Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

Маці больш маўчала, чым спрачалася, яна нібы не знаходзіла контраргументаў у спрэчцы, не знаходзіла моманту, каб уклініцца ў спрэчку і нешта даказаць, а мо нават і змяніць ход спрэчкі на сваю карысць. На гэта ў яе ўжо не было ніякага імпэту, яна нават не была на той хвалі ўздыму, на якой адчуваў сябе Янка. Фактычна яна здавалася без бою, і Янку ўжо было шкада яе: знайшоўся герой, ваюе са старою кабетаю, хоча перавярнуць яе ў сваю веру... Смешна ты сёння выглядаеш у яе вачах, вельмі смешна!

Суседзі побач, цераз вуліцу і цераз плот, напэўна ж, чулі гэтую спрэчку-сварку і, відаць, дзівіліся, што раптам у Жаркоўскіх такі шум. А дагэтуль тры тыдні стаяла цішыня. Што там у іх магло здарыцца?

Абедалі нехаця, пры абсалютным маўчанні, стараліся не пазіраць адно на аднаго. Янка яшчэ раз пераконваўся, што такіх эксперыментаў-выбрыкаў больш рабіць не трэба, бо яны да добрага не давядуць.

Адразу пасля абеду да іх зайшоў малады чалавек, даволі прыстойны з выгляду, апрануты ў чорны гарнітур і пад гальштукам, хоць на дварэ такая цяплынь.

Ён назваўся Казановічам, працаваў у райкаме партыі інструктарам, родам з блізкае ад цэнтра вёскі, якая была знакамітая тым, што з яе за мяжу ў Саветы ўцякло мо чалавек дваццаць маладых хлопцаў, і ў большасці лёс іх быў трагічны: або былі расстраляны як польскія шпіёны, або апынуліся далёка-далёка і там загінулі — у шахтах або на лесапавале.

— I што вы хацелі? — спытаўся ў яго Янка, не на жарт заінтрыгаваны.

— У мяне сабрана шмат матэрыялу пра нашых камсамольцаў-падпольшчыкаў, якія дзейнічалі пры нямецкай акупацыі. Лёс вы іх ведаеце, яны ўсе загінулі, некаторыя нават былі павешаны.

— Так, я чуў пра іх, некаторых ведаў асабіста, адзін быў маім сваяком, — сказаў на гэта Янка. — Вы хочаце паказаць мне матэрыял?

— Менавіта так я і падумаў, але з сабою не ўзяў, проста хацеў спытаць, мо у вас няма часу ці яшчэ якая прычына.

— Часу заўсёды бракуе, але паглядзець матэрыялы не адмоўлюся.

Інструктар павесялеў, сказаў, што днямі зойдзе і прынясе папку. На гэтым яны і развіталіся. Толькі цяпер, зблізку, Янка прыкмеціў, што яго новы знаёмы трохі пад газам, хоць скура твару не выдавала яго ні на грош. 3 такою скураю, падумаў Янка, можна смела ісці ў начальнікі — не падвядзе.

Калі госць пайшоў, Янка ўзяўся капаць градку пад кветкі, але не паспеў надта разагнацца. Суседзі Аляксейчыкі сталі перавозіць брыкет, які ім выгрузілі на дварэ. I адразу ў іх пайшло на перакос: «тачанка» абярнулася, брыкет з кашоў пасыпаўся на зямлю. Янку, каб і не хацеў, давялося пама­гаць, бо стары дзед ужо не мог моцна трымаць ручкі «тачанкі», кіравала яна ім, а не ён ёю.

Янка ўпрогся папраўдзе, вазіў мо гадзіну ці болей, добра-такі ўгрэўся, і ўжо мала заставалася да канца, як прыйшла Рагнеда і сказала, што прымаюць яблыкі, і што трэба не праміргаць моманту. Цяпер ужо сусед Аляксейчык стаў памагаць Янку грузіць скрынкі — усяго чатыры — і нават пайшоў з ім на прыёмны пункт, хоць нешта ды трохі пасабляючы ў дарозе. На яблыкі яны патрацілі няшмат часу, вярнуліся, і Янка яшчэ дапамог перавезці астатак брыкету.

Усе былі проста шчаслівыя ад такое ўдачы: і суседзі, і яны самі — рэдка калі выдараецца такі дзень, калі ўсё спорыцца.

— Давай сходзім на возера, трэба змыць працоўны пот, — сказаў Янка Рагнедзе, і яна згадзілася. Паклалі ў торбачку ручнік, мыла, нават запасныя плаўкі і пайшлі.

Накрапваў дожджык, але па ім можна было жыць, вада за дзень сагрэлася, прыемна абцякала цела. Янка добра паплаваў, потым памыўся з мылам, а Рагнеда толькі тупала з берага па плыткай вадзе. Яшчэ ў маленстве ёй наваражыла цыганка, што ад вады яна мецьме бяду — ад вады блізка да бяды.

Вячэралі даволі дружна: Янка добра папрацаваў, утаргаваў грошай за яблыкі, аддаў матцы, а яна вярнула яму пяцёрку «ганарару» ды яшчэ паставіла недапітую пляшку віна. Добра напрацаваўшыся, як след прагаладаўшыся, Янка са смакам еў смажаную бульбу і запіваў кефірам. Гэта была яго любімая ежа яшчэ з маленства: бульба з кіслым малаком.

Пасля вячэры Янка засеў чытаць тоўсты рукапіс, ужо недзе трэць ён адолеў, але каб у яго спыталіся, ці ёсць тут аснова для кнігі, ён не змог бы адказаць пэўна: нешта як быццам і ёсць, але нечага і бракуе. Любы выдавец такую рэч лёгка верне аўтару і скажа: мо хто вам яе і надрукуе, а я не магу...

Назаўтра было свята Зелна — у царкве свянцілі зёлкі і ўсякія травы. Янка з Рагнедаю зранку пайшлі ў горад, каб папоўніць свае харчовыя запа­сы. На вуліцах відаць былі жанчыны з букетамі і букецікамі ўсякіх зёлак, якія кіраваліся пад Арынскую царкву.

— Глядзі, Янка, у гэтай жанчыны ў белай блузцы ў букеце тырчаць галоўкі маку, — паказала Рагнеда на жанчыну, якая размінулася з імі. — Яе не аштрафуюць за мак?

— Наша міліцыя занята больш важнымі справамі, чым нейкі там мак, — адказаў Янка голасам самаўпэўненага начальніка.

На тратуары ля рэстарана спаткалі Янкавага земляка — з адной вёскі, нават былога суседа Ленкаўца, які тут жыве ўжо даўно, а сустракаюцца яны рэдка. Гэта быў прысадзісты моцны мужчына з сівымі прамымі валасамі, за якія і раней яго звалі Сівы.

— Прывітанне земляку, — абрадаваўся Ленкавец, падаў Янку руку, а Рагнедзе кіўнуў. — Даўно вас разам не бачыў. — Узняў вочы на шыльду «Рэстаран» ды сур’ёзна спытаў: — Мо зойдзем?

— 3 самага ранку? Трэба апетыт нагуляць, а тады ўжо можна, — адказаў Янка.

— Тады рэстарана пад рукою не будзе, — не згадзіўся Ленкавец. — Вы спяшаецеся? А то раскажу гісторыю за так, якая са мною была.

I тут жа пачаў расказваць, як ён са шваграм з Тальяці, ёсць такі горад на Волзе, выпілі па пляшцы «Экстры», а потым пайшлі пабачыць пляменніцу, даўно ў яе не былі. Праходзяць, вось як цяпер, міма рэстарана. Швагер угледзеў знаёмую шыльду ды кажа: «Мо зойдзем?» — і кіруе ў дзверы. Зайшлі, распрануліся, узялі па пляшцы піва, па сто пяцьдзесят гарэлкі і па дзвесце смятаны. Пачалі з гарэлкі, цягнуць сабе не спяшаючыся. Ды раптам як тузане яго швагра — бы са шланга — і проста на стол. — Тут ён просіць прабачэння за «натуралізму». — Ён, Ленкавец, проста як ашалеў, ускочыў на ногі ды ходу, на вешалку, хацеў забраць паліто ды змыцца. А тут не прапускаюць! Прыбяры, кажуць, шмат тут вас усякіх... А швагер ужо спіць за сталом як дома. Прыбраў ён як належыць штурхае швагра, а той і не думае прачынацца. Давялося яшчэ цягнуць яго дадому. Які ж вывад просіцца? А вельмі просты: не можаш — не бярыся. Або — ведай меру сваю.

Яны разам пасмяяліся трохі, а потым Янка кажа свайму земляку:

— Ты лепш раскажы, як ты на вепручку да ваенкома Фаміна заехаў і што з гэтага атрымалася. Вось хай Рагнеда паслухае.

Ленкаўца доўга ўпрошваць не трэба, ён заўсёды гатоў.

— Як час маеце, паслухайце. Гэта было яшчэ ў вайну, нас толькі вызвалілі, каб іх гром пабіў. Я з дваццаць сёмага, мяне ў войска могуць забраць. А ўжо адзін старэйшы з нашай сям’і недзе прапаў на вайне палякаў і немцаў, другі ўжо ў Чырвонай Арміі, недзе да фронту набліжаецца, а тут і мяне, маці адна-адна застаецца. Вось яна мне і кажа: з’ездзі ты да гэта­га ваенкома, я чула, што ён сяму-таму скідкі дае, як яму дасі што вартае. Вазьмі кабанчыка, што аддзелены ад свінак, ён ужо на пудоў пяць пацягне. Завязі ты гэтаму ваенкому, мо і злітуецца над намі... Так я і зрабіў: даведаўся, дзе ён жыве, ды ранічкаю прывожу яму кабанчыка. Ён не вельмі і здзівіўся, узяў, прозвішча мае запісаў, адрас. Кажа, будзе табе адтэрміноўка, праз тыдзень зазірні. А ён ужо такі важны стаў, з жывоцікам, у дарагім халаце мяне прымаў, нейкія хлопцы тым кабанчыкам займаліся... Ну мы дома супакоіліся, ды ненадоўга. Назаўтра ранічкаю нейкі вайсковец прыносіць мне позву — тэрмінова да ваенкома. Што там такое? Ажно бяда: кабанчык наш тэрмінова акалеў за ноч. Ад чаго — ніхто не ведае... I што ж? Фамін кажа мне: усё, пойдзеш ты, як міленькі, служыць, сушы сухары. Я дадому, расказаў матцы, яна пабожкала, паплакала, а потым і гаворыць: рабі, сынок, як хочаш, а я на тваім месцы не пайшоў бы ім служыць, хопіць што два ўжо служаць, невядома, ці жывыя вернуцца. Што ж, калі так, трэба падумаць... А ў мяне быў адрасок аднаго хлопца з Данбаса, ён там апынуўся не так даўно, пісаў, што можна ўладкавацца у вучылішча ФЗН шахцёрскага тыпу, нават мяне агітаваў. Ну, я за гэта ўхапіўся, як той тапелец за саломінку. Сабрала мяне маці, дала сідар вялікі, як падняць, я ў Баранавічы на прыгарадным, а адтуль прамою дарогаю ў Данбас, у той славуты Краснадон — Алег Кашавы, Любка Шаўцова і іншыя. Тады я іх яшчэ не ведаў — хто такія, гэта пазней... Праз які тыдзень прынялі мяне ў тое вучылішча, стаў на шахцёра вучыцца, у шахту спускацца, адбойны малаток цягаць, а ён цяжкі, халера, і вібрацыю вялікую дае, аж муціцца ў галаве. Хіба я думаў, што ад поля, ад лугу буду хадзіць пад зямлёю па той чорнай шахце, дзе вугальным пылам смярдзіць, а не нашымі лугавымі краскамі пахне. Ды што зробіш? А пра тую страшную гісторыю я ўжо тваёй жонцы не стану расказваць, яшчэ сніцца будзе. Бывайце здаровы! — і ён падаў сваю шырокую далонь-лапату — і пайшоў у свой бок.

— Цікавы ў цябе зямляк, — сказала Рагнеда. — Кім ён тут працуе?

— Ён шавец, у камунгасе робіць. Вось давай свае туфлі — са старых зробіць новыя. Ён рабацяга, з малых год цягнуў як вол, надрываўся. Зямлі мелі шмат, тры браты, раслі сіротамі, бацька памёр рана. За працаю свету не бачылі. А што цяпер? Ён уцёк ад калгаса, а браты там, маюць хаты, сем’і, абодва вярнуліся з вайны. Цяпер можна жыць, а спачатку капейкі лічылі... Але ён мне неяк казаў, што залатнікоў у іх было, як гузікаў, у куфры ў прыскрынку ляжалі — бяры жменяю. Гэта яшчэ пры панах было...

— А што ён гаварыў пра нейкую страшную гісторыю? — зацікавілася Рагнеда.

— Ён мне раней расказваў. Там, у Краснадоне, на шахце, забілі адна­го выкладчыка вучылішча, іх брыгадзіра. Быў абдзіралам, рэзаў усякія расцэнкі, сабе грошы налічваў. Вось адзін адчайны хлопец і пакараў яго. Недзе ў парку ў нядзелю былі танцы, іграў аркестр, фабзайцы таксама там круціліся, і іх брыгадзір — падпіты, вясёлы, задзіраўся з хлопцамі. Вось той фраер і шаснуў яму нажом па шыі, па соннай артэрыі. I нават не ўцякаў, здаўся міліцыі.

— Ой, лепш бы я не пыталася пра гэты самасуд. Вялікі грэх адабраць у чалавека жыццё, — ажно здрыганулася Рагнеда. — Не судзяць людзі, судзіць Бог.

— Відаць, часам Бог доўга прыглядаецца да злодзея, таго, хто робіць зло, і ўсё адкладвае кару, чакае — мо чалавек адумаецца? I тады збоку нехта смелы ці жорсткі бярэцца паправіць несправядлівасць, бярэ грэх на душу — і судзіць нейкага там гада сваім судом, сваёю ўласнаю рукою. Я лічу, што самасуд — гэта суровае папярэджанне тым, хто не баіцца Бога і робіць зло. Ён думае, што Бог пра яго забыўся. Ажно знаходзіцца рука, якая яго дастае — рука самасуду...

— Нешта ты, Янка, вельмі намудрыў, што я і не разабралася, — сказала Рагнеда ўжо ў дзвярах крамы.

Яны купілі белага хлеба, чорнага ўжо не было, малака, масла, смятаны ўжо не было — ці яшчэ не было? — у другой краме па дарозе купілі марозіва — спецыяльна для жанчын, — сказа ў Янка, і Рагнеда згадзілася.

Дома быў поўны парадак. Маці на ганку перабірала гарох, аддзяляла паточаны чэрвямі ад цэлага, ля яе ног котка з кацянем гулялі ў свае гульні. Кошка абдымае малое пярэднімі лапамі, прытрымліваючы, каб не ўцякло, а заднімі хуценька штурхае яго ў жывоцік, а зубамі жартам матлошыць яго ці ліжа яму поўсць. Кацяня то спрабуе адбівацца — смешна б’е кошку па лапах сваею яшчэ слабаю лапкаю, то проста «здаецца» — сцішваецца і не супраціўляецца зусім, ляжыць, як нежывое, а кошка не ведае, што з ім рабіць далей: надыходзіць момант прымірэння.

Паглядзелі, пасмяяліся, Янка аддаў матцы сумку з пакупкамі, а сам пайшоў рыхтаваць скрынкі для яблыкаў, зноў трэба збіраць ападкі, іх ужо на зямлі шмат пад кожнаю яблыняю.

За яблыкі ўзяліся дружна, назбіралі ажно чатыры скрынкі, Рагнеда ўжо так стамілася, што поўзала ракам па траве, рагаталі з яе, як малыя, рагатала і яна сама.

Але здаць апад не паспелі, бо спазніліся, было ўжо восем вечара. Праз якую гадзіну сталі вячэраць, елі бульбу з салам і з кіслым малаком. Неяк прапала ранейшая напружанасць, якая была дагэтуль. I, відаць, таму, што ў абед Янка папрасіў прабачэння ў маткі. што ў сераду так груба з ёю гаварыў, забыўшыся пра субардынацыю, пра павагу да ўзросту і сацыяльнага становішча чалавека.

У маткі сёння быў лірычны настрой, яе пацягнула на ўспаміны. Расказвала, як яна вучылася ў Полацкім інстытуце шляхетных дзяўчат, як яны любілі чытаць святыя кнігі, можна сказаць, праграмныя, але былі ў іх і свае, якіх нельга было паказваць настаўнікам. Запомніўся ёй зборнік Янкі Кугіалы «Шляхам жыцця», які ім падараваў знаёмы хлопец. Яна нават яшчэ не забылася і змагла працытаваць чатырохрадкоўе з верша «Бабуль­ка — прадаўшчыца зёлак»: «Ляжаць перад бабкай ці вечар ці ранак, пучкі дзевясілу, чабор і румянак. Ад кожнай хваробы ё зёлкі, карэнні, лячыць можна імі падвей, парушэння».

I ўспомніла яна гістарычны верш Янкі Купалы, з якога цытуюць апошні куплет, яна яго запомніла таксама:

А вот як не любіць гэта поле і бор,

I зялёны садок, і крыклівую гусь!..

А што часам тут страшна заенча віхор?

Гэта енк, гэта крык, што жыве Беларусь!

Потым неяк непрыкметна перайшлі да нядаўнага разладу: як Янка «выступаў», як бегаў-выдыгаў ад ганка да калодзезя, размахваў рукамі і даказваў свае ісціны. Рагнеда перадавала ўсё гэта ў «асобах», і яны проста браліся за жываты ад смеху. Смяяўся і сам Янка, бо што яму заставалася рабіць? Ну перабраў ён меру, ну перагнуў палку, даў сабе волю, расперазаўся... Што яшчэ? Не ўлічыў, што ён у гасцях, а ў гасцях паводзіць сябе трэба адпаведна.

Вячэра прайшла ў цёплай сяброўскай атмасферы, як пішуць палітычныя аглядальнікі. Маці неяк на вачах мянялася да іх — у лепшы бок. Хоць жаданне камандаваць у яе не прайшло, aле ўжо неяк спакойна яна глядзіць на тое, што яны робяць, часта паўтарае фразу: «рабіце што хочаце, хоць на галаве хадзіце», менш гаворыць сваё любімае «я знаю», а раней яна гаварыла яго на кожнае Янкавае і Рагнедзіна слова, яе кароннае «я тут гаспадыня», яны ўжо не чулі некалькі дзён... Мо і не дарэмна Янка «выступаў»?

А вечарам Рагнеда гаварыла з суседкаю Аляксейчыхаю, яны ўбачыліся цераз плот, прысталі і завялі гамонку. Суседку зацікавіла, а што гэта ў іх як бы нейкі шум чуваць быў у дварэ некалькі дзён назад? Нібы Янка на некага тут сварыўся? Ці праўда гэта? Рагнеда расказала, з чаго пачалося, і што Янка выказаў некалькі «цёплых» слоў матцы: за яе сквапнасць, за тое, што любіць падаваць каманды хоць трэба, хоць не трэба, і яшчэ дадаў сяго-таго.

А Аляксейчыха дадала ад сябе: яны бачаць, як маці надрываецца і ўсё шле грошы Альбіне, а цяпер ужо і ўнучкам. Кажа: «Цяпер у мяне тры сям'і». А тая сям’я прыязджае на машыне на дзве гадзіны, загружаецца — і паехала. Яны бачаць, якая Альбіна ганарыстая, што яна глядзіць на ўсіх з верху ў ніз, а душы ў яе няма. I добра бачаць, што Рагнеда нічуць не горшая за Альбіну, а вось маці да яе халодная як лёд. Хоць Рагнеда і працавітая, і прыветлівая, добрая да людзей, і справядлівая, шчырая да маткі, жадае ёй дабра, а маці думае, што Рагнеда хоча захапіць усё яе багацце...

Рагнеда пераказала, што хваляць і Янку: што просты, не ганарысты, носа не задзірае, умее рабіць усякую работу, нават памагае старым суседзям.

Так што сёння яны, Рагнеда і Янка, убачылі сябе збоку, чужымі вачыма. I матку таксама. Голас народа? Можа, і так...

XII

«Наш добры жнівень у раі канчаецца, трэба рыхтавацца да адлёту», — падумаў Янка, беручы касу і кіруючы ў сад. Ён устаў рана, да снядання захацеў зрабіць размінку. Густая раса халодная, аж коле ў ногі, але не абуваўся — хай загартоўваюцца нервы. Трэба было скасіць бульбянішча, праўдзівей, дакасіць, бо, калі яны капалі скараспейку, і Янка скасіў націну, каб лягчэй разганяць градусы.

I гэтым разам касіць было няпроста, пра ніякія пракосы і гаворкі няма, бо картаплянік, абвіты бярозкаю, як павіхою, дадаткова яшчэ ўсялякім іншым зеллем, трэба было збіваць, а потым аддзіраць ад суседніх зараснікаў, трэба было заходзіць то з аднаго, то з другога боку, каб знайсці зручную пазіцыю, падсекчы пераплеценыя расліны. Але паволі праца ідзе, усё большае плошча паваленага бульбяніска. Дзесьці за гадзіны дзве Янка скасіў палову таго, што трэба. Потым узяў жалезныя трохпальцовыя вілы і стаў скідаць скошанае ў кучкі ля плота, зноў рваў рукамі спіралі Бруно з бярозкі, даконваў густую вільготную макрыцу і высокае разгатае зелле з дробнымі белымі кветачкамі, якое з’явілася на беларускім полі нядаўна і якое ахрысцілі «манька» — няйначай, за яе вялікую пладавітасць і жывучасць.

Урэшце Рагнеда паклікала яго снедаць — і дарэчы, бо ўжо пачала адчувацца слабасць ва ўсім целе, хацелася прысесці ці прылегчы.

Снедалі — і ўвесь час паглядалі ў вокны, чакалі, што вось-вось прыедзе чалавек разганяць бульбу, а яго ўсё няма. Прыёмны пункт таксама закрыты. Адным словам, іх планы застаюцца на нулі.

Але такое бяды! Узяліся хто за што: маці выбірае гуркі, Рагнеда збірае ападкі, Янка выкошвае пад яблынямі ў адным месцы, у другім, адкасіў ад трускавак, бо сусед Аляксейчык, які таксама косіць у матчыным садзе сабе траву, «перабірае меру» і зразае шмат націння трускавак. Янка, відаць, таксама не быў лепшы, бо маці, паглядзеўшы на яго работу, сказа­ла: «Янка, што ты нарабіў?». А Янка ў адказ: «Я і так пакінуў шмат травы ў трускаўках, трэба было яе касіць ніжэй». Маці больш не сварылася, толькі сказала як сама сабе: «Рабі, як знаеш». Пад сліваю стала збіраць апалыя спелыя сліўкі — спачатку ў фартух, а потым сказала Рагнедзе прынесці міску, запрашала есці Янку, але ён адмовіўся, не любіў перабіваць сабе «апетыт» у рабоце. Потым Рагнеда сабрала ападкі пад малінаўкаю, Янка выкасіў і там, а потым перайшоў на узмежак, там раскашавалася снітка, і тут ён «навастрыў» касу аб катушку дроту, іржавага і гладкага, толькі чаго ён тут апынуўся?

Аказалася, што дрот быў на сваім месцы, маці сказала Янку рабіць кар­касы на вянкі. Спачатку трэба зняць мерку: вызначыць вышыню, шырыню, сам авал і ўнутраную сетку. Дрот трэба выпрастаць, пасекчы яго на патрэбныя кавалкі, а потым ужо ўсё злучаць у адно, мацаваць тонкім алюмініевым дротам. Янка заняўся такою новаю для яго работай, думаў, што нічога ў яго не выйдзе, ажно асвойтаўся хутка: вочы баяцца, а рукі возьмуцца і зробяць. Час ляцеў непрыкметна, не заўважыў, як ужо нахапіўся абед.

— Чаму гэта позны абед такі бывае смачны? — спытаўся Янка ў сваіх жанчын, аплятаючы густую капусту са смятанаю.

— Каб ты дацягнуў да вечара, дык ён здаўся б табе яшчэ смачнейшы, — дала яму параду Рагнеда.

— Як у смак робіш, то ў смак і з’ясі. Я глядзела, ты там насёк мне гэтулькі матэрыялу, што мне надоўга хопіць. Дый накасіў нямала. Заслужыў двайную порцыю, — пахваліла яго маці.

— А й не адмоўлюся, — засмяяўся Янка. — Вельмі ж капуста ўдалася. Хто варыў? Толькі каб не паўтарылася, як у тым анекдоце...

— Не я, не я, — засмяялася Рагнеда. — Гэта маміна заслуга.

— Дазвольце аб’явіць падзяку, — сказаў Янка і схіліў галаву перад маткаю. — I свой сакрэт прашу перадаць мне. Часам буду падкормліваць Рагнеду, каб не пахудзела. Яе капуста не такая, як ваша. Чулі, што яна ска­зала? Абед чым пазнейшы, тым ён смачнейшы. А я дагэтуль не ведаў, — разышоўся Янка, нібы ён тут сёрбаў не капусту, а які хмельны крупнік, ёсць такі ў літоўцаў.

На другое была курачка са смажанай бульбаю і кіслым гурком. Янка еў з апетытам, ён і праўда добра прагаладаўся.

— Ведаеце, пасля такога полудня я ўжо непрацаздольны, — сказаў ён, нібы напрошваўся, каб яму больш не дадалі ніякае работы.

— Чуеш, мама, не кармі яго так смачна, бо тады з яго нікудышны работнік.

— Як што якое, я на падножны корм перайду, — змірыўся Янка. — У садзе цяпер не прападзеш з голаду.

Маці толькі ўсміхалася, не ўступаючы ў гутарку, а потым сказала:

— А як той Напалеон гаварыў: дарога да сэрца салдата ляжыць праз жывот. Здаецца, і да сэрца мужчыны ўвогуле. Так што ты, Рагнеда, не забы­вай, як трэба трымаць мужа на кручку.

— Ці на кароткім павадку, — падхапі ў Янка. — Тыя ж французы даюць параду жонкам, як трымаць мужа, каб ён адчуваў сябе вольным чалавекам: адпускаць павадок, з кароткага рабіць доўгім.

Збіліся на французскую тэму — і пайшло! Маці стала ўспамінаць свой інстытут у Полацку, урокі французскай мовы, французскай кухні, моды, паводзін, розных рытуалаў — каб цяпер так вучылі ў школах дзяўчынак! Нездарма матку запрашалі ў школу, яна ўжо была на пенсіі, каб дапамагла прыняць гасцей з Індыі, бо гэта не так проста, як здаецца збоку. I ёй пасля вельмі дзякавалі, бо прыём прайшоў на высокім узроўні, госці былі задаволены.

Па абедзе Янку адправілі ў краму па хлеб, неяк выйшаў увесь запас. Цяпер хлеба колькі хочаш, не тое, што тыдзень назад — канец жніўня, збожжа сабрана, абмалочана, змолата, спечана. Любата!

Зайшоў яшчэ ў прадуктовую краму, купіў малака, смятаны, цукру. Трэба было зазірнуць у кіёск, купіць газетаў, але махнуў рукою — адпачну ад прэсы, ды і што там вельмі вычытаеш?

Пакуль Янка быў у горадзе, да іх заходзіў дырэктар школы і сказаў, чаму сёння да іх не прыехаў араты. Аказваецца, зламаўся плуг, а другі ўжо быў зломаны, вось ён іх і павёз у рамонт. Абяцаў, што будзе заўтра зранку. А ў дырэктара школы, сказала маці, вялікае гора — нядаўна загінуў яго малодшы брат, утануў у нейкім там вадасховішчы. Ды і на іхнім возеры топяцца людзі, за лета патанула ўжо некалькі чалавек, асабліва п’яныя.

Не паспеў Янка агледзецца, што рабіць, за што ўзяцца, як зайшоў той малады мужчына з чырвонаю папкаю для яго, — усе звесткі пра хлопцаў-падпольшчыкаў. Селі за «круглы стол» у садзе, Янка пагартаў паперы, a іх было шмат. Але з матэрыялаў у чырвонай папцы нічога не возьмеш. Вось, напрыклад, Іван Ліс, вучыўся ў Саматканавіцкай школе, камсамолец, уступіў у падпольную групу, удзельнічаў у некалькіх аперацыях — пашкоджанне тэлеграфнай сувязі, аварыя на чыгунцы, яшчэ нешта, потым арышт, допыты, расстрэл... I так амаль усе, хто тут пералічаны. A іх жа неяк трэба ажывіць, каб яны заварушыліся, загаварылі, сталі нешта рабіць, — адным словам, сталі жыць і змагацца. А потым — апошнія дні, гадзіны, хвіліны... Усё гэта няпроста, ой, як няпроста! Але паспрабаваць трэба — рашыў для сябе Янка, хай застанецца хоць добрая памяць пра хлопцаў, якія склалі галовы на самым пачатку. Ім было цяжка, бо пачыналі на голым месцы, ніякага вопыту. Першым заўсёды цяжка...

— Дык што, зямляча, будзем старацца нешта зрабіць? — спытаўся Янка ў інструктара.

— Я думаю, з вашым вопытам мы нешта зробім, — усміхнуўся Казановіч.

— Па руках, — сказаў Янка сур’ёзна. — Вы толькі дайце мне свой адрас. Бо мы хутка ад’язджаем.

Казановіч дастаў з грудное кішэні пінжака картку-візітоўку і ўручыў яе Янку.

— Як што — званіце ці пішыце, — сказаў пры гэтым.

— Ну і добра. Тады я не стану вас затрымліваць. Буду думаць. Бывайце здаровы.

Яны ўсталі з-за століка, Янка правёў госця да весніцаў.

«Мусіць, ты не падумаў, Янка, за што бярэшся, што цябе чакае з гэтым матэрыялам. Ён вельмі цяжкі, ён вельмі балючы. Вось-вось, вельмі балючы. Але і адмаўляцца было — проста грэх. Таго ж Ліса Янка добра ведаў, разам вучыліся. Ліс быў старэйшы за Янку, пераростак. Высокі, прыгожы хлопец, вельмі культурны. Ці Паляшчук, яшчэ адзін з падпольшчыкаў — яго, Янкаў, далёкі сваяк, вучыўся ў Нясвіжы...»

За думкамі, за клопатамі дзень прайшоў непрыкметна. А калі што муляе, то і не спіцца. Янка ўстаў рана, пайшоў на размінку з касою, а тут і сняданне. Толькі скончылі, як прыйшоў чаканы араты, мажны мужчына, былы вучань Янкавай цешчы Раісы Сцяпанаўны, як ён яе назваў, а яна яго — Юркам. Ён зайшоў разведаць, што і як, агледзеў, дзе тая бульба і колькі яе, абяцаў зараз прыехаць.

Рагнеда пайшла да суседкі папрасіць, каб памагла — і тая згадзілася, абяцала прыйсці, як толькі ўбачыць, што Юрка прыехаў — з яе акна ўсё добра відаць.

I вось араты Юрка прыехаў, распрог каня, унеслі плуг, бо воз застаўся на вуліцы, заязджаць у двор ён не захацеў.

Гаспадар паставіў каня ў плуг, адмераў лейцы, прывязаўшы іх да ручак плуга.

— Ну, паехалі, — сказаў ён каню, і той паслухмяна крануўся з месца. Конь быў каштанай масці, рослы і мажны, ёмкі.

Янка вадзіў каня, той ішоў хутка, дыхаў з натугаю, але не спыняўся на паўбаразны, цягнуў да канца — да павароту. Такіх коней Янка любіў — за іх сілу, за цягавітасць, і гэтая любоў у ім жыла з малых гадоў, і ён памятае толькі аднаго каня, які быў у яго бацькі — Сівага, не такога рослага, як гэты Каштаны, але таксама цягавітага і рухавага. У вайну, як ішоў фронт на Захад, як немцы ўцякалі, Сівага ўзялі пад сядло савецкія салдаты, а замест яго пакінулі таксама сівую маладую кабылку...

Разаралі хутка, мо не прайшло і гадзіны. Бульба аказалася сярэдняя, не разгонішся, але для маткі на зіму хопіць, калі не аддасць палову Альбіне. Хоць ад такое яны могуць адмовіцца — вось каб трохі большая...

Памагала выбіраць суседка, ужо ў гадах жанчына. Цікавы тып чалавека з простым, як не стандартным выглядам твару — як часам малююць вяскоўца, рабацягу, даярку. Але адчувалася, што яна асоба мо нават чулая і спагадлівая, нягледзячы на яе каструбаватую знешнасць.

Бульбу выбралі хутка, засталося разараць толькі міжраддзе, але Юрка абяцаў зайсці па абедзе.

Так яно і было: Юрка прыехаў па абедзе, скончыў разорваць яшчэ хутчэй, чым першую палову. Што значыць добры пачатак! Юрка ўжо вывеў каня на вуліцу, запрагаў, маці падышла да яго — нібы вынесла плату за работу, але не хацела, каб тут былі нейкія сведкі, чужыя вочы, а тут якраз Янка выносіць плуг, ставіць яго на воз, бразгае, грыміць жалезам.

— Ну што табе тут трэба, Янка? Скрозь ты свой нос усунеш! — як на малога, амаль закрычала на яго маці.

— Ды я вось толькі плуг паставіў — і ўсё, носа майго тут не будзе, — прымірэнча сказаў Янка, хоць яму хацелася смяяцца ад такое матчынай строгасці, хутчэй паказное: хто ў хаце гаспадар? А мо проста такі ўжо ў яе характар: ставіць усіх на месца, патрабаваць — яе! — парадку?

Бо ўжо праз некалькі хвілін яны заспрачаліся, куды лепей ссыпаць бульбу: пад яблыняю ці ў адрыну? Маці казала насіць у адрыну, а Янка — пад яблыню, хай лепш прасыхае на сонцы, праветрываецца. Урэшце маці згадзілася — хай прасыхае. А потым ужо яе трэба пераносіць у склеп, дзе прыбрана месца, і гэта ўжо Янкаў клопат...

У сем гадзін схадзілі на возера, закрываць сезон, як сказала Рагнеда. Вада ўжо стала халаднаватаю, але купацца яшчэ можна. Янка паплаваў, змыў працоўны пот і адразу адчуў сябе памаладзелым. Рагнеда гэтым разам увайшла ў ваду да каленяў, але тут жа выскачыла, заскакала па траве, нібы яна ўступіла ў які кіпень.

— Ой, як ты толькі можаш цярпець — падзівілася яна з Янкі.

— Я й не такое магу сцярпець, шаноўная пані Жаркоўская.

— Ты так мяне нязвыкла называеш, Янка, што мяне ажно пранізала. Нешта як бы варухнулася ў душы даўно забытае, нібы я не малая дзяўчынка, а вось такая, як цяпер, усё разумею, усё ведаю, усё маю... Вельмі-вельмі дзіўны момант...

Выцершыся, апрануўшыся і абуўшыся, яны пайшлі не на шырокую дарогу, а сцежкаю — на Замчышча, праз вал. Адгэтуль, з вала, адкрываўся велічны малюнак на рэчку і дарогу, абсаджаную таполямі, а за імі рассцілаўся луг. Таполі здалёк здаваліся маленькімі зялёнымі копамі ці стажкамі. Пастух унізе гнаў кароў, яны адгэтуль, зверху, здаваліся козамі. А другі дзядзька ўзганяў на вал спутанага каня, шэрага, у яблыкі. Спачатку конь як бы ленаваўся ўзбірацца ўгару, а потым разагнаўся і пайшоў скакаць на пад’ём па дыяганалі, нібы які горны ахалцекінец — яму ўжо не прывыкаць.

Было падобна на тое, што яны глядзяць нямое кіно. Вось дзядзька гоніць гусей. Але гоніць — не тое слова. Ён ідзе першы з лазінаю ў руцэ, а штук сем гусей ішлі за ім, як за маткаю, не парушаючы строю. А дру­гая чарада гусей, большая, мо штук дзесяць ці болей, вярталася з папаскі самастойна. Тут ужо гусак вёў чараду — ішоў першы важна, павольна, пакрыкваючы і азіраючыся, а ў канцы выцягнутай у лінію чарады чыкіляла вялікая шэрая гусь з падбрушшам да самай зямлі. Ля выхаду на дарогу гусь адстала — вядома, кульгае — і гусак-важак даў каманду свайму войску паскубці травы, і гусі з дружным гергятаннем узяліся за работу. Шэрая гусь іх дагнала — і гусак зноў стаў першы, падаў голас, і яны ўсе сваім парадкам выцягнуліся ў нітку і рушылі за важаком.

— Ты ведаеш, Яначка, — парушыла маўчанне Рагнеда, — як я гляджу вось на такія малюнкі, у мяне слёзы на вочы просяцца. Якое ўсё простае, бясхітраснае, а якое яно наша, роднае, блізкае сэрцу, яго нельга забыць і прамяняць яго ні на што нельга...

— Ты як адгадала мае думкі, — адказаў Янка і ажывіўся: — нешта падобнае сказаў бы і я. Гэта частка нашага жыцця, нават частка нашае душы, свядомасці. А яшчэ — і гэты магутны вал, і глыбозны роў, які ўжо даўно зарос травою, а некалі яго запаўняла вада, атачаючы замак і крэпасць, і сама крэпасць, якая тут стаяла некалькі стагоддзяў, — гэта таксама частка нашага жыцця, нашай гісторыі, нашай свядомасці. I як шкада, што гэта ўсе ўжо ў мінулым, што мы тут як гледачы, а не удзельнікі жывога працэсу, які павінен быць, на добры лад, бясконцы, непарыўны, не пасечаны на кавалкі. Аднак жа — мы ўжо гледачы... Яшчэ як бы і ўдзельнікі, але толькі на кароткі момант. Тыя гусі, што маршыравалі нядаўна, тут больш дома, чым мы з табою. Што ты на гэта скажаш, наш самадзейны філёзаф?

— Вось ты загаварыў пра гісторыю — і я адразу як бы зноў апынулася ў нашым музеі, такім бедным — у параўнанні з тым, якім ён мог бы быць. У нас тут, можа, варта было б стварыць панараму, зрабіць макет гэтага Замчышча, вала, крэпасці, каб людзі маглі сёння бачыць тое, што было калісьці — тысячу ці хоць бы пяцьсот гадоў назад. Наша мінулае спіць, яго ніхто не ведае, а значыць — яго няма, яго не было. Так лічаць людзі... А наша мінулае — гераічнае, багатае на падзеі вялікага маштабу. Узяць тую ж бітву з татарамі ў 1506 годзе... Не толькі сялянскі бунт у вёсцы Гускі ці партызанскія зямлянкі ў нашых лясах на поўдні раёна. Тут была каралева Бона Сфорца, магнаты Радзівілы, гетман Вялікага княства Літоўскага Міхайла Глінскі, тут працаваў вядомы ўсяму свецкаму адукаванаму свету Сымон Будны. А ўсё гэта фактычна застаецца за кадрам. I за мяжою бачнасці нашага зроку, і нашага слыху, і нашага розуму, нашага досведу.

Янка слухаў і думаў, што яна гавормць праўду, але каб зрабіць хоць трохі з таго, пра што яна марыць, патрэбна зусім іншая палітыка, патрэбны не такі як ёсць накірунак мыслення. Для гэтага, як у тым анекдоце кажа стары дзед, трэба мяняць калі не ўсю сістэму, дык хоць апарат. Менавіта — хочацца плакаць над нашым лесам, над лёсам нашага краю і нашых людзей. Мы хочам людзьмі звацца — казаў наш прарок Янка Купала сто гадоў назад. Ну і што? Мы завёмся людзьмі, а вось ці мы імі сталі, яшчэ вялікае пытанне. Мы хочам, а нам не даюць, мы хочам быць нацыяй, а нас не прызнаюць. Нас разбіраюць на часткі, крояць на кавалкі, нас хочуць зрабіць ворагамі адно аднаму — каб мы грызліся, як тыя сабакі за костку, каб не ішлі ў адным кірунку, а ў розныя бакі. Нашу мову не лічаць за мову — вось самае страшнае. I з гэтым ужо змірылася большасць, яна апранула свае душы ў чужыя строі і хутка забудзецца, кім мы былі, хто мы былі і якая наша гісторыя...

— Што ж ты маўчыш, Яначка, хіба я не тое кажу? — спыталася Рагнеда.

— Ты гаворыш слушныя рэчы, але хто цябе пачуе, акрамя мяне? Думаеш, пачуюць тыя, што намі кіруюць? Яны скажуць: нешта вы не тое гаворыце. Нам патрэбна малако, мяса, хлеб, а вы пра нейкія панарамы, пра гісторыю. Няма ў нас далёкай гісторыі, яна ў нас пачынаецца з Кастрычніцкай рэвалюцыі, і гэтую дату мы адзначаем і будзем адзначаць. А нейкае там Княства Літоўскае — гэта не наша.

— Ты так лічыш? — здзівілася Pan еда. — А мне здаецца, што гэта рэальна, трэба толькі моцна захацець.

— А хто захоча? Дапусцім, дырэктар музея Чарняк захоча. А далей Далей усё ўпрэцца ў грошы. A іх няма і не будзе. На культуру ў нас грошай няма. Даюць там нейкія капейкі, але гэта на тое, што ёсць, каб яно яшчэ трохі ліпела. I ўсё — далей развіцця няма. Ёсць толькі засыханне ўсяго жывога.

— Ты песіміст, Яначка, ты безнадзейны песіміст, — адказала на яго словы Рагнеда. — Калі рукі скласці і чакаць манны нябеснай, то гэта так. А трэба варушыцца, трэба дзейнічаць і змагацца. Пад ляжачы камень вада не цячэ. Трэба пісаць, крычаць, гаварыць, уводзіць людзям у вушы! Толькі тады можна нечага дасягнуць, дастукацца!

— Ты маеш рацыю, я з табою згодзен — увогуле, але ў прыватнасці — не зусім. Ты хочаш зрабіць з мяне журналіста, які будзе кідацца на кожны наш недахоп, крычаць пра яго, трубіць усім у вушы і г.д. У мяне не такі характар, я не люблю выпінацца і крычаць: вось я які! Я ўсё бачу, я ўсяму гэтаму аб’яўляю вайну. Я лічу, што не трэба страляць з гарматы па вераб’ях... А калі ўжо страляць, дык каб мішэнь была таго вартая.

— Я бачу, Яначка, што ты скупы, сэрца людзям ты не хочаш аддаваць — шчыра, без астатку, без аглядкі, а чакаеш нейкага зручнага моманту, выгаднага ці выйгрышнага для цябе. Не хочаш разменьвацца на дробязі, як ты кажаш. А жыццё наша з чаго склдаецца, калі не з дробязяў? Вось увесь гэты агромністы вал — ці не з пясчынак, ці не з крупінак, якія нашы продкі нанасілі і навазілі сваімі ўласнымі рукамі, такімі мізэрна малымі ў параўнанні з гэтаю гарою? А яны яго насыпалі, таму што былі аб’яднаны нечаю магутнаю воляю, ішлі да адной мэты — і зрабілі, пакінулі след у нашай гісторыі, на нашай зямлі, — на той, дзе мы сёння жывём.

— Ведаеш, Рагнеда, табе трэба трыбуну і шмат-шмат слухачоў, ты магла б запаліць натоўп і павесці яго за сабою, як тая Жанна д’Арк, далібог, праўду кажу. Дарэмна ты пайшла ў медыцыну, я ўжо лішні раз пераконваюся, што дарэмна, Але, з другога боку ты на сваім месцы, бо ты робіш тое, да чаго заклікаеш мяне і усіх іншых: пачынаць з малога, пакуль яно не вырасце ў нешта вялікае, значнае, карыснае і патрэбнае людзям.

— Не смейся, Яначка, не смейся над беднаю медсястрою, я хацела быць большаю, ды Бог мне не даў. Але я рабіла і раблю сваю работу сумленна і шчыра, сэрца свайго не шкадую, — мо хопіць на мой век...

— Я і не смяюся, Рагнеда, тваё імя цябе абавязвае, і ты нутром чуеш, што трэба, а што не. Кожны з нас нечага варты, іншая рэч, што часам ён не ведае, куды яму ісці, за што ўзяцца. А як раней казалі, усе дарогі вядуць у Рым. Таму і быў Рым такім вялізным і магутным — мо адна з найбольшых імперый свету... I калі б мы ўсе паставілі сабе за мэту адрадзіць Бацькаўшчыну, вярнуць ёй некалешні бляск і сілу — а яна была, хоць шмат хто пра гэта не ведае, а шмат хто кажа, што гэта байкі, — дык мы сталі б роўныя сярод роўных, а не пляліся б у хвасце прагрэсу. Ужо даўно ўстаноўлена, што краіна пад чужою ўладаю не развіваецца, а дэградуе, бо з яе высмоктваюць усе сокі, усю кроў. Яна ператвараецца ў донара, у прыдатак да таго, хто кіруе працэсам. Натуральна, што той нехта думае толькі пра сябе, пра свае інтарэсы.

Вялізнае крывавае сонца схавалася за даляглядам, якраз на тым месцы, дзе раней была Янкава хата, дзе цяпер яго вёска, у якой ён ужо госць. Неба, чыстае, без хмурынкі, палала агнём, і можна было падумаць, што заўтра чакаецца замаразак.

— Такі агністы захад, — затурбавалася Рагнеда, — каб толькі заўтра абышлося без замаразку, бо прападуць нашы грады... Хадзем дадому, Янка, там нас мама чакае. — Памаўчала, а потым дадала: — Ведаеш, яна ўжо трохі прывыкла да нас, казала мне некалькі разоў: сумна мне будзе без вас.

— Канечне, з намі ёй лягчэй: ёсць начальства, ёсць падначаленыя. А так кім яна пакіруе?

— Не ў тым соль, Яначка, а ў тым, што адзіноту не ўсе ўмеюць пераносіць. Яна жыла ў сям’і, паўжыцця правяла ў школе, сярод дзяцей, настаўнікаў, а тут раптам — жыві адна! Кватаранты — чужыя людзі, яшчэ шчасце, як трапяцца добрыя, спагадлівыя, тады трохі лягчэй. А так надта цяжка, я яе вельмі разумею. I каб яна згадзілася, я забрала б яе да нас, ты ўжо прабач...

— Так яна і пойдзе, чакай! Мо каб да Альбіны, — не згадзіўся Янка.

— Пэўна, што ў Альбіны ёй было б лепей, але я баюся, што з Рагаткіным яна не ўжылася б. Надта ён салдафоністы, а яна такіх не любіць, я яе ведаю. А да цябе яна ўжо як быццам прывыкае, ты мягчэйшы, культурны, спагадлівы, яна гэта адчувае.

— А што сварыўся з ёю, то што? Нічога?

— Гэта, па-мойму, дробязь. Але яна дапамагла нам адчуць, хто ёсць хто, што можна, а што не. Цяпер яна ведае нейкія свае межы, а ты — свае. Цяпер вы ўжо не станеце сварыцца з-за нейкага там яблыка...

— Яблыка разладу заўсёды можна знайсці... пры жаданні...

— Якраз гэтым яна прызнала цябе за свайго, бо на свайго можна накрычаць абы за што — як пад кепскі настрой. А ты пакрыўдзіўся — і пайшло-паехала!

— Цяпер будзе ведаць, што не ўсё ёй можна. Ну, і мне таксама, — падвёў вынік Янка.

Так, перамаўляючыся, яны і прыйшлі на свой двор, дзе за «круглым ста­лом» убачылі матку і госцю — Ніну Кірылаўну, якія нешта гаварылі між сабою, а на століку стаяла вялікая талерка са слівамі і яблыкамі-малінаўкамі.

Павіталіся, тут жа Ніна Кірылаўна звярнулася да Янкі:

— Я да вас, Янка, і ўсё па тым жа пытанні, як з анекдота. Ці прачыталі вы тоўсты рукапіс? Гаварыце як ёсць, не саромейцеся, як ёсць, так і добра.

Янка трохі не зразумеў апошняй фразы: як ёсць, так і добра.

— Ніна Кірылаўна, мне засталося няшмат, якіх дзве-тры сотні старонак. I да нашага ад’езду я скончу і пагавару з аўтарамі.

— I што вы ім скажаце, калі не сакрэг? — з усмешкаю спыталася Ніна Кірылаўна.

— Скажу, што такога тоўстага фаліянта яны нідзе не надрукуюць. Па-першае, з-за аб’ёму, па другое, з-за нізкай высокаякаснасці, як кажуць у выдавецкіх колах — такі вось каламбур. Мо яны пакрыўдзяцца на мяне, але я кажу тое, што думаю...

— Не перажывайце, Янка, я прыйшла забраць рукапіс. Нашы аўтары нешта не прыйшлі да згоды, проста пасварыліся і будуць дзяліць рукапіс. А як — гэта ўжо ім рашаць. Вось так!

Для Янкі развязка была зусім нечаканая, але яна аказалася больш лёгкаю, чым ён думаў. Няхай цяпер разбіраюцца самі. I няхай не пішуць такіх тоўстых опусаў: не той час.

Ён пайшоў у хату, склаў рукапіс, перавязаў яго тасьмаю, як і было, і вынес Ніне Кірылаўне.

— Прыемна, калі ўсё добра, а тут... — Янка запнуўся, падумаў і сказаў: — Шкада, што яны патрацілі гэтулькі часу, а вынік, можа, і нулявы. Пісаць не так проста, як здаецца збоку. Галоўнае — пісаць трэба добра, а гэта надта цяжка.

— А што значыць добра? — спыталася Ніна Кірылаўна.

— Як вам сказаць? Каб вас прызнал за прафесіянала, каб вашы рукапісы прымалі і выдавалі. Толькі ў такім разе вы можаце лічыць сабе літаратарам. А сказаць сабе: я стану пісьменнікам, што тут такога? Гэтага мала! Трэба даказаць сваімі творамі, што ты пісьменнік. Як і ва ўсякай прафесіі, якасць у літаратуры галоўнае... Праўда, выходзяць і слабыя кніжкі, але яны хутка прападаюць, пра іх не гавораць...

— Гэта вы правільна сказалі, Янка, — і Ніна Кірылаўна ўсміхнулася сама сабе. — Вы ўжо даруйце. Цяпер у сваіх аўтараў пракансультую на гэты конт, каб яны дарма часу не трацілі, хай лепш гадуюць унукаў і жонкам памагаюць, дык будзе большая карысць.

I раптам Ніна Кірылаўна стала сур’ёзная і змяніла аб’ект увагі — павярнулася да гаспадыні і сказала:

— Раіса Сцяпанаўна, вы прабачце, але я хацела б запрасіць да сябе на вечар вашых Рагнеду і Янку, я вельмі прашу іх адпусціць.

— Я іх не трымаю, як хочуць — хай ідуць, — адказала маці.

Ніна Кірылаўна падзякавала і звярнулася ўжо да Рагнеды і Янкі:

— Як вы, маладыя людзі, не адмовіцеся схадзіць да мяне на якую гадзінку? Я даўно вас збіралася запрасіць, ды ўсё неяк не выпадала, дацягнула да апошняга...

— Мы з дарагою душою гатовы да вас, Ніна Кірылаўна, — адказаў першы Янка. — I думаю, Рагнеда скажа тое ж самае.

— Я абедзвюма рукамі і нагамі галасую за вашу прапанову, Ніна Кірылаўна. Пайшлі, Янка, пайшлі! — ажывілася Рагнеда. — А ты, мама, не сумуй адна, мы хутка вернемся.

— Ідзіце, ідзіце, а то вы заседзеліся на адным месцы, — прымірэнча сказала маці і памахала ім ручкаю, хоць яны яшчэ стаялі.

I вось яны ідуць — спачатку па сваёй вуліцы, потым ад цэнтра па Першамайскай, дзе жыве Ніна Кірылаўна. Янка ўзяў у яе сумку, бо яна цяжкая, рукапіс важыць некалькі кілаграмаў — шмат вады, жартуюць яны.

Дом Ніны Кірылаўны стаіць зводдаль ад вуліцы, увесь у зеляніне вішняку, яблынь, бэзу і ўсякіх кветак перад вокнамі. Хата драўляная, старасвецкая, з прасторнымі сенямі, з вялікаю кухняю, а далей — зала і асобны пакой, спальня. Прасторна і чыста, шафа з кнігамі туліцца ля сцяны побач з кухняй, тэлевізар на падстаўцы-тумбачцы, газетны столік, — усё, як належыць у людзей, звязаных са школай, з культурай.

А ў цэнтры стаіць невысокі квадратны стол, на якім ужо ўсяго поўна.

— Ніна Кірылаўна, — звярнулася Рагнеда да гаспадыні, — дазвольце нам памыць рукі. Мы хоць і былі на возеры, але вада там не надта...

— Вада там балотная, гэта праўда. Калі ласка, мыйце.

Янка і Рагнеда памылі рукі пад мыцельнікам, прычасалі валасы перад люстэркам.

— Я сябе ўжо не пазнаю, — сказала Рагнеда.

— Нічога, абы я пазнаваў, — супакоіў яе Янка.

Гаспадыня запрасіла іх за стол, яны селі кожны на бакавіне квадра­та, адно месца засталося вольнае, хоць тут яшчэ была маладая жанчына, відаць, сваячка гаспадыні.

Рагнеда не ўтрымалася, каб не пахваліць усё, што было на стале:

— Ніна Кірылаўна, вы проста чараўніца, гэтулькі ўсяго смачнага!

— Для дарагіх гасцей нічога не шкада, як у нас кажуць. А гэта мне памагае мая пляменніца Лена, яна ў мяне жыве, усё ўмее, я за ёю як за каменнаю сцяною.

— А я за вамі, — адказала з кухні пляменніца.

Усе засмяяліся. Ніна Кірылаўна папрасіла Янку наліваць у кілішкі, ён з ахвотаю згадзіўся: лепшага не прыдумаеш.

Першы тост быў за сустрэчу, Ніна Кірылаўна падзякавала ім, што памятаюць яе, што вось прыйшлі, для яе гэта як вялікае свята.

Усе дружна выпілі, сталі закусваць, а выбар быў вялікі: салаты, рыба розных гатункаў, кілбасы — таксама, нават пальцам пханая, апетытная, скрылікамі, вяндліна і яшчэ ўсяго шмат.

Гаварылі адразу пра здароўе, гэта значыць, пра хваробы, ад якіх няма рады, потым Ніна Кірылаўна распытвала іх, як яны адпачывалі, што рабілі, як адносіны з маткаю. Расказвала пераважна Рагнеда: што ім тут цудоўна, што месяц праляцеў непрыкметна, але што не абышлося без лёгкае сваркі з маткаю. I яна перадала ў асобах — як усё адбывалася, што гаварыў Янка, што гаварыла маці, — і яны ўсе смяяліся ад душы.

— Дык маці, можа, і пакрыўдзілася на Янку? — спытала Ніна Кірылаўна. — Мы гаварылі перад вашым прыходам, яна не скардзілася.

— Спачатку трохі злавала, было відаць па ёй, — тлумачыла Рагне­да, — а потым усё неяк уляглося. Цяпер яны памірыліся...

— Я афіцыйна папрасіў прабачэння, што дазволіў сабе грубіяніць старэйшаму за сябе чалавеку. Яна, відаць, палічыла, што інцыдэнт вычарпаны, як кажуць дыпламаты, і стала звычайнаю, як заўсёды, — патлумачыў Янка.

— I ведаеце, яна моцна перамянілася, нават стала глядзець на нас з большаю павагаю, менш бурчыць, менш камандуе, — дадала Рагнеда. — Яна любіць пакамандаваць, відаць, гэта ад школы, ад малодшых класаў, дзе трэба ўсё паказаць, навучыць і павучыць... Чаго нельга было сказаць пра вас, дарагая Ніна Кірылаўна. Праўда, Янка?

— Праўда, шчырая праўда! Давайце тост за Ніну Кірылаўну... Скажу вам у вочы і за вочы таксама, што такіх настаўнікаў, як вы, Ніна Кірылаўна, у школе мала. Нават вельмі мала, — паправіўся Янка.

— Ну што вы, што вы! — замахала рукою былая настаўніца і, здаецца, нават пачырванела. — Я такою сябе не лічу.

— Таму вы і такая, што не лічыце сябе геніем. Але што вы сапраўдны, проста ідэальны настаўнік, то гэта так, усе мы бачылі і чулі на свае вочы і вушы, пакуль вучыліся. Урок хіміі, калі я адказваў пра табліцу Мендзялеева, я памятаю яшчэ і дагэтуль. Як я пацеў, прайшоўшы па ўсёй табліцы ад верху да самага нізу: як мяняецца атамная вага элементаў, як яна паступова ўзрастае, як мяняюцца і самі ўласцівасці элементаў, як утвараюцца металы, як яны робяцца ўсё цяжэйшьш і — уран, цэзій, стронцый і іншыя небяспечныя для жыцця чалавека элементы... Як вы мяне падпраўлялі, як накіроўвалі, як тактоўна вялі, каб я не памыліўся... А гэта быў мой справаздачны ўрок за першую чвэрць, якую я прапусціў, бо ўжо збіраўся не вучыцца, а ісці ў войска... Але дырэктар школы Войтаў мяне прыняў у дзевяты клас... Я дагнаў прапушчанае і потым скончыў і дзесяць... А тады, здаецца, за адказ я атрымаў чацвёрку ці нават пяцёрку, ужо не памятаю. Вось як было... За вас, дарагая Ніна Кірылаўна, за ваша добрае сэрца, за глыбокі розум, за чалавечнаснь, за тое, што вы аддавалі ўсю сябе нам, сваім вучням, і нічога не прасілі ў замен, апроч добрых ведаў. Дай Бог вам здароўя! I нізкі вам паклон...

Ніна Кірылаўна ледзь не заплакала, але стрымалася, узяла сябе ў рукі і ціха сказала:

— Дзякуй, Янка, дзякуй, дарагі... Гэта мне лепш за ордэн...

— А я яшчэ хачу дадаць, — умяшалася Рагнеда, — што вы, Ніна Кірылаўна, як ніхто іншы, аддавалі нам сваё сэрца і нічога не прасілі ўзамен, як сказаў Янка. Вы менавіта настаўнік, якіх трэба ставіць у прыклад усім настаўнікам, вучыцца ў вас. I я вельмі хацела б, каб Янка напісаў пра вас нарыс. Абавязкова!

Усе паглядзелі на Янку — што ён скажа?

— Для мяне такая прапанова нечаканая, але яна ганаровая. Ва ўсякім разе, я не адмаўляюся і буду думаць. Абавязкова!

— Дзякуй, Янка, дзякуй, Рагнеда. Вы мяне проста расчулілі, дарагія мае вучні. Я шчаслівая, што вы ў мяне былі, што вы ў мяне ёсць — і сёння. Дык вып’ем да дна!

Яны выпілі, але закусвалі неяк ужо вяла, больш гаварылі.

Ніна Кірылаўна стала расказваць, як цяпер ад настаўніка патрабуюць часам немагчымага: падвысіць ацэнку сыну ці дачцэ якога начальніка, не паставіць двойку, а тройку, не тройку, а чацвёрку. Некаторыя такія начальнікі не грэбуюць нават пагрозамі настаўніку.

— А яшчэ раскажу вам дзіўную гісторыю, якая была са мною, праўда, даўно, калі я была яшчэ маладзейшая. Выклікае мяне ў свой кабінет завуч і заводзіць гутарку. Вось вы добрая настаўніца, вас любяць, вам давяраюць і настаўнікі, і вучні, і бацькі вучняў... Нас цікавяць іх думкі, настроі, погляды і гэтак далей. Нам хацелася б, каб пра такія гутаркі, асабліва негатыўнага характару, вы паведамлялі мне асабіста, і я вам буду вельмі ўдзячны. Ён так гаворыць, а ў мяне ўсё кіпіць, я гатова ўзарвацца, але трымаю сябе ў рамках. I кажу яму: «Вас разумею, я вам спачуваю, але такую высокую місію я не магу выконнаць, мне не дазваляе мой характар, я надта мяккая для такой работы. Так што вы прабачце. I дазвольце мне быць проста настаўніцаю, без усякіх такіх нагрузак». Завуч ажно перамяніўся ў твары, больш нічога не сказаў, але потым мяне нібы не заўважаў... Ну, вы яго ведаеце, ён яшчэ пры вас быў завучам, выкладаў гісторыю.

— Я яго добра памятаю, выкладаў ён больш па падручніку, але нос задзіраў высока.

— I на дзяўчат заглядаўся, а ў нас было шмат пераросткаў, — дадала Рагнеда.

Зноў пасмяяліся, зноў гаварылі, успаміналі. Жыццё ў Ніны Кірылаўны было нялёгкае. Яна выйшла замуж да вайны, настаўнічала разам з мужам недзе пад Старымі Дарогамі, там іх заспела вайна. У першыя ж дні акупацыі мужа яе расстралялі — разам з мясцовымі актывістамі. А зімою прастудзілася і памерла іх маленькая дачушка. I Ніна Кірылаўна засталася адна, не хацела больш заводзіць сям’і, хоць кандыдаты трапляліся. Школа і вучні сталі галоўным у яе жыцці.

— Але што мы ўсё пра сумнае? — ажывілася нечакана Ніна Кірылаўна. — Давайце спяём песню, чамусьці яна ў мяне сёння круціцца ў галаве. Мо і вы ведаеце? «Вол бушуе, вясну чуе...» Давайце памагайце,— шырокім жэстам запрасіла іх гаспадыня. I яна завяла прыемным, нізкім для жанчыны голасам. Янка слухаў: і словы, і мелодыя былі яму знаёмыя, і ён памагаў:

Вол бушуе, вясну чуе,

Воран грача, сыра хоча,

Дзеўка плача, сына хоча.

Не бушуй, воле, наарэшся,

Не грач, воран, надзяўбешся,

Не плач, дзеўка, нажывешся.

Вол бушуе, паараўшы,

Воран грача, сыра з'еўшы.

Дзеўка плача, сына меўшы.

Рагнеда запляскала ў ладкі, да яе далучыўся Янка — апладысменты былі адрасаваны Ніне Кірылаўне, бо гэта яна вяла тут першую скрыпку і выканала песню на выдатна.

Яны заседзеліся ў Ніны Кірылаўны да дванаццаці ночы. Сталі раз- вітвацца.

— Пачакайце, ледзь не забылася, — заклапочана сказала Ніна Кірылаўна. — Ад мяне прывітанне Раісе Сцяпанаўне.

Яна сабрала ў цэлафанавы пакецік са стала ўсякіх прысмакаў, да якіх яны нават не дакрануліся, і ўручыла Янку, дадаўшы: «Тут усё мяккае, на яе зубы».

— Ой, дзякуем, гэта нам будзе адкупнога ад мамы, а то яна можа на нас крыўдаваць, што позна ходзім, — сказала замест Янкі Рагнеда. — Шчыра вам дзякуем за добры вечар.

— I я далучаюся, Ніна Кірылаўна, да Рагнеды. I цалую вашу працавітую ручку, якая не так і даўно ставіла нам у класным журнале неблагія адзнакі.

— Абсалютна заслужаныя, ні завышаныя, ні заніжаныя, — дадала Ніна Кірылаўна. — Я рада, што ў мяне былі такія вучні.

Развітанне было доўгае, шчырае, нават са слязамі на вачах. Абяцалі сустракацца, заходзіць, не забываць старое дружбы, а мацаваць яе, каб яна сагравала душу.

Ішлі па сонных вуліцах гарадка і гаварылі, радаваліся, што ўсё прайшло добра і цікава, што Ніна Кірылаўна была радая іх прыходу, што іх візіт яе ў нейкай меры падбадзёрыў, узняў яе ва ўласных вачах, хоць яна і сама ведала сабе цану. Але пачуць пахвалу з чужых вуснаў заўсёды прыемна, асабліва калі яна ідзе ад шчырага сэрца.

— I што, ты ніводнай сваёй кніжкі не падпісаў Ніне Кірылаўне? — нібы вяртаючыся да гутаркі за сталом, спыталася Рагнеда.

— Усяго адну, і то даўно, — адказаў Янка. — Трэба будзе паправіць сваю памылку, добра, што нагадала.

— А ты не ўзяў з сабою ніводнае свае кніжкі, — абурылася Рагне­да. — Што ты за пісьменнік такі?

— А што ты за пісьменнікава жонка памочніца? — адбіваўся Янка. — Не магла нагадаць, не магла падаць?

— Добра, добра, я вінаватая, — супакоілася Рагнеда. — Але нарыс пра Ніну Кірылаўну ты цяпер напішаш, не выкруцішся! Тут я цябе моцна закілзала, га?

— Ды ўжо ж, не выкручуся, — згадзіўся Янка. — Тут столькі матэрыялу, гэтулькі жывых герояў, што тут можна асесці надоўга. I калі яшчэ мне адведзена трохі часу, я сюды абавязкова вярнуся.

— А мяне возьмеш? — сціснула яго руку Рагнеда.

— Без цябе я ні кроку, — жартам адказаў Янка. — Яшчэ, чаго добрага, магу заблудзіць, у гэтым нашым рай—цэнтры.

— Які ты ў мяне добры! Проста не нарадуюся! — у тон яму сказала Рагнеда. — Што я рабіла б без цябе?

Яны ўвайшлі ў двор. У маткі ў пакоі яшчэ гарэла святло.

Эпілог

Часам успамінаецца Янку, як яны з Рагнедаю сядзелі перад ад’ездам у Мінск за «круглым сталом» і гаварылі пра час, які яны правялі ў маткі. Што можа яны дарэмна ўварваліся ў матчына ціхае жыццё і ўскалыхнулі яго, мо яна ўжо прывыкла да свае адзіноты і лічыць, што так і трэба, і мяняць нічога не трэба. I мо нават балела ў маткі душа, калі яна ўспамінала той месяц, які яна правяла разам з дачкою і зяцем, і яна пачувала сябе няблага, і нават добра, як яна самі тады гаварыла. Яна ўжо, відаць, прывыкала да думкі, што яны тут застануцца жыць, як выйдуць на пенсію. Яна смяялася з таго, што Рагнеда хацела тут будавацца, забываючы, колькі гэта каштуе, а вось каб жылі тут у яе, то яна ўжо лічыла такое верагодным, а думка пра Альбіну неяк паволі адступала на задні план. А на папярэднім плане ў яе яшчэ была надзея пажыць, многа ці мала, падгадаваць унучак, прычакаць праўнукаў.

Але планы адно, а жыццё ідзе неяк так, што яно не зважае на твае планы. Дзень за днём, месяц за месяцам маці пачынала адчуваць, што яна слабне, што тыя клопаты і хатняя праца, якія здаваліся ёй лёгкімі і просты­мі, пацяжэлі ў некалькі разоў і робяцца нават неадольнымі.

I такая ганарыстая і незалежная маці папрасіла дапамогі: каб на зіму яе забралі ў горад, і канечне ж, да свае любімае Альбіны. А вясною яна, дасць Бог, зноў вернецца ў сваю хату, на зямлю: да саду-агарода, да травы, да птушак і кветак. Яна так моцна прырасла да свайго месца за гэтыя больш як паўсотні гадоў, што яе ўжо нельга было скрануць з яго. Дрэвы павырасталі за гэты час вунь якія вялікія, некаторыя ўжо паўсыхалі... Так і яна — стала ўсыхаць, сілы ўсё больш пакідалі яе, а аднойчы яна адчула, што не можа больш жыць у свае любае Альбіны, што ёй тут цесна, няўтульна і холадна...

I папрасілася жыць да Рагнеды і Янкі. I Янка — па абавязку сэрца, а Рагнеда — з вялікай радасцю, прынялі яе да сябе. Хоць радасці той ужо засталося мала, бо маці рабілася ўсё больш слабай, і ніякія лекі не памагалі. Яна з цяжкасцю хадзіла па кватэры — нават з крывулькаю, а потым і зусім злягла.

Гэта быў страшэнна цяжкі час для іх усіх, асабліва для Рагнеды і маткі. Як матцы рабілася ўсё горш, як яна засыхала, як тое дрэва з падточанымі каранямі, так і Рагнеда мянялася на вачах — худзела, бляднела, не спала па начах, і Янка пачынаў ужо баяцца, каб яна часам не апярэдзіла маткі. I ніякія ўгаворы, ніякія просьбы ці грозьбы не мелі сілы — дачка нібы паказвала, таго не жадаючы, як яна любіць сваю матку, як перажывае яе боль, з якім жахам баіцца непазбежнага часу.

I гэта, як па індукцыі, перадавалася і Янку: ён таксама схуднеў, страціў апетыт, прапала ахвота да працы. Яго родная маці пакінула гэты свет легка і проста, нават за працай. Гэта было ў верасні. Яна з дачкою Жэняй і ўнукам перабіралі бульбу, матка сядзела на зямлі пры сцяне і кідала ў кошык большыя бульбіны, і раптам падбародак яе ўпаў на грудзі, а рукі бязвольна апусціліся на прыпол. Дачка зразумела, што з маткаю бяда, кінулася ў хату, знайшла нашатыр і вярнулася да маткі, але было ўжо позна: яе сэрца перастала біцца...

А Рагнедзіна маці адыходзіла доўга і пакутліва: то яна траціла прытомнасць, як правальвалася ў бездань, то зноў памяць вярталася да яе, але на кароткі час. I ў канцы лютага яна пайшла ад іх назаўсёды. Для Рагнеды гэта быў удар у самае сэрца, яна некалькі месяцаў хадзіла сама не свая — нібы выпаўзала з якое глыбокае ямы.

I амаль не ўзварухнула яе сэрца і тое, што маці, адчуваючы свой кароткі час, адпісала бацькоўскую хату, сад-агарод і ўсе соткі сваёй старэйшай дачцэ Рагнедзе, а не падзяліла маёмасці з дочкамі пароўну, як можна было чакаць.

Малодшая, Альбіна, у душы, відаць, пакрыўдзілася на матку, але знешне прыняла матчыну волю спакойна і разважліва: хай будзе так, як вырашыла маці, справядліва гэта ці не.

Яшчэ адзін кароткі постскрыптум можна дадаць да ўсяго, нават вельмі дзіўны. Палкоўнік Рагаткін, Альбінін муж, пайшоў у адстаўку і заняўся новаю для сябе справаю: абклаўся дапаможнікамі і слоўнікамі ды стаў штудзіраваць даўно забытую ім на вайсковай службе родную мову — беларускую, якую ён яшчэ нядаўна лічыў такою непатрэбнаю. Сяды-тады ён пазвоньваў Янку і браў у яго кансультацыю: як лепш ужыць тое ці іншае беларускае слова, каб яно стала на месца і гучала як належыць.

Яны з апанентаў рабіліся сябрамі. Рагнеда казала, што гэта Янкава заслуга, а Янка адказваў, што змяніўся час — і патрэбны новыя песні, усяго толькі.