Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

Такія вось непрычасаныя думкі, як казаў той Ежы Лец, лезуць у Янкаву галаву, калі ён заняты такою звыклаю для яго працаю. Сякера, як жывая, робіць усё, што ад яе патрабуецца. Яна б’е без промаху, расколвае, сячэ, раўнуе і руйнуе, падганяе пад адну мерку, каб чалавек мог спакойна карыстацца яе справай ўзімку.

Дарэчы, колькі вось так чалавек спальвае дроў за зіму, колькі лесу высякаюць на ўсе такія патрэбы, а чалавечыя лёгкія ўсё менш атрымліваюць кіслароду, усё большыя і большыя робяцца азонавыя вокны ў атмасферы, парніковы эфект перарастае ў экалагічную катастрофу, а чалавецтва як бы і не бачыць усяго гэтага, яно па-ранейшаму развівае чорную металургію, выплаўляе мільёны тон жалеза, з якога клепле ракеты і танкі, самалёты і магутныя дрэдноўты-аэрадромы, атамныя падводныя лодкі, здольныя пускаць атамныя ракеты з-пад вады — у любую кропку зямное паверхні. I гэта ўсё чалавек рыхтуе на чалавека, таму што адзін белы, а другі чорны, адзін жыве так, а другі — інакш, і не хоча жыць так, як жыве яго сусед. Дык вось гэты сусед рыхтуе яму бомбы і ракеты, а той павінен рыхтавацца, каб адбіць напад, не дапусціць тыя бомбы і ракеты на сваю зямлю! I няма спакою! «Цярпі, зямелька родная, няма дабра, няма». Дакуль жа мы будзем самі сабе ворагамі? Дакуль будзем знішчаць да сябе падобных, гэта значыць, самых сябе? Дакуль?

Дальбог жа, галава пачынае балець ад такіх вось супярэчлівых думак, робіцца не па сябе, хочацца недзе ўцячы ад іх, схавацца і падзецца. Але дзе ты схаваешся ад... самога сябе, ад таго, што цябе акружае, што цябе трымае, як на ланцугу, і нікуды цябе не адпусціць? Дзіва, што людзі без меры п’юць, што яны канчаюць жыццё самагубствам, што яны ідуць на злачынствы. Ды ўсё таму, што такі вось неўладкаваны, неўраўнаважаны, такі шалёны гэты свет...

А можа, хопіць на сёння? Пара зрабіць перакур. Янка глыбока ўганяе сякеру ў калоду, спрабуе тапарышча — ні з месца. Потым робіць некалькі рэзкіх рухаў рукамі, выпроствае плечы, паводзіць лапаткамі, — адным словам, ставіць усё на месца.

Цяпер можна прайсціся па траве, па садзе. Амаль у канцы саду, на мяжы поля і поплаву, стаяла-расла цікавая яблыня, па лісці і пладах падобная да пепінкі ці ранеткі, але яблыкі былі ў яе круглейшыя і цвярдзейшыя, чым у пепінкі, звычайна ружавата-залацістыя з сонечнага боку і белаватыя з зацененага. Яблычкі былі проста як каменныя, і калі яны падалі з яблыні, амаль што не заставалася ніякага следу ад удару. А знятыя з яблыні, яны маглі праляжаць да новых, і нічога іх не брала, нічога з імі не рабілася, толькі мяняўся смак — яны смачнелі і мякчэлі, набываючы сабе цану. I ўся яблыня была ўсыпана такімі вось залацістымі яблычкамі ад ніжніх галін да самага верху, яны ажно ламаліся, не вытрымлівалі цяжару. I ёсць у яе ўверсе вялікая вісячая галіна, якая адцзяляецца ад ствала амаль пад прамым кутом, і калі на ёй шмат яблык, ёсць пагроза, што яна не вытрымае вагі і зломіцца. Вось яе і трэба было ўвесь час падпіраць доўгаю жэрдкаю.

Янка, колькі выходзіў у сад, заўсёды любаваўся гэтаю незвычайнаю яблыняю, яна проста радавала яго душу і весяліла вочы — малайчына, працаўніца, харашуха — проста на зайздрасць гэтым тоўстым разгатым антонаўкам, якія яе акружалі і мала чым адрозніваліся адна ад другое, толькі што галіны былі ў іх таўсцейшыя, мо таму і яблыкі раслі большыя, ды іх не так было шмат, як на гэтай асенняй яблыньцы. Янка падышоў да абцяжаранага дрэва, задраў галаву, аглядваючы ўсю плойму проста да смеху вясёлых залацістых і ружаватых яблычкаў, залюбаваўся непаўторным жывым нацюрмортам, вартым таго, каб быць намаляваным ці хоць сфатаграфаваным на каляровую плёнку. Але ён гэтым, на жаль, не займаўся, калі быў малады, не хапала грошай на апарат, а калі яго падарыў сябра да нейкай яго даты, — дык ужо не засталося таго імпэту, які патрэбен, каб брацца за такую далікатную справу. I цяпер Янка часам шкадуе, што прападаюць іншы раз цікавыя моманты-кадры.

Цераз драцяны плот былі соткі маладога суседа-агранома, трэба будзе спытаць у яго, што гэта за гатунак такі расце ў іх садзе. I яблыня ўжо немаладая, ей не менш як трыццаць-сорак гадоу.

— Янка, Янка, на абед! — загукала Рагнеда ад парога хаты.

«Вось-вось, — сказаў сабе Янка. — Рагнеда! Гэтая яблыня — уся яна, ад верху да нізу. Яна надта арыгінальная, вырываецца з гэтага пейзажу, але яна яго і аздабляе, прыцягвае да сябе ўвагу. Без яе гэты сад, гэты двор і хата былі б нашмат бяднейшыя, яны проста не мелі б эпіцэнтра, вакол якога ўсё і групуецца. Вось чаму Рагнеду цягне быць тут, застацца і жыць. Яна адчувае сябе часткаю гэтага пейзажу, яна адчувае гэта нутром».

Янка азірнуўся, памахаў ёй рукою, але ісці не спяшаўся. Пра ежу яму яшчэ і не думалася, хоць у садзе ён мог знайсці спелы яблык, сліву ці грушу, якія ўжо падаюць долу, разбіваюцца на кашу.

Падумалася, а ці падабаецца яму тут, у новай сям’і, хоць яна і такая малая, у гэтых вось Жаркоўскіх, маткі і дачкі, і павінен быў прызнацца, што яму тут добра. Мо не так, як было ў бацькі і маткі, то былі родныя людзі, якія яго гадавалі, выводзілі ў свет, а гэтыя — чужыя, але вось становяцца ужо сваімі, ты ужо пераплеў з імі свой лёс, сваю жыццевую дарогу, і хоць ты не ведаеш, як будуць ісці сумесныя дарогі, аднак спадзяешся на лепшае. Адчувалася, што маці недалюблівае старэйшую дачку, але гэта не шкодзіць ім жыць побач, нешта разам рабіць, раіцца, часам спрачацца, нешта даказваць адна адной — часам эмацыянальна, нават на высокіх нотах, асабліва з матчынага боку, а часам нешта ўспамінаць, смяяцца, жартаваць, — так, як і належыць матцы і дачцэ. У адносінах да сябе Янка адчуваў сімпатыю з боку цешчы, але быў у яе і нейкі прыхаваны недавер: вось ён такі, але гэта ўсё на паказ, раптоўна ён можа перамяніцца, бо за плячыма ў яго шмат чаго такога, што пераважыць усё добрае, паказное, і ён зноў пяройдзе ў той асяродак, у якім ён жыў, рос, круціўся і варыўся. Што ён да канца не надзейны, што яму нельга верыць на ўсе сто. I ўсё тое, што яны тут гавораць між сабою, гародзяць нейкія планы — гэта ўсё паказуха, у думках, у душы ў яго можа быць зусім-зусім іншае. Недавер да сябе Янка не стараўся растапіць, ён паводзіў сябе натуральна, без аглядкі, гаварыў што думаў, не паддобрываўся, хоць і не даваў сабе волі, не забываўся, што ён не дома, а ў гасцях. Ён лічыў, што словамі, якія яны ні былі б расквечаныя, недаверу не растопіш, і толькі час пераканае матку, што яна памылялася, што ён не такі, як пра яго гаварылі, як пра яго яна сама думала. Няйначай недзе паміж сабою маці і дачка гаварылі пра яго, аб чым казала яму Рагнеда на пачатку іх канікулаў, Янка нават упэўнены, што яны спрачаліся між сабою, і маці мо нават знарок дадавала чорнае фарбы ў яго партрэт, каб падражніць дачку, каб яна выкладвала ўсе свае козыры, абараняючы свайго другога абранніка, і гэтым самым развеяць яе ўласныя сумненні наконт зяця Янкі.

3 аднаго боку, яна магла цаніць яго як пісьменніка. Дачка знайшла сабе пісьменніка! Гэта не так проста ў наш час. Афіцэра можна хутчэй, як яе малодшая Альбіна, а вось каб пісьменніка, дык тут складаней. Хоць за другім разам... Ну, няхай ён там сярэдні пісьменнік, зорак з неба не хапае, на грудзі сабе не вешае, на пагоны таксама, бо ў яго тых пагонаў няма, як у Альбінінага мужа, але ўсё ж такі... Да таго ж зямляк, разам вучыліся, аказаўся хлопец з галавою. Хоць і выпіць любіць, і да дзевак схадзіць ахвотнік. Гэта яна чула з чужых слоў і не была ўпэўнена, што так яно і ёсць, што гэта чыстая праўда, мо хто знарок чэрніць чалавека, зайздросціць яму ці мае якую злосць. Але ж, як кажуць, дыму без агню не бывае. А яго адносіны з першаю жонкаю, яго ўцёкі з сям’і — да яе дачкі... Смерць былое жонкі праз год ці колькі... Таксама нейкая таямніца, нейкая загадка. Але там яна ўжо не разбярэцца, ды і не яе гэта клопат. Хай будзе на яго сумленні, можа, ён вінаваты, а можа, і не, Бог яму суддзя. Можа, і яе дачка мае тут нейкую долю віны, цяжка сказаць... Дачка малюе яго ружовымі фарбамі, усяляк абараняе: яна яго лепш ведае, чым іншыя, яна тое, яна гэта... Але хто можа ведаць чалавека, калі ён прайшоў вунь якую дарогу адзін ці з кім, пакуль стаў побач з табою? Ды што тут вельмі разважаць, шукаць нейкія канцы? I ў яе, і ў яго дарога ўжо напалову пройдзена, а якая яна была дагэтуль — адны яны ведаюць. А якая будзе далей — ніхто не ведае. А мо так і лепей...

Зноў на ганку пачуўся Рагнедзін голас:

— Янка, дзе ты? Чакаем!

— Іду! — адказаў Янка і пакіраваў да калодзезя, памыў рукі і твар. Рукі ў яго загрубелі, былі паабіваныя, падрапаныя, як у якога няўдалага работніка, нават з чорнымі паддужкамі пазногцяў. Так яно і было: рукі таксама праходзші практыку, вучыліся нанова — і не усе ішло гладка.

У хаце пахла гатаванымі стравамі, хоць пераважаў кроп. Была смажаная бульба з яйкамі, яшчэ нешта — як боршч: хоць расперажыся.

Янка сеў на сваё месца, маці дастала няскончаную пляшку віна, наліла яму чарку — аднаму.

— Чым гэта я так заслужыў? — здзівіўся Янка і зірнуў на Рагнеду. Тая толькі хітра ўсміхнулася, нібы ведала нейкі сакрэт, але не хацела яго выдаваць.

— Сёння ты вельмі ўжо стараўся, — сказала маці. — Рагнеда проста хацела ісці цябе пацалаваць за такое старанне.

— Мне здаецца, я сёння махаў сякераю, як і ўсе разы, — адказаў Янка. — Мо трохі прывыкаю, спрытней рукі ходзяць — гэта іншая рэч. То дзякую, за ваша здароўе, — сказаў ён і павеў чаркаю — ад маткі да дачкі.

Выпіў, пахваліў віно і стаў закусваць. Еў не спяшаючыся, добра перажоўваў, як па парадзе дактароў, хоць гэта ў яго атрымлівалася само сабою. Ён быў павольны ў ядзе, як і ў працы, нібы з таго анекдота: пан наймае работнікаў, але адразу садзіць іх за стол і дае есці. I тых, хто першы з’ядаў сваю норму, браў на працу, Але часам хто спяшыць, той людзей смяшыць — ёсць і такая прыкмета.

— Я вось паглядзела на твае рукі, Янка, ды ўспомніла адзін выпадак, які са мной быў даўно, яшчэ за польскім часам, як мы тут жылі, покуль нас на захад не перакінулі.

— Раскажы, мама, нешта я не памятаю, — папрасіла Рагнеда, яна сядзела побач з Янкам і сёрбала боршч з глыбокай талеркі.

— Было так. Бралася ўжо на вечар, шарэць пачало. Дома я чамусьці была адна. Раптам на дварэ тупат ног, нехта стукае ў дзверы, я адчыніла — бачу, два маладыя хлопцы, апранутыя як вясковыя, у простай вопратцы. Павіталіся ды просяць: мо дасце нам чаго павячэраць, вось колькі ў дарозе, стаміліся. Я запрасіла іх на кухню, наліла па місе вось такога баршчу, пакідала назаўтра, дала хлеба. Яны шапкі паскідалі, ядуць і хваляць. Ды кажуць, што гэта ж яны ідуць за мяжу, у Саветы, тут ім жыцця няма. Сталі лаяць польскія парадкі, хваляць савецкія. Гавораць па-беларуску, але нейкія яны як надта выгладжаныя для вясковых хлопцаў. Я толькі глянула на іх рукі і падумала: не, хлопчыкі, рукі ў зас не сялянскія, не такія, як вось у Янкі, хай ён толькі не пакрыўдзіцца. Hi стала я ім паддакваць, кармлю іх і думаю: выбірайцеся вы хутчэй адгэтуль, ніякія вы не палітыкі, што ўцякаюць ад паноў у савецкі рай. Тады я i caмa верыла ў тое, што нам па радыё гаварылі з Мінска і Масквы. Павячэралі яны і пайшлі. Потым стала вядома, што гэта былі пераапранутыя паліцыянты, якія ішлі па слядах нейкіх уцекачоў і заходзілі па дарозе да сяго-таго: а раптам і клюне хто на іх кручок?

Скончыўшы пра сябе, яна пачала пра мужа — як яго ўзялі паны на заметку, што ён быў камандзірам у Чыр вонай Арміі... У іх была нянька, даглядала дзяцей. Чагосьці трапіла ёй у рукі фатаграфія Паўлавіча ў вайсковай форме, яна павесіла яго ля свайго ложка і ўсім казала, што гэта яе нарачоны. I вось гэты амаль што жарт перарос у сур’ёзную справу: яго і ўсю іх сям'ю выслалі адгэтуль на Палессе, недалёка ад Картуз-Бярозы. Але і там яны доўга не пажылі, іх зноў перакінулі на захад, ажно на Пазнаньшчыну, на мяжу з Германіяй. Бацька па-ранейшаму настаўнічаў, а яна сама вяла ў школе ручную працу, вучыла дзяўчынак вязаць-вышываць і ўсякаму іншаму, што ім трэба ведаць у жыцці.

У іх сям’і частым госцем стаў ксёндз Максімільян Мругас, стары ўжо чалавек, вельмі набожны, які зацікаваўся іхняю Рагнедай. Мругас шмат перажыў. Калісьці ён ездзіў з багатым памешчыкам у Італію. У пана памешчыка была вельмі прыгожая жонка. Там, у Італіі, яна знайшла сабе прыгожага каханка. Аднойчы пан застаў іх у пасцелі — і застрэліў абаіх. Ксёндз Мругас, тады яшчэ зусім малады, мазаў мірам іх целы і адпяваў, праводзіў у апошнюю дарогу.

— Мругас, ужо пазней, меў пакаёўку, закахаўся ў яе, яна нарадзіла яму некалькі дзяцей, потым выдаў яе замуж, доўга ёй памагаў, купляў...

— Мама, ну што ты гаворыш? — перабіла яе Рагнеда. — Гэта ў другога ксяндза была такая гісторыя з пакаёўкай. А ў яго былі дзве незамужнія сёстры, яны даглядалі яго, кармілі, вялі гаспадарку.

— Шмат вельмі ты ведаеш, — незалюбіла маці Рагнедзіных слоў. — Якая ты тады была, што магла бачыць ці ведаць пра яго?

— Ва ўсякім разе, Мругаса я ведаю... ведала мо лепш за цябе, я ў яго кампаніі праводзіла мо пяць гадзін у дзень. Ён вучыў мяне не толькі маліцца, ён вадзіў мяне ў сваю карцінную галерэю, расказваў гадзінамі пра італьянскае Адраджэнне, пра Бацічэлі, Рафаэля, Леанарда да Вінчы, шмат пра каго. I разказваў, чым яны адрозніваюцца адзін ад аднаго, што галоўнае ў іх творчасці. «Сіксцінская мадонна», «Тайная вячэра» — ён мог гадзінамі гаварыць пра іх, я слухала яго як чароўную музыку, у мяне мурашкі бегалі па спіне, на вачах былі слёзы ад яго прачулых слоў... А калі мы гулялі на прыродзе, у яго англійскім парку, дзе былі стрыжацыя зялёныя газоны, дрэвы, падстрыжаныя таксама — кубы, шары, піраміды, — ён так цікава расказваў, так мог захапіць апавяданнем, што здаецца — ты не на зямлі, а недзе ў нейкім раі, эдэме, і гэта з табою гаворыць не проста ксёндз Мругас, а нейкі прарок, апостал, нехта адтуль, з нябёсаў... — Рагнеда так захапілася ўспамінамі маленства, што проста не магла спыніцца.

— Цябе нельга было адарваць ад яго, як тую пчалу ад мёду, — пацвердзіла маці, нават усміхнулася неяк прыязна і цёпла.

I тут Янку пацягнула за язык спытаць:

— Гэта ксёндз Мругас падаў вам думку перахрысціць Рагнеду ў каталічку?

Ёсць такія тэмы, што лепш іх не чапаць, хоць табе і цікава. О Божа! Як на яго глянулі маці і дачка, як змяніліся іх твары, сталі чужымі і халоднымі, непрыязнымі і злымі. Яны глядзелі на яго як на круглага дурня, на ёлупня, на апошняга асталопа. Янку хацелася праваліцца праз зямлю, але слова не верабей, паляцела і не зловіш, ні на якія зярняткі яно не вернецца.

— Ты разумнейшага нічога не прыдумаў? — ледзяным тонам спыталася ў яго Рагнеда, ірванулася з-за стала і выскачыла за дзверы.

— Такога я ад вас не чакала, — перайшла на «вы» маці, павольна ўстала з-за стала і пакіравала на кухню.

Янка застаўся адзін за сталом, адзін са сваім недарэчным пытаннем, на якое ніхто не захацеў адказаць, хоць яно было простае, як двойчы два, і ён цяпер на яго адказаў бы і сам, і не трэба было б пытацца ў іх, гнявіць і злаваць, сыпаць соль на раны, якія ўжо даўно зажылі. А мо і не зажылі? Чаму яны, жанчыны, нечакана востра адгукнуліся на такое простае, здавалася б, пытанне? А каб жыў Рагнедзін бацька, ён адказаў бы Янку на такое пытанне? Відаць, адказаў бы спакойна, як мужчына мужчыну, I Янка пачуў бы нешта такое: «Ведаеш, хлопча, жыццё складанае, яно ў некалькі столак, не ў адну. Як у адну — і рвецца часцей, па законе: дзе тонка, там і рвецца. Чаму я згадзіўся перахрысціць яе ў каталічку? Па простай прычыне: яна ў нас здольная дзяўчынка, яна мо нават адораная, таленавітая. У яе вялікае, можа, нават і вельмі, будучае. Для гэтага ў яе ёсць усё, бракуе толькі дробязі: яна не каталічка. А ў нас як? Праваслаўны — ты рускі, католік — ты паляк. Простая, як двойчы два, арыфметыка. Мы падумалі, што без гэтае дробязі яе біяграфія будзе шэранькая, у яе проста не будзе крылаў, яна не ўзляціць. Яна будзе курыцаю, а не арліцаю. Такую думку, дарэчы, нам убіў у галаву ксёндз Мругас, наш часты госць і прыяцель, які апекаваўся Рагнедаю і ўжо тады зразумеў, і нам дапамог зразумець, што гэта не простае, а вельмі адоранае дзіця, што яму многа дадзена. Што яго трэба ў час падтрымаць, даць яму крылы. I мы з жонкай згадзіліся. Хоць тыя крылы далёка яе не занеслі, высока не ўзнялі... Можна сказаць, яе крылы апаліла вайна. Вайна змяніла лёс мільёнаў, што тут казаць? Адны да часу пайшлі на той свет, жывыя цяжка выходзілі на роўную дарогу. Праўда, не ўсе аднолькава: адным было цяжэй, другім лягчэй, тут таксама ў кожнага свой лёс, сваё наканаванне. Рагнедзе не пашэнціла, і нават двойчы. Першы раз — што пайшла ў лесатэхнічны інстытут, па маёй падказцы: ты будзеш лесніком, я буду ў цябе, як на курорце... Тут мая вялікая памылка... Другая памылка ўжо яе, што выйшла замуж — на першым курсе — за свайго выкладчыка, развядзёнца, і нашмат старэйшага за яе, аматара выпіць... Вось гэтыя дзве фатальныя памылкі зламалі яе жыццё. Усе яе таленты прапалі марна. Ёй патрэбен быў філфак, яшчэ лепей — мастацкі інстытут, у яе талент мастака. У яе талент педагога, нават артыста — з яе знешнасцю... А яе абселі дзеці, яна кінула вучобу — і ўсё скончана. Ледзь змагла адолець медыцынскі тэхнікум, пай­шла ў медсёстры. Вось яе вышыня! 3 усімі яе талентамі. Адзінае дасягненне — што яна, можна сказаць, адна выгадавала двух сыноў, паставіла іх на ногі. Іх тут жа ўзялі ў войска, убачылі, узрадаваліся, не забылі... Аднаго і другога за ім: ніякай скідкі, ніякай адтэрміноўкі! Памятаеш у Шаўчэнкі, хоць па-руску: «Недомерки да калеки у богатых дети. А у вдовы один был сын — годен, ровно под аршин». А ў яе забралі двух. А праз год адзін вяртаецца з Поўначы, недзе з Нарыльска, iнвалідам, як з вайны — адмарозіў рукі, аднялі пальцы... Такі вось лёс напаткаў Рагнеду...»

Нешта падобнае мог бы сказаць пра Рагнеду чалавек, які ведаў яе з малых гадоў, ішоў побач з ёю, вёў яе за руку. «А чаму вы назвалі яе Рагнедаю? — спытаўся б Янка ў таго чалавека, які быў яе бацькам. — Чаму не Ядвігай, напрыклад?» I пачуў бы мо такі адказ: «Так і стаяла пытанне: Усход ці Захад? Пераважыў Усход — хай будзе князёўна беларуская, крывіцкая, чым каралева польская. Хіба гэта мела якое значэнне? Ніякага, але для жанчыны — гэта вунь што — палова жыцця. А мо каб назвалі Ядвігай, лёс яе быў бы інакшы, цікавейшы? Кажуць, што ад імя шмат залежыць... Але нешта не верыцца...»

Паразважаўшы над сваімі ўласнымі адказамі на свае ж пытанні, Янку стала як бы лягчэй, ён не адчуў сябе такім ужо вінаватым, як яго зрабілі жанчыны — жонка і цешча. Мо гэта і было з яго боку трохі бястактна, груба, але ж асаблівай крамолы ён тут не бачыў: ён жа не прыдумаў гэты факт, ён адбыўся, а калі адбыўся, дык можна яго і тлумачыць, аналізаваць — а чаму, а як? Тым болей, што падзея была так даўно! А вось жа для іх яна засталася нейкім болем, які баліць яшчэ і дагэтуль. Дзіўны народ гэтыя жанчыны! Ну добра, ён папросіць у іх прабачэння, як ён сам смяецца з некаторых вяскоўцаў — скажа «звініце».

Цікава, што прайшло мо хвілін дзесяць, а ён, як аглушаны, сядзеў за сталом, а чаго чакаў — і сам не ведаў. Устаў, агледзеў стол — яшчэ шмат было недаетага-недапітага, абед перарваўся мо на сярэдзіне — якое марнатраўства! Але пайшоў на двор, нікога са сваіх не ўбачыў, пакіраваў да дрывотніка. Узяўся за тапарышча, тузануў-націснуў — не паддаецца, ледзь выдраў з калодкі — так глыбока загнаў. Тут у яго засталося не так і шмат работы — раскалоць і пасекчы некалькі дошак, сукаватых калодак-цурбакоў, абрэзкаў і трухляватых бярвенцаў — няйначай ляжалі на зямлі пад якім матэрыялам.

За работай думкі яго патроху сталі траціць суцэльную плынь, ён стаў уваходзіць у азарт, сачыў, каб не прамахнуцца, каб секануць там, дзе трэба — не па суку, а між сукамі, тады будзе толк. Але думкі, як назойлівыя мухі, не адставалі, зумкалі, кусалі, лезлі ў вочы сляпіцаю. Ну навошта табе было пытаць пра такія даўнія сямейныя таямніцы, ці варта было здзьмухваць з іх стары пыл? Мог бы спытаць у самой Рагнеды, мо яна ўспрыняла б тое пытанне як звычайчую чалавечую цікаўнасць — і не знайшла б у ім ніякай абразы ці чаго непрыстойнага. Проста ён выбраў няўдалы момант, у яго не хапіла такту даслухаць увесь аповед да канца...

А цяпер вось будзеш думаць, як вярнуць страчаныя пазіцыі, і яшчэ невядома, ці вернеш. Урэшце, гэта не такая ўжо і вялікая драма, як ён сабе размаляваў, неяк абыдзецца... Думаў, што зрабіць заўтра: трэба паправіць вароты, плот у некаторых мясцінах — замяніць гнілыя штыкеціны, павязаць у пучкі і знесці ў паветку ўжо даўно пасечанае галлё ў садзе. А як будзе добрая пагода, дык мо давядзецца з’ездзіць з Рагнедаю і сястрою Жэняю ў вёску, дзе яны жылі, дзе пахаваны іх дзед і бабка, схадзіць на могілкі.

Работа пасоўвалася добра, без усякіх зігзагаў, кучка пасечаных дроў усё расла, а тая, што павінна быць пасечанай, усё меншала. Нарэшце пакалоў апошні сукаваты цурбанок, панасіў дровы ў адрыну, схаваў сякеру, пайшоў пад калодзезь памыцца. Цікава, што жанчын яго не было відаць. Маці, хутчэй за ўсё, пайшла да суседзяў на тэлевізар, а Рагнеда мо хіба накіравалася у горад, у краму.

Прайшоўся па садзе, але сёння ў яго настрой быў не «філасофскі», і яго пацягнула у хату, да тоўстага рукапісу, які ішоў нешта вельмі марудна.

Узяўся чытаць, але адчуў, што не можа — хоць што хочаш рабі. Мо настрой і тут быў вінаваты — хутчэй за ўсё. Пашукаў вачыма на этажэрцы — і знайшоў апавяданні Чэхава па-беларуску, выданне адразу пасля вайны. Хто пераклаў — невядома, рэдактар — Кандрат Крапіва. Мо сам і перакладаў? Але не, не быў бы рэдактарам, ёсць такое правіла. Мо Сцяпан Майхровіч, тады дырэктар выдавецтва? Можа, і так. Пераклад быў сярэдні, як на той час — то і не благі, а як на цяперашні — слабы... Шмат калек з рускае мовы, русізмаў, як капля, адзежа...

Усё гэта чытана, праўда, па-расейску, але чытана даўно, а цяпер яго чытаеш як першы раз — і бачыш, які Чэхаў культурны, глыбокі пісьменнік, які ён аб’ектыўны ў ацэнцы сваіх герояў. Апавяданне «Мужыкі»... Гэта такая сіла, што нам, цяперашнім, трэба павучыцца так паказваць народ. Вельмі сурова, хоць і са спачуваннем, з болем сардэчным, але з дакорам, з крыўдаю за людзей, за іх некультурнасць, дзікасць, п'янства, за гэтую вечную рускую лаянку, якая ідзе за рускім чалавекам, як цень... Ці пра выхрыстаў: «Выхрыст паставіў 12 банек і потым яшчэ 12, напіўся чаю і паехаў». А хворы пад раніцу памёр — банькі «наразацыя», пускаць кроў... Трэба будзе яшчэ перачытаць «Палату № 6», як яна гучыць сёння, — вырашыў сам сабе Янка.

Ён так зачытаўся, што не пачуў, як вярнулася Рагнеда. Відаць, яна яго шукала па усім пляцы і вось зазірнула ў спальню, а ён ляжыць на ложку і чытае, абапёршы галаву на руку. Янка зрабіў выгляд, што не чуе яе і не бачыць. Яна падышла да яго, села на ложак у нагах. Здаецца, настрой у яе ўвайшоў у норму, яна спакойная.

— Ну што, нягоднік, зачытаўся? — спыталася гучна, але мірна. Слова «нягоднік» было ў яе хадавым і ўжывалася хутчэй у жартоўным сэнсе, без усякай злосці.

— Ведаеш, я хацеў схавацца дзе-небудзь ад вас, але пасля падумаў: дзе ад вас схаваешся? Судзіце, як вінаваты. Гатоў адказваць, мэа кульпа — мая віна, як казалі некалі рымляне.

— Сваю віну ты будзеш доўга замольваць, асабліва перад мамаю. Ды і я табе буду часта пра яе нагадваць. Гэта будзе такі хвост. Як чуць што — і цябе адразу за балючае месца.

— Што за намёкі? Ці я цябе не так зразумеў? — ажывіўся Янка і адклаў кніжку. — Што за хвост?

— А такі. Гэта робяць спецыяльна, каб трымаць чалавека пад кантролем. Хіба ты не ведаеш? — здзівілася Рагнеда.

— Адкуль мне ведаць? Дагэтуль у мяне хвастоў не было.

— А вось цяпер будзе. Хоць адзін...

— Дык выходзіць, што і я цябе пацягнуў за... балючы хвосцік? Але я не хацеў, звініце!

— Я табе зараз зазвіню! Па тваёй надта вумнай галаве, — прыгразіла Рагнеда. — Яшчэ пабачым, што табе мама скажа.

— Вось я і думаю: а што будзе? Чаго мне чакаць?

— Вельмі ўжо не бойся, — супакоіла яго Рагнеда. — Але зрабі выгляд, што ты проста калоцішся ад страху. Тады яна цябе пашкадуе. Як вось я, — і яна абвіла рукамі яго шыю, прытулілася тварам да яго і моцна пацалавала ў шчаку. А потым сказала: — Хоць ты і не заслужыў, нягоднік...

IX

На чацвер выпаў святы Спас. Пагода з самага ранку — як па заказе. Янка падахвоціў Рагнеду паехаць разам з ім у яго родную вёску Дабрынічы. Па дарозе трэба толькі забраць сястру Жэню, якая таксама не была там некалькі гадоў, схадзіць на магілкі дзеда і бабкі. Калі ісці пешкі, дык туды ўсяго дзесяць кіламетраў. Некалі Янка хадзіў адтуль у горад пешкі, потым — на ровары. А цяпер людзі адвыклі хадзіць — падавай ім аўтобус. Вось яны і чакалі дзёнешняга аўтобуса — недзе ў гадзіну дня ці трохі болей. Прыехалі ў Прышчэпы, забралі Жэню — якраз аўтобус спыняецца каля іхняй хаты. Прамінулі адну вёску, праехалі яшчэ пару кіламетраў — і выйшлі з аўтобуса, тут ім трэба было крута вярнуць на поўнач, на вёску Гускі, а адтуль ужо і не так далёка да іх роднае вёскі.

Спераду ў іх ішла нейкая маладзіца ў цёмным свэтры і ў чорных кароткіх штанах, з невялікаю сумкаю-пакетам, якою яна моцна размахвала і нешта спявала — ці не была пад мухаю. Дарога пайшла ўніз, некалі тут на прадвесні бегла вада, утваралася цэлая рэчка. Во тут ляжаў вялізны прадаўгаваты валун, але ад яго ўжо не засталося і следу. Вёску Гускі не пазнаць — так разраслася, забудавалася хатамі да самай чыгункі, а гэта кіламетра паўтара. I хаты добрыя, вялікія, крытыя гонтаю або шыферам. Што ні кажы, што ні рабі, а людзі неяк умудраюцца і жыць, і будаваць, жаніцца і гадаваць дзяцей. Жыццё невынішчальнае.

Ля чыгункі, якую, дарэчы, меў дачыненне будаваць і сам Янка, ён хадзіў, ужо падлетак, за сваю старэйшую сястру, ля гэтай чыгункі размяшчалася цэлая сям'я старых шведскіх курганоў, ужо невысокіх, пляскатых, злізаных часам, усё роўна як копы сена, якія доўга стаялі і іх упляскалі дажджы. А цяпер іх не было і знаку — голае роўнае поле, свежа зааранае і пабаранаванае, на якім нешта збіраюцца сеяць. А мо ўжо і пасеяна, але яшчэ не ўзышло. Хоць сеяць яшчэ ранавата... Не, не пасеяна, бо на полі не відно ні варонаў, ні гракоў. На пасеяным яны так і пасуцца, прылятаюць нават і галубы, а цяпер ужо кнігаўкі-чайкі.

От такую загадку і загадаў кабетам Янка, і вось які быў вынік: гарадская Рагнеда, падумаўшы, адказала, што не ведае, а вясковая Жэня адразу сказала, што не пасеяна — няма ніводнага грака ці вароны.

Ад чыгункі прайшлі нейкую вярсту — і тут ужо былі раней дабрыніцкія хутары, а цяпер — роўнае поле, праз якое крочаць слупы высокавольтнай лініі, толькі цяжка сказаць: з усходу на захад ці наадварот. А раней тут стаялі хаты, былі сядзібы — Бамбешкі, Драгуны, Пільневічы, Савашы, Ленкаўцы, Язэпчыкі, Пальчыкі. Цяпер іх хаты перабраліся ў вёску, у гурт.

— Вунь гляньце, той слуп стаіць якраз на нашым полі, — сказала Жэня і паказала рукою на высозны бетонны слуп, які нёс на сабе тры ніткі правадоў. — I тое дарогі, па якой мы хадзілі і ездзілі, і следу няма. — Яна скінула свой свэтар і засталася ў светлай кофце з кароткімі рукавамі, разагрэлася ад хады і нібы памаладзела. — А вунь ля могілкаў стаялі дзве хаты, жылі два браты з сем’ямі. Браты паўміралі, а іх дзеці-ўнукі перасяліліся ў вёску, недзе там жывуць. Адны дрэвы засталіся... А колькі гэта гадоў прайшло, як з вёскі на хутары высялялі, — спыталася яна ў Янкі, хоць тады іх яшчэ не было на свеце.

Недзе адразу, як скончылася вайна, пасля ўсіх паходаў і ўцёкаў, як тут запанавалі палякі. Пяцьдзесят гадоў з хвосцікам. А мо нават пры цары, сталыпінская рэформа вёскі...

— Дык бачыш, за нейкіх два-тры пакаленні людзей то выганяюць на хутары, то потым іх зноў зганяюць назад. Людзі не паспеюць моцна пусціць карані, як тут іх жыўцом выдзіраюць. Вось тут і жыві! Дзіва, што людзі цяпер не трымаюцца наседжаных месцаў, разлятаюцца па свеце...

Могілкі сустрэлі іх спаважным шумам высокіх таполяў на старой палавіне, клёнаў і вішняў, дзічак-грушаў. Плошча могілак, як падалося Янку, павялічылася утрая, і там, дзе хавалі людзей апошнім часам, дрэў яшчэ амаль не было, сядзелі часам кусты бэзу і акацыі ля той ці іншай магілкі. Трохі пахадзілі, покуль знайшлі сваіх дзеда і бабку, якія былі пахаваны ў старой частцы могілак. У іх былі прыклады, ляжачыя помнікі, і нават не абгароджаныя, як гэта робяць цяпер: ставяць абеліскі і абгароджваюць. Усё мяняецца, усё не стаіць на месцы...

Яны пастаялі, памаўчалі. Жэня ўспамінала нешта сваё, Янка — сваё. Ён як праз сон помніў свайго дзеда Паўлюка, але добра запомніўся эпізод, калі яны разам — стары і малы — хадзілі са свайго хутара у веску глядзець на самагубцу, панскага парабка, які застрэліў дзяўчыну, што не захацела выйсці за яго замуж, а потым — сябе. 3 панскага нагана... Недзе тут блізка ад іх дзеда і бабкі стаіць помнік той дзяўчыне, што пайшла з жыцця без пары.

Прайшліся трохі па новых могілках: абеліскі, агароджы, часам лепшыя, часам горшыя, а часам нават пышныя, калі так можна сказаць пра тое, што стаіць на могілках. А прозвішчы — такія да болю знаёмыя, такія блізкія імёны, часам твар знаёмы глядзіць на цябе з чорнага абеліска — твой равеснік, а ён ужо ляжыць тут. Куды ж ты спяшаўся, браце? На аднаго старога — пяць маладых, сярэдняга веку — шмат самагубцаў, тых, што загінулі ў аварыях і катастрофах: нават дзеці...

Такое вось цяперашняе жыццё. Тэхнічны прагрэс сваім катком ломіць перш за ўсё чалавека, бо ён далікатны, без жалезнага панцыра...

Тое, што адчуваў Янка, цяжка перадаць: ён нібы апынуўся тут голы сярод сваіх, тых людзей, якіх ён пакінуў яшчэ у маладосці і пайшоў шукаць лёгкага хлеба, хоць ён ведаў яшчэ з беднага свайго досведу, што лёгкага хлеба не бывае, і малайцы тыя, што не кідаюцца яго шукаць, а застаюцца тут, з бацькамі, у сваіх сем’ях, жэняцца, нараджаюць дзяцей. Вось на такіх і трымаецца зямля і ўсё жывое на ёй, хоць іх па-сапраўднаму не цэняць, кажуць: вось куркулі, не хочуць кідаць сваіх цёплых гнёздаў, не едуць буда­ваць камунізму, а ядуць сваё сала, п’юць самагонку — і ім гэтага досыць... Было так, што Янка спачатку зайздросціў тым, хто падаўся ў свет і знайшоў недзе там, далёка, свае шчасце, а потым, пажыўшы і сам за светам — не так ужо і далёка, але ж — за светам! — ён ужо стаў зайздросціць тым, што засталіся на гэтай зямлі, завялі свае сем'і, свае гаспадаркі, гадуюць дзяцей, сталі шафёрамі, трактарыстамі, паляводамі, пыняць бясконцую сваю сялянскую працу, па святах — ды і да свят — выпіваюць, шумяць, пяюць песні, але не такія стройныя і мілагучныя, як раней, калі веска была як веска, а горад — як горад. Цяпер гэтай мяжы амаль не відаць, яна сціраецца, бо шмат хто ў весцы ўжо мае сваю машыну, ён ужо не прывязаны наглуха да свайго двара, як на якары, а можа ў вольную часіну недзе адскочыць, нешта купіць, памяняць, прадаць — машына яшчэ яму патрэбна як сродак лепей жыць, шпарчэй круціцца, каб мець з гэтага нейкую выгоду. Выгоду — і толькі!

Пра культуру можна і не гаварыць. Пра культуру няма калі думаць, ды без яе ўрэшце можна неяк пражыць — во колькі яны жывуць — і нічога. Галоўнае, каб не крычаў пусты жывот, каб яму быў занятак, а ўсё астатнее прыкладзецца. Чалавек, сам таго не заўважаючы, прыпадабняецца жывёле, для якой ежа — галоўнае, астатняе не так ужо і важна, якое яно — цеплае ці халоднае. Лепш каб цёплае, але...

Янка адчуваў сябе як голы, у яго ныла аголена душа, яна балела ад кожнага нязначнага дотыку, ад кожнага ўспаміну, ад знаёмага ці блізкага прозвішча, імені, фатаграфіі на абеліску — ад усяго таго, што давялося яму тут перажыць за гэтыя часіны, ходзячы вось па гэтых сцежках, гразкіх дарогах, па зарослых могілках, на якіх шмат яго продкаў, шмат дзядзькоў і цётак, ляжыць нават яго родны брацік, які памёр у вайну пасля родаў...

I сёння ён многа даў бы, каб апынуцца тут аднаму, без сястры і жонкі, тут ён мо пастаяў бы на каленях, паплакаў бы над сваім лёсам і лёсам вось гэтых усіх — мо ўжо некалькіх тысяч — людзей, што знайшлі сабе вечны спачын пасля нялёгкага і не заўсёды складнага зямнога жыцця, што пайшлі з яго адны ў старасці, другія ў маленстве, пасля нараджэння, трэція — у сярэднім веку, калі можна было жыць ды жыць. Ён ішоў тут як босы па бітым шкле — і адчуваў скураю кожны востры адколак гэтага шкла, які ўпіваецца яму ў скуру падэшваў ног. Ён ішоў і нібы бачыў на сабе скіраваныя вочы-душы ўсіх, хто тут сёння ляжыць, сваіх бабкі і дзеда, і ўсіх-усіх, хто яго ведае і не ведае, і яму хацелася ім сказаць: «Даруйце, мае дарагія сваякі, крэўныя, землякі, што я яшчэ не з вамі, што я хаджу яшчэ па зямлі, і хоць рэдка, але яшчэ прыходжу у госці да вас. Мы, жывыя, вельмі-вельмі шмат вінаватыя вам, бо гэта вы першыя прайшлі па тых дарогах і дарожках, вы першыя іх праклалі і пратапталі, а нам за вамі ўжо лягчэй і лацвей ісці. За гэта сёння мы скажам вам толькі дзякуй. А яшчэ вам вялікі дзякуй за тое, што вы пакінулі на гэтым свеце сваіх нашчадкаў, што свет не звядзецца, бо вы паклапаціліся пра ўсіх жывых. Я, мая сястра Жэня — мы дзякуем вам, нашы дзед Павал і бабка Ганна, што мы жывём, што мы ходзім па свеце, радуемся і плачам, цешымся і гаруем, што робім, як усе людзі, каб род наш не звёўся, не прапаў без следу на гэтай грэшнай і святой зямлі. Мы вас шануем, мы вас любім, мы памятаем вас і не забудзем, покуль мы жывыя, покуль нам адведзена Богам. Спіце спакойна, дарагія людзі! Мы памятаем вас!»

Нешта вось такое сказаў бы Янка на развітанне. Цяжка было на сэрцы. І разам з тым ён адчуваў, што цяжар патрохі змяншаецца, растае, хоць у нейкай малой меры ён скінуў з сябе тую віну перад гэтымі людзьмі, якую ён адчуваў заўсёды: жывы вінаваты перад нябожчыкам — ужо нават тым, што ён жыве — яшчэ жывы. Міжволі ўсплывалі прачулыя радкі з «Чыгункі» Някрасава: «Братья! Вы наши плоды пожинаете, нам же в земле истлевать суждено. Всех ли нас, бедных, добром поминаете или забыли давно?..» Някрасаў гаворыць як бы ад імя тых, хто ўжо адышоў у іншы свет, і спадзяецца, што жывыя не забудуць тых, хто адышоў, і будуць удзячны за «плоды», якія яны пажынаюць. Каб жа яно так і было... Але мудрыя словы Някрасава ніколі не састарэюць, яны будуць і будуць біць нам у сэрца, будзіць наша сумленне, ачышчаць яго ад усякіх дробязяў жыцця.

Яны ўсе трое, задуменныя, нейкія як пасвятлелыя, нібы яны толькі што былі ў храме, выйшлі з могілак, зачынілі весніцы агароджы і накіраваліся да вёскі, да якой было рукою падаць, — мо якіх метраў трыста. Дарога вяла цераз мост, а яго фактычна і не было, усе дошкі былі паздзіраны, трэба было ісці па бэльках. Ну а праехаць можна было збоку, па поплаве, дзе пасля дажджу легка загрузнуць, асабліва з цяжкім грузам. А вясною тут цэлае разводдзе, вада імчыць не так пад мостам, як цераз дарогу, дзе яна апускаецца ніжэй і не мае насыпу. Патрэбен рамонт, а яго няма. I так цягнецца не адзін год. Веска толькі дае, з яе бяруць, як з бяздоннага калодзезя, а каб даць ёй — нешта не выходзіць.

Вось яны ў вёсцы, мінулі першыя хаты, выбіраюць сушэйшую сцежку, каб не замачыць абутку. Янка зазірнуў у двор дома злева, але на дзвярах вісеў замок. Тут жыў яго школьны сябра Лявон Пальчык з сям’ёю, а вось жа недзе сёння яны адлучыліся. Пайшлі далей па вуліцы, аж у канец старой вёскі, у ёй некалі жыў дзед Павал з бабкаю Ганнаю, а вось жа перайшлі на хутар, а потым вярнуліся пад таполі, зноў бліжэй да вёскі...

У канцы вуліцы стаяла школа ў старым садзе, і школа была домам старое пані, як і вялізны сад, які перайшоў у калгас, а дом — пад школу, а сама пані недзе пераехала да маладых сваякоў у другую вёску. У гэтай школе вучылася Жэня, а Янка, старэйшы за яе на тры гады, ужо хадзіў у пяты клас у суседнюю вёску, за якіх пяць кіламетраў. Але гэта было даўно, да вайны...

Але і ў школе нікога не засталі — жнівень, канікулы. Пасядзелі на ганку, паўздыхалі: як ляціць час! Ногі трохі адпачылі — і яны зноў пайшлі, ужо ў новае сяло, якое узнікла пасля таго, як ссяліліся хутары.

— Тут напачатку будзе крама, зойдзем, можа, што купім, — ска­зала Жэня.

Так яны і зрабілі — зайшлі, паглядзелі на амаль што пустыя паліцы, Раг­неда нават зацікавілася посудам: нешта фарфоравае, як міскі ці салатніцы.

Тут зайшоў кульгавы прысадзісты мужчына, загарэлы, трохі зарослы і ўжо лысаваты, без шапкі, павітаўся, паглядзеў на незнаёмых, а пасля пазнаў — Янку, Жэню, здзівіўся, што яны такія выраслі. Янка таксама пазнаў чалавека: то быў Міхась Захарчук, якога ў саракавым годзе вывезлі з сям’ёю ў Сібір як польскага канфідэнта. У вайну яму ўдалося трапіць у войска, ён ваяваў, быў паранены і страціў нагу, вярнуўся дадому разам з сям’ёю.

— У госці? — спытаўся гучна ў Янкі.

— Нават не ў госці, а так, паглядзець на бацькаўшчыну, — адказаў Янка.

— Чуў пра цябе, чуў — вершы пішаш, — сказаў Захарчук упэўнена.

— Ну, не зусім вершы, — не стаў спрачацца Янка, — але пішу сёе-тое.

— Пішы, малайчына! — ён падаў Янку руку, моцна паціснуў. — Поспеху ў працы!

Толькі цяпер Янка ўспомніў, на каго Захарчук падобны: ды на Ралана Быкава! Такі ж прысадзісты, моцны фігураю, і з твару нешта такое ёсць — як ужо вядомае, звыклае і прыемнае. Бываюць жа падобныя людзі!

Янка падзякаваў за пажаданне, яны ўсе трое выйшлі з крамы і пакіравалі ў новую вуліцу. То быў ранейшы шляхоцкі засценак, тут жылі палякі, як іх называлі, а фактычна католікі-беларусы, некаторыя з іх выехалі ў Польшчу пасля вайны, а адтуль прыехалі на іх месца беларусы з Беласточчыны. Раней тут хата ад хаты была далёка, а цяпер, як перайшлі людзі з хутароў, стала нават цесна. Але вуліца не была яшчэ ўпарадкаваная, гразкая, яны ішлі краем, дзе сушэй. Справа размяшчалася ферма, цяляты стаялі замурзаныя ў торфакрошку, якая ужывалася на подсціл, пад нагамі ў іх стаяла чорная вада-калатуша.

Яны ішлі па вуліцы без усякай мэты, спадзяваліся спаткаць каго знаёмага, а не — дык завернуцца і пойдуць назад. Але, на шчасце, спаткалі жанчыну прыблізна такога ж веку, як і яны, мо трохі маладзейшую. Яшчэ да вайны сябравалі, жылі амаль па-суседзку, цераз адзін хутар, і часцяком наведваліся адны да другіх. А сябравалі яны таму, што сябравалі іх маладыя дзядзькі, якія тады, пры панскай Польшчы, сядзелі разам у турме — за палітыку, як тады называлі.

— Няўжо гэта вы? — усклікнула Манька. — Вачам сваім не веру!

Яна па-мужчынску падала ўсім руку, затрымала позірк на Рагнедзе, і Янка сказаў, што гэта яго жонка, і дадаў — другая, хоць яго за язык ніхто не цягнуў. Манька кіўнула, як усё роўна зразумела, бо тут ведалі пра Янку ўсё, не горш як у раёне. Манька была родная сястра Лявона, на двор да якога зазіраў Янка, калі ішлі сюды з могілак.

— А да каго ж вы ішлі? — спыталаоя і, не чакаючы адказу, дадала: — А можа, вы да нас зойдзеце? Тут вось побач, — і яна паказала на новую хату побач пры вуліцы, вокнамі на ўсход. — Хадзем, хадзем, гэтулькі не бачыліся.

Янку яна здалася надта смелая, а была такая далікатная, мяккая, як кацянятка. I выглядала амаль як гарадская жанчына: валасы гладка прычасаныя, сабраны ззаду ў вялікую куклу, твар загарэлы, але свежы, і, здаецца, яна мала змянілася, хоць ён не бачыў яе гадоў дваццаць. I падумаў, што калі б ён яе сустрэў дзе-небуцзь у горадзе, а не тут, усё роўна пазнаў бы.

— Зойдзем, зойдзем, — сказаў Янка, — паглядзім, як ты жывеш.

Ён побач з ёю, як пара, ішлі першыя, а Рагнеда і Жэня за імі, нешта гаварылі, Жэня расказвала пра той час, калі яны былі яшчэ дзецьмі, хадзілі разам у школу, потым на вячоркі і танцы.

Яны зайшлі ў двор, добра агароджаны пілаваным штыкетнікам, нават разгароджаны на дзве палавіны: адна ля хлява, другая — ля хаты. Чыста, прыбрана і падмецена, нібы яны чакалі гасцей.

Янку пакінулі на дварэ, сказалі трэхі «пасумаваць», а яны, усе тры жанчыны, схаваліся ў хаце. Ясна, чым яны там будуць займацца: пагавораць і пачнуць рыхтаваць на стол што-небудзь смачненькае. А ён сеў на шырокую лаўку пры хаце, адпачываў. Успамінаў, як даўно гэта было, проста не верыцца! А Манька была яго першым каханнем, што ні кажы. Ён сябраваў з яе братам Лявонам, а хацзіў да іх з-за Манькі, якая паступова пачала афармляцца з дзяўчынкі на падлетка, ужо сталі акругляцца яе далікатныя грудзі, якія яго дражнілі і нават сніліся па начах. А Маньцы пра каханне не было часу думаць, яна была першаю памочніцай у маткі, якая засталася ўдавою пры жывым мужы: ён пайшоў за мяжу, у Саветы, шукаць шчасця сабе і ім. А Мікола, яго малодшы брат, сядзеў у турме, а ўсё роўна сям’я была вялікая: маці, чацвёра дзяцей, яшчэ дзед і бабка, ужо старыя, нямоглыя, але што-небудзь рабілі па гаспадарцы. А гаспадарыў ужо падлетак Лявон, вёў мужчынскую справу: араў, касіў, вывозіў гной на поле. Такое яго было жыццё — не паспеў развітацца з маленствам, як адразу трэба станавіцца мужчынам. А Манька яму памагала. Памагала матцы гадаваць малодшых дзяцей, браціка і сястрычку...

3 вуліцы нехта бразнуў весніцамі, пачуліся крокі. Янка азірнуўся — да яго набліжаўся Лявон, лепшы сябра яго школьных гадоў. Ён устаў з лаўкі, яны павіталіся, абняліся. Лявон быў моцны, прысадзісты мужчына, прасаляраны і прамазучаны, як і кожны трактарыст.

— А я іду па вашых слядах, — пачаў весела Лявон. — Мне сказалі, што ты заходзіў, куды пакіравалі... Не думай, у нас разведка не дрэмле. Як ты? Чуў, што ажаніўся?

— Ажаніўся, браце, другі раз... Што зробіш? — неяк замяўся Янка. — Жыццё задае задачкі... А як ты?

— Я на трактары, хай ён затане. Але што парадзіш? Трэба цягнуць лямку. Вось і цягну. Жонку ж ты маю ведаеш, твая некалешняя суседка. Яшчэ маю двух сыноў, адзін ужо ў войску, танкіст. Я ў артылерыі адбухаў, а ён з трактара перасеў на танк. Недзе ў Брэсце служыць, цяпер далёка не заганяюць, як раней. Як мяне: у Арменію, у Балгарыю, у Венгрыю.

— Дык ты, можа, і ваяваў? — здзівіўся Янка.

— Дваццаць сёмы год ваяваў — не ўвесь, а мне давялося. У Венгрыі дабіваў немцаў і мадзяраў. 3 закрытых пазіцый, і на прамую наводку ставілі... Але я не лічуся ўдзельнікам вайны, хоць маю і медаль за перамогу над Германіяй.

— Як гэта — не ўдзельнік, калі ты ваяваў? — зноў здзівіўся Янка.

— А таму, што дваццаць сёмы афіцыйна не ваяваў — па гадах. Двац­цаць шосты — законна, а сёмы не меў права, мне было ўсяго васемнаццаць гадоў...

Ён не паспеў дагаварыць, як на двор зайшоў яшчэ адзін мужчына, сярэдняга ўзросту, хударлявы, насаты, у шэрай футболцы.

— Во, якраз і Рыгор дома, — сказаў Лявон. — Гэта Маньчын муж, знаёмцеся. 3 беластоцкіх перасяленцаў...

Янка ўстаў, яны паціснулі адзін другому рукі. Далонь у Рыгора была цвёрдая, як косць. Няйначай, сталяр ці цясляр, будаўнік. I не памыліўся, бо Лявон патлумачыў:

— У яго лепшая работа, як у мяне. У яго чыстая — стружкі ды пілавінне, ды трэскі, вунь які пах здаровы, не то што ў мяне. У яго нават у валасах стружкі, — пажартаваў Лявон са швагра.

— Што ў валасах — не бяда, абы не ў галаве, — адказаў з усмешкаю Рыгор. — А хто табе не дае кінуць свайго мурзатага каня?

— Лёгка сказаць — кінуць, — як пакрыўдзіўся Лявон. — У мяне і другая прафесія ёсць, я пячнік, але дзе тых печаў вельмі набярэшся, каб з іх пражыць? А трактар і летам, і зімою ў руху, нібы той конь. I я пры ім грэюся...

— Што грэешся, то гэта праўда, — згадзіўся з ім швагер. — Ты, бачу, ужо трохі падагрэты?

— А як жа? Сёння ж святы Спас, спасае нас. Як было не адзначыць? — зарагатаў Лявон.

Тут іх размову перапыніла Манька, выйшаўшы на ганак. Яна была ўжо ў новай кофце блакітнага колеру ў вялікія ружы, і Янку здалося, што яна адразу памаладзела і пахарашэла.

— Ой, добра, што вы ўсе сабраліся, — усклікнула яна. — Хадзем у хату, усё ўжо гатова.

Яна нават пачакала, пакуль яны зайшлі, неяк па-асабліваму глянула на Янку, ці яму так здалося? Відаць, што і ў яе душы ажылі нейкія ўспаміны, нейкія забытыя малюнкі даўно мінулага. Янку нават здалося, што ў яе злёгку ўспацеў яе далікатны нос — тады носік — які некалі смяшыў іх, выдаючы яе хваляванне — на ім высгупалі ледзь прыкметныя расінкі.

Яны прамінулі кухню, апынуліся ў зале, не надта прасторным, бо хата была перагароджана на два пакоі. Янку ўразіла, што пакой быў абстаўлены па-сучаснаму: бардовая канапа, некалькі мяккіх крэслаў такога ж колеру, на сценах — два пейзажы невядомага мастака, рамкі з фатаграфіямі, са столі звісала люстра пад крышталь на пяць ражкоў, сцены аклеены светлымі, у кветкі, шпалерамі.

— Прашу за стол, — сказаў гаспадар і паказаў на расстаўленыя вакол прамавугольнага стала лёгкія крэслы.

Стол быў застаўлены так, што не было вольнага месца, і закускі былі пераважна вясковыя, нават кілбасы свае работы.

— Пакуль вы там гаварылі, мы вам кашы наварылі, — сказала вершам Янкава сястра Жэня. — Нездарма ў мяне брат паэт, і я ад яго навучылася.

— Ён паэт? — здзівіўся Лявон. — Ён жа піша апавяданні, там усякія аповесці, а не вершы.

— А тут сёння нам адзін чалавек сказаў, што ён вершы піша, — патлумачыла Жэня.

— Вялікая бяда, — умяшалася Рагнеда, якая з усмешкаю слухала іх гутарку. — Хай што хоча піша, абы не ленаваўся, а ці вершы, ці прозу — чытач разбярэцца.

— А што, мо яшчэ і вершы пачну пісаць, хто ведае? —- прымірэнча закончыў тэму сам Янка. — Хоць я і не паэт.

За стол селі неяк стыхійна, але сіметрычна: трое гасцей з аднаго боку, трое сваіх — з лругога.

— Гаспадар, налівай у кілішкі, — сказала Манька да мужа, — людзі даўно з дарогі, прагаладаліся.

Янка і яго жанчыны ўсміхнуліся, але не сталі апраўдвацца, што яны не галодныя — хай будзе, як кажа гаспадыня.

Гаспадар пачаў наліваць у кілішкі на доўгіх ножках.

— Каму што? Ёсць чырвонае, ёсць белая.

Жанчыны захацелі віно, мужчыны — гарэлку

— Ну вот, чырвоныя і белыя. Хто за каго першы? — не прайшоў міма колераў Лявон, калісьці гэта была вунь якая палітыка.

— Дай ты ўжо сказаць людзям, — трохі зазлавала на брата Манька. — Ніяк не нагаворышся.

Лявон зрабіў на твары смешную міну, пакруціўся на крэсле і замоўк, чакаючы, што яна скажа сама.

Манька ўстала, узяла свой кілішак з чырвоным віном, уздыхнула, абвяла вачыма супрацьлеглую палову застолля і неяк нават расчулена — выдаваў голас — сказала:

— Я так рада, што да нас завіталі госці... Дарагія госці... Некалешнія нашы суседзі... Мы так любілі быць разам... А потым — вось не бачымся па дзесяць гадоў... Ці мо нават болей...

Янка слухаў яе такі прыемны, але ўжо амаль забыты голас, і не мог паверыць, што гэта ён у сваёй роднай вёсцы, што побач з ім яго землякі, з якімі разам рос, набіраўся сілы і розуму, а потым пакінуў іх, паехаў у свет. I вось вярнуўся, хоць і не надоўга, хоць усё тут ужо моцна змянілася, што хаты ўжо не тыя, у якіх яны раслі, ужо новыя, і стаяць на новых месцах, але ж усё-такі гэта тая зямля, якая іх успаіла і ўскарміла, якая дала ім сілу, каб жыць, да нечага імкнуцца.

— То за здароўе нашых гасцей, — закончыў за жонку гаспадар, ён, няйначай, баяўся, што яна расплачацца.

Яны ўсе дружна чокнуліся, разліваючы белае і чырвонае на квяцісты свежы настольнік, усміхаліся, гаварылі кожны нешта сваё, што цяжка было ўлавіць і перакласці на зразумелую мову. Так жа дружна выпіўшы, сталі разбіраць закуску — што каму падабаецца, бо выбар быў багаты: паляндвіца, апетытныя скрылікі кумпяка, пальцам пханай кілбасы — на першым месцы, а потым ужо печаныя яйкі на свіных скварках — неадымная страва сялянскага застолля.

«Усё гэта лепш было б выдаць касцам, адпраўляючы іх на раніцу касіць», — падумаў сам сабе Янка.

Ад выпітага кілішка ён адразу захмялеў, нібы ён выпіў не чарку, а шклянку. Няўжо на яго сёння так паўплывала сустрэча з роднымі мясцінамі, са знаёмымі і блізкімі людзьмі, з гэтаю зямлёю, якую яны сёння тапталі, хоць і не босымі нагамі, як трыццаць ці болей гадоў назад.

У ім закіпала цэлая бура пачуццяў, ён гатовы быў сёння на нешта такое, аб чым потым шкадаваў бы, мог бы нагаварыць нечага такога, што потым усе пераказвалі б яго словы і рагаталі б, як з апошняга дурня... Не, Янка, не расслабляйся, вазьмі сябе ў рукі, ты павінен пакінуць пасля сябе добры ўспамін. Ты — дробны эпізод у іх жыцці, і не спадзявайся, на большае. Што прайшло, таго ўжо не вернеш...

Янка сам папрасіў, каб яму далі слова. Гаспадар тым часам наліваў кілішкі. Кілішкі жанчыны прасілі не пераліваць цераз венцы, мужчыны маўчалі, менавіта адзін Лявон і маўчаў, Рыгор быў заняты, а Янка збіраўся з думкамі. Ён нават устаў — так яму лепш гаварылася, ён як бы адчуваў большую адказнасць за тое, што гаварыў. I, зірнуўшы чамусьці на гаспадыню, нібы звяртаючыся да яе, пачаў:

— Так шмат хочацца сказаць... Так шмат думак і пачуццяў абудзіла сёння ў мяне гэтая сустрэча з вашым, некалі і з нашым — краем, думаю, што і ў маёй сястры, пра жонку я не кажу, яна вырасла трохі далёка адгэтуль, — сустрэча з вамі, і даволі нечаканая... Лявон — мой лепшы сябра школьных гадоў, яго сястра Манька-Марыя, мая сяброўка таксама, нават больш — яна маё першае нясмелае каханне, хай даруе яе муж Рыгор маю шчырасць. Мо я яму зайздрошчу, што ён стаў мужам такое дзяўчыны... прабачце, жанчыны. Але не буду... Усё ўжо тое мінулае... Для мяне галоўнае — што я пабачыў вас усіх, пераканаўся, што ў вас усё, як у добрых людзей, што зямля наша ў надзейных руках... I скажу тое, што я ўжо стаў паўтараць: раней я зайздросціў тым, хто пакінуў нашу зямлю, паехаў далёка шукаць сабе шчасце, а цяпер я зайздрошчу тым, хто на ёй застаўся, хто ёй не здрадзіў, не адрокся, хоць было і нялёгка. I ад зямлі, і ад мовы свае роднае, на якую мы ў горадзе пачынаем забываць. За вас, за тых, хто застаўся, хто не прадаўся!

Тост, па ўсім відаць, спадабаўся, асабліва правай палавіне застолля, калі лічыць ад парога, хто правы, а хто левы. Усе дружна выпілі, сталі выбіраць, чым закусіць, а выбар быў, проста разбягаліся вочы. I разам з тым застолле ажыло, усе загаманілі, ды так, што цяжка разабраць, хто што гаворыць. Гаспадар сказаў гучней за ўсіх: «Гаварыце па адным!»

— Першы я, — вырваўся Лявон з агульнага хору, — і я хачу сказаць табе, браце Янка, ты добра пра нас гаварыў, дзякуй табе. А наконт таго, што ты нам зайздросціш, што мы тут засталіся... Чаго тут зайздросціць? Пераязджайце ды жывіце ў нашым раі — і ўсё. Чаго там доўга прыцэньвацца-прыцэльвацца?

Янка ўжо хацеў адказаць Лявону, але не паспеў, бо ўмяшалася Рагнеда:

— А мы якраз у нашых Будніках і прыцэньваемся-прыцэльваемся да вашага вясковага жыцця. Мне вельмі хочацца жыць вось так, як вы, мець гаспадарку, каб было ўсё сваё, ні ад кога не залежаць.

— Дайце мне дадаць пару слоў, — узняў руку Янка, — каб быў ясны малюнак. Ёсць прымаўка: блізка відаць, ды далёка дыбаць... Мы хутка, што ні кажы, станем старыя. А як у вёсцы старым, вы лепш за нас ведаеце — па вашых бацьках. Таму, як адна паэтка пісала ў вершы: «Едзем-едзем усе дружна на суботнік у калгас», — а як ёй сказалі ехаць разам, адмовілася: няма настрою. Вось і ў нас так: няма настрою!

Тут пачаліся спрэчкі, застолле падзялілася на два лагеры, і цяжка было разабраць, хто пераможа, чые довады будуць мацнейшыя. Жанчыны былі ўсе за вёску, у тым ліку і гарадская Parнеда, з мужчын Рыгор схіляўся да горада, Лявон вагаўся, да каго далучыцца, Янка таксама не быў абсалютным прыхільнікам горада, ён даказваў, што старое дрэва няможна перасаджваць, бо яно засохне, па-другое, трэба падыходзіць індывідуальна: хай кожны жыве там, дзе хоча. Інакшая рэч, што так зрабіць няпроста, што ў яго такая работа, што ў вёсцы яе нельга рабіць.

— А чаму не? — заспрачаўся Лявон. — Вунь Шолахаў усё жыццё ў вёсцы, станіцы Вёшанскай, пражыў, а «Ціхі Дон» напісаў! Другі ў горадзе так не напіша!

— Ты, Лявоне, прывёў выдатны прыклад. Шолахаў жыў пераважна ў сваёй станіцы, хоць у яго была кватэра і ў сталіцы, у Маскве. Такіх, як Шолахаў, адзінкі. Я не такая велічына:, я сярэдні беларускі пісьменнік. У горадзе я вучыўся, там мяне пакінулі на працу, там я і зараз працую. Вы нават можаце не ведаць, хто такі рэдактар. Я сам пасля вучобы не ведаў, што гэта такое. Аказваецца, гэта той, хто друкуе кнігі. Яму прыносяць рукапіс, надрукаваны на машынцы, ён чытае яго, нешта там папраўляе, перапраўляе, потым падпісвае ў набор, потым у друк. I ён адказвае за тое, што ў гэтай кніжцы будзе надрукавана: каб ніякіх граматычных, а тым больш фактычных памылак не было. Праўда, ёсць яшчэ і цэнзура, але калі рэдактар вельмі пільны, палахлівы, то ён вылавіць усе, і цэнзару ўжо не будзе чаго рабіць — крамолы там не застанецца. Дык вось, я магу жыць недзе тут і быць рэдактарам у часопісе ці ў выдавецтве? А ўжо як пайду на пенсію — тады іншая рэч, магу выбіраць месца хоць на Паўночным полюсе, — скончыў свой доўгі маналог Янка.

— Ну, там трошкі холадна, і ноч доўгая, — пажартаваў Лявон. — Пераязджай лепш да нас. Тым болей, што твая жонка згодна на вёску.

— Так і зробім, — жартаўліва-сур’ёзна згадзіўся Янка. — I тады я пачну пісаць пра вас, пра нашу вёску.

— А што, матэрыялаў у нас шмат. Ты нават трохі нешта пісаў, але неяк надта перакруціў тое, што ў нас было, тым, чаго не было.

— Ты правільна гаворыш, Лявоне. Ты, як той літаратурны крытык: будзеш мяне кансультаваць — па артылерыі, па трактарах, яшчэ па чым? — спытаўся Янка наўгад.

— Па гэтым самым, як яго — што наліваюць, — падказаў Рыгор і шматзначна пстрыкнуў сябе па падбародку.

— О, тут я разбіраюся... У гаручках я майстар, нават прафесар, — зарагатаў сам з сябе Лявон. — Магу пракансульціраваць любога... магу...

— Знайшоў чым хваліцца, — паўшчувала яго сястра Манька. — Каб ты пахваліўся, колькі ты класаў скончыў, а то што... Вось твой таварыш, яго ведаюць далёка, а цябе...

— Мяне таксама ведаюць, — перабіў яе Лявон, — ва ўсіх брыгадах, дзе я араў на трактары... А што не вучыўся... Дык хіба я тут вінаваты? Я вучыўся б, але хто нас карміў бы? У Янкі бацька быў, таму ён мог вучыцца. А майго і твайго бацьку польскім шпіёнам зрабілі... У расход пусцілі... А потым я ў Венгрыі, наводчыкам, снарады пасылаў за тых, хто майго бацьку... —Лявон не скончыў, закрыў твар рукамі і ўсхліпнуў, плечы яго ўздрыгнулі.

Застолле прыціхла, Лявонавы словы і яго слёзы, хай сабе і не зусім цвярозыя, уразілі ўсіх. У Янкі на вачах таксама закруціліся слёзы — ён вельмі добра разумеў свайго сябра, спачуваў яму і шкадаваў, што Лявон пасля пяці класаў кінуў вучобу. А з яго выйшаў бы выдатны інжынер, бо тэхніку ён любіў, ведаў яе, быў працавіты, толькі потым, ужо як стаў брыгадзірам, пачаў часцей заглядаць у чарку, за што і быў паніжаны да трактарыста.

Урэшце Лявон авалодаў сваімі пачуццямі, выцер вочы белаю сурвэткаю, неяк вінавата паглядваў на гасцей — ці не смяюцца з яго? Было не да смеху, усе гэта разумелі, і Янка не стрымаўся, каб не загаварыць зноў, запоўніць паўзу:

— Ты, Лявон, не трымай сэрца на сястру, яна не хацела цябе пакрыўдзіць, проста так атрымалася... Драма нашага жыцця ў тым, што адно пакаленне расплачваецца за грахі папярэдняга. Ваш бацька шукаў шчасця перш за ўсё для вас, а знайшоў сабе магілу, а вам прынёс гора і пакуты. А сам ён стаў ахвяраю савецкай агітацыі, як і многія з нас, асабліва нашы бацькі, дзядзькі... Яго трагедыя была страшная: ён загінуў ад рук тых, каго лічыў сваімі вызваліцелямі, за каго сядзеў у турме. Горшага нельга і прыдумаць... I ён быў такі не адзін, былі тысячы. Паўстае пытанне: а хто за гэта адкажа, як і за слёзы і пакуты іх бацькоў, жонак і дзяцей? Няма адказу на гэта пытанне. Адзіная надзея — на Бога. Можа, вам здасца дзіўным, што Янка, заўзяты піянер і камсамолец, сёння ўскладае надзею на Бога, як адзінага носьбіта праўды і справядлівасці. Такую перамену ў душы і свядомасці перажыў не я адзін, перажылі мільёны, і асабліва тыя, каму было цяжка, хто быў незаслужана пакараны, прыніжаны, пакрыўджаны... Я не думаю, што Лявон адразу паверыць мне, стане ў шэрагі вернікаў, але калі ён зробіць гэта, ён стане іншым чалавекам — выратуе сябе і сваю душу ад граху... Мы ўсе грэшныя, але мы каемся, мы молімся, і Усявышні даруе нам нашы грахі. Хай і сёння Усявышні даруе нам грэх спажывання напою, які зацямняе светлы чалавечы розум і прыводзіць часта да бяды. Будзьма з Богам — і ён не пакіне нас...

Янка замоўк, чакаў, што будзе: спрэчка, ухвала, нязгода? Паўза была нядоўгай: зноў загаварылі, зашумелі ўсе разам, і цяжка было разабраць, хто чаго хоча, хто за і хто супраць.

Выходзіла неяк так, што за сталом ішоў дыялог паміж Янкам і Лявонам, астатнія заставаліся слухачамі ці фонам, часам дадавалі нешта нязначнае, як падкідалі ў агонь паленца, каб ён лепш гарэў. I цяпер зноў галоўным апанентам у Янкі стаў Лявон, нездарма яны былі старыя школьныя сябры.

— Ведаеш Янка, ты мяне трохі здзівіў. А яшчэ больш здзівіўся б твой дзядзька, пачуўшы, што ты заклікаеш да Бога, — сказаў Лявон рэзка.

— А што, да Бога заклікаць горш, чым да сусветнай рэвалюцыі? Мой дзядзька, які склаў галаву ў першыя дні вайны, яшчэ больш здзівіўся б, каб паглядзеў на наша сённяшняе жыццё. А яшчэ больш здзівіўся б твой бацька: ці таго ён дабіваўся, што мы сёння маем, што маюць яго дзеці?

— Ты хочаш сказаць, што нашы сённяшнія здабыткі — гэта гузно старой курыцы, што мы жывём горш, чым жывуць на Захадзе? — пачынаў злаваць Лявон. — Я жыву не горш за с зайго бацьку, які жыў пры панах, а я пры Саветах.

— Ну, ты быў у Венгрыі, у Балгарыі, бачыў, як там людзі жывуць. А вось як у Польшчы — няхай твой швагер Рыгор нам скажа, ён з перасяленцаў, хто не ведае, — і Янка паказаў рукой на сваю жонку Рагнеду, хоць яна за гэты час ужо магла даведацца.

Рыгор усміхнуўся, пашчыпаў падбародак, нібы шукаючы шчаціння, і сказаў:

— Мне неяк не выпадае хваліць тое, ад чаго ўцякаў, скажуць: прамяняў быка на індыка. Але, пажыўшы тут, параўнаўшы, бачу, што там парадку больш, чым у нас. Культура працы там вышэйшая, заробкі большыя. Там трактарыст у белай кашулі сядзіць у кабіне і кіруе, як які пілот. А наш Лявон? Ён у зашмальцаванай ватоўцы, прапахлы салярам... Ну і там трак­тарыст працуе пераважна на сябе, а тут — на дзяржаву. Розніца ёсць? Ёсць, і вялікая. Ну і па выхадных і святах палякі ходзяць у касцёл сем’ямі, мо менш за нас п’юць...

— Дык і праўда, чаго ты сюды перасяліўся, калі там лепш? — спытаўся Лявон, папіваючы ліманад са шклянкі.

— Не забывай, што там Польшча, а я — беларус, захацеў жыць у Беларусі. Да таго ж я ведаў, што знайду тут тваю сястру, а яна стане маёю жонкаю.

Усе паглядзелі на Маньку-Марыю, як яна засаромелася і апусціла вочы, і дружна зарагаталі. Пасыпаліся жарты:

— З-за аднаго гэтага варта было перасяляцца.

— Вось і кампенсацыя за ўсе страты...

— Да таго ж — бліжэй да Усходу...

— А мо варта было б — да Захаду?

— Беларусы так яшчэ і не ведаюць, да каго прыстаць: да Усходу ці да Захаду.

— У гэтым іх галоўная бяда, яны, як той бурыданаў асёл, паміж дзвюх копаў сена: не ведае, з якое есці...

Апошнюю фразу сказаў Янка, некаторыя за сталом не ведалі, што гэта за такі асёл, і папрасілі яго патлумачыць.

— Быў такі Бурыдан, грэк ці рымлянін, ужо не памятаю, і меў ён асла... А аслы, як нам вядома, слабыя на галаву, і вось гэты асёл ніяк не мог вырашыць, з якое капы есці, хадзіў ад адной да другое ды так і выцягнуў ногі ад голаду пасярод тых копаў.

— Ці не ў мой агарод гэты камень? — спытаўся Рыгор.

— Не-не, гэта ў наш агарод, браце Рыгор, — паспяшаўся супакоіць гаспадара Янка. — Сэнс такі: калі выбіраць, дык выбіраць, а не стаяць на раздарожжы, вачыма сумнымі глядзець удалячынь, як сказаў адзін наш паэт.

Колькі яшчэ б цягнуліся спрэчкі — невядома, але тут Жэня спыталася ў гаспадароў, у колькі гадзін ідзе сноўскі аўтобус, на якім яны паедуць дадому.

Рыгор і Лявон адначасова глянулі на свае гадзіннікі, і першы Лявон сказаў, што да аўтобуса яшчэ добрая гадзіна, а Рыгор паправіў яго, што яшчэ засталася гадзіна і дваццаць пяць хвілінаў.

Жанчыны-госці, Жэня і Рагнеда, зашумелі: трэба збірацца! Манька супакоіла ўсіх: спозніцеся — пераначуеце ў нас, месца хопіць. Можна нават і не ісці на гасцінец. Але куды там! Ад гарбаты адмовіліся, хоць гаспадыня абяцала хутка згатаваць. Мужчыны выпілі яшчэ па кілішку — аглаблёвую, ці чапковую, — як кажуць суседзі-палякі, на пасашок, як кажуць суседзі-расейцы. Можна было ўзяць і тры кілішкі, але гэта ўжо было б занадта...

Развіталіся, як родныя, як лепшыя сябры — шчыра, са слязьмі на вачах, з абдымкамі і пацалункамі, абяцаючы, што будуць прыязджаць, заходзіць, сустракацца... Ва ўсякім разе, Янка быў упэўнены, што ў год раз ён зможа зазірнуць у сваю родную вёску, пабачыць сваіх сяброў маленства і юнацтва, пабыць на родных могілках, прынесці кветкі.

Манька-Марыя была сумная, як нечым незадаволеная, яна мала гаварыла за сталом, усё больш клапацілася, каб госці пілі-елі, каб не засталіся галодныя. Яе Рыгор паводзіў сябе прыстойна, не быў п’яны і на грош, гаварыў памяркоўна і спаконна, з пачуццем уласнай годнасці, як гаспадар хаты. Янкавы жанчыны — сястра і жонка — таксама не выпіналіся, не збіраліся зацьміць гаспадыню. Яны, няйначай, шмат што перагаварылі, калі рыхтавалі на стол, ужо былі ў курсе сваіх жаночых справаў, таму адчувалі сябе ўпэўнена, як дома.

А сам Янка быў пад добрым хмелем, чамусьці яму легка пілося, але, хоць закусь была смачная і каларыйная, ён не вельмі паспяваў з ёю спраўляцца, бо даводзілася шмат гаварыць, чаго ён увогуле не любіў, але дзе ты падзенешся, калі раз-пораз узнікае нейкі вузел, які трэба разблытваць, калі гавораць пра тое, што воляй-няволяй трэба нешта дадаць або нешта аспрэчыць? Да таго ж яму хацелася сказаць нешта такое, каб яго потым не ўспаміналі са смехам, а як дасведчанага сур’ёзнага чалавека. Бо ён ведаў, што людзі заўсёды любяць да сказанага табою дадаць нешта сваё, ды ў такой прапорцыі, што ад твайго амаль нічога не застанецца, але ўсе роўна выходзіць, што гаварыў гэта ты, які тут быў.

Лявон падахвоціўся праводзіць іх да аўтобуса, яны выйшлі з хаты, калі пачынала шарэць. Па гразкай вуліцы, выбіраючы сушэйшую сцежку, яны пакіравалі з вёскі на дарогу-гравейку, што вяла да гасцінца. Ісці заставалася няшмат, мо якую вярсту ці болей, для вясковага чалавека гэта не адлегласць. Першыя ішлі Рагнеда і Жэня, а за імі следам, але трохі адстаўшы, пляліся Янка і Лявон, абодва трохі ацяжэлыя — і ад шчодрага стала, і ад нейкай вірлівай, як Янку здалося, гутаркі за сталом, якая забрала ў іх шмат энергіі. На добры лад, лепш было б заваліцца дзе на сена ды даць храпака. А тут яшчэ трэба на нейкі аўтобус...

Жанчыны наперадзе нешта гаварылі між сабою, а яны таксама не маўчалі. Лявон расказваў, як ён шукаў бацькавых слядоў, колькі пісаў у розныя інстанцыі, якія прыходзілі адпіскі: нічога не ведаем, звярніцеся туды і туды, а там таксама нічога не ведалі ці не хацелі ведаць. I недзе праз гады тры ён знайшоў нарэшце месца, дзе яму далі на рукі паперу, што яго бацька — прозвішча, імя, імя па бацьку, злоўлены пры пераходзе польска-савецкай мяжы і расстраляны як польскі шпіён — і ў канцы дата. «Вось і ўсё», — выдыхнуў Лявон. «А кампенсацыя?» — спытаўся Янка. «Чаго захацеў — кампенсацыі! У іх портак не хапіла б, каб з усімі расплаціцца», — адказаў Лявон. «А рэабілітацыя?» — зноў спытаўся Янка. «Рэабілітацыя — калі ласка, паперкі ім не шкада. А што мне з тае рэабілітацыі? Я і так ведаў, што ён ніякі не шпіён, не вораг Саветам».

Яны падышлі да гасцінца, на скрыжаванне дарог, дзе будзе ехаць аўтобус Сноў—Буднікі, сталі чакаць, радаваліся, што не спазніліся. I тут убачылі агні на дарозе з Саматканавічаў. Лявон адразу вызначыў: едуць камбайны, там яны жалі, а цяпер вяртаюцца нанач у свой гараж. I вось яны блізка, асвяцілі сваімі вачамі-фарамі іхнюю кампанію, якая стаяла пры дарозе. Мо каб не Лявон, то яны б праехалі міма, але яго пазналі ў кампаніі з нейкімі незнаемымі — і спыніліся: адзін, другі, потым пад'ехаў і трэці. Камбайны, як гіганцкія страшыдлы, асляпілі іх фарамі, падфарнікамі, усімі габарытнымі агнямі, а вялізныя бункеры, капніцелі, матавілы, шнекі, бліскучыя зубы жняярак здаваліся яшчэ больш вялікімі і нерэальнымі. Але хлопцы аказаліся знаёмыя, нават Янка іх пазнаваў, не так даўно яны былі хлапчукамі: Янкаў траюрадны брат Васіль Пільневіч, сваяк па матцы, сын Пальчыка Міхаля, некалешчяга суседа, з трэцяга камбайна спусціўся таксама знаёмы хлопец — сын Лепцюка Міхала, такі ж насаты, як усе Кірухавы. Пад’ехаў на матацыкле Лявонаў малодшы сын Уладзя, які працаваў памочнікам камбайнера. Наперабой яны распытвалі Янку, як ён тут апынуўся, ці збіраецца ён сустрэцца з землякамі. Яны яго ведалі, яшчэ памяталі, калі ён быў студэнтам і прыязджаў дадому на канікулы, а яны яшчэ былі хлапчукамі.

Янка быў страшэнна расчулены гэтаю сустрэчаю з маладымі камбайнерамі, казаў, што знойдзецца час, каб наведаць іх, наладзіць сустрэчу, шчыра пагаварыць...

I тут якраз падехаў аўгобус на Буднікі. Яны сталі развітвацца — з хлоп­цам!, з Лявонам, памахалі рукамі і зайшлі ў салон. Былі вольныя месцы, яны селі побач, маўчалі, кожны ў душы перажываючы гэтую нечаканую сустрэчу з новым пакаленнем вясковай моладзі. У сініх камбінезонах, запыленыя, але дужыя, загарэлыя, вяселыя хлопцы з роднай вескі стаялі ў Янкі перад вачыма і цяпер, калі аўтобус ужо адмераў нямала кіламетраў. «Можа, і не прападзём, — думаў Янка. — Горш, як было ў вайну і пасля вайны, не павінна быць. Галоўнае, каб людзі не страцілі свае чалавечае годнасці і нацыянальнай свядомасці».

X

Усталі позна, ледзь разварушыліся — так адгукнуўся ўчарашні дзень. Проста не верылася, што яны тут, у Будніках, а не ў Дабрынічах, дзе ўчора прабылі цэлага паўдня. Пагода ціхая, цёплая, неба без хмараў, без аблокаў, у паветры ўжо сям-там відаць, як плавае павуцінне.

Маці сёння была ўважлівая да іх, нават ласкавая, казала, што ўчора адна сумавала, нават не захацела абедаць, нудзілася без іх, не ведала, за што ўзяцца — нічога не клалася на душу.

Янка трохі касіў картаплянік, трохі збіраў ападкі, трохі папраўляў плот. Пасля поўдня заняўся чытаннем рукапісу: час ідзе, людзі чакаюць, што ён скажа — ці тое яны пісалі? Вечарам схадзілі на возера, добра пакупаліся, асабліва ён сам, бо Рагнеда, як заўсёды ля вады, была асцярожная, і мо таму, што не ўмела плаваць. Янка таксама не быў добрым плыўцом, ён плаваў сярэдне, не вельмі хутка, але на вадзе мог пратрымацца доўга, хоць на глыбокім месцы адчуваў сябе не вельмі ўтульна — страх не адпускаў яго, асабліва як блізка не было людзей.

Затое назаўтра, хоць надвор’е было такое ж, як і ўчора, усё пайшло інакш, можна сказаць, у паскораным тэмпе.

Зноў узяліся за трускаўкі, ці клубніцы, тут іх называюць як хто хоча: і так, і гэтак. Янка капаў, пашыраў плошчу, а Рагнеда жалезнымі граблямі выбівала з глебы пырнік, выбірала клубнічныя флянсы і аддавала матцы, а тая садзіла ў свежую пульхную зямлю: на той год на іх ужо будзе ўраджай.

Маці сёння была ўжо зусім не тая, учарашняя, а халодная, бурклівая, увесь час вучыла Рагнеду, як і што рабіць, нібы тая першы раз трымала ў руках граблі, ніколі не выбірала і не садзіла флянсаў. Выходзіла так, што ўчора матцы іх не хапала, сёння яны былі нібы лішнія. Рагнеда патлумачыла матчын настрой вельмі проста: маці чакала малодшую дачку з палкоўнікам: сёння субота. Калі не прыедуць сёння, будзе такая і заўтра. А як і заўтра не, то ўжо трэба моцна трымацца...

У гадзіну дня маці пачала гатаваць абед — з разлікам на гасцей. Янка ўзяўся круціць мясарубку, клаў свіное мяса і ялавічыну ў гарлавіну машынкі. Мяса ўжо мела нездаровы пах, але што зробіш, калі ў маткі халадзільніка няма, а дзеці і зяці пра такую «дробязь» не надта думалі: калі маці маўчыць, то што ім? Яна тут гаспадыня, а не яны. Урэшце, у яе ёсць добры склеп...

Недзе каля трох дня прыехалі доўгачаканыя Рагаткіны: Альбіна з палкоўнікам і маладая пара: іх дачка з зяцем. Навезлі ўсякіх сталічных прысмакаў, нават поўную жароўню з галубцамі. Стол быў прыбраны на сем персонаў, давялося толькі яго рассунуць, каб усе змясціліся. Кіравала ўсім працэсам Альбіна, маці часам падказвала ёй, але неяк далікатна, не так, як яна гаварыла з Рагнедаю, што вельмі здзівіла Янку. Здзівіла і тое, што Альбіна не была падобная на сваю старэйшую сястру Рагнеду. I каб Янка не ведаў, што гэта родныя сёстры, ніколі не падумаў бы, што яны дзеці адных бацькоў. Падобныя яны былі толькі складам цела, камплекцыяй — сярэдняга росту, грудастыя, але Альбіна выглядала больш мажною, чым Рагнеда. I здаецца, не была такою хуткаю, як Рагнеда, а больш паважнай, павольнай. Янка памятаў яе па школе, але тады яна была яшчэ падлеткам, ішла на некалькі класаў пазней за яго. А цяпер стала такая пышная кабета — нездарма палкоўнічыха. А сам палкоўнік у сваёй ахоўнай форме выглядаў вераб’ём перад ёю: невысокі, хударлявы, але фізічна моцны, нават культурыст, адчувалася ў ім шмат схаванай энергіі — гэткі Напалеон, які, нягледзячы на свой незайздросны рост, глядзіць на людзей зверху, нібы яны былі ліліпутамі, а ён адчуваў сябе Гуліверам.

Пілі прывезенае са сталіцы балгарскае віно, хвалілі, палкоўнік не прыстаў да кампаніі, ён быў за рулём, але ў гутарцы ўдзельнічаў, гаварыў ён рэзкім, нават чаканным камандзірскім голасам, ад якога, здаецца, вібравалі вушныя перапонкі. Тыповы савецкі палкоўнік, — падумаў пра яго Янка, тыповы грыбаедаўскі Скалазуб, ён каго хочаш у дзве шарэнгі «построит, а пикне­те — так мигом успокоит». Ну і натуральна, што гаварыў ён на чысцейшай рускай мове, нават без невынішчальнага, як кажуць некаторыя, беларускага акцэнту. Ён нават здзіўляецца, што нехта яшчэ гаворыць не па-руску.

— Слушай, Иван, чего это ты в своих стародедовских лаптях щеголя­ешь? — спытаўся ён у Янкі, які гаварыў за сталом па-беларуску. — Или ты думаешь, что ты умнее всех, кто сегодня изъясняется по-человечески?

Янка адчуў, як у яго кроў ударыла ў галаву, і каб ён даў сабе волю, дык тут быў бы вялікі скандал. Толькі сказаў рэзка:

— Па-першае, не рабі з мяне Івана, я быў і застаюся Янкам. Па-другое, калі ты нашу мову называеш лапцюжнаю, дык ты не арыгінал, так яе даўно называлі прыхадні з усходу і з захаду. I нават плацілі тым, хто плёў такую лухту... Але не трэба забываць, што карыстаецца чужым толькі той, хто свайго не мае. Я, дзякуй Богу, маю сваё, ім і карыстаюся. Наш адзін паэт сказаў, што мова — гэта адзежа душы. Аддаў мову — аддаў душу... Вось ты ўжо без душы. Можаш крыўдзіцца, але толькі на сябе... I на тых, хто ў цябе яе забраў, а ты гэтага нават не заўважыў...

— Да ты несешь, Янка, полную чушь! — загрымеў Рагаткін, ажно, здаец­ца, зазвінелі некаторыя шыбы ў вокнах. — Ты зачисляешь меня в черт знает какие враги нации. Будто я ей изменил! Поменял язык — и я уже враг!

— Я не такі катэгарычны, як ты і тыя, хто цябе перарабляў. Я не кажу, што ты вораг нацыі, ты — проста блудны сын. А вось тыя, і ты разам з імі, ужо бачыш ува мне ворага, і толькі таму, што я, трымаючыся за сваё, не хачу ад яго адракацца і браць чужое. Ці не так ты разважаеш?

— Ну, ты даёшь! — зноў узвіўся Рагаткін. — Я удивляюсь, как тебя там держат, такого ярого националиста, как тебя не попёрли, не пропёрли!

— Чаму не паперлі? Ды таму, што я не нацыяналіст у бальшавіцкім разуменні гэтага слова. Я беларускі патрыёт, я за тое, каб беларусы былі роўныя з рускімі, а не былі малодшым братам. Каб іх мова была дзяржаўнаю, каб на ёй гаварылі не толькі дома, але і на працы, у школе, у інстытуце, у Вярхоўным Савеце, каб ён называўся па-беларуску — Вярхоўная Рада, а не па-руску — Савет, каб сакратар ЦК гаварыў са сваім народам па-беларуску, і каб ты, абаронца Радзімы, таксама гаварыў на роднай мове і падаваў каманды на гэтай мове. I гэта, каб ты ведаў, не нацыяналізм, гэта права кожнай нацыі мець тое, што мае самая шматлікая ў Саюзе нацыя... I так хочуць не толькі многія беларусы, але і многія ўкраінцы, казахі, грузіны, літоўцы і іншыя, хто сёння насяляе Саюз. I, што важна, нас ужо шмат, і нас ужо нельга, як у 37-м годзе, браць і расстрэльваць, як нацыяналістаў — толькі за тое, што мы гаворым кожны на сваёй мове... Нас шмат, і час ужо не той, дыктатура не ў пашане, нельга з людзьмі абыходзіцца, як з быдлам... I я ўпэўнены, што пройдзе не шмат часу, як ты памяняеш свой погляд на нацыяналізм, адрачэшся ад так званага інтэрнацыяналізму і сам прызнаеш, што быў адурманены савецкаю прапагандаю і лічыў родную мову мужыцкаю, непатрэбнаю, а яна, аказваецца, такая ж панская і люд­ская, як французская, польская, нямецкая і ўсякая іншая, як казаў той жа наш паэт Багушэвіч.

Рагнеда нечакана для ўсіх запляскала ў далоні і сказала гучна:

— Малайчына, Янка, ты сказаў тое, што трэба! Проста малайчына!

— Тое, што трэба? — перакрывіў яе Рагаткін. — Да за такие слова надо к стенке ставить!

— А вось і не паставіш! — ужо са злосцю сказала Рагнеда. — Хопіць, што ставілі да вайны, вынішчылі ўсю нашу інтэлігенцыю.

— Шмат хто, ну не вельмі шмат, — паправіўся Янка, — і сёння гатовы ставіць нас да сценкі, але баяцца, каб не атрымаўся адваротны эфект — каб не паставілі да сценкі іх самых, тых, хто хоча выкапаць магілы нам, патрыётам. Мы ж не заклікаем біць рускіх, хай жывуць на здароўе. Мы толькі хочам, каб рускія не глядзелі крывым вокам на таго, хто гаворыць на сваёй мове, а не на расейскай, хто хоча, каб яго дзеці гаварылі і вучыліся на роднай мове...

Паўза была надта кароткай, але яе тут жа скарыстаў Рагаткін:

— А где вы раньше были? Почему отдали позиции? Почему не защи­щали свой язык, когда его у вас забирали? Да вы сидели как мыши под метлой, боялись разинуть рот, потому что это грозило пулей. А теперь вы поднимаете вой, вам жалко языка! Да его уже нет, его и не будет, поздно вы очухались. И масса вас не поддержит, она вас не поймет. Она практична, прагматична: кто говорит на вашей мове? Такие крикуны, как ты, а вас не так уж и много...

— Нас многа, а будзе яшчэ больш, — адказаў Янка. — I гэты час не за гарамі. Бо праўды нельга схаваць, яе нельга закапаць, яна ўсё роўна выйдзе наверх. Усе расстраляныя — рэабілітаваны, з іх знята ранейшая выдуманая віна. Правы расстраляныя, а не тыя, хто іх расстрэльваў, у каго была ўлада... I я не думаю, што ты з гэтым не згодзішся, таварыш палкоўнік, — сказаў ужо больш спакойным тонам Янка.

— Напрасно стараешься, не думай, что ты меня переубедил, — скрывіўся Рагаткін, нібы ў яго раптам забалеў зуб.

— Гэта недадае табе гонару. Адмаўляць відавочнае можа хто? Не хачу называць крыўднага слова... — і Янка асекся.

— Крыўднага слова? — паўтарыў Рагаткін без усякага акцэнту. — Какое это крыўднае слова ты мне хотел сказать? Говори, не стесняйся, не красней!

— Не слова, а ёсць вядомае лацінскае выслоўе. Яно гучыць так: Asinus asinorum in secula seculorum.

— Ну и что тут зашифровано? — спытаўся Рагаткін са скепсісам.

— Калі хочаш, я табе перакладу, — умяшалася Рагнеда.

Рагаткін весела зарагатаў:

— Смотри ты, и она латынь понимает! Давай-давай, переводи!

— 3 песні слова не выкінеш, пераклад такі: асёл аслом на вечныя часы, ці на векі вякоў.

Рагаткін зноў зарагатаў, але яшчэ больш гучна, нават, як здалося Янку, неяк фальшыва, не ад душы, і хутка закругліўся.

— Да это как раз будто о тебе сказано, глубокоуважаемый Янка, о твоей ослиной упрямости, которая не дает тебе открыть шире глаза и посмотреть правде в лицо. А правда такова, что ваша мова отжила свой век, это ее закат мы видим, и ты зря ерепенишься, защищаешь то, что уже нельзя воскре­сить, — як канчатковы прысуд, прамовіў Рагаткін чаканнымі словамі.

— Дарэмна ты так лічыш, таварыш палкоўнік, такое гаварылі ўжо дзвесце гадоў назад расейскія палкоўнікі, тыя, што вешалі Кастуся Каліноўскага. Аднак яны, як мы ўсе бачым, памыліліся на ўсе сто працэнтаў: наша мова жыве і жыве Беларусь, значыць, жыве і надзея на наша адраджэнне.

Колькі б яшчэ цягнулася спрэчка, невядома, але тут маці ўстала з-за стала, зрабіла жэст, што затыкае вушы, скрывіла твар, як ад вялікага болю і сказала да іх, што спрачаліся:

— Вы, мужчынкі, прабачце, як тыя два казлы на кладцы: хто каго спіхне ў ваду. А хутчэй, дык вы абодва туды трапіце. Таму, пакуль вы яшчэ сухія, разыдзіцеся і памірыцеся, і дайце нам спокуй. А спрэчку вы закончыце другім разам, цяпер пара збірацца ў дарогу.

Апошнія яе словы прагучалі як каманда: хопіць круціць пустыя жорны, трэба і меру знаць. Абед скончыўся, хто ўстаў з-за стала, хто яшчэ застаўся. На стале шмат заставалася, сем персонаў яшчэ раз трэба было б пасадзіць у застолле, тады мо стала б і чыста. Рагаткін выйшаў на двор закурыць, потым пайшоў у сад. Маладая пара круцілася ля бабулі, тут жа была і Альбіна. Янка і Рагнеда былі ну зусім лішнія, стараліся ім не замінаць.

А госці хутка заняліся зборам у дарогу: ірвалі яблыкі, капалі бульбу, выбіралі гуркі і памідоры. Маці, як генерал, хадзіла і камандавала, дзе што браць, у што складаць, куды пакласці. Смешна было слухаць, як яна падказвала маладому зяцю, мужу ўнучкі, дзе капаць бульбу: прама-прама, лева-лева, яшчэ лева, а той ніяк не можа яе знайсці. Нарэшце! А там яе некалькі карчоў, яна сама ледзь знайшла. Давялосл капаць у другім месцы.

Рагнеда нарвала ў торбачку трохі яблыкаў, некалькі гуркоў, каб перадаць у Мінск сваім хлопцам. Палкоўнік зрабіў кіслую міну, але ўзяў. Затое вялікую бутлю, якую Рагнеда хацела пераправіць у Мінск — некалешні яе падарунак матцы, — катэгарычна ўзяць адмовіўся: няма месца ў багажніку.

— А можа, вы мяне ўзялі б у Мінск? — сказала яна сястры Альбіне і палкоўніку. — Так хочацца паглядзець на сваю кватэру.

— Машына і так будзе перагружана, — адказала за дваіх Альбіна. — А мы яшчэ па дарозе, у Касмовічах, будзем браць пару балёнаў малака, дзесяць дзесяткаў яек, мо яшчэ чаго. Так што ты даруй...

— Найдите извозчика подешевле! — зарагатаў сам сабе Рагаткін. Ён быў узвінчаны, увесь час не выпускаў з зубоў цыгарэты.

Урэшце ўсё было складзена, спакована, надышоў час развітання. Рагне­да з Янкам знарок трымаліся воддаль ад гасцей, каб маці магла пагаварыць з імі без сведак, бо яна не любіла, калі хто лішні мяшаўся ў іх прыватную гутарку. I калі сам Рагаткін ужо збіраўся садзіцца за руль, яны падышлі, Раг­неда развіталася з Альбінаю неяк нават афіцыйна, Янка пацалаваў ёй ручку, развітаўся з маладымі, якія яму спадабаліся, — відаць, будзе добрая пара.

Рагаткін падаў руку Янку, моцна зашчаміў яго пальцы у сваёй далоні і сказаў на развітанне:

— Ты прости, у меня фамилия рогатая, она обязывает, а вот у тебя рога могут обломать, это у нас умеют. А ты так и прешь на рожон, без оглядки. Помни 37-й год, не таким хребет ломали.

— Ты палохаеш, ці што? — трохі здзівіўся Янка такому павароту ў гутарцы швагра. — Мо нам пара забыць той 37-ы? Мо час разабрацца ва ўсім, не ломячы касцей, як нармальныя людзі? Вось мы з табою пагаварылі — і засталіся, думаю, сябрамі?

— Я не палохаю, но мы любим крайности. Чтобы это нас не погуби­ло... Ну пока!

«Баявая машына» кранулася з месца, абдала праважатых выхлапным дымам, выруліла на вуліцу, павярнула направа і за некалькі хвілін знікла за паваротам. Яны засталіся ў меншасці — толькі ўтраіх. Відаць, маці найбольш перажывала гэтую ростань — яна развіталася з любімаю дачкою, якой аддавала душу і сэрца, а цяпер вось аддае плён свае нялёгкай працы. Няйначай, яна думала, а што атрымае ўзамен: ці ўсё тое, што яна, Альбіна, атрымала ад маткі, ці, можа, каб хаця дзесятую долю таго — і ёй было б досыць. Яна ведала сваіх дочак мо больш чым хто іншы, яна бачыла розніцу ў іх характарах, у іх поглядах на жыццё, у іх інтарэсах, — і раздела, што старэйшая дачка больш разумная, глыбокая, чулая, але якраз гэта і не давала ёй, матцы, быць з ёю такою шчыраю, блізкаю, як з маладзейшаю, хоць тая была нашмат прасцейшая, невысока адукаваная, не хапала зорак з неба, але ўмела пастаяць за сябе, за сваю сям'ю, умела разжаліць яе, матку, каб выцыганіць — вельмі ёмкае народнае слоўца! — у яе тое, што ёй трэба было ў пэўную хвіліну ці часіну. I адзін раз, і другі, і трэці, і ўсё жыццё, пакуль яны жывуць побач, жылі побач. I маці ўжо змірылася з гэтым і лічыць, што так і трэба. Яна не адрывае ад сябе, ёй не баліць і не шкада, яна аддае нават з радасцю — абы ім было добра. А вось старэйшая, хоць і нашмат бяднейшая, а не папросіць, не паплача, што ёй нешта трэба, не прызнаецца нават, што ёй кепска, а яшчэ падкіне ёй які падарунак... I ў каго яна такая ўдалася? — не раз і не два пыталася ў сябе маці.

Яны паехалі — і як бы чагосьці забракавала, не стала нечага патрэбнага. Вось былі тут новыя для Янкі людзі — і яму былі цікавыя іх гутарка, іх погляды на жыццё. Хоць гэтым разам выйшла не так, як хацелася б: гаварылі, праўдзівей, спрачаліся яны ўдвух, швагры, а ўсе астатнія слухалі, мо каго асуджалі, а каго ў думках абаранялі. Янка не вельмі спадзяваўся, што падтрымлівалі яго. Рагнеда — тая была за яго, астатнія — невядома. Маладыя могуць думаць зусім не так, як яны, старэйшыя, іх цяжка зразумець, як і яны, пэўна, не ўсе разумеюць, чаго хочуць іх бацькі, а тым больш — дзяды. Кожнае пакаленне моліцца свайму богу. Можа, гэта і добра, бо кожнае пакаленне глядзіць на свет сваімі вачыма. Дрэнна, калі яно глядзіць чужымі...

Рагнеда адразу ўзялася мыць посуд са стала, а маці бурчыць: хай застаецца, яна сама заўтра перамые. А сёння яна проста не можа: змаглася, не паабедала па-людску...

— Мама, колькі ты будзеш прыслугоўваць гэтым гастралёрам? Хіба яны самі, маці і маладая дачка, не маглі падаць на стол? Нават памыць посуд пасля сябе? Ці яны самі не ведаюць, дзе што расце, дзе ляжыць, што ўзяць ? Яны і без цябе ўсё ведаюць — і зробяць самі. А ты проста пасядзі, палюбуйся, пацешся на сваю змену. Колькі можна высільвацца?

Сёння маці не хацела пачынаць спрэчкі, відаць, стамілася. А Рагнеда мо якраз хацела скарыстаць момант: я табе, мамка, усё скажу, што ў мяне на душы, ты толькі слухай.

Маці казырала сваімі заслугамі не толькі перад Альбінаю, але і перад ёю, Рагнедаю. Гэта яна выгадавала Рагнедзе сыноў — і старэйшага Гарыка, і малодшага Юрыка. А Юрыку і грошай на вяселле дала, ажно пяцьсот рублёў. А пасля яшчэ, як прыязджаў з жонкаю на матацыкле, вадзіла іх у магазін, купіла нявестцы аксамітную сукенку, туфлі, гардзіны ў кватэру... Што яна гадавала ёй дзяцей, ёсць дакументы: фота, лісты, запіс у пенсійнай кніжцы, калі ёй пенсію пераводзілі адгэтуль у Мінск, дзе яна сядзела пры Рагнедзіных дзецях...

— Я табе, мама, шчыра дзякую за гэта, але чаму ты мне не памагла вучыцца, як мне было цяжка? У цябе нават мне яблыка не знаходзілася, ты ўсё аддавала Альбіне, якая і так жыла бязбедна за сваім афіцэрам.

— Каб не я, яны голыя хадзілі б, што тая афіцэрская зарплата? Няўжо мне Альбіна няпраўду гаварыла і гаворыць?

— Якраз яна і гаворыць табе няпраўду. Яна проста запалохала цябе сваёю беднасцю, ты стала пастаўляць ёй усё, што ты можаш, жыць для яе і яе сям’і. Ты пахавала сябе як чалавека, ператварылася ў яе прыслугу. Мала гэтага: Альбіна ўсяляк нагаворвала на мяне — што я сякая і такая, што памагаць мне не трэба, усё роўна яна прагуляе. I ты ёй верыла, нібы ты мяне ведала горш за сваю Альбіну.

Маці слаба адбівалася, яе аргументы былі нейкія непераканаўчыя. Раг­неда, як здалося Янку, загнала яе ў кут, з якога дарогі назад няма.

— А колькі я памага Альбіне? — наступала яна на матку. — Мо яна ўжо забылася? Колькі яна ў мяне жыла? Хто памог паступіць ёй у ін’яз, дзе яна правучылася ўсяго адзін семестр і была адлічана за непаспяховасць? А потым я ўладкавала яе ў геафізічную партыю ў Слуцк, дзе яна і знайшла свайго лейтэнанта, цяпер палкоўніка... А потым жылі ў мяне, як вярнуліся з Цюмені, чатыры душы... I за гэта яна плаціла мне вось такімі нагаворамі: я прапашчая, гуляшчая, навошта ёй памагаць? Усё гэта хлусня, няпраўда ад пачатку і да канца. Я была бедная, гэта так, але сваё цела не прадавала. Я мела сваю медсястрынскую зарплату, а працавала як праклятая, брала звышурочныя, каб пракарміць сваіх хлопцаў, апрануць, адправіць у школу. I яны не выглядалі горшымі за ўсіх дзяцей, і вучыліся выдатна... А ты ў Мінск перасылала сваёй Альбіне мяшкамі бульбу, гародніну, яблыкі, а мне рэдка калі твой зяць перадаваў які мяшэчак пабітых яблык... Не хто-небудзь, а твае суседзі пыталіся ў цябе, чаму ты пасылаеш толькі адной дачцэ, а другой, старэйшай, амаль нічогі, ты адказвала, што старэйшая і так пражыве, а малодшая зусім бедная, ёй трэба памагаць.

Маці ўжо нават не адказвала на Рагнедзіны закіды, яна стала нейкая як каменная, зацялася і маўчала, апусціўшы галаву на грудзі, і можна было падумаць, што яна дрэмле.

Янку ўжо рабілася шкада старое жанчыны, а тым болей — маткі яго жонкі, і ён шукаў моманту, каб спыніць фантан Рагнедзінага — не сказаць каб красамоўства, але нечага такога тэатральнага, як маналог абвінаваўцы. Яму прыйшла ў галаву думка, што Рагнеда магла б стаць неблагою артысткай, і ўсе якасці для гэтага ў яе былі: прывабная знешнасць, дасканалая жаноцкая постаць, тэмперамент, голас, выразныя сінія вочы, — усё гэта прыцягвала да сябе ўвагу гледача. Сёння яна вяла сваю ролю выдатна, выступала як ярасны абаронца справядлівасці, а не толькі свае асобы. I вось яна пачала яшчэ адну тэму, якую маці ніколі не закранала, нібы яе ўвогуле і не было: пра Рагнедзінага бацьку, пра свайго мужа Івана Паўлавіча.

— Цяпер, мамачка, я хачу ведаць, чаму ты адправіла майго бацьку ў вар’яцкі дом, чым ён заслужыў такую, з дазволу сказаць, ласку? Не думай, што я табе паверыла... Я потым знарок пайшла працаваць у тую бальніцу, куды яго запраторылі. I там я знайшла дакументы, дзе чорным па белым было напісана: агульны склероз, пнеўманія. I ніякае не вар’яцтва, як ты ўсім хацела даказаць. — Рагнеда замоўкла, чакаючы адказу, — і ён прагучаў адразу ж.

Маці раптоўна ўстрапянулася — адкуль узяліся ў яе сілы? — і пачала расказваць трохі нервовым тонам, з нейкімі як перабіўкамі між словамі, як ён сябе паводзіў апошнім часам, як збіраўся рабіць даклад у Вашынгтоне перад Кангрэсам — ну быў проста натуральны вар’ят: лез на сцяну і кідаўся на яе з кулакамі... Вось таму яна і выклікала людзей — урача і фельчара, потым суседзяў, і яго адправілі ў Мінск. А з пошты вярнулі пісьмо Сталіну, якое ён напісаў перад гэтым.

— Дзе тое пісьмо, дзе ты яго падзела ? — перабіла яе Рагнеда.

Маці толькі вяла махнула рукою і працягвала:

— Яго павезлі ў Мінск з партфелем, набітым усякімі паперамі, ён з ім не разлучаўся, нанач клаў пад падушку. Ямy сказалі, што ён у Мінску будзе чытаць лекцыю перад нейкімі акадэмікамі...

— А дзе той партфель, куды ён падзеўся? — дапытвалася Рагнеда.

— А хіба я ведаю? Мне яго не аддалі, — апраўдвалася маці.

— Як гэта не аддалі? Павінны былі вярнуць! — настойвала Рагнеда.

— Шукай ветру ў полі! — маці зноў махнула рукою, ужо са злосцю. — Потым я два разы ездзіла да яго ў Мінск. Першы раз мяне да яго не пусцілі, не ведаю чаму... Паехала другі раз, заходжу ў палату, а ён ляжыць, прывязаны да ложка — за рукі і ногі. I сустрэў мяне яхідным смехам. Нічога не сказаў, нібы яму мову адняло. Сястра дала яму лыжку вады, ён папярхнуўся, выплюнуў... А як ён Альбіну прыняў — гэта жах! Ён кінуўся да яе, закрычаў, выганяў з палаты, выкруціў ёй вялікі палец на руцэ. А тыя апельсіны, што яна яму прынесла, шпурляў на падлогу і таптаў нагамі. Вось так ён прыняў тваю сястру... А ты ж у яго была?

— Не магла я ў яго быць, ты ж ведаеш, я ўпала і разбіла калена, самую рэпку, таму і не магла яго наведаць. Каб я там была, партфель не прапаў бы, яны не мелі ніякага права яго забіраць, гэта яго рэч, яе павінны былі вярнуць разам з ім...

— Мелі ці не мелі — пайдзі дакажы. Цяпер канцоў не знойдзеш. Мо ён і там крычаў, што памёр тыран? Ведаеш, што за такія словы яму пагражала? А мне? А вам усім? Цяпер вы смелыя, а тады хто мы былі? Ніхто! Маглі прыехаць, забраць, судзіць ці без суда адправіць, куды ім захочацца...

— Дык вось, ты, мамка, бацькам ад іх і адкупілася, — падвяла вынік Рагнеда. — Таму ты і захацела ад яго адгарадзіцца!

— Я хацела вас выратаваць, пра сябе я не думала, — адказала маці нейкім панылым тонам.

— Я ведаю, за каго ты баялася! За Альбіну! Каб у яе Рагаткіна пагоны не паляцелі з плеч.

Янка ўжо чуў гэта ўсё ад Рагнеды раней, а цяпер ён нібы глядзеў невялікі сямейны спектакль, у якім маці і дачка хочуць даказаць сваю праўду і вінавацяць адна адну ў розных грахах. Само сабою зразумела, што ён быў за Рагнеду, але разам з тым у яго душы варушыўся жаль да яе старое маткі, якой выпала нямала перажыць страхаў і напасцяў, маючы такога мужа, якім быў Іван Паўлавіч Жаркоўскі. Вось пра гэты страх яны якраз і гаварылі цяпер. I гаварыць ужо можна. А тады...

— Я табе скажу, — спакойна азвалася маці, — што за Альбіну я больш баялася, чым за цябе. У цябе муж быў парторгам высокай установы, выкладаў недзе там сваю матэматыку, ён удзельнік вайны, былы афіцэр, паранены, — яго не вельмі возьмеш абы за што. А Альбінін малады афіцэр — яму раз — і пагоны паляцелі б, як ты кажаш. I што тады рабіць Альбіне? Куды ёй з дзвюма малымі дочкамі? У яе ж ніякай прафесіі, у цябе хоць зачэпкая нейкая ёсць, а у яе — нічагуткі...

— А хто ёй не даваў? Хай бы не ленавалася, дык бы і інстытут скончыла. А як я хацела вучыцца, дык вы мне фігу з макам...

— Цябе Бог не абдзяліў талентамі, усё ты пабрала, а вось яна засталася ў мяне у чым стаіць.

— Не кажы, мамка, ты на яе дзьмухала, ты з яе пушынкі здымала, ты яе ад усякай працы аберагала, ты яе вучыцца не прымушала — вось яна і вырасла такая безабаронная. Толькі замуж умела выйсці, тут яна спрытная.

— А што ты хочаш? Яна не прамахнулася, так як ты, хоць ты ў нас вунь якая спрытная і таленавітая. А яна бездапаможная. Але затое яна гаспадыня, вунь бачыш, прывезла цэлую жароўню галубцоў, як смачна іх елі за маліну, як хвалілі.

— Як мукі скрыня, дык і свіння гаспадыня. Хай бы яна на маю зарплату разагналася! Я суп варыла з аднае моркаўкі, дзвюх бульбін, заскварвала падсмажанаю на алеі цыбуляю, у мяне кількі былі палічаны — колькі каму. Я была донарам, кроў здавала, каб неяк выжыць... А яна жыла як пані, капейкі не лічыла. Так, як ты некалі, за такім дрэнным, ліхім мужам, маім бацькам. Колькі бацька меў у месяц, як быў дырэктарам школы пры паляках?

— А недзе трыста злотых...

— А што за іх можна было купіць?

— Што хочаш купляй, можна не скуліцца. Карова каштавала сто пяцьдзесят злотых на рынку. А пуд жыта каштаваў два злотых.

— Вось бачыш, якая ты была каралева за маім бацькам! А ты яго, не раўнуючы, як у заготскот здала...

Янка чакаў, што вось яны пагаварылі на высокіх нотах, а пад канец перайшлі на мірны тон, усе укладваецца у нармальныя рамкі — і тут такая вось канцоўка! Нават яму разанула вуха такая Рагнедзіна фраза, а што ўжо гаварыць пра матку? Не ўмее Рагнеда быць дыпламаткаю, мо таму яе маці і недалюблівае, што яна за словам у кішэню не лезе, можа секануць з пляча.

Маці ўспыхнула, як порах:

— Як ты гаворыш са мною, нягодніца? — крыкнула яна і стукнула далонню па стале, ажно зазвінелі шклянкі ў сподках. — Я цябе так вучыла гаварыць са старэйшымі? Са сваёю маткаю — тым болей! Ты што, ужо зусім гонар страціла?

— Давай лепш пра гонар не будзем упамінаць, — роўным тонам адказала Рагнеда. — Мы яго даўно размянялі на дробную манету... Я хачу, каб ты папрасіла ў бацькі прабачэння за тое, што ты з ім зрабіла.

— Не табе судзіць, як я вінавата перад тваім бацькам! Не табе! I не лезь з носам у чужое проса! Ты лепш думай пра сябе і сваю сям’ю. У цябе ёсць свае абавязкі, а ў мяне свае. Я ў тваё не лезу! — усё так жа эмацыянальна-рэзка гаварыла маці.

— Я абараняю свайго бацьку, — усё так жа роўна вяла гаворку Рагне­да. — Маю я на гэта права? Я хачу ведаць пра яго ўсё! Я хачу, як цяпер кажуць, яго поўнай рэабілітацыі. Таму што ён не вінаваты перад табою, а хутчэй — наадварот.

— Ты лічыш, што чым больш ты будзеш чарніць мяне, тым сама ста­нет больш ружовая ці белая? Я ведаю свае грахі, і ведае іх Бог, а ты чужых грахоў не падлічвай. Я ўжо табе сказала: займайся сабою, вось мужам сваім, па ўсім відаць, неблагім чалавекам. А ты ўсё распінаешся, табе трэба нешта мяняць, нешта перарабляць... Вунь ідзі ў грады і там перарабляй ці яблыкі збірай...

— Дзякую, мамка, за парады. Ты да мяне заўсёды, як да першакласніцы адносілася, лічыла, што я нічога не павінна рабіць па-свойму, за мяне ты сама падумаеш. Мала ты мне давала волі, баялася, што я павярну не туды, куды ты кіруеш. Толькі так, толькі туды, куды ты скажаш... Я толькі цяпер зразумела, што, каб я цябе менш слухала, а ты мне як маці больш дапамагала, мой лёс быў бы зусім інакшы. Не была б я медсястрою, а магла б стаць доктарам медыцыны, прафесарам. А ты на мяне махнула рукою: няхай, яна і сама праб'ецца, хай ёй бацька дапамагае, яна яго любімая дачушка. А Альбіна — твая любімая дачушка, яна ад цябе мела ўсё, што хацела... Памятаеш, як мы з бацькам былі па дні галодныя, калі ты мыла бялізну і падымала згэлк на ўсю хату, нібы ты сама меней варочала горы? Ды што бялізна? Гэта дробязь! Але ўсё тое, што рабіла ты, ацэньвалася па самаму высокім градусе, а што мы — тое не ставілася і ў грош. Бо ты прыгожая, ты самая-самая, на цябе адну павінна свяціць сонца, ты ў цэнтры ўвагі, для цябе ўсё! Мо не так? Альбіна — таксама прыгажуня, непаўторная, ненаглядная. А я — і ў каго я толькі ўдалася? У сваіх цётак, бацькавых сёстраў! У мяне і нос не такі, як трэба, і стан не ў тваім гусце — як у маіх цётак. Нечым яны табе не падабаліся, хоць былі і прыгожыя, і статныя, і працавітыя, і добра замуж павыходзіл:... Не было ў нас ладу ў сям’і, не было прагрэсу. Сям’я была падзелена та две палавіны: правую і левую.

Вы з Альбінаю — правая, мы з бацькам — левая. Мы ішлі ў розныя бакі, таму і прыйшлі да нічэго, як кажуць палякі... Вы настаўнікі, вы па тым часе дасягнулі немалых вышыняў. А чаго дасягнулі вашы дзеці? Якіх такіх вышыняў? Горкі смех. А дзеці павінны абганяць сваіх бацькоў, узнімацца вышэй за іх, інакш не будзе прагрэсу, будзе застой і дэградацыя. У нас атрымаўся менавіта застой, таптанне на месцы ці хадзьба па крузе. I ўсё таму, што мы былі падзелены, сям’я ішла не ў адным кірунку. Ты ставіла на Альбіну, бацька — на мяне... Але бацьку ты не дапускала да руля, кіравала ўсім ты, кіравала ў Альбінін бок, у яе інтарэсах. Бацька памёр без пары, прапалі ўсе мае таленты за нішто, ты тут адна гаруеш, як бязродная сірата, толькі Альбіна нешта мае ў жыцці — хоць нейкі дастатак, спакойна пагадавала дзяцей... Вось і ўся наша сямейная эпапея: шэрая, будзённая. А магла быць і лепшая, але ты, мама, яе сапсавала. Толькі ты!

Янка ўвесь час хацеў перапыніць Рагнедзін доўгі маналог, каб яна не даводзіла сябе, а асабліва старую матку, да знемажэння, да сардэчнага крызу, але чамусьці не мяшаўся ў іх сямейную спрэчку, слухаў. Няхай выкажуць усе свае крыўды, усе свае думкі адна пра адну, гэта нават цікава і яму, чужому тут чалавеку — мо нават некалі прыдасца як матэрыял для нейкае сямейнае драмы. Матэрыял сапраўды не радавы, такога канфлікту не вельмі знойдзеш абы-дзе... Аднак жа — можа, і хопіць? Ці не час пашкадаваць нервы і сэрца?

— Рагнеда, — узняў руку Янка, — дазволь цябе перапыніць. Пашкадуй сваю маму і сябе. Колькі чалавек можа вытрымаць пад высокім напружаннем? Гадзіну, дзве, не болей. А колькі ўжо ў нас ідзе дыскусія? «Караул устал», — памятаеце матроса Жалезняка? Падумай пра маму, пра сябе... Ты шмат нагаварыла крыўдных слоў маме, для яе сэрца гэта небяспечна, нават для цябе. Нават для мяне, хоць я тут чалавек збоку... Я лічу, што сказана тут шмат чаго пазітыўнага, але шмат і лішняга. Асабліва, мне здаецца, Рагнеда перастаралася, дыялог ператварыла ў маналог, — такім чынам, парушыла этыку. За гэта яна павінна папрасіць у мамы прабачэння. А мама, калі яна згодна, няхай адкажа на ўсе Рагнедзіны закіды, каб слова апошняе засталося за старэйшым чалавекам, а няма больш паважанага старэйшага чалавека, як нашы мамы. I на гэтым мы закрыем дыскусію — да лепшага часу.

— Ой, ты хітры секундант, Яначка, — ажно засмяялася маці — ад яго слоў ці ад сваіх, але адразу перамянілася, як адышла, — чакаў, пакуль абодва бакі не наломяць сабе добра бакі, а потым ужо выступае міратворцам... Але дзякую і за гэта, што ўважыў старасць. А мая дачка хацела, каб я яшчэ мо і яе пераспрэчыла. Яна думае, што я яшчэ вунь якая — як яна. Дык яна ж за мяне на дваццаць адзін год маладзейшая. Чуеш, Рагнеда? А ты хочаш са мною ў рожкі брацца. Пабойся Бога! — Яна зрабіла невялікую паўзу, правяла далонямі па твары, нібы здымаючы з яго нябачную павуціну. — Не буду я табе нічога адказваць, дачушка, падумай спакойна над тым, што ты мне сказала, і як было мне прыемна ўсё гэта чуць ад роднага дзіцяці, якое я нарадзіла, выгадавала, вывела ў людзі, але, бачыце, не зрабіла яго доктарам медыцыны! Гэта ты ўжо сама павінна была старацца... Мо і дарэмна мы пасля бойкі кулакамі махаем, здароўе трацім. Мо яго яшчэ паберагчы варта. Не сёння ж жыццё канчаецца, не сёння...

На гэтым скончыўся іх доўгі дзень. Супакоіўшыся трохі, яны разышліся па сваіх пакоях. Аднак прыйсці ў норму было не так проста. У Рагнеды разбалелася галава, яна кідалася ў пасцелі з боку на бок і ніяк не магла заснуць, нібы не ўсё яшчэ выказала, і таму гаварыла яму, Янку, які ляжаў побач. Яна дадавала дэталі, якіх не гаварыла матцы, каб надта яе не злаваць: як карміла сваіх сямейнікаў — ішла ў школу ў восем, а вярталася ў дзесяць вечара, а што ў дзяцей няма нічога зваранага, то Бог з імі. Ці як яна адносілася да Рагнедзіных «жаніхоў». Выбірала не Рагнеда, а яна: жаніх павінен быў адпавядаць яе густу, мець адпаведную біяграфію. Асабліва ёй не падабаліся вясковыя хлопцы: гэты не такі, гэты не гэтакі. Гаварылі доўга, мо да гадзін трох ночы. Рагнеда прыняла таблеткі і ўрэшце заснула. Але ў сем раніцы прачнулася ад болю галавы — цягнула на ваніты. Зна­чыць, падскочыў ціск. Янка даў ёй таблетку адэльфану, валер’янкі — трохі палепшала, і яна заснула. Янка быў устаў, але зноў лёг, не хацеў парушаць ломкае цішыні, мо там і маці доўга не спала, хай паспіць хоць на раніцу. Аднак сам заснуць больш не змог, перабраў увесь учарашні дзень: прыезд Рагаткіных, гутарку-спрэчку, потым іх ад’езд, зноў спрэчку з маткаю...

Янка ўстаў недзе гадзін у дзесяць, маці ўжо хадзіла па двары. Была нейкая шэрая і сонная, казала, што кепска спала, часта прачыналася, балела галава. Настрой быў прыгнечаны, але ні на кога не скардзілася, што нямала здзівіла Янку. Спыталася пра Рагнеду, ці балела ў яе галава, і, пачуўшы Янкаў адказ, нават зазлавала: хіба можна так сябе ўзвінчваць, так цвяліць? Навошта ёй трэба было варушыць даўно забытае? Мо трэба яго часам паварушыць, і праветрыць, але не часта. 3 чым Янка не мог не згадзіцца: таптацца па мазалях не трэба. хай яны засыхаюць.

Яна яшчэ раз пахваліла яго за тое, што спыніў бясконцую спрэчку, якая магла давесці не толькі да болю галавы, а яшчэ і да чаго горшага.

Усё больш Янка прыходзіў да высновы, што яны з маткаю не ўжыліся б, калі б пасяліліся ці ў яе хаце, ці каб нешта сабе збудавалі. Яна прывыкла ўжо жыць адна, каб ёй ніхто не замінаў, тым больш не казаў, што ёй рабіць і як рабіць. Сёння яна можа дазволіць Рагнедзе памыць посуд, а заўтра — не, бо ў яе іншы настрой. Тое ж самае і з бялізнаю — яна і дагэтуль не дае мыць Рагнедзе яе кашулі ці якія там панталоны, не дае варыць ежу. Застаецца толькі быць на пабягушках: падай, прынясі, зачыні...

А калі няма згоды ў малым, дык не будзе яе і ў вялікім. Значыць, усё застаецца так, як было: маці жыве тут, яны — там, у Мінску. Пакуль у яе ёсць здароўе, яна будзе адна.

XI

У аўторак раніцою дзядзька Карусь, Рагнедзін дзядзька з бабчынага калена, прыйшоў і сказаў ім, што адкрыўся прыём яблыкаў, ападкі па пятнаццаць капеек за кілаграм.

У гэтага дзядзькі Каруся цікавая біяграфія, прайшоў польскую вайну з немцамі, потым акупацыя, а па вызваленні ваяваў у Прусіі, быў паранены, мае шмат узнагародаў. Не шкодзіла б, каб ён расказаў пра гэта ўсё больш падрабязна.

Дзядзька Карусь пайшоў, а яны ўзяліся збіраць яблыкі. Яны — гэта Раг­неда і Янка, а маці хадзіла, паглядала, як і дзе работа. Потым ні з таго ні з сяго сказала Янку схадзіць на той пункт, праверыць, а мо Карусь сказаў няпраўду.

— Мы зараз сходзім з Рагнедаю, — адказаў Янка, — яна там яшчэ не была, хай паглядзіць.

Маці тут жа адмяніла свой першы загад.

— А чаго туды ісці? I што там глядзець? — сказала яна разважліва. — Схадзіў бы адзін, навошта Рагнеду цягнуць? Хай збірае ападкі...

— Не, усё-такі трэба праверыць, вы правільна сказалі. Не ведаючы броду, не лезь у воду, — не адступаўся Янка.

I яны пайшлі на пару, маці трохі пабурчала і супакоілася. Мінулі браму, зайшлі ў двор. Пад яблыняй, недалёка ад хаты, яны ўбачылі жанчыну, якая сядзела на драўляным тапчане са спінкаю. Яна выглядала нейкаю зморанаю, худою, сядзела неяк ненатуральна роўна, трымала перад сабою складзеныя рукі, якія дробненька трымцелі. Жанчына адразу пазнала Рагнеду, заплакала, стала распытваць пра матку, пра яе. Рагнеда коратка адказала, што маці яшчэ варушыцца, сёе-тое яшчэ можа рабіць. А яны — Рагнеда паказала на Янку — прыехалі да маткі, пабыць на прыродзе, трохі адпачыць ад вялікага горада. У канцы, натуральна, спыталася, а што з ёю?

I цётка Анюта расказала цэлую невясёлую гісторыю, як яна ехала да сына, у горадзе на калдобіне аўтобус падкінула, яна стукнулася плячыма аб сядзенне і пашкодзіла пазваночнік. Праляжала два месяцы ў бальніцы, але ўсё роўна здароўя не вярнулі, засталася вось такою — калекаю. Пабедаваўшы разам, урэшце Янка і Рагнеда зайшлі ў гумно, дзе прымалі яблыкі. Ужо знаёмы Янку высокі худы мужчына пацвердзіў, што апад ён сёння прымае, хай прывозяць. Ён нават даў ім з сабою новую скрынку, і яны пайшлі назад. Па дарозе Рагнеда сказала, што якраз гэты дзядзька вазіў яе бацьку ў Мінск у бальніцу. «Бог іх пакараў, але чаму не яго самога, а яго жонку?» — спыталася як сама ў сябе Рагнеда.

Збор ападкаў працягваўся ў паскораным тэмпе, назбіралі ажно тры скрынкі. I тут раптам яны ўбачылі на сваім дварэ чарнявага і барадатага маладога хлопца сярэдняга росту ў джынсавым касцюме з партфелем у руцэ. Яны адразу пазналі яго: то быў Анатоль з Заастравеча, пару гадоў назад ён вучыўся са старэйшым Рагнедзіным сынам Гарыкам на геафаку універсітэта, а цяпер яго, аказваецца, закінулі ў Калінінградскую вобласць, у былую Прусію. Цяпер ён прыехаў да сваіх у госці і вось хоча ведаць, як маецца яго стары сябра. Пасля кароткіх роспытаў дазбіралі чацвёртую скрынку і пайшлі за «круглы» стол у садзе.

Агледзеліся, што ў іх нічога няма з напояў, і Янка тут жа скокнуў у краму, узяў пляшку «Зуброўкі», хлеба, кілбасы, шпротаў. Маці тым часам рыхтавала абед, Рагнеда, як магла, старалася ёй дапамагчы, але пячы аладкі маці ёй усё роўна не дала. Яны былі ужо ў яе рашчыненыя, толькі кідай на патэльні ды пячы на газавай пліце. I ў яе гэта спрытна і хутка атрымоўвалася. «Круглы» стол аж гнуўся ад смачных страваў, праўдзівей, не ўмяшчаў усяго, што трэба было паставіць. Але неяк абыходзіліся — падавалі па чарзе, канвеерам. Выпілі па кілішку за сустрэчу, Анатоль трохі расказваў пра Прусію — Калінінградскую вобласць, дзе не засталося нямецкага парадку, затое шмат савецкага бязладдзя. Яму там працаваць нялёгка, людзі вельмі розныя, з усяго свету, але ёсць і шмат беларусаў, якія цяпер сталі сумаваць па радзіме, так жа, як і ён сам. Адзіная думка — вярнуцца назад.

— Хоць і тут не мёд, — далучылася Рагнеда і пачала расказваць пра старэйшага сына, з якім сябраваў Анатоль. — Вы ж ведаеце, што яму далі вольны дыплом, ён ужо быў жанаты, дык мо з паўгода нічога не мог знайсці, а потым уладкаваўся па знаёмстве ў нешта звязанае з вадою і аздараўленнем — нейкі спартыўна-лазневы комплекс. Але добра, што і так, — жонка працуе педыятрам, дачка расце... А мы вось тут у мамы загараем, нават на возера ходзім купацца, хоць і рэдка. Можна і рыбку лавіць, але мой Янка нешта не хоча.

— Я часам у краме рыбку лаўлю, а так, на вуду — не маю цярпення, — адказаў жартам Янка.

Маці сёння была ў добрым гуморы. і паколькі Анатоль быў амаль што паляшук, з поўдня раёна, яна стала расказваць пра вёску Морач, пра Морацкі народны хор, які яна бачыла яшчэ да вайны. Якія ў іх народныя строі — нават паказала нейкі стары фартушок, які ў яе захаваўся з таго часу: жоўтае поле, а на ім нашыты палоскі рознага колеру. Нібыта раней да іх прыязджаў чагосьці прэзідэнт Масціцкі і прывёз нейкіх кракаўскіх строяў, якія там засталіся і дагэтуль: спадніцы ў дробную клетку, гарсэты са шнуроўкаю, чаравікі на высокім корку і з доўгімі халяўкамі. I што яны ўсё тое вельмі ўпадабалі і ўвялі ў сваю моду.

Адным словам, доўга гаварылі, спрачаліся: пра сваё, пра чужое — польскае і расейскае. Што чужое становіцца сваім, калі яно доўга жыве на новым месцы, калі яно паступова падпарадкоўваецца мясцоваму закону — і хутка зліваецца з агульным фонам, нават перастае вылучацца. Ці не лепшая доля акупанта: растварыцца ў чужым бясследна? Ці горшая: старацца рабіць так, каб мясцовае было недзе там пад сподам, а наверсе панавала тое, што ён прынёс сюды, хоць мо яно і не лепшае за тое, што тут было? I таму — бясконцае спаборніцтва свайго з чужым, добра, як мірнае...

Урэшце ўсе трохі стаміліся, Анатоль сказаў, што яму трэба ісці, каб паспець на аўтобус. Янка пайшоў пад яблыню, падняў некалькі малінавак і даў госцю з сабою. Ён падзякаваў за гасцінны стол і развітаўся, пацалаваўшы жанчынам ручкі. Янка правёў госця па вуліцы, амаль да аўтобуснага прыпынку. I вось Анатоль напаследак аглушыў Янку нечаканым прызнаннем: што ў яго дома павесіўся яго малодшы брат, нешта ў яго не выйшла з каханнем, і вырашыў, што лепей не жыць, чым жыць без каханай. Янка шчыра паспачуваў Анатолю, яны развіталіся. Пачутае яго моцна ўразіла, ён ішоў назад і думаў, якое бывае жорсткае жыццё. Вось чаму Анатоль меў нейкі як прыгнечаны выгляд, мала гаварыў і зусім не ўсміхаўся. А што ўжо казаць пра яго бацькоў, якія перажываюць трагедыю з сынам? Не дай Бог...

...Яблыкі здаць у той дзень Янку не ўдалося: то тое, то гэта — і дня няма. Серада пачалася з пагоды, на небе ні воблачка, вецер невялічкі, толькі злёгку варушыцца лісце на дрэвах. Пасля снядання Янка пайшоў дазбіраць ападкі, каб быў поўны камплект. У гадзін дванаццаць дня пайшоў на прыёмны пункт — а раптам прыёму няма? І добра што пайшоў, бо гаспадар гумна недзе адлучыўся, і невядома наколькі. Так сказала яму тая кабета ў чырвоным свэтры, якую яны бачылі з Рагнедаю. Яна сядзела на тым жа тапчане ў такой жа позе, трымала рукі перад сабою, і яны дробна трымцелі.

Жанчына папрасіла яго, каб ён павадзіў яе трохі, а то ёй робіцца неяк моташна, пачынае падварачваць пад грудзі. Янка памог ёй устаць з тапчана, узяў пад руку і павадзіў па двары. Яна стала расказваць, што сёння раніцою ўпала, як уставала з ложка, моцна грымнулася аб падлогу, пабілася: баліць калена і сцягно правае нагі. I раптам яна перамянілася, нібы засаромелася, і Янка не разумеў, што яна хоча сказаць.

— Вы хочаце нечага папрасіць? — спытаўся ў яе Янка.

— Гэта ж я захацела пасікаць, ды саромеюся вам сказаць, каб вы мяне падвялі да яблыні, я там прымастаколюсь...

Ён падвёў яе да яблыні, яна абхапіла дрэва адною рукою, каб не ўпасці, а ён зрабіў некалькі крокаў убок, адвярнуўся. Яна неяк непрыкметна і хутка зрабіла сваю далікатную справу, Янка зноў узяў яе пад руку, падвёў да тапчана і пасадзіў. Яна стала дзякаваць яму і ажно заплакала. У яго самога слёзы набеглі на вочы, а чаго — ён і сам не ведаў. Няйначай, ад спачування да чалавечага болю, чалавечай бяды... А чым ён мог памагчы гэтай жанчыне, калі не памагла медыцына? Нічым...

Янка вярнуўся назад, сказаў, што сёння прыёму няма. Маці мыла ў начоўках на ганку сваю бялізну, Рагнеда недалёка ад яе, пад бярозаю, у тазіку паласкала іхнія «шкуркі», нібы гэтай работы не магла зрабіць адна Рагнеда. Можа, яны тут пра нешта гаварылі, мо спрачаліся, але абедзве былі надзьмутыя — не ў гуморы.

На Янкава кароткае паведамленне маці тут жа выдала:

— Бачыце, учора дзень быў кароткі, яблык не здалі. А сёння закрыта. Так яны і пагніюць, тыя яблыкі, пакуль ты іх здасі. I яшчэ што папрашу? Я казала не чапаць малінавак, а ты ўсё роўна кідаў іх у скрынку, я сама бачыла. I ўчора таму хлопцу даваў...

— Ажно пяць штук, — знарок падказаў Янка.

— Табе смешачкі, а я іх сабе хаваю, пяку ў духоўцы, сырых я не ўкушу... Глядзі, больш не бяры, — неяк сур’ёзна, як малому дзіцяці, выгаворвала маці Янкаву віну.

I тут Янка, нечакана для сябе, выбухнуў, як бомба, і выдаў усё тое, што пакрыху-памалу збіралася ў яго свядомасці: і пра яе скнарлівасць, пра педантызм і дробязнасць, пра яе абыходжанне з імі як з дзецьмі: гэта можна, гэта не, туды хадзі, туды не хадзі.

— Да вас ніхто не паедзе, ніхто не прыйдзе, акрамя Альбіны, якой усё можна, астатнім — не, нават вашай дачцэ Рагнедзе. Вы лічыце, колькі я ўзяў у вас яблыкаў? Ды я іх вам вярну, паеду да маткі, да сястры, яны мне дадуць цэлы мех... Дарэчы. Сястра прыносіла нам яблыкі, сала і яшчэ там нешта, вы каштавалі яблыкі, хвалілі, а вось пазнаёміцца з ёю вы палічылі для сябе неганаровым жэстам...

— Ды я была так апранута, што пасаромелася... — хацела апраўдацца маці, зачапіўшыся за апошнія Янкавы словы — ці мо яны найбольш зачапілі яе за жывое?

— Проста вы лічыце сябе велічынёю, як заўсёды, а тут нейкая вясковая кабета, сястра такога ж самага санкюлота — бясштаннага, як кажуць францу­зы. Вы ўвесь час падкрэсліваеце сваю значнасць, сваю думку-меркаванне, ні ў грош не ставячы чужое... Вось вы мыеце сваё, а ваша дачка — сваё, а хіба так трэба на добры лад? Вы ніколі, колькі мы тут, не згадзіліся з дач­кою, не прыслухаліся да таго, што яна вам раіць, вы лічыце яе ну проста малым дзіцем — і гэта яна павінна вас слухаць ва ўсім і заўсёды... Ды каб яна вас не слухала, яна стала б вунь якім чалавекам, я ў гэтым ўпэўнены! Мне мае бацькі не навязвалі свае волі, не паказвалі пальцам, куды мне ісці вучыцца, затое яны памагалі матэрыяльна — і таму я дасягнуў нечага ў сваім жыцці. Дарослым дзецям не трэба паказваць, куды ім ісці, што выбіраць, яны гэта зробяць самі, ім патрэбна ваша дапамога ў крытычны момант. Вы гэтай дапамогі сваёй дачцэ не далі, вось таму яна і павінна была перажыць такую цяжкую паласу ў сваім жыцці, пакуль выбілася на роўную дарогу... Чаму вы не хочаце, каб яна тут жыла? Ды таму, што яна будзе вам замінаць, будзе блытацца пад нагамі. Вы не захацелі даць ёй тут пабудавацца, каб яна не стала раўнапраўную з вамі гаспадыняю гэтых сотак, такога вы не можаце дапусціць: хата ваша, соткі вашы, сад ваш. А якое гэта ваша, калі яно ўсё належала Жаркоўскім, яны тут жылі спакон веку? А сёння ўжо іх дачка не мае ніякіх правоў на гэтую вашу, як вы кажаце, уласнасць? Хоць яна ніякая не ваша, калі разабрацца па-чалавечы...

— Што ты такое гаворыш, Янка, што ты гаворыш? — бралася за галаву маці, неяк разгойдвалася, як яўрэй у час малітвы.

— Тое, што вы чуеце, — рэзка адказаў Янка. — Вам шкада падзяліцца са старэйшаю дачкою, затое вы легка дзеліцеся з малодшаю, хоць я на матэрыяльна жыла і жыве нашмат лепш, чым старэйшая. Каб гэта яна сказала, што хоча тут жыць з вамі, я ўпэўнены, вы прынялі б яе ў любы час, і ўжо не вы ёю камандавалі б, а яна вамі. I куды толькі падзеўся б ваш гонар...

— Мне мае дочкі абедзве роўныя, я іх аднолькава люблю, — не вытрымала маці — і яшчэ нешта хацела дадаць, але тут умяшалася Рагнеда.

— Не кажы, мама, не кажы. Тваю любоў я адчуваю ўсё сваё жыццё, толькі яна вельмі калючая, твая любоў да мяне, а вось Альбіну ты любіш, як трэба любіць, І мо нават лішне: усё ёй дазволена, усё для яе, для яе мілых дачушак, тваіх унучак...

Калі б на гэтую сцэну сямейнага разладу глядзеў хто збоку, напэўна, заходзіўся б ад смеху, бо жанчыны, маці і дачка, стаялі воддаль адна ад другое, адна над начоўкамі, другая над тазікам, а Янка, як сувязны паміж імі, хадзіў сюды-туды, вырываўся нават на дарожку да калодзезя, і ўсё сыпаў, як з мяшка, свае важкія, як яму здавалася, довады, заганяючы сваю родную цешчу ў кут. Довадаў і аргументаў у яго было яшчэ і больш, але ён баяўся іх усе выдаваць, каб не пакрыўдзіць такую самалюбную, ганарыстую жанчыну грубым, неасцярожным словам. Ён не хацеў мяшацца ва ўсе астатнія перыпетыі іх жыцця, яго цікавіла толькі лінія маці—дачка, бо гэта ў нейкай меры закранала і яго самога: адносіны да яго жонкі былі фактычна адносінамі да яго, і калі балела ёй, балела і яму.

— Як сказала адна жанчына — а яна перад вамі, ваша дачка — аддайце сэрца людзям, не замыкайцеся на дробязях, гляньце на свет шырэй — і вы ўбачыце, што жыццё не такое аднастайнае, яно не павінна замыкацца на вашай малодшай дачцэ, а вы не яе слуга, у вас шмат абавязкаў — нават перад усім нашым грамадствам, хай гэта гучыць і трохі высакапарна, і вы раней так і жылі, гэта відаць з таго, як да вас адносіліся людзі раней, як пра вас расказвае старэйшая дачка, якая ведае вас з малых гадоў і цэніць вас як сваю матку, як чалавека грамадскага, які жыў не толькі для сябе. Вы аддавалі сэрца людзям, і гэта правільна, так павінен рабіць кожны чалавек, калі ён патрыёт, калі ён любіць свой край і людзей, сярод якіх вырас і жыве... Дык вось, ваша старэйшая дачка працягвае вам руку дапамогі, а вы не хочаце яе браць, хоць дапамога вам патрэбна, вы ўжо чалавек у гадах, i таму не адхіляйце рукі, якая вам працягнута. Вы можаце падумаць, што мы так робім у сваіх шкурных інтарэсах, але гэта не так. Мы ўсё робім і будзем рабіць па абавязку свайго сумлення, свайго сэрца. Мы, як і вы, будзем аддаваць сваё сэрца людзям, так, як аддавалі яго і вы...