам яблык і траваў, пастаяць каля адной-другой яблыні, падзівіцца на яе ўраджай, які густа абсыпаў галіны, паспрабаваць, ці моцна трымаюць жэрдкі-падпоркі ацяжэлыя галіны, падняць яблык, які зусім нечакана ўпаў перад табою на дарожку, прымусіўшы здрыгануцца.

Чамусьці вечарам такія прагулянкі давалі больш адпачынку душы, і мо нават таму, што вочы не ахоплівалі ўсяго наваколля, не выходзілі за рамкі таго, што было перад ім, і думкі таксама неяк гуртаваліся, круціліся вакол таго, што вось тут, перад табою, хоць часам і заляталі далёка — часцей за ўсё ў мінулае, вырываючы з памяці нейкія падзеі ці эпізоды, якія здаваліся тут, у гэтую хвілю, нават недарэчнымі: чаго іх прынесла, чаго яны тут апынуліся ў гэтую вось часіну, і чаму менавіта яны?

Але так здаралася рэдка, часцей думкі круціліся вось ля гэтага дома, ля яго насельнікаў, якіх цяпер тут няшмат засталося, а да вайны, яшчэ нават да тае, першай, было нямала. А войны руйнуюць, разганяюць людзей па свеце, іншых заганяюць без пары на той свет — і робіцца вунь як прасторна — аж страшна і зусім нязвыкла. I гэтак адбывалася не толькі тут, у сям’і Жаркоўскіх...

Ападу пад яблынямі рабілася ўсё больш і больш, давядзецца збіраць, каб дабро не прападала. На высокай грушы, ля шпакоўні, сядзеў шпак, але маўчаў, як думаў аб нечым. Яго малыя ўжо вылецелі з гнязда, пайшлі-паляцелі шукаць сабе новае месца. Мудра прыдумана ў гэтых птушак, як у буслоў, напрыклад. Старыя штогод прылятаюць у сваё старое кубло, а маладыя робяць сабе новае, сваё. Сярэдзіна жніўня — а буслы часта збіраюцца чародамі, часам кружляюць над іхнім садам, няйначай, вучаць маладых, трэніруюць да палету ў вырай — далека-далека, мо ў Афрыку, а можа, і ў Турцыю. Успомніўся даўно прачытаны ў газеце допіс пра тое, як недзе на ўзбярэжжы Чорнага мора ў Турцыі буслы некалькі дзён біліся з арламі. Нешта падобнае, як у апошняй вайне біліся лётчыкі — савецкія і нямецкія, недзе пад Растовам, над Курскам, над Каўказам... I дзіўна, што ў гэтым паветраным баі буслоў і арлоў пераможцамі выйшлі нашы — хочацца думаць, што менавіта нашы — буслы, і арлам, гэтым магутным ганарыстым птушкам, давялося ўцякаць з поля — з неба — бою ў свае горныя цясніны, каб ратавацца ад удараў магутных крылаў і вострых, прамых, як кароткі кінжал, бусліных дзюбаў. Мо нават таму, што буслоў было нашмат больш, як арлоў. Але сіла перамагла сілу, як сказаў вялікі Гогаль...

Колькі ён прабыў у садзе — мо якой паўгадзіны, не больш, але выразна адчуў, што нябачны груз стомы скаціўся з яго плячэй, стала вольна і лёгка дыхаць, вочы сталі бачыць далей і шырэй, чым дагэтуль, галава стала ясная, а кепскія, трывожныя думкі з яе як вымела свежым ветрам, прапах- лым водарам спелага саду.

Вось цяпер можна брацца за нешта іншае, няйначай, трэба панасіць тыя абрэзкі і аполкі, якія нарыхтаваў яму сусед. Будоўля ў яго яшчэ няскончана. Дом яго паступова набывае гарадскі выгляд, а значыць — расце яго кошт. Кажуць, што ўжо знайшоўся тут адзін палярнік, у якога жонка з гэтых мясцінаў, і збіраецца купіць. Палярнікі — людзі не бедныя, нездарма ім плацілі за працу, а яшчэ — за страх.

Гэтым разам было шмат трухлявых дошак, напсаваных грыбком, вось чаму сусед і ўзяўся класці новую падлогу — каб не было ніякага тандэту. Цягаць дошкі, аполкі, абрэзкі не так ужо і цяжка, іх можна не насіць, браць на пуп, а менавіта цягнуць адным канцом па зямлі. Вось яму, Янку, падваліла работка. Дошкі добра разбіваць, іх пілаваць не трэба, а калоць сякераю на тонкія ашчапкі і іх ужо секчы, як звычайную ламачыну.

Мала таго, сусед даў Янку невялікай авальнай формы сталешніцу з тоўстае фанеры — гатовы столік, толькі трэба яго паставіць на ножкі. Яшчэ даў дзве невялікія дошкі для лавак, каб было на чым прысесці. Выбіралі месца для альтанкі ўсе разам, нават спрачаліся, але прыйшлі да згоды, што вось тут, між сліваў, якія раслі на дварэ трохі далей ад вялікай бярозы, утвараючы нейкае нават кола, хоць і крывое, лепшага месца не знайсці. Янка ўзяўся за працу: забіў у зямлю тры калкі, на іх замацаваў фанерыну, затым узяўся ставіць лаўкі па баках століка. Альтанка атрымалася на заказ: па-першае, тут цень, не пячэ сонца, тут можна пасядзець, пачытаць ці нават перакусіць што лёгкае — выпіць кавы ці малака, з’есці маліны ці сліваў. Адным словам, месца сустрэчы за круглым сталом. А то тут гэтулькі вольнай прасторы, а каб было якое месца прысесці, дык няма. Вось што значыць гаспадарка без мужчынскіх рук!

Скончыўшы з альтанкаю, Янка ўзяўся за дровы. Секчы для яго — звыклая рэч, усякія трухлявыя дошкі, аполкі колюцца і сякуцца лёгка, але трапляюцца цвікі, якіх адразу і не ўбачыш, а потым адчуваеш, што сякера не так сячэ — ступілася, глядзіш — на лязе некалькі шчарбінаў. Янка браў рашпіль, зараўноўваў шчарбіны, зноў сек. Работа, як кажуць — не бі ляжачага, але праз пэўны час пачынаў адчуваць, што пабольвае паясніца, а ногі дранцвеюць, просяць адпачынку. Рукі, як ні дзіўна, асабліва правая, на якую падае ўся нагрузка, яшчэ не скардзяцца на лёс, яшчэ трываюць.

Янка разлічваў, што скончыць усё да абеду, але не паспеў — нешта рана сёння паклікалі палуднаваць. Хацеў адмовіцца — куды там, і жонка, і маці былі не такія, каб іх не слухалі: рабіць трэба тое, што яны кажуць. Хіба варта было з-за гэтага спрачацца? Памыў рукі з мылам, твар, шыю, прычасаўся і пайшоў у хату.

— Нешта сёння я яшчэ апетыту не нагуляў, — сказаў Янка, сядаючы за стол, на якім усё ўжо было расстаўлена і чакала свайго часу.

— Слаба гуляў, таму і не нагуляў, — падсекла яго Рагнеда. — Мы тут з мамай напрацаваліся, таму і есці захацелі.

Абед быў, як заўсёды, смачны, мо нават занадта каларыйны: тлусты ўкраінскі боршч, дранікі са смятанаю, на закуску памідоры са смятанаю. Самое салаты, зялёнае і сакаўное, на градках ужо амаль не засталося — яна адцвіла, састарэла, зрабілася цвёрдая — не для ўжытку.

Рагнеда распытвала Янку, ці не падвярэдзіў ён руку, ці не баляць у яго ногі, паясніца.

Янка смяяўся: для яго гэта проста фіззарадка, усё сваё жыццё ён любіць фізічную працу, а калі часам што і баліць, дык па гэтым жыць можна: пабаліць ды перастане.

Пакуль яны палуднавалі ды гаварылі, да іх нечакала зайшла — хто мог падумаць? — старая настаўніца, якая вучыла Рагнеду і Янку, выкладала хімію і біялогію. Цяпер яна ўжо даўно на пенсіі, але яшчэ бадзёрая і рухавая. Зваць яе Ніна Кірылаўна, яна прыветлівая і гаваркая жанчына, з добра пастаўленым голасам, вучні яе заўсёды паважалі і любілі. Пасля роспытаў: як здароўе, як жывецца, чаму доўга не прыязджалі? — з яе боку, пасля пытанняў да яе: як на пенсіі, ці цягне ў школу, ці не сумна дома? — яны ўсе трохі супакоіліся. I Ніна Кірылаўна перайшла на дзелавы тон.

— Ведаеце, чаго я да вас прыйшла? — спыталася Ніна Кірылаўна, сеўшы ў крэсла непадалек ад стала, за якім яны канчалі палуднаваць. — Ніколі не адгадаеце! Можна сказаць, з дыпламатычнаю місіяй. Не здзіўляйцеся, у нас ёсць мясцовыя пісьменнікі, вось яны напісалі тоўсты раман ці цэлую эпапею. Два гісторыкі, ужо таксама пенсіянеры, вы іх добра ведаеце. Гэта Рыжанкоў і Маеўскі, адзін — былы партызан, другі — абараняў Севастопаль... Не скажу, за колькі часу — напісалі, перадрукавалі на машынцы і быццам ужо аддалі ў нейкае выдавецтва. А мяне папрасілі, каб я занесла вам экземпляр, — яна называла Янку на «вы», як і некалі ў школе, — бо ведаюць, што вы самі пішаце, у выдавецтве працавалі, а цяпер у часопісе... Можа, вы знойдзеце час ды прачытаеце, для іх важна ведаць, як вы ацэніце іх вялікую працу...

Тут яна дастала з гаспадарчай сумкі тоўсты рукапіс, перавязаны чырвонаю тасьмою крыж-накрыж, узважыла яго на далоні, усміхнулася — здаец­ца, нават вінавата, — і перадала Янку.

Янку стала трохі не па сабе ад такога сюрпрызу, ён ведаў, што значыць прачытаць такі рукапіс, колькі на яго трэба патраціць часу. А ён чытаў павольна, з алоўкам, не мог прымусіць сябе чытаць па дыяганалі, нават лаяў сябе за гэта. Але такі ён ужо быў рэдактар па натуры. Ён узяў рукапіс, развязаў матузкі, паглядзеў на тытульны ліст, зазірнуў у канец рукапісу — тысяча з гакам старонак! Ну, малайцы правінцыйныя празаікі! Hi з таго, ні з сяго, не напісаўшы ні аднаго апавядання, узяліся і адбухалі цэлую эпапею! Вось дык смелыя хлопцы! Каб яны нават новую «Вайну і мір» напісалі, дык цяпер такога аб’ёму кніжку нідзе не выдадуць, а яны, пачаткоўцы ў такой справе, хочуць выдаць сваю таміну! Што тут можна сказаць? Янка нават разгубіўся, але загаварыў бадзёра:

— Ніна Кірылаўна, перадайце аўтарам рукапісу, што я іх віншую з такім аб’ёмам... Не ведаю, які ён будзе на смак... пастараюся прачытаць, пакуль мы тут заселі недзе да канца месяца.

Настаўніца пабыла ў іх яшчэ з паўгадзіны, гаварылі пра свае балячкі, пра беды, пра няшчасці — неяк нічога вясёлага навокал не знаходзілася, і дзе яно ўсё падзелася? Ці гэта таму, што мы ўжо ў такім узросце, калі чалавек глядзіць назад і таму нічога светлага ў сённяшнім дні не бачыць? — думаў Янка.

Пры развітанні Ніна Кірылаўна сказала:

— Дык я ўжо і далей буду сувязною, пацікаўлюся праз які тыдзень-другі, як вы, Яначка?

— Буду рады вас бачыць, Ніна Кірылаўна. I мы ўсе таксама, — ад усіх запэўніў Янка сваю былую настаўніцу.

Рагнеда і Янка праводзілі яе да весніц, ім было прыемна бачыць такую шаноўную госцю, як Ніна Кірылаўна.

— Ну вось, Яначка, — сказала Рагнеда, як госця пайшла. — Цяпер ты не будзеш сумаваць без працы.

— Менавіта, але дам і табе пачытаць, што там нашы пімены напісалі. Мо і праўда якую Амерыку адкрылі. Але гэтулькі напісаць! Гэта як для мяне, дык гадоў пяць я такую таміну пісаў бы.

— Дык яны ж на пенсіі, не забывайся. Колькі ў іх вольнага часу! А колькі ў цябе? Пасля працы ў рэдакцыі які ты ўжо работнік?

— Гэта праўда! Трэба ісці на пенсію — тэрмінова!

— Не спяшайся, — асадзіла яго Рагнеда. — Я хутка пайду, а ты яшчэ пасядзіш у сваім рэдактарскім крэсле — гадоў пяць ці болей...

— Але-але, ніколі не думаў, што стану рэдактарам. Нават і ведаць не ведаў, што гэта за звер такі — рэдактар. Ажно давялося ўлезці ў яго скуру...

— Бачыш, прафесія твая прэстыжная, толькі паспявай чытаць. Нават тут, у нашай глухой правінцыі, знайшлі табе занятак — па прафесіі.

Янка не хацеў нічога гаварыць кепскага пра настаўнікаў-гісторыкаў, якія напісалі такі фаліянт, ён нават быў рады, што вось знайшліся смелыя хлопцы, не пашкадавалі часу ды заселі за такую няўдзячную працу. Не можа быць, каб усё Тут было кепска, як і не можа быць, каб усё было добра. Ён быў упэўнены, што проза нараджаецца не такімі вось вялізнымі глыбамі, як гэтая, што яна нараджаецца не раптоўна: да вялікай прозы трэба ісці доўга, пакутліва, цяжка.

— Пабачым-пабачым, што яны мне далі. Адразу не раскусіш. Трэба ўчытацца, — сказаў Янка. — Хоць, наколькі я ведаю гэтых людзей, можна ўсяго чакаць. Яны не просценькія, не ў адну столку. I жыццёвы запас у іх вялікі і багаты... Бач, якія хітрыя хахлы: знайшлі тут сабе беларускіх дзяўчат, пажаніліся ды пусцілі карані. Шкада толькі, што пісалі не на роднай мове, і не на нашай, а на сярэдняй — расейскай. Хочуць узбагаціць расейскую літаратуру... А яна і так багатая, хопіць, што яе ўзбагачалі наш Дастаеўскі і іхні Гогаль.

— Ты праўду кажаш, Яначка, — кіўнула галавою Рагнеда. — Чаго ім трэба было пісаць па-расейску, чаму не на роднай?

— Бо расейскую яны ведаюць найлепш. Яна вярхоўная ў саюзе, а на­ша — гэта ўжо ніжэйшы гатунак. Няўжо ты не разумеет?

— Так яно і ёсць, яны ж выкладалі гісторыю па-расейску, яна стала іх роднаю моваю. Як і для многіх з нас...

— Вось такія мы патрыёты-ідыёты, пра якіх пісаў Максім Багдановіч у сваёй «Пагоні»: «Біце ў сэрца іх, біце мячамі, не давайце чужынцамі быць...» Моцна сказана, але ці мы пачуем, ці да нас дойдзе?

Абед іх зацягнуўся, а прыход Ніны Кірылаўны выбіў са звыклага рытму, таму пачынаць нешта новае ўжо не мела сэнсу, трэба было закругляць пачатае. Але маці ўспомніла, што ў яе склепе непарадак, сёе-тое трэба прыбраць-перабраць.

Ну і добра! Яны спусціліся ў склеп па крутых каменных сходах. Янка быў тут першы раз. Склеп размяшчаўся пад меншым, усходнім канцом хаты, і лаз быў зроблены так, што яго, хто не ведае, і не знойдзе. Скінуўшы з-пад ног дыванок-ходнік, маці паказала на квадратную, метр на метр, накрыўку. Янка ўзяўся за невялікае ржавае колца, узняў накрыўку — цяжкую, з тоўстых дошак, маці ўключыла святло — і ён першы пайшоў уніз. Патыхнула замешаным на розных прымесях застаялым паветрам, адчуўся нязвыклы халадок, узмоцнены вільгаццю падзямелля. Склеп быў складзены з чырвонай абпаленай цэглы, прасторны, са скляпеністым пукатым перакрыццём, якое магло б вытрымаць наезд трактара ці танка — так была па-майстэрску выкладзена столь, трохі як прыпыленая павуціннем, з ледзь бачнаю плоймаю камароў, якія дзвюма вялікімі плямамі-калоніямі звісалі ўверх нагамі на гэтай цаглянай скляпеністай столі, ціха прытаіўшыся — нібы спалі.

Па баках пры сценах былі нішы, палічкі, дошкамі былі адгароджаны клеткі-засекі: для бульбы — самая вялікая, для капусты, буракоў, морквы, рэдзькі — усяго, што давала зямля. На паліцах і палічках, у нішах стаялі слоікі, банкі, глякі, збанкі, пляшкі розных памераў і напаўненняў, адны пустыя, другія поўныя, цьмяныя, мо леташнія ці яшчэ старэйшыя, а іншыя яшчэ свежыя, незапыленыя, няйначай, гэтага года.

Маці стала пераглядаць, перабіраць слоікі. Рагнеда кінулася ёй памагаць, але дарэмна.

— Не чапай, я сама, — сказала маці адрывіста. — Ты не ведаеш, дзе што браць.

I Рагнеда паслухмяна апусціла рукі, стала разглядаць нарыхтаваныя запасы, Янка таксама не ведаў, што яму рабіць. Маці перабірала слоікі, боўтала, кратала, некаторыя накрыўкі былі сарваны і слоікі працяклі, яна ставіла іх на ўтаптаны, уплясканы нагамі некалькіх пакаленняў гліняны дол. «Вось гэтыя бяры і вынось на ганак», — сказала яна Янку, і той адразу ўзяўся выконваць каманду, схапіў у кожную руку па слоіку і хацеў выносіць наверх. «Не бяры па два, яшчэ выпусціш з рук», — параіла маці. Каб так яму сказала родная маці, ён адказаў бы нешта такое: а мне не цяжка і два, але Рагнедзінай матцы Янка не стаў пярэчыць і паслухаўся яе пара­ды, паставіў адзін слоік на дол, а другі панёс наверх, асцярожна ступаючы па каменных сходках, і ледзь не разліў і той адзін, бо спатыкнуўся наверсе аб парожак. Вось было б смеху, каб ён тут упаў! Так ён вынес слоікаў дзесяць розных саленняў, якія паспелі сапсуцца, — гэта гуркі, памідоры, кампот. Пад канец маці падала яму пляшку старога віна, пажартавала: «Ты ж хоць не разбі, не пакаштаваўшы».

Ходзячы па гэтых каменных сходках уверх-уніз, Янка ўвесь час думаў, як па іх ходзіць старая жанчына, Рагнедзіна маці: то ж такая рызыкоўная рэч — прайсці і не спатыкнуцца, крый Божа, не ўпасці! Але казаць што-небудзь матцы не стаў, яшчэ пакрыўдзіцца ці спалохаецца, а гэта яшчэ больш небяспечна.

Скончыўшы са склепам, жанчыны ўзяліся рыхтаваць вячэру, а Янка пайшоў у сад — праветрыцца і пабыць на прыродзе. Ён ужо думаў, што тут трэба будзе зрабіць у бліжэйшыя дні. Перш за ўсё агледзець плот, бо там-сям паадрываліся штыкеты, пачынаюць лазіць чужыя сабакі. Трэба будзе абабраць слівы пры плоце, сабраць тыя, што пападалі самі. Потым пазбіраць апалыя яблыкі, якіх усё больш ляжыць пад яблынямі. Яшчэ — трэба выкасіць траву ў садзе, скасіць картафлянік да канца, а то ён скасіў раней толькі тое, дзе выбіралі бульбу. Адным словам, пашукаўшы, тут занятак сабе знойдзеш, без працы сядзець не будзеш.

Сонца зайшло, неба на захадзе яшчэ ружавелася — знізу больш густою фарбаю, а ўверсе — святлейшаю, размытаю, паступова прападаючы ў прасторы. Неба было чыстае, без аблокаў, па ўсім відаць, чакалася добрае надвор’е.

За вячэраю каштавалі старое віно, было яно з чырвоных парэчак, не надта салодкае, і таму смачнае. Янка падліваў сабе, дадаваў па кроплі жанчынам, і яны сёння чамусьці не адмаўляліся.

За час, які яны знаходзяцца тут, Янка заўважыў, што маці нібы стараецца адгарадзіцца ад іх, не хоча змяншаць тую дыстанцыю, якая захоўваецца між людзьмі малазнаёмымі, якіх яшчэ не ведаеш, хоць маці іх ведала добра, асабліва дачку, але затое яна мала ведала Янку, трымала ў галаве тое, што пра яго гаварылі чужыя людзі. Таму, відаць, і трымала лінію адчужэння, ці, як яе назваць: не спяшайся, я яшчэ да цябе прыгледжуся, мо ты не той, за каго сябе выдаеш, хоць ты мой і зяць, але, ведаючы сваю дачку, якая можа вунь як памыліцца ў чалавеку, я не ўпэўнена, што ты якраз той, за каго яна цябе прымае. Яна можа памыляцца, я ведаю, таму я ёй не надта давяраю, а, значыць, не давяраю і табе. Таму ніякага такога панібрацтва я не дапушчу, ты павінен ведаць сваё месца, хоць ты нейкі там пісьменнік, нешта напісаў, нешта надрукаваў. Твая кніжка стаіць у мяне на пачэсным месцы, разам з абразамі, хай стаіць, мо ўзімку, як будзе вольная часіна, і пачытаю, хоць па-беларуску неяк ужо і адвыкла. Такое вось жыццё...

Янку падумалася, што нешта такое варушылася ў галаве цешчы, калі яна сядзела вось тут побач з імі за гэтым круглым сталом, дзе яны елі, пілі віно і гаварылі.

— Я бачу, Яначка, што ты надта прыліп да гэтай пляшкі, гатоў з ёю і ў пасцель легчы, — пажартавала Рагнеда, бачачы, як падлівае сабе Янка.

— Ну, у мяне ёсць з кім у пасцель легчы, а з паняю-пляшкаю можна і пафліртаваць, пакуль яна не апусцела, — адказаў Янка на закід.

— Апусцее адна — знойдзецца другая, — падтрымала гутарку маці. — У тым і бяда, што людзі ні ў чым меры не ведаюць, асабліва ў піцці. Цяпер гэтулькі аматараў выпіць горкага зелля, што проста бяда. Вось настаўнік наш адзін, яшчэ малады, так запіў, што дайшоў да белае гарачкі. Усё яму чэрці здаваліся, палохалі яго, ганяліся за ім, а ён уцякаў ад іх як мог, нават у халадзільнік схаваўся. Забралі ў бальніцу... А наш сусед Паўлюк таксама любіць з пляшкаю ў абдымкі хадзіць, але робіць перадышкі. Казаў, што і ён бачыў чарцей — невялічкія, у чорных капелюшах і з хвастамі. Зайшлі на кухню, а ён як угледзеў іх, дык ледзь не абамлеў.

Яны смяяліся разам, але, як падумаць, было не да смеху. Бо ледзь не ў кожнай хаце, у кожнай кватэры жыў чалавек, які ўжо не мог абысціся без таго, каб не выпіць хоць адзін раз у дзень, а былі ж і такія, што не абыходзіліся адным разам. Цяжка нават паверыць, што чалавек за дзень можа выпіць адну, а то і дзве пляшкі гарэлкі — і так з дня ў дзень. Як жа можа вытрымаць сэрца такую нагрузку? Як можа вытрымаць сямейны бюджэт такія выдаткі? Урэшце, як можа вытрымаць жонка, бедныя дзеці, што іх бацька прыходзіць дадому вечна п’яны, грубы, сярдзіты?

I вось такія людзі паміраюць без пары: сорак-пяцьдзесят — і іх няма. Самая сіла, а яны гатовы... Доктар неяк гаварыў па тэлевізары: нам прывозяць людзей і просяць — ратуйце! A іх ужо нельга выратаваць — інфаркт або інсульт. Потым, пры ўскрыцці, бачыш сэрца гэтага чалавека і можаш падумаць, што яму сто гадоў, яно, як зношаны лапаць. А яно належала саракагадоваму мужчыну! ·

— А чаму людзі п’юць без усякай меры? — спыталася Рагнеда нібы знарок, каб пачуць працяг гэтай не надта вясёлай гутаркі.

— О, кэль кэсцьён, — як кажуць французы,— якое пытанне! — усклікнуў Янка, адчуваючы спрэчку за іх круглым сталом. — Адны скажуць, што самі людзі вінаваты, другія — гэта Бог карае людзей за іхнія грахі, трэція кажуць: п’янства — хвароба сацыяльная, не людзі вінаватыя, а тыя ўмовы, у якіх людзі жывуць. I сказаў гэта не хто-небудзь, а сам Карл Маркс барадаты. Чалавек робіцца бесчалавечным таму, што жыве ў бесчалавечных умовах. I з гэтым тэзісам нельга не згадзіцца, з ім можа спрачацца толькі прэм’ер якой-небудзь дзяржавы, будзе перакладваць віну за ўсе зямныя грахі на самога чалавека.

— Выходзіць, я вінавата, што мой першы муж піў? Так ты хочаш ска­заць, Яначка? — абурылася Рагнеда, вочы яе загарэліся ад нейкага ўнутранага агню. Няйначай, ад успамінаў...

— Я так не кажу, але і тое акружэнне, у якім ён быў, мела нейкі, хай сабе неістотны ўплыў. Была нейкая душэўная незадаволенасць, незаспакоенасць, адным словам, варушыўся чарвяк, якога трэба было заспакоіць, даць яму чаго градуснага — як найменш.

— Ды ён з вайны ўжо вярнуўся алкаголікам, сам казаў, што ўсю вайну афіцэры пілі, не прасыхаючы. А ён маёрам быў, дывізіёнам камандаваў...

— Пілі недзе ў другой палове вайны, а ў першай ім і вады не хапала, не тое, што гарэлкі, — не згадзіўся з Рагнедаю Янка. — А ў сорак чацвёртым-сорак пятым ужо і салдатам давалі перад боем, гэта мне не адзін чала­век казаў. Каб смялей салдат на смерць ішоў, думаў, што яго куля абміне. А як вайна скончылася, дык афіцэры чаго плакалі? Не ад радасці, а наадварот! Што іх маліна канчаецца, што трэба будзе скідаць пагоны ды нейкую работу цягнуць, а тут іх і пояць, і кормяць, і рабіць нічога не трэба, яшчэ і кабета якая падвернецца, тэлефаністка ці медсястра. Гэта мне таксама не адзін афіцэр расказваў. А афіцэры хто былі? Учарашнія салдаты: выжыў год ці два, не забіла яго — вось яму спачатку лычкі на пагоны, а потым і зорку. I пайшло, у канцы вайны мог у маёры выбіцца, а то і вышэй. А ў самога пяць-сем класаў за плячыма. I так вось яны і камандавалі, таму ў нас і страты такія — самі ішлі на ўбой і салдатаў не шкадавалі.

— Усё ты ведаеш, Яначка, нібы ты сам усю вайну прайшоў, — сказала Рагнеда, якой, відаць, прыелася слухаць такую доўгую Янкаву тыраду, ды яшчэ з нейкімі закідамі ў яе агарод. — Але ж не ўсе з вайны вярнуліся п’яніцамі, як быў чалавек, дык і застаўся чалавекам. Параненым у вайну наркотыкі давалі, а вось жа не сталі людзі ад гэтага наркаманамі. Як слабы чалавек духам, дык яго і лёгка зламаць, а як моцны, усё вынесе.

— Ты хочаш сказаць, што ёсць людзі, а ёсць героі, да якіх нічога не прыстае, яны ў попеле блішчаць, як тое золата?

Рагнеда нешта хацела адказаць, але тут уступіла ў гутарку маці, якая дагэтуль маўчала, і цяжка было сказаць, на чыім яна баку, хто яе больш пераканаў.

— Паслухайце, што я скажу, — пачала яна, выціраючы пальцы папяроваю сурвэткаю. — Тут у нас па вуліцы ходзіць кабета, высокая, худая. Яна ў тым канцы вуліцы жыве, пад рэчку. Ужо на пенсіі, ледзь ходзіць, дабітая кляча... Яна на піўзаводзе працавала. Дык што вы думаеце? Сама хвалілася, што па пятнаццаць пляшак піва за рабочы дзень выпівала. I што ж, пайшло яно ёй на карысць? Наадварот, бокам вылезла: здароўе прапіла, алкагалічкаю стала. I цяпер без пляшкі не можа жыць, без канца ў людзей пазычае, часам пад плотам валяецца. I хто тут больш вінаваты? Яна ці тыя ўмовы?

— Тут прасцей за ўсё можна сказаць, што сама вінаватая, прагнасць яе загубіла, — першы азваўся Янка. — Але, відаць, было нешта такое, што яе грызла, быў нейкі агонь, які яна гэтым півам залівала.

— А каб не дармовае піва, дык чым бы яна яго залівала, той агонь? — умяшалася Рагнеда. — Саракаградуснаю? Дык яна гарыць. Вось бы ўжо і згарэла дагэтуль, а так яшчэ ходзіць. Вось такі прыклад ну зусім супярэчыць твайму Марксу барадатаму, дарагі Яначка. Шмат мы звальваем свае віны на некага, а як няма на каго, дык на ўмовы, акружэнне, яшчэ невядома на што. Абы не мы самі!

На гэтым і скончылася «п’яная» тэма сённяшняга вечара.

VII

У нядзелю зранку Янка з Рагнедаю адразу пасля снядання вырашылі схадзіць у музей — гісторыка-краязнаўчы музей іх райцэнтра, ля якога яны праходзілі ледзь не кожны дзень, а іншым разам — і часцей. Збіраліся даўно, як толькі прыехалі, а вось ужо недзе палова адпачынку праляцела! Добра, што і так...

Музей, невялікі двухпавярховы домік, стаяў побач з новаю цаглянаю школаю, у якой ён і пачынаўся, доўга быў у падсуседзях, разрастаўся, і настаўнік геаграфіі Чарняк, заснавальнік усёй гэтай справы, стаў дамагацца, каб пабудаваць музею свой будынак.

Якраз яны засталі дырэктара Чарняка на месцы, былі і дзве маладыя дзяўчыны, навуковыя супрацоўніцы-экскурсаводкі. Як ганаровых землякоў гасцей хацелі правесці без білетаў, але Янка запратэставаў: як гэта? Не за плату, а па блату? Заплацілі, узялі квіткі, і сам дырэктар Чарняк, сярэдняга росту сімпатычны мужчына, менавіта чарнявы, павёў іх аглядаць экспазіцыю: спачатку па першым паверсе, потым па другім.

Была і ўступная гутарка: з чаго ўсё пачыналася, як пашыраліся, хто дапамагаў, хто перашкаджаў. Як вынікала з аповеду, хоць гэта не падкрэслівалася, ва ўсім была відаць работа яго, дырэктара і заснавальніка музея -— Чарняка, асабліва з будаўніцтвам памяшкання: дабіцца права на пабудову, правесці каштарыс, выпрасіць ці выбіць грошы, арганізаваць будаўніцтва, потым пашырэнне, але не ў бакі, а ўверх — надбудова другога паверха, — гэта вунь якая доўгая і цяжкая эпапея! Але свет не без добрых людзей: дапамагалі і у райсавеце, і так у розных установах, дзе здараліся затрымкі, дзе не клеілася, дзе гатова было сарвацца. Хто праз гэта не прайшоў, той не ведае, а хто прайшоў, як яны — ніколі не забудзе, — гаварыў ім дырэктар.

Пачалі агляд з дагістарычнага перыяду, можна сказаць, пячорнага: крэмневыя нажы, скрэблы, камяні, вострыя косткі, якія цудам захаваліся, урэшце вырабы з жалеза, якія ўцалелі толькі таму, што ляжалі ў спрыяльных умовах — без доступу паветра, не маглі акісліцца. Далей — болей: наканечнікі стрэлаў, дзідаў, сякеры, потым пайшлі рагаціны, мячы, кісцяні, арбалеты і іншыя забойчыя прылады. Тут прагрэс быў! Знаходкі сустракаліся цікавыя, дырэктар казаў, што іх хацелі выкупіць у музея, давалі немалыя грошы, але ён не аддаў. То былі ўзоры старажытнае зброі, як аркебузы, мушкеты, стрэльбы пачатку семнаццатага стагодцзя, гарматных руляў асаднага тыпу невялікага калібру, каменных ядраў рознага дыяметру — ад памеру курынага яйка да сярэдняй велічыні капуснае галоўкі. Дзе ўсё гэта было знойдзена, хто падараваў — было запісана на тлумачальных таблічках, нават на дзвюх мовах, што вельмі здзівіла Рагнеду.

— А чаму гэта на дзвюх мовах? Няўжо сюды шмат расейцаў прыязджае? — спыталася яна ў дырэктара.

— Такая ўстаноўка, — усміхнуўся дырэктар, — такая палітычная лінія: а што скажуць зверху? Вось яны кажуць, а мы выконваем. Будзем спадзявацца, што гэта часова.

— Няма нічога больш трывалага, чым часовае, — перайначыў Янка вядомае выслоўе пра часовыя цяжкасці.

— У нас так, — далучыўся дырэктар. — А што павінна быць даўгавечным, тое развальваецца. Парадоксы нашага часу.

— Ці памагаюць разваліць, як касцёл, які стаяў зусім блізка ад вашага музея, — дадала Рагнеда. — Есць тут у вас хоць фотаздымак гэтага храма?

— Ёсць, чаму ж не? I ранейшы, нармальны выгляд, і абгарэлы, без даху, а таксама і разабраны, фрагмент, так сказаць, адной сцяны, не далі рады разбіць... Хоць, на добры лад, яго лёгка можна было аднавіць, бо згарэў фактычна толькі дах пасля артабстрэлу, вы ж самі ўсё гэта ведаеце... Ну вось, пусцілі людзям на цэглу, хоць хто з тае цэглы што зрабіў? Але навошта нам культавы будынак? Пабудуем Дом культуры... Колькі гадоў пра яго гаворым, а яго ўсё няма... Але пайшлі далей, а то мы доўга будзем дабірацца да канца экспазіцыі. Вось бачыце, удзельнікі сялянскага бунту ў вёсцы Гускі перад аб’ектывам. Была забіта адна жанчына і некалькі чалавек паранена, калі царскія салдаты падаўлялі бунт. Цікавы факт.

Адзін з удзельнікаў гэтага бунту, Шэўчык, тады малады хлапец, пасля стаў бацькам... вучня нашай школы, цяпер вядомага вучонага. Яго партрэт вы ўбачыце на стэндзе ў канцы экспазіцыі.

— Добра, вельмі добра пабачыць гэтага Шэўчыка, з якім я вучылася, — зарадавалася Рагнеда. — А яшчэ наш былы вучань, Баркун, ёсць у вашай экспазіцыі?

— Баркун ёсць на стэндзе, — адказала за дырэктара маладая насатая супрацоўніца, — вы будзеце бачыць.

— А ведаеце, што ... не, нічога... Пабачым Шэўчыка і Баркуна, яшчэ каго-небудзь, — перамяніла тон Рагнеда і замоўкла. Дырэктар, між тым, працягваў:

— Вось тут мы бачым фота стала — выдатнай работы, інкруставанага, з усіх пародаў дрэў, якія растуць у Беларусі. На пачатку вайны ён апынуўся ў Магілёве. Яго збіраліся, ці праўда, перадаць самому Гітлеру, але партызалі выкралі стол. А праводзіў гэтую аперацыю чалавек, якому потым давялося вызваляць наш горад ад нямецкіх захопнікаў...

— А дзе цяпер той стол? — спыталася Рагнеда.

— На вялікі жаль, ніхто не ведае, дзе ён падзеўся. Пошукі нічога не даюць, — адказаў дырэктар.

— Як і крыжа Святое Еўфрасінні Полацкай, — дадаў Янка.

— На жаль, так, — згадзіўся дырэктар.

— А мне здаецца, што ўсё гэта ляжыць у запасніках недзе ў Маскве, — не згадзілася з мужчынамі Рагнеда. — I ніхто яго не знойдзе, ніхто не адкапае...

— Калі ляжаць, дык гэта яшчэ паўбяды, нехта цікаўны адкапае, — прадоўжыў тэму Янка. — Горш, калі той стол нехта пасек на дровы — каб ні вашым, ні нашым...

— Ёсць і такія герастраты. Шкада, што мы не ведаем іх імёнаў, — закругліў тэму дырэктар. — А цяпер падымемся на другі паверх.

Па вузкай рыпучай лесвіцы яны ўзняліся на другі паверх. Тут як быццам было крыху прастарней, але ўсё роўна экспанаты стаялі ці віселі ўпрытык адзін да аднаго. Было такое ўражанне, што не хапае паветра.

Дырэктар, як дырыжор з палачкаю, абвёў прастору перад сабою. Указкаю з арэхавага кійка, нават неабструганага, як для экзотыкі, і сказаў:

— Тут у нас сабраны прадметы быту і працы нашых людзей, што жылі на гэтай прасторы — у горадзе і весках навокал, тут прылады раместваў, разьбярства, ткацтва — усяго, што акружала нашага чалавека, што дапамагала яму жыць і працаваць. Хоць бы ўзяць гэты безадвальны плуг, які, як ні дзіўна, ёсць у Сібіры. А як ён туды пранікнуў? Няўжо з нашымі перасяленцамі? А вось бачыце барану? Гэтая старая сялянская прылада зроблена без адзінае жалезнае дэталі. Жалеза было, але яго трэба было шукаць недзе ў горадзе. Вось і рабілі без жалезных дэталяў, без якіх цяпер, здаецца, ну ніяк нельга абысціся... Ці ўзяць кросны, жорны — усё гэта нам вядома, з гэтым мы выраслі, былі не толькі сведкамі, але і ўдзельнікамі гэтага працэсу. Бачыце, кросны ў нас не стаяць, як запылены экспанат, яны, можна сказаць, жывыя, яны ў руху. Тут у нас ёсць адна старая жанчына, Лабажэвіч яе прозвішча, дык яна набрала сабе са школы групу дзяўчатак, і яны прыходзяць сюды, яна вучыць іх ткаць.

— Гэта вельмі пахвальна — як з яе боку, так і з вашага таксама, — падаў голас Янка. — Я сам гатоў запісацца ў такі гурток. Некалі матцы і сёстрам дапамагаў: дошчачку варочаў, цэўкі сукаў, маткі матаў і разматваў, клубкі віў... Тут і сукала ёсць, цэўкі сукаць, некалькі чаўнакоў... Вы датна! 3 вашага дазволу...

Янка сеў на месца ткаллі невялічкі ўслончык, правёў рукамі па палатне ад сярэдзіны да краёў, як бы расцягваючы яго, як пругамі, якіх тут чамусьці не было, пакратаў набіліцы, прыстукнуў бёрдам па вутку, націснуў на адзін понаж — і зеў асновы адкрыўся шырэй, можна было запускаць у яго чаўнок з цэўкаю і ніткаю, потым мяняць понаж, зноў прыстукнуць набіліцамі — і пайшло б ткацца палатно.

— Мае сёстры ткалі вунь якія перабіранкі, а якія ручнікі, набожнікі! Нават шоўкам патыкалі, блакітным, бліскучым. Заглядзенне было. Але ўсё потым марна прапала, — сказаў ён сумна. — Прабачце, што я перабіў ваш працэс, — закончыў Янка і ўстаў.

— Нічога страшнага, гэта як вяртанне ў мінулае, — супакоіў яго дырэк­тар. — Ткалі раней добра, вёска была ўся ў палатняным, што і казаць... Ды нават і сукно ткалі — на жакеткі, на буркі. Цяпер буркі — гэта абутак, пашыты з сукна. А тады наша бурка была падобная да каўказскай, толькі тая без рукавоў, не зашпільваецца, а толькі накідаецца на плечы, а наша з рукавамі, з башлыком, яе на кажух надзявалі, як ехалі зімою ў далёкую дарогу. Конь бяжыць, грэецца, а ты сядзіш у вазку ці ў санках, у валёнках, у кажусе, а наверх яшчэ і бурка — і табе хоць бы што, можна ехаць хоць паўдня — і не змерзнеш.

— У гэтым была свая рамантыка, — зазначыў Янка. — Цяпер другая: машына, цягнік, самалёт. Але ці стала ад гэтага чалавеку лягчэй?

— Мо не так лягчэй, як цікавей, — адказаў на гэта дырэктар.

— Толькі за такую вось цікавасць трэба дорага плаціць. Часам нават жыццём, — згадзіўся і не згадзіўся з ім Янка.

Спыніліся і доўга разглядалі разьбярскія работы самадзейнага майстра. Шкада, што іх не бачаць іншыя людзі, бо майстар быў незвычайны, яго ўсе фігуркі жылі і смяяліся, у іх паставах адчуваўся і бачыўся гумар: ці то былі людзі — бабкі-дзедкі, малыя дзеткі, ці звяры-звераняты, пачынаючы з мядзведзя і канчаючы вожыкам. А якія былі забаўныя свойскія жывёлы: конь, які задраў галаву і, аскаліўшы зубы, смяецца да ўпаду, карова, гатовая ўзяць на рогі злога сабаку; добры сабака, які, агарнуўшы лапамі ката, разлёгся на дыванку, а кот спіць сабе, скруціўшыся абаранкам, і нічога не баіцца, бо ў яго такая надзейная ахова.

Ці старыя замурзаныя жорны... Колькі з імі звязана ўспамінаў ваеннага часу! Яны нас кармілі, а мы іх не любілі, але ішлі да іх, жыць без іх не маглі, бо, як кажуць, самы смачны хлеб — жарнавы, асабліва калі ты сам круціў жорны і малоў муку на гэты хлеб. О, хлеб той быў смачны, ён нават сніўся ў галодных снах: чорны жарнавы хлеб.

Вось кавадла на тоўстай калодзе, ціхае, маўклівае, не звініць, не абсыпаецца іскрамі ад жалеза, адпачывае — на пенсіі. I рабацягі, малаткі і молаты, таксама маўчаць, не перазвоньваюцца, не падварваюць сякераў, не куюць нарогаў. Такое знаёмае, такое калісьці блізкае — і такое ўжо забытае начынне! Што ні кажы, Янка, а трэба часам акунацца ва ўсё гэта, як у жывую ваду, каб не забыць, хто ты і адкуль узяўся, адкуль пачаўся, што страціў, а што набыў...

Была на другім паверсе і невялікая зала з крэсламі, тут маглі адбывацца нейкія сустрэчы са знакамітымі людзьмі, адзначацца нейкія круглыя даты. На сценах віселі карціны мясцовых мастакоў, і, трэба сказаць, прафесіянальна выпісаныя: пейзажы, партрэты, знаёмыя і незнаёмыя куткі і мясціны, якіх так шмат навокал і якія так мала пакладзены на музыку — сказаў бы які музыка.

Урэшце спусціліся ўніз — вось яна наша сучаснасць, наш сённяшні дзень: перадавікі вытворчасці, героі сацыялістычнай працы, даяркі, трактарысты, камбайнеры. Тыя, хто нас корміць хлебам і поіць малаком. Неяк нават дзіўна робіцца, што ёсць яшчэ такія людзі, што яны не звяліся, і зямля яшчэ родзіць, бо ёсць яны — змораныя працаю, недаспаныя, паджарыстыя і зарослыя шчаціннем, у сваіх вечных гумовых ботах, у зашмальцаваных ватоўках зімою і летам, часам падпітыя, часам няетыя, — але яны ёсць яшчэ на нашай зямлі, мы можам там, у вялікіх гарадах, спаць спакойна: заўтра хлеб будзе. Калі сёння і няма, дык заўтра будзе — абавязкова! А ў вялікім горадзе некаму здаецца, што батоны растуць на дрэвах, як заморскія бананы! Няпраўда! Часцей прыязджайце ў вёску!

На фота перадавікі вытворчасці выглядалі салідна: паголеныя, гладкія, пад гальштукамі, выспаныя і дагледжаныя, як і належыць выглядаць добрым людзям. Пэўна, яны, калі бачылі тут сябе, не верылі, што гэта яны — такая была вялікая розніца між тымі, якія яны былі тут на фота, і тымі, што ў жыцці: неба і зямля!

Не абышлі, не абмінулі яны ўрэшце і фота Шэўчыка, з якім вучылася Рагнеда, убачылі і Баркуна — вельмі падобнага да Янкі, толькі маладога, кучаравістага, а не амаль што аблыселага, як цяпер.

— А дзе вы ўзялі гэтае фота? — спыталася Рагнеда ў дырэктара, паказваючы на свайго Баркуна. — У мяне яго няма...

— Ды ўзялі ў яго сястры, — сказала маладая супрацоўніца. — Пера- знялі і вярнулі.

— Несалідны ён тут нейкі, праўду кажу, — не адставала Рагнеда ад Янкавай фатаграфй. — Трэба было б памяняць, калі можна...

Як Рагнедзе, а Янку было ну зусім нязвыкла бачыць сваё фота ў нейкім музеі побач з іншымі, ледзь не знакамітымі ў маштабах раёна, людзьмі, а хто ён быў тут для іх? Як адзін пісьменнік сказаў, калі яго назвалі вядомым, што ён вядомы толькі сваёй жонцы і яму самому, а наконт іншых — ён вельмі сумняваецца. Такое мог бы сказаць пра сябе і Янка.

— А я вам лепш раскажу з такое нагоды гістарычны анекдот. Недзе ў Рыме за часам Цэзара ці Нерона ідуць два знатныя патрыцыі ці сенатары і гавораць між сабою. Ніжэйшы па рангу кажа: вось мы тут ідзём па алеі знакамітых людзей Рыма, я гляджу, а твайго бюста не бачу. Навошта такая сціпласць? А той, вышэйшы рангам, гэтак з усмешкаю адказвае: ведаеш, лепей хай людзі пытаюцца, чаго яго тут няма, чым пыталіся б, а чаго ён тут апынуўся... I я так сказаў бы: лепш недабраць, чым перабраць, — закончыў Янка.

Анекдот быў да месца, і ўсе зарагаталі, нават сама Рагнеда. Але пасмяяліся, і дырэктар сказаў, што, калі яны хочуць, дык фота можна памяняць.

— А мо не варта мяняць? Тут жа я яшчэ малады, мо лепш буду падабацца дзяўчатам? Як ты, Рагнеда? — звярнуўся ён да жонкі. — Пакінь мяне такога, не рабі клопатаў сабе і людзям, — папрасіў Янка, і яна згадзілася — заставайся маладым.

— А цяпер, шаноўныя госці, просім запісаць у кніжку водгукаў свае ўражанні, думкі, пажаданні, — сказаў дырэктар да новых наведнікаў. — Ларыса, прынясіце кніжку. А вы сядайце вось тут пры стале і пішыце. Хто — выбірайце самі. — I ён усміхнуўся.

Натуральна, што Рагнеда адразу перадала кніжку Янку, а ён хітра адказаў: «Я пішу, а ты дыктуй», — на што Рагнеда паківала галавою і сказала: «Пішы-пішы, можа, ужо развучыўся?»

Янка быў тугадум, экспромты ў яго не выходзілі, ён задумаўся, «пацягаў» сябе за нос, нібы ў ім была ўся загвоздка, паплюскаў вачыма, як правяраючы іх рэзкасць, — і пачаў пісаць:

«Проста каюся, што да гэтага часу абыходзіў ваш прыгожы домік-музей, што мая жонка Рагнеда не прымусіла мяне зайсці сюды раней. Сёння мы ўрэшце зрабілі гэты крок і радыя, бо так шмат мы ўсяго тут пабачылі, што нам хопіць надоўга матэрыялу для прыемных успамінаў. Тут і наша сівая мінуўшчына, далёкая, глыбокая, таямнічая, калі нашы продкі хадзілі тут мо яшчэ ў звярыных скурах, хадзілі на паляванне і рабілі ўсё, каб на гэтай зямлі жылі людзі. Яны жылі — і дажылі да нашага часу: гэта мы з вамі, гэта тыя, хто засяляе наш гарадок, хто засяляе навакольныя вёскі. Крывічы-палачане-ліцвіны-беларусы — вось такі наш доўгі гістарычны шлях, так мянялася наша гісторыя і наша найменне, пра што мы не павінны забываць. Падзякуем сваім продкам за мужнасць, за працавітасць, за любоў да родных мясцін. Падзякуем тым, хто сёння вакол нас, хто хоча зрабіць наша жыццё прыгожым і шчаслівым. I шчыра дзякуем тым, хто стварыў гэты культурны асяродак, хто ўклаў у яго душу, ажывіў яго — і сёння ён ужо робіць вялікую важную справу — ён абуджае нацыянальную свядомасць нашых школьнікаў, нашай моладзі. Яны тут вучацца любіць свой край і ганарыцца яго здабыткамі і людзьмі, якія ўсё гэта стварылі. Ён вучыць іх быць беларусамі.

Новых Вам сіл, новых знаходак, новых адкрыццяў!»

Янка паставіў дату, падпісаўся, а потым даў падпісацца Рагнедзе.

— А цяпер прачытай уголас, мо я тут не тое напісаў, — папрасіў ён Рагнеду.

Яна ўзяла кнігу водгукаў, стала чытаць, часам з цяжкасцю разбірала некаторыя словы, і Янка ёй падказваў. Навокал ужо збіраліся наведнікі, яны таксама з цікавасцю слухалі. Калі Рагнеда скончыла чытаць, усе запляскалі ў ладкі, а Янка нават пачырванеў — не чакаў такое падзякі.

Дырэктар паціснуў рукі гасцям, запрашаў заходзіць часцей, і яны развіталіся, як лепшыя сябры.

Калі выйшлі на ганак, на свежае паветра, у Янкі ажно закруціла ў галаве: ён толькі цяпер адчуў, як стаміўся.

— Бачыш, якія мы? Як не былі, дык не былі, а як зайшлі — дык роўна на тры гадзіны, — сказала Рагнеда, глянуўшы на гадзіннік. — У мяне ажно разбалелася галава. I ты нейкі стомлены...

— Нічога, пройдзе. Стаміліся, хоць нічога не рабілі, — адказаў Янка. — Але цікава было пабыць, паглядзець, падумаць. А між іншым, ёсць над чым...

Яны ішлі ў горад якраз міма школы, у якую яны ўжо не хадзілі, яе пабудавалі пазней, a іх школа месцілася ля гістарычнага месца — ля вала, які быў некалі абарончым збудаваннем, — у будынку былога вайсковага шпіталю, узведзенага яшчэ да Першай сусветнай вайны.

— Кажаш, ёсць над чым падумаць, — загаварыла Рагнеда, як бы прадаўжаючы яго няскончаную думку. — Я не хацела пытаць у Чарняка, дзе ён падзеў тую кніжку, якую яму перадала мая мама. Гэта быў летапіс горада, які рабіў адзін польскі настаўнік яшчэ да вайны разам з вучнямі. Была гэта тоўстая самаробная кніжка з вучнёўскіх сшыткаў. Не ведаю, як яна трапіла да нас, але бацька перадаў мне яе на захаванне. Потым я аддала яе маме, як паехала ў Мінск вучыцца, а мама перадала Чарняку, дырэктару музея. Цяпер я бачу, што многія звесткі пра гісторыю горада ўзяты адтуль, але ніякіх спасылак на крыніцу няма. А ці можна замоўчваць такі факт? Хоць бы назвалі прозвішча таго польскага настаўніка. Як ты лічыш?

— Я згодзен з табою, прозвішча яго павінны ведаць усе, і фрагменты яго працы — а гэта ж праца! — павінны былі б таксама экспанавацца.

Так гаворачы, яны дайшлі да хлебнага магазіна, паглядзелі на вялікі збор народу, на доўгую чаргу, але хлеба яшчэ не было, і з’явіцца ён мо праз гадзіны дзве, так ім сказалі. Заняўшы чаргу і трохі пастаяўшы, яны вырашылі схадзіць на магілкі сваіх блізкіх: у Янкі тут ляжаў бацька, а ў Рагнеды — дзед і бабка.

Дзіўная рэч, што яго бацька апынуўся тут, на гарадскіх могілках! Апошнім часам бацькі жылі ў малодшай дачкі і зяця, якія купілі былі сабе невялікую хатку ў Прышчэпах, бліжэй да горада, дзе зяць працаваў шаферам, а тую хату і будынкі, што былі ў Дабрынічах, перавезлі сюды на дровы. Бацька доўга хварэў, ляжаў у гарадской бальніцы, яго тут і пахавалі на гарадскіх могілках. А Рагнедзін бацька быў пахаваны ў Мінску, ён таксама ляжаў у бальніцы, там памёр і быў пахаваны далёка ад родных мясцінаў. Гэта цэлая гісторыя, якую Янка збольшага чуў ад Рагнеды. Такі вось лёс чалавечы: ведаеш, дзе нарадзіўся, дзе жыў, не ведаеш толькі, дзе цябе пахаваюць.

На могілках чалавека агортвае нейкае незвычайнае пачуццё, тут ты робішся нейкі сам не свой — нейкі як сувязны паміж светам жывых і светам нябожчыкаў, якія тут ляжаць пад магільнымі плітамі і абеліскамі і спяць вечным сном. А вось здаецца, што яны не спяць, што іх душы выйшлі на гэтыя помнікі, крыжы, абеліскі, што яны пазіраюць на іх, што сюды прыйшлі, нешта як бы хочуць сказаць, нешта параіць, аб нечым папярэдзіць, а мы, жывыя, не можам пачуць іх мову, бо яна недаступная нам, і мо ў гэтым наша бяда, што мы не можам скарыстаць іх парады і жывём так, як не трэба было б жыць, а неяк інакш, па нейкіх лепшых правілах і нормах, якія так і застаюцца невядомымі нам.

А каб мы маглі іх пачуць, улічыць іх парады, мы зрабілі б сваё жыццё і жыццё сваіх дзяцей нашмат-нашмат лепшым. Але мы глухія да іхніх слоў, таму яны, душы нашых продкаў, таксама не маюць спакою, бачачы нашы беды, нашы пакуты, нашы няшчасці, — усё тое, што перажылі яны самі, жывучы на гэтым свеце, такім неўладкаваным, такім няўтульным і жорсткім, які ўкараціў ім жыццё і скончыў яго ў цяжкіх пакутах. I ўсё гэта давядзецца перажыць нам, яшчэ жывым. Няўжо ў гэтым і ўвесь сэнс жыцця, і мо таму нам не дадзена ведаць таго, што нас чакае, бо, каб ведалі, яшчэ невядома, ці захацелі б мы жыць далей?

— А ці не здаецца табе, Рагнеда, што на гэтых могілках мы не адны? — спытаўся Янка ў жонкі, якая, як і ён сам, неяк нязвыкла сцішылася, перамянілася, нібы яе вочы бачылі адно, а думкі ляталі далёка, шукаючы адказу на таямніцы жыцця і смерці.

— Мы не адны, Янка, не адны, — сказала Рагнеда, нібы пацвярджаючы яго думкі-сумненні. — Тут побач з намі душы нашых продкаў. Вось твой бацька ляжыць пад гэтым абеліскам, а душа яго мо вось тут, побач з намі, і ён хоча нам нешта сказаць, а мы не чуем, і ён злуе на нас за гэта. Мо яму нават здаецца, што мы не чуем знарок, прыкідваемся, што нічога не чуем? Для таго, каб не браць на сябе лішні клопат за тое, што трэба нешта перарабляць, памяняць, каб людзям жылося заўтра лепей, чым жывецца сёння?

— Ты ведаеш, нешта падобнае мроілася і мне, як мы ішлі ля гэтых абеліскаў, крыжоў, прыкладоў. Дзіўна, што мы падобна ўспрымаем свет — як гэты, так і той, якога мы не ведаем... — з роздумам сказаў Янка і дадаў: — Але ты бачыла, што на помніках трапляюцца надпісы па-беларуску? Ці не азначае гэта, што мы ўжо скідаем чужую адзежу з душы, робімся самі сабою?

— Я здзівілася, калі ўбачыла вось гэты помнік тваім бацькам на роднай мове. I што матка тут запісана, а яшчэ жыве. I парадавалася. А ў майго бацькі надпіс на помніку па-руску. Але тады яшчэ рана было гаварыць па-беларуску, вельмі рана — у год смерці тырана. Пад рыфму... Мой бацька перажыў яго на некалькі месяцаў, казаў, што гэта яго, бацькаў, трыумф, — закончыла яна сваю думку. — А цяпер сходзім да маіх — дзеда і бабкі, гэта тут, ля самай царквы.

I яны пайшлі, віляючы між магілаў і агароджаў, выбіраючы ледзь прыкметны пратоптаны след.

— Якія прозвішчы — усе нашы, чутыя і перачутыя з маленства, — гаварыў Янка, аглядаючы помнікі-абеліскі з крыжамі наверсе або ляжачыя, прыклады. — Чуеш, Рагнеда? Батура, Акуліч, Корбут, Патоцкі, Стальмаховіч, Канановіч, Зялёнка, Кулік, Каспер, Буката, Кудзелька, Пястун, Панкратовіч, Новік, Гесь, Бабыр... Для мяне гэта — як музыка арганаў...

Яны выйшлі да царквы з купалам-цыбулінай, пафарбаваным у салатавы колер, яна стаяла на самым узвышэнні, у цэнтры могілак, якія тут былі падзелены на дзве паловы — каталіцкую і праваслаўную. Гісторыкі кажуць, што царква была уніяцкая, нават арыянская, але потым, па далучэнні да Расейскай імперыі, яе зрабілі праваслаўнаю, і такая яна і да гэтага часу, хоць у самым горадзе, у цэнтры, стаіць яшчэ адна праваслаўная царква, таксама пераробленая з каталіцкага касцёла. Невялікая царква на могілках фактычна была капліцай, у якой ляжалі нябожчыкі перад пахаваннем, тут за іх маліліся, плакалі, адпявалі і рыхтавалі ў апошнюю дарогу.

Не раз і не два Янку даводзілася быць тут, яшчэ нават хлапчуком перад вайною, калі ён з такімі ж хлапчукамі хадзіў сюды пад усяночную — на Вялікдзень, свянціць фарбаванкі. Ён памятае, што ў той год каталіцкі Вельканац і праваслаўны Вялікдзень супалі, і яны, падшыванцы, бегалі то ў адну царкву, то ў другую, то ў касцёл, які стаяў на ўездзе ў горад з паў- ночнага захаду, яго потым, пасля вайны, разабралі на цэглу.

Тады было, ды і цяпер ёсць змяшанне паняццяў: каталіцкая вера — польская, праваслаўная — руская. Так і лічылі тады, ды і цяпер: ты католік — значыць, паляк: ты праваслаўны, значыць, рускі, забываючы пра тое, што католікам у Вялікім княстве Літоўскім, цяперашняй Беларусі, мог быць і ліцвін, сённяшні беларус, а калі ён праваслаўны, то ніякі ён не рускі, а той жа беларус, а раней — ліцвін. Бо тады такога перасялення людзей, як цяпер, не было: кожны трымаўся свайго гнязда, свайго наседжанага месца. I толькі вялікія войны, канфлікты значных маштабаў зрывалі людзей са свае зямлі і гналі іх у свет, але не па сваёй волі: у палон да татараў, у палон да расейцаў. У палон да палякаў ліцвіны, сённяшнія беларусы, трапіць ніяк не маглі — на той час яны былі саюзнікамі, мелі агульную дзяржаву — Рэч Паспалітую, і карысталіся роўнымі правамі: мелі ўласнае войска, мелі свае грошы: у Кароны, Польшчы — злоты, у Вялікім княстве Літоўскім — талер.

Але стары міф, што католік — гэты паляк, а праваслаўны — рускі, жыве і дагэтуль і яму, як ні дзіўна, не даюць памерці, бо ён яшчэ патрэбны, каб падзяліць беларусаў на дзве палавіны і пасварыць іх. Каму гэта патрэбна?

Нарэшце яны прыйшлі на месца, дзе былі пахаваны Рагнедзіны продкі, спыніліся, агледзеліся.

— Дзеда Жаркоўскага Паўла бачу, а дзе бабка Мар‘я? — спытаўся Янка ў прыціхлай Рагнеды.

Ён разглядаў помнік-абеліск у форме камля дрэва з адпілаванымі сукамі, як некалі любілі ставіць такія помнікі багатыя людзі, дзе было месца для таблічкі, на якой напісана пацямнелымі літарамі прозвішча, імя і імя па бацьку нябожчыка, дата яго смерці і колькі ён меў гадоў: калі нарадзіўся — лёгка падлічыць.

— А бабка вось тут — мы стаім на яе магілцы, — сказала Рагнеда сумна. — Бачыш, яна пахавана пры самай сцежцы, мо тады яе зусім і не было. Яна памерла нашмат гадоў пазней за дзеда, яму ўжо стаяў помнік. А бабка вось так за гэтымі войнамі, за рознымі ператрусамі засталася беднаю сіратою — без помніка, без агароджы. I я не буду мець спакою, пакуль не прывяду яе магілку да ладу. I цябе прашу: ты мне памажы, адна я не спраўлюся.

Янка не чакаў такога павароту падзей і быў не тое што расчараваны пачутым, а падумаў, што спакою ў гэтым жыцці яму не будзе і далей. Вось яшчэ адзін непрадбачаны клопат. Патрэбны будуць выдаткі... Нібы адказваючы на свае невяселыя думкі, ён сказаў:

— Добра, што ў твае бабулі Мар’і такая залатая ўнучка. Мо толькі яна адна зробіць тое, чаго не зрабілі яе дзеці, якіх было, здаецца, шасцёра, і шматлікія ўнукі, якія разляцеліся па ўсім свеце. А я табе буду дапамагаць, вось пабачыш.

— Запомні, мы гаворым на бабчынай магіле, душа яе чуе — і будзе чакаць, калі нашы словы спраўдзяцца. I яна будзе ўдзячная нам, і я тады толькі супакоюся, мой ты Яначка. Будзем разам старацца, я табе веру.

— Дзякую за давер, — адказаў Янка. — Але ці не пара нам ісці? Мо там разабралі ўвесь хлеб?

— Але-але, думай пра душу, але і пра хлеб не забывайся. I наадварот. Такое наша жыццё. — Рагнеда перахрысцілася перад магіламі сваіх продкаў, і яны пайшлі — міма царквы, уніз па камяністай, размытая дажджамі сцяжынцы, да выхаду.

Вароны, галкі, гракі ўжо выбіралі сабе месца нанач, шукалі лепшага, гарланілі, пералятаючы з аднае таполі на другую. Ім тут было добра і зацішна, яны гняздзіліся ужо, напэўна, некалькі стагоддзяў, як тут паявіліся магілы і выраслі дрэвы. Птушкі ішлі за чалавекам, праводзілі яго ў апошні шлях, нават вартавалі месца яго вечнага спачыну.

Падышоўшы да хлебнае крамы, яны ўбачылі, што чарга мала паменшала, але прадаўцы сказалі, каб людзі больш не станавіліся ў чаргу, хлеб ужо канчаецца.

Давялося ісці дадому з пустымі рукамі.

— Ну, сёння мы пастараліся, мама нам не даруе, — сказала Рагнеда.

Так яно і атрымалася: маці сустрэла іх на ганку, пахмурная.

— Я тут чакаю вашага хлеба, ажно вы ні з чым. Малайцы, хвалю, стараецеся...

— Мама, не хвалі, мы стараліся, але нічога не выйшла. Шмат бы­ло народа.

— За гэты час можна было ў Нясвіж з’ездзіць і купіць, а вы там стаялі невядома чаго, — не згадзілася маці.

— Мы адразу хадзілі ў музей, даўно збіраліся. А потым былі на могілках, — тлумачыла Рагнеда. — Занялі чаргу і пайшлі.

— Ну няхай у музей, а чаго яшчэ і на могілкі? — здзівілася маці.

— Як чаго? У нас там святыя магілы. У Янкі — яго бацькі, а ў мяне — дзеда і бабкі Мар’і, бацькоў майго бацькі. Хацела б я, каб ты, мамка, там пабыла і пабачыла, як па бабулінай магілцы ходзяць людзі — у прамым сэнсе. Магілка з аднаго боку зарасла травою, пустазеллем, а з другога ўтаптаная, і ніякага следу, бо няма помніка, агароджы. Колькі часу прайшло! — успляснула рукамі Рагнеда. — А ніхто не падумаў паставіць ёй помнік. I бацька жывы быў, і ты, мама, і мы, твае дочкі і зяці — і нічога не зроблена дагэтуль. Проста грэх і сорам!

— Каму сорам, каму грэх? Мне? За што я пастаўлю той помнік? За сваю пенсію? — ужо выходзіла з раўнавагі маці, твар яе рабіўся халодны.

— Не за пенсію, мамачка! Праз год у цябе родзіць сад, можна было сабраць на помнік, каб ты хацела. Але ты беднай палкоўнічысе даеш апошнія свае зберажэнні, сваёй дачушцы Альбіне. Вось прыедуць на машыне, нагрузяцца і паедуць. I што ім да таго, што яны бяруць з саду іх дзядоў?

Пры ўпамінанні Альбіны маці проста перамянілася ў твары, вусны ажно скрывіла сударга, а вочы акругліліся.

— Ты мне не ўказвай, як жыць, што рабіць і каго любіць, — сказа­ла яна сярдзіта. — Хочаш жыць спакойна, дык жыві, а не падабаецца табе тут у мяне — скацеркай дарога. Жыла без вас дагэтуль — пражыву і далей. Бачыш, я помніка не паставіла сваёй свекрыві! А чаму я павінна ставіць? За якія заслугі? — працягнула яна рукі да Рагнеды, нібы просячы літасці.

— За якія? А хоць бы за тыя, што ты тут ужо жывеш у яе хаце — колькі ж гэта? Больш як сорак гадоў! Падумай толькі! I ты лічыш, што яна не заслужыла сабе помніка ад цябе, нейкай там агароджы, хоць бы самае таннае? Калі ты так лічыш, то я не ведаю, што і казаць, — ужо загарэлася Рагнеда, яе панесла ўжо. — I хата гэтая такая ж твая, як і мая...

— Ну навошта такія эмоцыі, гучныя словы? — урэшце ўмяшаўся Янка. — Не трэба абразаў, я вас прашу. Пра ўсё можна гаварыць спакойна і дайсці да згоды. А так мы можам давесці сябе да інфаркту, не дай Бог. Я вас прашу — і вас, мама, і цябе, Рагнеда: не трэба перабольшваць праблемы, яна ёсць, але не такая ўжо вялікая, каб мы яе спакойна не вырашылі.

Янка разумеў, што спрэчка можа перарасці ў сварку паміж маткаю і дачкою, бо ён ужо трохі ведаў іх натуры: маткі, па расказах Рагнеды, а самой Рагнеды — па сумесным, хоць яшчэ і нядоўгім жыцці. Яны абедзве вельмі катэгарычныя, гарачыя і крыўдлівыя, іх можна угнявіць не так сказаным словам, таму ен рашыў перахапіць ініцыятыву:

— Рагнеда, ты дарэмна спяшаешся з помнікам, трэба абгаварыць гэтае пытанне спакойна. Маму нам не трэба турбаваць, у яе хапае і сваіх клопатаў, а мы павінны параіцца з Рагаткінымі, і я лічу, што яны не адмовяцца на нейкія там расходы, бо гэта і іх святы абавязак.

Маці прамаўчала, а Рагнеда не ўтрымалася, каб не кінуць некалькі камянёў у агарод свае сястры Альбіны.

— Ой, не ведаю, ці Альбіна пойдзе на такую ахвяру. Ёй усё нечага не хапае, яна думае толькі, каб накарміць-напаіць сваю сям’ю, а там — хоць трава не расці. Што ёй да помніка бабе Мар’і — ці ён ёсць, ці яго няма.

Цяпер ужо маці не магла стрымацца, каб не абараніць малодшую дачку. Яна ўскіпела, з-пад ілба глянула на Рагнеду.

— Не падлічвай чужыя грошы, дачушка, гэта неэтычна. Ніхто не вінаваты, што ў цябе іх менш, як у іх. У каго варыць лепш галава, той больш і мае. А табе я памагала не менш, чым ёй, табе я і дзяцей пагадавала, бо табе ўсё не было калі, ты ўсё на рабоце прападала, а што ты вельмі мела з тае медсястрынскае зарплаты? Я не пярэчу, помнік трэба паставіць, але ў мяне лішніх грошай няма, хай яна мне даруе, мая свякроў.

— Ой, мама, не будзем падлічваць, каму ты больш гадавала дзяцей — мне ці Альбіне, дзякуй табе за гэта, але таго, што я перажыла, Альбіне і не снілася. А яна мне нават у малым не памагала, нават у дробязях. Памятаю, яны пераехалі з Цюмені ў Мінск, пакуль знайшлі кватэру, жылі ў мяне. Аднойчы Альбіна купіла сетку бананаў, стала карміць сваіх дачушак, а маім хлопцам нават па банане не дала. А потым пасярод ночы будзіць мяне: ратуй, у дзяцей жываты баляць, яны ванітуюць, ты ж медык... Знайшла я ў сябе фталазол, яшчэ нешта, дала дзецям, супакоіліся яны... А туфлі? Ты купіла мне туфлі на дзень нараджэння, яны аказаліся цесныя, я хацела іх прадаць ці памяняць, а Альбіна забрала — і мне хвігу, ёй падышлі...

— Гавары што хочаш, але табе да Альбіны далёка. Ты ўвесь час хочаш яе ачарніць, а ты б лепей у яе жыць павучылася. Яна жыве на адну мужаву зарплату і сям’ю з чатырох душ корміць і апранае. I ў яе хапае. А ў цябе і таго няма, і гэтага, заўсёды я павінна табе дапамагаць, — не стрымалася маці.

— Яна жыве на адну палкоўніцкую зарплату, ды яшчэ на тваю гаспадарку, на тваю пенсію — і ёй ўсё яшчэ мала. I ты верыш, што яна бяднейшая за мяне, што ёй трэба даць бульбы, яблык, агародніны, каб хаця яны не галадалі? — пыталася Рагнеда.

— Я не гэтулькі магу расказаць пра цябе, але не буду пры Янку, бо сорамна стане і табе, і яму. Яшчэ раз кажу: не вучы мяне жыць, я ўжо вучаная, глядзі, каб сама ў дурнях не засталася. Чаго ў цябе першы муж піў? Ты забылася? Глядзі, каб і другі не пайшоў па яго слядах, не ў крыўду Янку будзе сказана.

Яна завярнулася і пайшла ў хату, пакінуўшы іх адных.

Янка і Рагнеда яшчэ пастаялі на ганку, не ведаючы, куды кіраваць, ды рашылі, што сказанага даволі, каб зрабіць для сябе пэўныя высновы.

— Будзем лічыць, што гутарка павінна мець нейкі пазітыўны зрух. Хоць яна і не была надта прыемнаю для абодвух бакоў. Як ты лічыш, Раг­неда? — звярнуўся Янка да жонкі.

— Праўда не заўсёды прыемная рэч, яна вочы коле, — адказала Рагне­да. — Але без яе, як без паветра, нельга жыць. Яна патрэбна.

На гэтым яны і скончылі доўгую размову.

VIII

Панядзелак выдаўся зранку пахмурным, і куды паверне — на пагоду ці на дождж — цяжка было вызначыць. Снедалі на кухні, маці выгаворвала ім, што ўчора не купілі хлеба. Пра ўчарашнюю спрэчку нешта не гаварылі, як асцерагаліся, каб не было працягу.

Настрой адпавядае пагодзе, ці пагода настрою, — вырашыў Янка. Але трэба брацца за работу, то і настрой можа паправіцца — і пайшоў секчы дровы. Доцікі, пакалкі, аполкі, цурбаны сек і калоў, скідаў у кучку, а потым, як збіралася шмат, насіў у адрыну і складаў ля высокай сцяны, каб прасыхалі. Секчы дровы ён любіў, гэты занятак ведаў з маленства, як толькі мог моцна трымаць сякеру ў руцэ, каб яна часам не вырвалася і не параніла ног. Такіх здарэнняў у яго не было, толькі аднойчы, ужо дарослым хлопцам, ён рассек сабе насок левага бота, а каб гэта вясною, ды быў босы, дык меў бы добрую цацку.

Калі ўсё гладка ішло, дык і час ляцеў непрыкметна, толькі правая рука рабілася нейкая цяжкая і непаваротлівая, не такая, як напачатку. Секучы, думаў пра рукапіс, які ён па вечарах ужо пачытваў. Знаходзіў шмат вучнёўства, неспрактыкаванасці, браку прафесіяналізму. Занадта смелыя яны хлопцы, што ўзяліся за такую «тоўстую», вялікую працу. Дзеянне разгортвалася паралельна: у Савецкім Саюзе і ў гітлераўскай Германіі. Тут паказвалася жыццё рабочай сям’і недзе ў Кіеве, дзе галоўны герой працуе на заводзе «Арсенал», вырабляе гарматы, а ў Германіі — эмігрант з Расіі, які тут ужо мае сваю справу, займаецца гандлем, мае нейкае дачыненне да вярхоў трэцяга рэйху... Нешта як бы падобна на тое, што мы бачылі ў кіно, у «Семнаццаці імгненнях»...

Янка не злараднічаў, што вось дзівакі ўзяліся не за сваё, таму і вынік адразу відзён... Не, яму было проста шкада людзей, якія патрацілі шмат часу, думалі нешта змайстраваць, спадзяваліся на поспех... Яшчэ цяжка сказаць, як пойдзе далей, мо там яны ўбяруцца у сілу, падвучацца, авалодаюць майстэрствам — і атрымаецца нешта такое, што варта надрукаваць.

У Янкі ўжо быў вялікі вопыт у гэтым плане, на яго вачах вырасла некалькі пакаленняў маладых празаікаў — а пакаленне ён лічыў дзесяцігоддзем. I, як правіла, усе пачыналі з апавядання, рэдка хто з аповесці, тым болей — з рамана. Літаратурная творчасць падобна да любой іншай работы, прафесіі. Перш за ўсё трэба мець талент, адчуванне слова, веданне літаратуры. Той, хто не прачытаў горы кніжак, хоць ён у душы і мае божую іскру, не стане значным майстрам, ён застанецца недавукам, яго творы не стануць адкрыццём нечага такога, чаго мы не ведаем, што здзівіць свет. Пісьменнік павінен прайсці школу: спачатку чытання, навучання, потым — пісання, але свайго, каб яно не было падобна ні на Сервантэса, ні на Бальзака, ні на Талстога ці Караткевіча, а каб яно было тваім ад пачатку да канца, ад клічніка да кропкі.

Як сказаў адзін крытык, кожны значны талент разбурае агульнапрызнаныя каноны і рамкі, бо яму там цесна. Геній, як бульдозер, расчышчае дарогу, і па ёй пачынаюць рух усе тыя, хто не мог прабіцца сам, сваёю сілаю. Сярод іх можа быць нямала знатных постацяў, але большасць не захавае свайго следу ў літаратуры.

Усё пачынаецца, як з малога дзіцяці. Яно расце, разумнее, дужэе, яно нечаму вучыцца. I калі яно працавітае, калі яно таленавітае, яно сябе пакажа, пра яго скажуць: вось гэта чалавек! Бо талент і праца — гэта і ёсць геній! Будзь ты вунь які таленавіты, але калі ты гультаяваты, калі ты не працуеш да сёмага поту, ты вялікіх вышынь не дасягнеш. Праз церніі — да зораў! Да таго ж вучыцца трэба змалку, у юнацтве, у маладосці, калі памяць вострая, як брытва, калі ты ўсё запомнін, нічога не прапусціш, нічога не забудзеш. Потым навука да чалавека не надта прыстае, бо ён ужо абцяжараны ўсякімі зямнымі клопатамі, яму не да навукі. I нагнаць, дагнаць тое, што ты павінен быў узяць у юнацтве, пазней не вельмі ўдасца. Да таго ж жаданні мяняюцца з часам, і тое, што цябе раней так моцна цягнула, потым можа здацца табе нецікавым, без чаго ты спакойна пражывеш. Адсюль мараль: выбірай дарогу змоладу, ідзі па ёй і не азірайся. I дасягнеш свайго, і нечага значнага, і пакінеш свой след на зямлі.

I што напісана пяром — не высечаш тапаром, вось гэтаю сякераю, — думаў Янка, секучы і колючы дровы. Сякера — гэта сіла, якая больш разбурае, чым стварае. Ці наадварот: больш стварае, чым разбурае? Вось гэтая суседава хата — нядаўна яе не было. А чалавек з сякераю яе паставіў. А цяпер другі чалавек сячэ ўсё лішняе, што ад яе засталося, што замінае і не лягло на месца. Глупства! Сякера — гэта начынне, зброя. Важна каму, для чаго яна трапіць у рукі. Як аўтамат, як атамная бомба. Не, атамная энергія! Адны хочуць яе паставіць на службу чалавека, другія — яму на пагібель. Чалавек, калі добра падумаць, мог бы зрабіць чалавецтва шчаслівым. Каб... Каб яму толькі далі, каб яму не шкодзілі. Каб яго не разрывалі на часткі: трэба гэта, трэба тое, трэба другое...

Чалавека прывучаюць да думкі, што вайна непазбежна, што без вайны нельга абысціся. А ці так гэта? Навошта чалавеку вайна, мірнаму чалавеку? Яна яму непатрэбна, бо нічога добрага не можа яму даць, апроч калецтва ці смерці. Не, яго пераконваюць, што яму трэба ісці ваяваць, бо на іх напалі, трэба абараняцца. А чаму напалі? Хіба нельга зрабіць так, каб ніхто ні на кога не нападаў? Можна зрабіць! Толькі трэба дамовіцца, толькі трэба, каб кожная дзяржава не лічыла сябе лепшай за ўсіх, а астатнія ўсе — дрэнныя. Не, няхай яны самі рашаюць у сябе, якія яны: добрыя ці кепскія, няхай перарабляюць сябе самі, паляпшаюць, даводзяць да ладу... Ды людзям не даюць вырашаць усё самім, за іх думаюць і вырашаюць іх улады, але толькі іх іменем: імем народа — супроць народа! Мо такога мы не бачылі?

Мо не перажылі? Яшчэ і як бачылі, яшчэ і як перажылі! «Цярпі, зямелька родная, няма дабра, няма!» — сказаў, здаецца, Якуб Колас. А ён ведаў, што казаў, быў мудрым чалавекам. Мысляром! Прарокам! Як ён казаў пра зямлю, тую, што родзіць, што нас корміць? Ніхто так моцна і праўдзіва не сказаў, як ён. Як там? «Зямля дасць волі, дасць і сілы, зямля дагледзіць да магілы. Зямля дзяцей тваіх не кіне. Зямля — аснова ўсёй Айчыне».

А што цяпер зямля? Ад яе адракаюцца, ад яе ўцякаюць. Бо яна не корміць таго, хто яе абрабляе. Ці корміць абы-як, абы ты толькі мог заўтра прыйсці на працу. А заробіш — не разгонішся, не разжывешся. Калі ў цябе жонка і трое дзяцей, а ты адзін працуеш — будуць твае дзеці недаеўшыя, і ты сам будзеш есці бульбу з кіслым малаком. А, як той казаў, па малаку ног не павалаку. Значыць, як той казаў, трэба мяняць сістэму. А другі кажа: трэба мяняць апарат. Хто бліжэй да ісціны? Змяніўшы апарат, сістэма можа застацца. Лепш памяняць сістэму — тады зменіцца і апарат...