Пагарэльцы

Зноў ад аўтара

Кажуць, нібыта людзі заўсёды думалі. Самі. Нібыта такая ўжо ўласцівасць чалавека. I я так мяркую. Думаць можна. Думаць трэба.

«Гумар — прыкмета сталасці і здароўя грамадства» — нехта разумны сказаў. Не падумаўшы, такога не скажаш.

«Мы всех зовем, чтобы в лоб, а не пятясь, критика дрянь косила. И это лучшее из доказательств нашей чистоты и силы». — Падумаў, напісаў і падпісаўся: Маякоўскі.

«Чалавецтва, смеючыся, расстаецца са сваім мінулым». — Карл Маркс напісаў. Мудра сказана. У гэтым аптымізм нашага прагрэсу.

Варта ўспомніць і такую карысную параду Уладзіміра Ільіча Леніна: «Вучыцца ў урокаў гісторыі, не хавацца ад адказнасці, не адмахвацца ад іх».

Каму адрасаваны гэты напамінак? I нам! I нашым дзецям! I ўнукам!

Калі грамадзяне смяюцца са сваіх учарашніх промахаў, заган — значыць, яны вышэй тых заган, яны маральна здаровыя, чыстыя. Хвала і таму грамадству, якое выхавала пачуццё гумару ў сваіх грамадзян.

…Человек проходит, как хозяин

Необъятной Родины своей…

А калі чалавек адчувае сябе ў доме пастаянным гаспадаром. а не кватарантам, не часовым жыхаром, ці выпадковым госцем, то ён і клапоціцца пра свой дом. Ён не пройдзе безуважна міма шчыліны ў акне, у сцяне, у фундаменце і нават у даху. Ён наладзіць, паправіць, заканапаціць, каб не дзьмула, каб не было сыра, каб не цягнула скразняком, каб не біў азноб. Каб утульна жылося ў любую пару года.

Калі сатырык гаворыць пра недахопы, шчыліны ці якія іншыя заганы ў сваім доме, то яму не трэба нікому даказваць, што ён харошы, што ён наш, свой. Ніхто ў гэтым не сумняваецца. I пацвярджэннем гэтаму з'яўляецца свежая дырэктыва аб неабходнасці развіцця сатыры ў наш час.

А таму, акрыленыя гэтым, рынемся ў эпілог. Пашукаем Ухватава і яго сяброў.

Лагічнае завяршэнне лёсу Ухватава і яго ўзаемаадносін з падапечнымі прыйшло гадоў праз дваццаць. Калі не больш. Зараз дакладна не прыпомню, таму што і гэта здарылася даўно. Дый важна — што і як здарылася, а не калі, пасля тых драматычных падзей.

Не склалася між імі ні палкая любоў, ні моцная дружба. Фёдар Паўлавіч — чалавек быў трудны, прагнуў пашаны і таму заўсёды чакаў асобай да сябе павагі, уладалюбівы, круты і, як гаворыцца, любіў праехаць вярхом са шпорамі.

Па службовай лесвіцы ніхто з іх не падняўся. А Фёдар Паўлавіч апынуўся нават пад лесвіцай. Усе яны пастарэлі; ад страху сталі асцярожнымі, ад зайздрасці — злымі; інстынкт самазахавання навучыў іх лагодненька ўсміхацца. Ага, яшчэ! Набылі ўласцівасць жывога срэбра. Рассыпле іх жыццё, а глядзіш — пакатаюцца, пакатаюцца дый збяруцца, зліпнуцца.

Так і апынуліся яны разам перад фіналам Ухватава. Па іроніі лёсу і сабраліся яны ў тым жа доме, у тым жа пакоі, каля той жа старой купецкай грувасткай шафы. У былой кватэры Ухватава ў хуткім часе пасля стыхійнага бедства размясцілася і надоўга ўкаранілася ўстанова, каторую ўзначальвае Антон Сцяпанавіч Бусько.

У прыёмнай — сакратар-машыністка Стэла — чароўная дзяўчына, якая імкнецца перагнаць прагрэс ва ўсім. Каля яе ўецца малады чалавек. Яны ў нечым вельмі падобныя. Яна натура чуллівая. У калідоры нешта грохнула і разбілася. На дробныя звонкія асколкі. I Стзла спалохалася, войкнула і прыпала да Гарыка.

Стэла. Ой! Нешта ўдрузг… На дробныя асколкі!

Гарык (гладзіць яе па галоўцы, супакойвае). Ты не палохайся. Лягчэй падбіраць будзе. Ты лепш паслухай. Вершы гэтыя — табе. Персанальна.

Стэла. Ды ну! Як цікава!

Гарык. Друкуй! (Чытае.)

Стэла. Не прапусцяць. Не надрукуюць.

Гарык (плюе цераз левае плячо). Стэла, ты і на гэты раз накаркаеш! (Дыктуе далей.)

Нет. Лучше так:

Стэла. Гарык! Гэта ж — няпраўда! Гэта не сацыялістычны рэалізм. Гэта нейкі дапатопны натуралізм!

Гарык. Гэта — лірыка. Сексуальная. Мая школа. Па Фрэйду. Я шчыра і адкрыта ўскрываю сутнасць любоўнай лірыкі. Я супроць падтэксту, за якім скрывалі сваё ханжанства класікі.

Стэла. Хоць іх і не надрукуюць, але… дай я цябе пацалую. Каб не гас твой творчы аганёк, не гасла твая творчая іскра.

Цалуюцца.

Вось такія творчыя іскры пагражаюць нашай планеце перанасяленнем.

Гарык (млее). Могуць не друкаваць. Я свой ганарар атрымаў. Амаль па самай высокай стаўцы.

Стэла (папраўляе прычоску). Афрыканец ты!

Гарык. Стэла! Ты ведаеш, які сёння дзень?

Стэла. Сёння? Чацвер!

Гарык (драматычна). Сёння — апошні дзень майго месячнага выпрабавальнага тэрміну ў гэтай канторы.

Стэла (разумеючы небяспечнасць яго становішча). Так-так — так-так…

Гарык. Я ізноў на нерэгулюемым перакрыжаванні шляхоў. Без указання дарогі ў заўтрашні дзень. А мне так хацелася замацавацца ў гэтым чароўньш, ціхім, утульным гняздзечку!

Стэла. Але ж ты, спадзяюся, нешта прыдумаў? Не драмаў жа ўвесь гэты месяц?

Гарык. Як жа! Увесь гэты месяц стараўся ўпадабацца ўсім тут. У першую чаргу — табе. Нават цёці Гарпіне. Няўжо не дасяг? У цябе, напрыклад?

Стэла. У гэтай справе галоўная фігура не я, а цётка Гарпіна.

Гарык (філасофствуе). Разумееш, Стэла, у чым складанасць сучаснага моманту? У свінні дзесяць саскоў, а нарадзіла яна адзінаццаць парасят. I адзінаццаты якраз — я! I вось яны сасуць, а пра мяне і клопату мала. Яны нават не падазраюць, што я астаўся без цыцкі, што я з віскам бегаю кругом. Але нічога! Я расштурхаю! Я павінен некага адціснуць! I ўжо калі я дабяруся да саска, то ўжо ніхто мяне не адарве, не адцісне! Не адцягне! Буду заўсёды помніць, што недзе непадалёку бегае адзінаццаты.

Стэла. Вельмі дасціпна! Я гатова табе памагчы.

Гарык. Дарвацца да саска? Тады рыхтуй загад! Пастарайся адзначыць дзелавыя якасці, якія я праявіў за месяц.

Стэла. Дысцыплінаваны… Гарыць па рабоце.

Гарык. Не, гарэць не хачу. Небяспечна. Можна стаць пагарэльцам. Чулы і ўважлівы…

Стэла. Паслухмяны і ініцыятыўны… У калектыве карыстаецца аўтарытэтам.

Гарык. Карыстаюся бескарысліва.

Стэла. Шкада, што беспартыйны.

Гарык. Не падпускаюць, а то б… Прымаюць толькі з мазалямі.

Стэла. А ці падпіша Бусько такі загад? Ты яго прасіў?

Гарык. Цётку Гарпіпу прасіў. Яна яму павінна даць дырэктыву. Бачыш, позніцца на працу. Відаць, усвойвае яе рад цэнных указанняў.

Звоніць тэлефон. Стэла бярэ трубку.

Стэла (у тэлефонную трубку). Прыёмная. Добры дзень. Хведар Паўлавіч… Не, яшчэ не прыйшоў… Таксама яшчэ няма… Павінны быць… Добра, Хведар Паўлавіч, абавязкова скажу. Я зараз запішу і пакладу яму на стол. (Кладзе трубку.) Ну і надакучлівы гэты Ухватаў!

Гарык. Пенсіянер гэты? А што яму трэба?

Стэла. З кватэрай нешта. (Запісаўшы нешта на шматку паперы, выходзіць у кабінет Бусько і хутка вяртаецца.)

Гарык (праводзіць вачыма). Вот адшліфавала яе прырода!..

Уваходзіць Наталля Мікалаеўна.

Наталля Мікалаеўна. Добры дзень. Скажыце, малады чалавек, да каго мне тут звярнуцца, хто мне тут паможа?

Стэла. А па якой вы справе, бабуся?

Наталля Мікалаеўна. А ў мяне справа маленькая, дробязь.

Гарык (засмучона). Калі дробязь, то да мяне. Я тут, бабуся, самы галоўны начальнк па дробязях.

Наталля Мікалаеўна. Такі дробненькі начальнік? Можа, і да цябе. Я тут заяўку напісала. Пра кватэру. (Аддае паперку.)

Гарык (не чытаючы). На кватэру? Вы першы раз тут?

Наталля Мікалаеўна. Першы.

Гарык. I ў чарзе не стаялі?

Наталля Мікалаеўна. Не стаяла.

Гарык (спагадліва). Ай-яй-яй! Як жа позна вы прыйшлі! А вы аптымістка, бабуся.

Наталля Мікалаеўна. Я заўсёды была аптымісткай.

Гарык. Колькі вам гадоў, бабуся? Калі не сакрэт.

Наталля Мікалаеўна. Ці не закахаўся ты ў мяне?

Гарык. Стэла, ты паглядзі, якая вясёлая бабуся. Мора гумару. Я цікаўлюся вашым узростам толькі таму… Ці варта вам пачынаць такую клопатную справу. Для гэтага, відаць, трэба спачатку абмаладзіцца. Каб атрымаць кватэру…

Наталля Мікалаеўна. Я хачу аддаць кватэру.

Гарык. Здаць?

Наталля Мікалаеўна. Здаць.

Гарык. Не разумею. У тым сэнсе, што… вы хочаце ўзяць да сябе кватарантаў?

Наталля Мікалаеўна. Галубок! Ты хіба недачуваеш трохі? Я паеду да дачкі. Буду няньчыць унукаў. У Маскву паеду. Вось і прашу прыняць ад мяне кватэру.

Гарык. Бабуся! Мілая бабуся. З якой вы казкі? Дайце вашу заяву. Я ўсё аформлю. У вас адзін пакой? Асобны?

Наталля Мікалаеўна. Адзін. Асобны.

Гарык. I вы жывяце адна?

Наталля Мікалаеўна. Цяпер адна. Дачка замуж выйшла. У Маскву.

Гарык. Стэла! Ты чуеш? Гэта бабуся можа прьнесці мне шчасце. Бабуся! Вазьміце мяне да сябе.

Наталля Мікалаеўна. У Маскву?

Гарык. Не, тут. Да вашага ад'езду я пажыву ў вас: у каморцы, на антрэсолях, на кухні, пад палавічком, што над дзвярыма, у бакавушцы, дзе вашы старыя атопкі.

Наталля Мікалаеўна. У прымы? Жаніхом? Ай-яй-яй… Як ты спазніўся. Вельмі ж малады мне…

Гарык. Я таксама адзінокі. Я сірата. Я ў дзядзькі жыву.

Наталля Мікалаеўна. Іў чарзе не стаяў?

Гарык. Не стаяў.

Наталля Мікалаеўна. А ты аптыміст.

Гарык. Я заўсёды аптыміст.

Стэла. Гарык! Кватэру атрымаць не так проста.

Гарык. Бабуся! Вы толькі не спяшайцеся. Я прашу вас! Дайце вашу заяву. Я… Зайдзіце праз гадзінку, паўтары, дзве. Калі ласка.

Наталля Мікалаеўна. Калі ўжо так просіш… Добра. (Выходзіць.)

Гарык. Стэла! Гата, здаецца, — аблігацыя! Выйгрыш! (Цалуе Стэлу.)

Стэла. Афрыканец! (Вырываецца. Хаваецца ў кабінет Бусько.)

Уваходзіць Кудасаў.

Кудасаў. Добры дзень, Гарык.

Гарык. Добры дзень, таварыш Кудасаў.

Кудасаў (вітаецца за руку і, апынуўшыся ззаду, абнюхвае Гарыка). Ніяк не магу ўгадаць… (Прынюхваецца яшчэ раз.) Ясна. Сёння ў Стэлы духі «Космас». Правільна я сказаў?

Гарык. Коні абнюхваюцца спераду, а сабакі ззаду.

Кудасаў. Грубіян. Гэта ўжо хамства. Не так?

Гарык. Н-не ведаю.

Кудасаў. А я ведаю. Хаміш! Абнімаўся? Было?

Гарык. Н-не, што вы! Я толькі што прыйшоў.

Кудасаў. Нехарашо… Нехарашо маніць старэйшым. (Зазірнуў у аркуш паперы на машынцы. Чытае.) «Жадно… вечерком… когда-нибудь…» Паддаецца? Клюе?

Гарык. Ну што вы, таварыш Кудасаў! Я зусім…

Кудасаў. Клюне, клюне. Толькі не адступай. Настойлівым будзь.

З кабінета выходзіць Стэла.

Стэла. Добры дзень, таварыш Кудасаў.

Кудасаў. Добры дзень, Стэлачка. Бусько тут?

Стэла. Не, яшчэ няма.

Кудасаў (заглядае ў кабінет Бусько). Правільна, няма яшчэ. Позніцца, а дарэмна. Ёсць непрыемная навіна. Нашу кантору ліквідуюць.

Гарык. Як — ліквідуюць? А выпрабавальны тэрмін? Кату пад хвост?

Стэла. А мы куды?

Гарык. Гарым?

Кудасаў. А вы — цалуйцеся, абдымайцеся. Вось так. Працягвайце перад самым крахам. (Выходзіць.)

Стэла. Што гэта ён?

Гарык. У цябе якія духі? «Космас»?

Стэла. «Космас». Ён цябе абнюхаў?

Гарык. Геній! Шэрлак Холмс!

Стэла. Ну і напляваць! Пляткар твой геній.

Гарык. Стэла! Ён жа даў указанне працягваць. (Абдымае Стэлу. Яна вяла супраціўляецца.)

I трэба ж на тое ліха ўвайсці Бусько.

Бусько. Так-та! Гарнанько!

Стэла (адштурхоўвае Гарыка). Гарык! Не прыставай!

Бусько. Та-ак, пляменнічак!.. Ты хто тут такі?

Гарык (патупіў вочы). А што?

Бусько. Не, ты скажы, скажы! Якая ў цябе пасада! Хто ты такі?

Гарык. Інжынер па бягучым рамонце.

Бусько. А што ж ты тут робіш?

Гарык. Нічога я не раблю.

Бусько. Чэсна. Правільна. Нічагусенькі. Скажы, інжынер, а па спецыяльнасці ты хто? Ну? Хто ты?

Гарык (неахвотна). Заатэхнік.

Бусько. А дакладней? Які ты спец?

Гарык маўчыць.

Спец па штучным асемяненні? Так?

Гарык. Ну, так…

Бусько. Як жэ воно так? Што ты — спец па штучным асемяненні, а займаеш пасаду інжынера па бягучым рамонце? А можа, у цябе ёсць яшчэ і дыплом будаўніка, інжынера? Га? Шо маўчыш? Я — твой дыплом! Чаму я цябе сюды ўзяў? За што?

Гарык. За стыль. Прамовы і адказы за вас пісаць. Цётка Гарпіна загадала вам узяць.

Бусько. Правільна. Загадала. Каб ты не здзекаваўся з цёлак, авечак, свінаматак. Кім ты быў і кім ты стаў? Быў штучным бугаём, штучным бараном, штучным кныром. А стаў інжынерам! Дык ты ўсё-такі не кідаеш сваёй прафесіі? Разлагаеш мне апарата? Мой апарат?

Гарык. Я яшчэ нікога не разлажыў.

Бусько. I не разложыш! Не дам! Не мылься, галіцца не будзеш! Не дапушчу!

Стэла. Антон Сцяпанавіч! Дарэмна вы яго… Ён нічога такога… Тут нічога не было…

Бусько. Не было, бо не паспеў. Можа быць. Я яго ведаю. (Гарыку.) Пракурору кватэру адрамантавалі?

Гарык. Заўтра канчаем.

Бусько. Канчай.

Гарык. Канчаем.

Бусько. Ты што крычыш? Ты ў мяне будзеш цішэй вады, ніжэй травы. Запомні! Ясна? Ідзі!

Гарык выходзіць у свой кабінет.

Так, Стэла… I яго спакушаеш?

Стэла (какетліва). Што вы, Антон Сцяпанавіч. Чзснае слова, тут нічога не было. Вы мне ўжо не верыце?

Бусько (уздыхнуўшы). Ладна, паверу. Яшчэ адзін раз.

Стэла. Антон Сцяпанавіч! Званіў Хведар Паўлавіч. Сказаў, што ізноў прыйдзе. Учора прыходзіў, вельмі лаяўся. Сярдзіты…

Бусько. Нават лаяўся?

Стэла. Кажа: «Я ім не абы-хто!» I сёння прыйдзе.

Бусько. Ну і што? Хай прыходзіць. Ён цяпер хто? Ніхто. Пенсіянер. Яму цяпер няма чаго рабіць, вось хай і ходзіць. Быў час, хадзілі да яго, а цяпер хай і ён паходзіць. Не ўсё кату масленіца. Папакруціў ён з мяне вяроўкі. А цяпер…

Стэла. Сказаў, што ў гарком будзе скардзіцца.

Бусько. На каго? На мяне? Хто? Ён? Шо, яго там не знаюць? А вымову ён дзе адхапіў? Не там? За сваю дачу. А цяпер хоча і за абмен кватэры? Ён пагарэў, а я не хачу. Мэні вымова не трэба, мэні пенсія трэба. Персанальная. Сам палучыў? Дай і мне! (Падумаўшы.) I нікуды ён скардзіцца не пойдзе. Мы яму ласкава, ветліва, душэўна… нічога не зробім… Як і ён умеў. Па яго метаду. Культурненька. I ты з ім культурненька… далікатненька… (Хацеў пагладзіць Стэлу, але спахапіўся.) Пошта ёсць?

Стэла. Ёсць.

Бусько. Прынясі. (Выходзіць у свой кабінет.)

Стэла. Стары лавелас. Пошта яму трэба…

Гарык (паяўляецца ў дзвярах). Катапульціраван!

Стэла. I што цяпер?

Гарык. Пайду да дружкоў. Хай памагаюць. З маёй адукацыяй цяпер адно — шукаць шчасця ў ведамстве Міністэрства культуры ці… каля кінастудыі.

Стэла. А там, думаеш, няма адзінаццатых?

Гарык. Ёсць. Мяне чакае ўнутрывідавая барацьба за існаванне. Буду мацней за другіх вішчаць. Учора на вакзале я пазнаёміўся з адным паэтам. У рэстаране. Пасядзелі. Паэт — во!

Стэла. Хто? Хто ён? Ты мяне пазнаёміш з ім? Не, не, не думай! Я за цябе буду прасіць. (Какетліва.) А я ўмею так прасіць, што мне не адмовяць.

Гарык. Прыходзь-ка ты сёння ў рэстаран «Спутнік». Творчую сустрэчу сёння правядзём там. Толькі для гэтага трэба мець…

Стэла. Талент?

Гарык. Не, квіткі на каньяк. Давядзецца клянчыць у цёткі. Крэдыт. У растэрміноўку.

Стэла. Чакай! Можа, яшчэ не ўсё страчана…

Звініць званок. Гэта Бусько званком выклікае да сябе Стэлу.

Гарык. Цябе выклікае.

Стэла. Чую. Дык вось, я зараз пайду туды. А ты пакаравуль тут. I як толькі пачуеш такі званок, адразу заходзь да яго ў кабінет.

Гарык. Даўно яго не бачыў? Чорта лысага.

Зноў звініць званок.

Стэла. Гарык! Для цябе стараюся! Як толькі пачуеш такі сігнал, заходзь! (Заходзіць у кабінет да Бусько.)

Гарык. Жмот няшчасны! Хамло! Фараон егіпецкі! Культаўскі асколак! Ён мне вочы коле, што ўзяў сюды. Ты індык! А я… Пачакай! Я яшчэ пра цябе такую сатырычную паэму адгрохаю, што… у «Кракадзіл».

Уваходзіць Сілан Данілавіч з вялізным партфелем.

Сілан. Здароў, Гарык!

Гарык. Салют, Сілан Данілавіч. Салют! Яшчэ раз салют!!!

Сілан (спалохаўся). Ты што? Ты што?

Гарык. А што?

Сілан (паспакайнеў). Укусіў цябе хто, ці што?

Гарык. Пагрыз, пажаваў ды выплюнуў.

Сілан. Хто? Ён? (Паказвае на кабінет Бусько.)

Гарык. Ён.

Сілан. Ён можа.

Гарык. Сцеражыцеся і вы, Сілан Данілавіч. А навошта вы такі вялізны партфель з сабою цягаеце? I дома працуеце?

Сілан. Сёння з Пархвенаўнай усю ноч сядзелі. Шукалі юрыдычнае основаніе.

Гарык. Дзе?

Сілан. Вот тут. (Паказвае на партфель.) Тут усе законы і палажэнні. Інструкцыі таксама. А основаніе не знайшлі.

Гарык. Якое основаніе?

Сілан. Для Хведара Паўлавіча… Таму што ў мяне могуць спытаць: «А на каком основаніі?»

Гарык. Правільна, Сілан Данілавіч. Ён (паказаў на кабінет Бусько) толькі і чакае таго моманту, каб вы падпісалі што-небудзь без основанія. А тады…

Сілан. Ну-у, я помню правілы каравульнай службы. «Часовой должен бдительно охранять и стойко оборонять свой пост…» Вось як!

На стале Стэлы рэзкія званкі, нібы сігнал «SOS».

Гарык. Гэта мне! (Ідзе да дзвярэй кабінета Бусько.)

Вось нарашце і кабінот Бусько. Стэла прыстроілася на ўлолні ў Антона Сцяпанавіча і ласкава гладзіць ручкай яго нябрытую шчочку. Антон Сцяпанавіч ажно зажмурыўся ад такой пяшчоты. А Стэла тым часам скінула чаравічак, дацягнулася ножкай да званка на стале і падае сігнал Гарыку.

Стэла (з папрокам). А вы падумалі… Навошта ён мне? Ёп яшчэ саплівы.

I ў гэтую хвіліну на парозе кабінета з'яўлясцца Гарык. Ён ажно ў далоні запляскаў.

Гарык (у захапленні). Ну, браткі, геній. Так, так!.. Гарнэнька…

Бусько (спачатку разгубіўся, але тут жа знайшоў як выкруціцца). Ты чаго стаіш? Падай вады! Ёй нехарашо стала!

Гарык. Нехарашо-о?

Стэла (млява). Не, Антон Сцяпапавіч, мне вельмі хораша… Выбачайце, Антон Сцяпанавіч. (Вылузваецца з абдымкаў і накіроўваецца да выхаду.)

Гарык. Ты геній, Стэла! (Адвешвае ёй зямны паклон.)

Стэла з гонарам выходзіць з кабінета.

Бусько. Ты не падумай… Т-ты…

Гарык. Значыць я — штучны бугай, я — штучны баран, я — штучны кныр?

Бусько. Я на яе накрычаў, і яна самлела.

Гарык. Самлела? А навошта так крычаць? А што будзе, калі даведаецца цётка Гарпіна, што вы так крычыцё на сваю сакратарку? Бедная, аж самлела… у вас на каленях. А?

Бусько. Ты, Гарык, не жартуй!

Гарык. Якія тут жарты? Тут смаленым пахне! Гарэлым!

Бусько. I Гарпіна тут ні пры чым.

Гарык. Ёй відней.

Бусько. Заткнісь!

Гарык. Не крычыце! Хоць яна і ваша жонка, ало ж, як-ніяк, яна — мая любімая цётка.

Бусько. Гарык! Раю табе трымаць язык за зубамі. Чуеш?

Гарык. Але ж цётка Гарпіна, калі пераводзіла мяне сюды на працу, паставіла ўмову, што я буду абсалютна чэсны. Крыштальна! I я даў слова.

Бусько. Слова? Ты даў слова?

Адчыпяюцца дзверы, паказнаецца Стэла.

Стэла. Антон Сцяпанавіч! Прыйшоў Хведар Паўлавіч. Да вас. I вось яшчэ — загад. Трэба падпісаць. (Кладзе перад ім паперку.)

Бусько (сярдзіта). Заняты я.

Гарык. Ён яшчэ пакуль што но вызваліўся. (Падміргнуў Стэле, і яна знікае за дзвярыма.)

Бусько (прачытаўшы вачыма загад). Дык, кажаш, слова даў?

Гарык. Даў чэснае слова.

Бусько. А ты ведаеш, што сёння канчаецца твой месячны выпрабавальны тэрмін?

Гарык. Ведаю. Вось загад аб залічэнні на сталую працу.

Бусько (зларадна). А я не падпішу.

Гарык (ласкава). Трэба падпісаць. Пасеяць. У грунт.

Бусько. Не ўжо, выбачай, але не магу. Вырасце пустазелле, бур'ян.

Гарык. Дзядзя! Я ж — сірата.

Бусько. Па вачах сірата, а… на баб разбойнік.

Гарык. Увесь у дзядзю ўдаўся. I кроплі пабраў.

Бусько (строга). Не падпішу!

Гарык. Не настойваю. Толькі… вам цераз год на пенсію. I вы спадзяваліся на персанальную. А тут такая закавыка маральна-бытавая. I без гэтага надзея на валаску, а калі ўжо…

Бусько (доўга думае, жуе аловак, а потым падпісвае). Пераканаў, гад!

Гарык (абражаны, з гонарам). Ах, так? (Не прымае загаду.) Такая ласка мне не трэба.

Бусько. Бяры, пакуль не перадумаў.

Гарык. Не, навошта гада прызначаць?

Бусько (лагодна). Вось што, Гарык, мы з табой мужчыны і… сам разумееш, павінны…

Гарык. Я не злапомны. I я ўсё разумею. Але… я сёння ў цёткі Гарпіны буду пазычаць трыццаць рублёў. Як жа мне ёй у вочы глядзець? Яна па вачах здагадаецца…

Бусько. Трыццаць?

Гарык. Трыццаць.

Бусько. Хопіць і пятнаццаць.

Гарык. Трыццаць.

Бусько. Ну, добра, абыдзешся і дваццаткай.

Гарык. Трыццаць.

Бусько. Ты што? Акрамя трыццаці, другіх лічбаў не знаеш?

Гарык. Трыццаць. Знаю і другія. Толькі яны большыя.

Бусько. Хабарнік! Дваццаць пяць! I даволі!

Гарык. Калі без аддачы…

Бусько. Ты хацеў пазычыць.

Гарык. Калі пазычыць, то ў цёткі.

Уваходзіць Ухватаў.

Ухватаў. Ты што, Бусько? Мяне не хочаш прыняць? (Трымаецца ён важна, з гонарам, як начальнік з падначаленым, нібы ён і не пенсіянер. Інерцыя — вялікая сіла.)

Бусько. Я вельмі заняты.

Гарык. I справа важная. Тэрміновая і нават — сакрэтная.

Бусько. А ты памаўчы. Не з табой размова.

Гарык (пагражае). Я магу пайсці.

Бусько. Пасядзі!

Гарык. У вас тут старыя справы і, відаць, надоўга… Пайду.

Бусько. Сядзі, табе кажуць!

Гарык. Але ж я магу спазніцца, і закрыецца каса.

Бусько. Ну, добра, трыццаць! Сядзь! Я зараз. (Да Хведара Паўлавіча.) Дык ты, Хведар Паўлавіч, усё па той жа справе?

Ухватаў (з папрокам). Усё па той жа. Ужо трэці раз прыйшоў. Валакітчыкі!

Бусько. Не трэба сердзіцца. Во-от бяда. Лішні раз прыйшоў! А што б ты рабіў? Ты ж цяпер на пенсіі. Так сказаць, з кірмашу едзеш.

Ухватаў. Та-ак, на пенсіі. Цяпер бы толькі здароўе.

Бусько. Вот-вот — здароўе трэба берагчы. Не хвалявацца з-за пусцяковін. Прайшоў. Прагуляўся. З людзьмі хоць пагамоніш… Дык, кажаш, з зяцем не паладзіў?

Ухватаў. Хай пажыве самастойна.

Бусько. Правільна. Хай і кватэру шукае самастойна, без нянек.

Ухватаў. Не, тут трэба ўступіць. I жонка, і дачка насядаюць. Пакуль яшчэ мяне не забылі і ўсюды свае хлопцы яшчэ сядзяць.

Бусько. А дарэмна. Хай бы самастойна. Каб цаніў. Толькі б на карысць… (Сярдзіты.) А то звыклі на чужой спіне ў рай. (Зыркнуў на Гарыка.) Цяпер усе яны такія!

Гарык. Дык я свабодны?

Бусько. Сядзі, кажу! (Хведару Паўлавічу.) А як жа твая дача? Стаіць?

Ухватаў. Стаіць дача.

Бусько. Так-так. Памагалі, памагалі ставіць. Ну і колькі ж яна табе каштавала? Дорага?

Ухватаў. Дорага, інфаркт і…

Бусько. А-а, і суровая вымова. Дарагавата…

Ухватаў (з папрокам). Таксама памагалі…

Бусько. Не я, не я… Калі помніш, я сам ледзь не пагарэў тады…

Ухватаў. Ну, ліха з ёй. Не ўспамінай. Лепей скажы: як жа з маёй справай?

Бусько (нібы не чуў). I клубнічка расце на дачы?

Ухватаў. Ды пасадзілі трохі. Падпісана паперка, ці?..

Бусько. I ягадка маліна ёсць? Ах, люблю малінку!

Ухватаў. Усяго патроху ёсць. Ды жонка не хоча калупацца на гародзе.

Бусько. Не прывыкла. Ну, вядома. (Па-свойску, незласліва.) Заўсёды чужой хапае. А свежанькая клубнічка ха-ра-ша!..

Ухватаў. Дык што? Не падпісана яшчэ?

Бусько. Свежанькая… з сахарком… А можна і з малачком. Люблю!!! А варэнне? А-а-ах!.. (Аж зацмокаў.) Ц-ц-ц…

Ухватаў. Калі ўжо ты так любіш, то я магу… Колькі табе?

Гарык (нечакана). Трыццаць.

Ухватаў. Што трыццаць?

Гарык. Я не вам, я яму.

Бусько. Зараз? У мяне з сабой няма.

Гарык стаіць за спіной у Хведара Паўлавіча і паказвае пальцам на яго.

Гарык. Паглядзіце, паглядзіце ў кішэні. Павінна быць…

Бусько. От жук! Табе так прыспічыла? Так тэрмінова? (Лезе ў кішэню, вымае кашалёк і, хаваючыся, падлічвае фінансы.) Толькі дзесяць. Хведар Паўлавіч, можа, у цябе ёсць? То пазыч. Да зарэзу трэба.

Ухватаў. I рад бы, ды не нашу з сабой. Жонка чысціць кішэні перад тым, як выпусціць мяне ў горад.

Бусько. Шкада цябе. Значыць, жонка захапіла ўладу? А чалавек без улады — не чалавек. Так, пустое месца… Пераканаешся.

Гарык. Абсалютная ісціна: імпатэнт.

Бусько (Ухватаву). А ты ж у свой час мог прыстроіць мяне і на лепшае месца. Мог! Дык жа не! Запіхнуў мяне ў гэты стары галёш. Хіба гэта — установа? Я кожны дзень жду — прыйдзе бульдозер і к чорту зграбе разам са мной. Што я тут значу? Прыйшла каза да ваза? Трэба было глядзець наперад, у глыбіню вякоў!

Ухватаў. Ну падумай сам: а куды я мог з тваімі талентамі? Толькі выгляд. Вот бюстам ты мог служыць, каб толькі не раскрываў рот. I пачот, і павага, і ніякага клопату. Хатнім ідалам.

Бусько. Дык вось Хведар Паўлавіч, тваю справу я даручыў Кудасаву. Зайдзі да яго, ён усё і вырашыць.

Ухватаў (насцярожыўся). Слухай, Бусько, калі ты запускаеш мяне на кругавую арбіту, то ты так і скажы, не валаводзь.

Бусько (смяецца). Ну, што ты, Хведар Паўлавіч!

Хведар Паўлавіч выходзіць.

Гарык. Быццам бы не знаеце, што без вашага подпісу, без вашай рэзалюцыі там нічога не будзе.

Бусько. Я-то знаю, а ён не знае. А трэба, каб і ён знаў. Знай сваіх! А кругавую арбіту ён сам і прыдумаў. Яшчэ да пенсіі.

Абодва смяюцца, аж захліпаюцца.

Гарык (раптам сціх, пацірае пальцамі, напамінаючы пра грошы). Антон Сцяпанавіч! Смех смехам, а… ясак ясаком.

Бусько (спахмурнеў, трагічна). За што?! (Вымае з кішэні пяцёрку, падае Гарыку, той круціць галавой. Дастае з другой, трэцяй і так з шасці кішэняў па пяцёрцы.) За што?!

Гарык (прыняў заслужаны ганарар). За навуку. Штраф. Кантрыбуцыя за павышэнне голасу на сваіх падначаленых… I вось яшчэ — паперка на кватэру. Каб меней дома дакучаць… Стэлу пужаць нельга. (Выходзіцъ.)

Бусько. Ну, пачакай, брандыхлыст!

Прыёмная. З кабінета Бусько ўваходзіць Гарык — гэткім Аляксандрам Македонскім.

Гарык. Экспрапрыяцыя экспрапрыятараў! Арабы нацыяналізуюць буйную ўласнасць! Чабаны стрыгуць авечак! Няверныя прававерным плацяць дань! Ты — геній, Стэла!!!

Стэла. Я табе падабаюся? Вельмі?

Гарык (пад Левітана). Сёння вечарам а восьмай гадзіне ў касмічным рэстаране «Спутнік» адбудзецца стыкоўка ракеты і ракетанасіцеля. Прыблізна ў дваццаць тры нуль-нуль дэманструецца выхад з карабля ў стане невясомасці! (Абдымае Стэлу.)

Адчыняюцца дзверы з кабінета Кудасава.

Кудасаў (з дзвярэй). Стэла! Зайдзіце!

Гарык (праводзячы яе вачыма, дэкламуе з налётам жалю).

Кабінет Кудасава. Цяпер гэтыя кабінеты будуць круціцца па крузе. А Хведар Паўлавіч будзе напамінаць вавёрку ў барабане. У кабінеце Кудасаў і Хведар Паўлавіч. Уваходзіць Стэла.

Стэла. Я вас слухаю.

Кудасаў. Стэла! Мы ўчора з Бусько абмяркоўвалі просьбу Хведара Паўлавіча. Дзе гэтая паперка?

Стэла. Я перадала Сілану Данілавічу. Учора ж.

Кудасаў. Ну, малайчына. Яна ў нас вельмі акуратная, аператыўная. Дзякую, Стэла. Значыць, усё ў парадку, Хведар Паўлавіч.

Стэла выходзіць.

Ухватаў (недаверліва). Думаеш — усё ў парадку?

Кудасаў. І не сумнявайцеся. Ён у нас пунктуальны, законнік, юрыст, так сказаць.

Ухватаў. Што ж, зайду да яго.

Кудасаў. Навошта? Навошта вам хадзіць? Ён усё зробіць, аформіць, узгодніць, падпіша і па старому знаёмству сам прынясе вам дамоў. А вы яму чарачку паставіце. Ён чарачку любіць. Сам прынясе.

Ухватаў (недаверліва). Ой, ці не тады, калі рак свісне.

Кудасаў (з лёгкім папрокам). Хведар Паўлавіч! Для вас? Ай, як нехарашо вы пра нас думаеце. Спакойна ідзіце дахаты, адпачывайце. Уключыце тэлевізар ці пачытайце «Неделю». I не турбуйцеся. Каб Сілан ды не зрабіў для вас? Ай-яй-яй, Хведар Паўлавіч, Хведар Паўлавіч!.. Вы ж для яго богам былі, ідалам, ён жа пакланяўся вам.

Ухватаў. А Бусько сказаў, што ты будзеш вырашаць гэту справу.

Кудасаў. А хіба я сказаў што-небудзь супроць? Мы з ім узгаднілі, абгаварылі, парэкамендавалі. (Абышоў вакол крэсла, на якім сядзіць Хведар Паўлавіч, і ўсё-такі не ўтрымаўся, абнюхаў яго ззаду. Развёў рукамі — нічым не пахне.)

Ухватаў. Глядзі ж, Кудасаў, я на цябе спадзяюся. А то вы тут насабачыліся.

Кудасаў. Як на каменную гару.

Ухватаў. Ты ж, калі на кілбасе гарэў, помніш? Я, дурань, цябе выручыў. Табе і цяпер яшчэ, пэўна, гарэлым пахне. Смаленым.

Кудасаў. Вы мяне ўратавалі, а я вас не выдаў. Гарэлі б мы разам. Значыць — квіты! Усё! Не напамінайце пра смаленае. Мне праз год пенсію прасіць.

Ухватаў. Ну, глядзі, Кудасаў! Бывай! (Выходзіць.)

Кудасаў. Бывайце! Усяго добрага! (Зачыніўшы за ім дзверы.) Ну, скажы ты, якая сіла — гэта прывычка! Ніяк сябе пераламаць не магу. Ну, хто ён? Ну, што ён? Ніхто! Нішто! Нават нічым не пахне!.. Проста ўчарашні дзень, а… а перад ім распраміцца не магу. Нібы ў яго нейкія фітанцыды ўлады. Няма на вачах, дык гатоў яму гадасць якую-небудзь, пакасць зрабіць. А пападзе на вочы — што тая цыбуля — раз'ядае вочы да слёз… Вось што значыць дрэсіроўка, інерцыя, умоўны рэфлекс. I каторы ўжо раз на гэтым сябе лаўлю. Прыйдзе, так і хочацца гаркнуць на яго, зарычаць акі леў, тупнуць, па стале грукнуць, а… духу не хапае. Інерцыя…

На кругавой арбіце — кабінет Сілана Данілавіча. На стале — фартыфікацыйныя збудаванні з кніг, папак, даведнікаў, інструкцый, палажэнняў, кодэксаў, прэс-пап'е, карандашоў і аўтаматычных ручак, сучасных, падобных да ракет «Зямля — паветра». Адна горка кніг вельмі нагадвае танк з башняй — прэс-пап'е. На другой — нібы на ўзгорку зенітная ўстаноўка з аўтаручак. (Карацей кажучы, мастаку задача пастаўлена. А цяпер — была б толькі ў яго фантазія.)

Сілан Данілавіч за сталом — нібы ў засадзе. Ён насцярожаны, пільны, у руцэ трымае карандаш, як пісталет. Уваходзіць Ухватаў.

Ухватаў. Здароў, Сілан!

Сілан. А-а-а! Хведар Паўлавіч!.. Салют!

Ухватаў. Ух ты! Якая фартыфікацыя! Настроіў барыкад.

Сілан. Правільна, Хведар Паўлавіч, барыкады. А я іначай і не магу. Такі мой участак фронту — кватэрны. Каб адбіць атаку, трэба мець пад рукой увесь гэты арсенал… Як правіла, праціўнік мой — напорысты, упарты, ведае, за што ваюе, на штурм ідзе грудзьмі. Во як!

Ухватаў. Значыць — акапаўся?

Сілан. У абароне.

Ухватаў. А можа, у засадзе?

Сілан. Калі хто незаконна, то…

Ухватаў. А я, напрыклад?

Сілан. Што ты?

Ухватаў. Законна?

Сілан. Вот якое дзела, Хведар Паўлавіч… Я сёння ўсю ноч сядзеў з Пархвенаўнай. Перагортваў усе гэтыя інструкцыі. Шукаў законного оонованія…

Ухватаў. Ну і што? Знайшоў?

Сілан (уздыхнуў, развёў рукамі). Не прадугледжана.

Ухватаў. Гэта ў пісаных законах не прадугледжана…

Сілан (спалохаўся). Э-э, Хведар Паўлавіч… А на няпісаныя… цяпер не тыя часы: народны кантроль прыдумалі. Раней яго не было. (Уздыхнуў.)

Ухватаў. Слухай, Сілан! Ты хоць прачытаў маю заяву? Зразумеў, чаго я хачу?

Сілан. Чаго ж там не зразумець? Дзве кватэры хочаш.

Ухватаў. Правільна. Па два пакоі. Але ж я аддаю на абмен…

Сілан. Адну кватэру.

Ухватаў. Правільна. Але з пяці пакояў. Вам жа выгадна, дзяржаве выгадна.

Сілан. А-а, пра дзяржаву клопаты. Але якая ж выгада? Бярэш дзве кватэры, а аддаеш адну.

Ухватаў. Ды ты хоць разбіраеш, што больш — чатыры ці пяць?

Сілан. Разбіраюся. Дзве — больш, як адна.

Ухватаў. Ды ты што, галава два вухі?

Сілан. Не бачу выгады.

Ухватаў (як малому). Слухай… Напрыклад, такі размен: я даю табе пяць рублёў, а ты мне чатыры. Ёсць табе выгада?

Сілан. Не. Няма. Скажуць, што хабар бяру. А калі дойдзе да народнага кантролю, дык (адмахваецца)… ого-го…

Ухватаў. Дык я ж табе не даю хабар.

Сілан. А калі не даеш, то якая мне выгада?

Ухватаў. Я пра пяць пакояў.

Сілан. А я пра дзве кватэры.

Ухватаў. Сілан! Што ты выломваешся? Я быў у Бусько, у Кудасава. Яны згодны. I паслалі да цябе.

Сілан. I я цябе пашлю.

Ухватаў. Куды?

Сілан. Да іх.

Ухватаў (раздзельна). Яны… сказалі… што ты…

Сілан (перапыняе). Сказалі? А не напісалі? Слова не падшыеш. Слова не мае юрыдычнай сілы. Толькі подпіс…

Ухватаў. Значыць, не прадугледжана?

Сілан (разводзіць рукамі). Не прадугледжана.

Ухватаў. Дык вось ты як… (З горкім папрокам.) Аддзячыў! Ты хоць падумаў бы, хоць бы ўспомніў… Цябе хацелі зрабіць бельгійскім каралём, а я, дурань, цябе зрабіў чалавекам. А ты!.. Так аддзячыў? Ах ты, папяровы ты тыгр!

Сілан. Ты, Хведар… Ты кінь гэтыя штучкі!

Ухватаў (са злосцю). Ды вас усіх тут разагнаць траба! Усіх вас… трэба… (Вельмі раззлаваны, пакідае кабінет.)

Зноў кабінет Кудасава. Урываецца Хведар Паўлавіч.

Ухватаў. Вы што? Здзекуецеся з мяне? Хлопчыка знайшлі? Клоун я для вас?

Кудасаў. Хто? Я?

Ухватаў. Гэты дуб, гэты пень, бачыце, не знайшоў юрыдычнага (перадражнівае) «основанія»…

Кудасаў. Не знайшоў? Сілан Данілавіч не знайшоў?

Ухватаў. Ах ты, ахламон! (Іранізуе.) Юрыст! Юрыста знайшлі, выкапалі.

Кудасаў. Не мы знайшлі. Вы знайшлі. Вы, Хведар Паўлавіч, выкапалі.

Ухватаў. I ты туды ж? А? I ты?

Кудасаў (збаяўся). Хведар Паўлавіч, я не… я нічога… Я, Хведар Паўлавіч… Гэта Бусько, гэта Антон Сцяпанавіч. А я… (Прыбядняецца.) Я што?.. Вы яму… Ён у нас…

Ухватаў. Ах, ён? Ё-ён у вас? Хунзузы! Башы-бузукі!!! Я ж яму!

Кудасаў. Правільна, Хведар Паўлавіч! Правільна! Вот яму вы…

Хведар Паўлавіч выходзіць з кабінета. Кудасаў напявае: «Торреадор, смелее в бой! Торреадор, торреадор!»

Кабінет Бусько. Урываецца раз'юшаны Хведар Паўлавіч.

Ухватаў. Ах ты нягоднік! Дык ты так са мной? Ты? Мне? За ўсё маё добрае?

Бусько. Не махай, не махай рукамі. У мяне ў кабінеце мух няма.

Ухватаў. Ды як ты смееш? Як ты смееш?

Бусько. I не тупаці. Тут не стайня.

Ухватаў. Падумаць толькі! Па-ду-маць!.. Як ён са мною гаворыць! Ты забыўся, забыўся?.. Я ж цябе, чорта кудлатага, выцягнуў з балота…

Бусько. А цяпер я лысы. Я цяпер — лысы. Што було, тое прайшло. I мемуары твае нікому непатрэбны.

Ухватаў. Прыгрэў. Прыстроіў. Ты ж кляўся мне… Ты ж колькі гадоў быў як у бога за пазухай…

Бусько. Вываліўся з-за пазухі.

Ухватаў. Колькі гадоў ты лізаў мне…

Бусько (нібы яго шылам нырнулі). Надаела! Не ўспамінай мемуараў! Ты думаў — мне гэта было прыемна? О-о! Табе было прыемна! Хопіць! Мінулася! (Прыгадаў.) Муха! Беспакоіць мяне муха! (Загадвае, паказвае на муху.) Я табе лавіў? Лаві мне маю!

Ухватаў. О-о! О-го-го! Ён зубкі паказаў! (Смяецца.) Ты ж не ад злосці? А? Бывае, што і сабака кусаецца не ад злосці, а ад заліхвацкасці.

Бусько. Што? Не падабаецца? А ты як рабіў? Не так? Та-ак! А людзі цярпелі. Колькі ты патаптаўся па мне. I я ўсё сцярпеў. (Скрозь слёзы.) Муху лавіў!.. Эх, Хведзька, Хведзька…

Ухватаў. Хведар Паўлавіч!!!

Бусько. Та ні! Хведзька! Апамятайся! Не Хведар Паўлавіч ужо. Хвядот, ды не тот! Пара зразумець ужо. Ну, шо ты крычыш? Шо крычыш? Перад кім ты крычыш? Перад імі? (Паказаў на залу.) Быццам ты — цаца, а я — бяка. Ты думаеш, яны цябе не ведаюць? Ведаюць як аблупленага. Спытай у іх, які ты харошы. Ну, спытай, спытай! Баішся? Яны, брат, даўно цябе раскусілі. Як і я. А прыйшлі яны сюды не для таго, каб на цябе падзівіцца. Чорта лысага! Ты ім і так надакучыў. Яны, бач, і цяпер моршчацца, быццам аскоміна ў іх на зубах. Я ўпэўнены, што яны радуюцца, калі бачаць, як я цябе тут проці шэрсці, проці шэрсці… О-о, я іх ведаю! Яны так любяць пазубаскаліць з такіх, як ты, «былых». Анекдоты выдумляюць. Змікіціў?? Народ — такі! Можаш зарплату не падвышаць, але дай яму на зуб «былога». Дык вось — раю табе: ціхенька сядзі! Не шумі! Ці-іхе-енька! Атрымаў пенсію і скажы дзякуй. I я ціхенька буду сядзець да пенсіі. Мы з табой асколкі адной пасудзіны. Разбітай. Зразумеў? Так што, не трэба шуму і гвалту ўзнімаць. Немэтазгодна! Нават — наадварот!

Ухватаў. Ну, нарэшце ты раскалоўся. А я цябе за дурачка лічыў.

Бусько. Дарэмна! Не цаніў! Крыўдна! Разумееш? Крыўдна! Мне!

Ухватаў. Ацаню! Не-е! Будзе табе пераацэнка! Што-што, а пасаліць табе я яшчэ магу. Гарэлага дам панюхаць.

Бусько. Не пужай! Не пужа-ай! Бачыў я такіх.

Ухватаў. Адплацілі! Аддзячылі! Не-е, я на вас аброцьку знайду. Я табе такую кару егіпецкую зараз прынясу, на ўсё жыццё табе хопіць! Да смерці будзеш насіць, як язву, як пракачу! Я табе такую кару, такія мукі ўстрою… Пачакай!.. Я табе… Будзеш помніць!

Хведар Паўлавіч выходзіць у прыёмную. А там Стэла і Гарык. Ухватаў нібы спрасонку ці п'янаваты ідзе да выхаду. На парозе сутыкаецца з Наталляй Мікалаеўнай.

Бусько (расчыняе дзверы ў прыёмны пакой, загадвае). Не прымаць! Нікога не прымаць! А тым больш яго! Толькі цераз твой труп! (Гарыку.) I цераз твой! (Ляпнуў дзвярыма, шчоўкнуў замком.)

Гарык. Максімаліст! Толькі цераз мой пуп. I цераз твой, Стэла.

Наталля Мікалаеўна. А што гэта з імі? Нейкія вельмі ўстрывожаныя. Асабліва той — Хведар Паўлавіч. Што з ім?

Гарык. Тонка падмецілі, бабуся. Устрывожаны. Чалавек апынуўся ў непрывычных абставінах. Бачыце, у свой час ён высока лётаў. У маштабах горада. За аблакамі. Ну, як бы вам сказаць? Для параўнання… На арбіце быў. У космасе. I раптам вываліўся з карабля. Вываліўся на хаду. З дзяржаўнага карабля. I нідзе ніякай апоры. У невясомасці. Страціў вагу. А вагу ён меў. Груз!

Наталля Мікалаеўна. Знала я яго. Цяжкі быў. Праўда. Свінцовы.

Звоніць тэлефон.

Стэла (бярэ трубку). Вас слухаюць. Так. Так. Яго няма. Што перадаць? Добра. Калі? Добра. Я пастараюся яго знайсці. Не. Ён нікуды не паехаў. Добра. Перадам. (Кладзе трубку, стукае ў дзверы Бусько.) Антон Сцяпанавіч! Толькі што званіў Аляксей Аляксеевіч. Прыедзе да вас.

Бусько. Аляксей Аляксеевіч?

Стэла. Прасіў, каб вы былі на месцы. Яны хутка будуць.

Бусько з'яўляецца на парозе свайго кабінета.

Бусько (да Наталлі Мікалаеўны). А вы пачакайце пакуль у калідоры.

Наталля Мікалаеўна выходзіць.

(Стэле). Не магла сказаць, што мяне няма тут?

Стэла. Як заўсёды, я так і сказала. Ён загадаў знайсці вас.

Бусько. Дык вось — ты мяне не знайшла. Мяне няма. I не будзе. Я не магу. Хай Кудасаў сустрэне. Дзе ён? (Гарыку.) Пакліч!

Гарык знікае.

А прыедзе Аляксей Аляксеевіч, скажы: мяне выклікалі… у гэта…

Цікаўнасць не адпускае Гарыка. У калідоры ён пасоўвае абгорнуты грубай паперай нейкі бюст на самы край шафы, любуецца яго няўстойлівасцю, бо шафа з падломанай ножкай. Гэтым заняткам ён маскіруе сваю ўвагу да гутаркі шэфа.

Стэла. Куды вас выклікалі?

Бусько. Ну… у гэта… у кіраўніцтва…

Стэла. Якое?

Бусько. Ну ў гэта, як яго… Гэта што? Допыт? У кіраўніцтва, і ўсё. Тэрмінова. (Вяртаецца ў свой кабінет.)

Гарык (адчыніўшы дзверы Кудасава). Вас кліча шэф. Неадкладна! Зараз жа!

З кабінета выходзіць Кудасаў і таропка накіроўваецца ў прыёмны пакой Бусько. Спяшаючыся, ён спатыкнуўся, зачапіў шафу, шафа хістанулася, і скрутак грохнуўся вобзем. Забрынчалі асколкі.

Кудасаў. Фу ты, чорт!

Гарык. Гэта не чорт. Вы знаеце, каго вы ўранілі?

Кудасаў. Не каго, а што.

Гарык. Не-е, — каго. Бюст!

Кудасаў. Не я. Гэта вы мяне піхнулі.

Гарык. Вы не толькі ўранілі, вы яго разбілі. А ён яшчэ не спісаны.

З кабінета выходзіць Бусько.

Бусько. Што тут за грохат?

Гарык. Ды вось тут…

Кудасаў (апярэджвае). Гарык разбіў бюст.

Гарык. Таварыш Кудасаў!..

Бусько. Ладна! Прыбярыце гэтыя чарапкі! Калі трэба — разбяромся. А цяпер… Кудасаў! Прыедзе Аляксей Аляксеевіч… А помніш, кім ён быў?

Гарык выносіць разбіты бюст.

Кудасаў. А як жа, — вадзіцель. Вырас.

Бусько. Дык вось, пагавары з ім замест мяне. А я… Мяне к начальству выклікаюць. Тэрмінова. Дый не магу я… Быў шафёрам, а я цяпер павінен яго ўказанні…

Кудасаў. I верна — замнога гонару.

Бусько. Усё. Я пайшоў. (Ідзе і закрываецца ў кабінеце.)

Кудасаў (шкрабае патыліцу). Стэла! А Сілан тут?

Стэла. Тут.

Кудасаў. Заві!

Стэла выходзіць і праз хвіліну вяртаецца з Сіланам.

Сілан. Каму я трэба?

Кудасаў. Дык вось, Сілан, адказнае табе заданне. Бусько даручыў табе сустрэць Аляксея Аляксеевіча і пагаварыць з ім. За яго. Замяніць яго.

Сілан. Аб чым пагаварыць?

Кудасаў. Аб тым, аб чым захоча гаварыць Аляксей Аляксеевіч.

Сілан. А што яму сказаць?

Кудасаў. Не гавары ні да, ні не. I не пярэч, і не згаджайся. Дзе паддакні, а дзе — у дробязях — выкажы сумненне. Асцярожна. А дзе не ведаеш, што сказаць — перапытай. Хай ён скажа. Сам. А ты паабяцай далажыць, паведаміць, праінфармаваць. Усё жыццё вучу цябе, а ты…

Сілан. Дык гэта я спасціг.

Кудасаў. Спасціг? Ну во, будзеш даўгавечным. Незамянімым. А я… У мяне тэрміновая справа. (Паспешна выходзіць.)

Сілан. Мудры бес. Як павук.

Уваходзіць Аляксей Алякссевіч.

Аляксей Аляксеевіч. Добры дзень. (Вітаецца з усімі за руку. Некалькі затрымаў руку Сілана, але не ўспомніў яго.) А што гэта за ўстанова такая? Гэта што? Адростак гаржылупраўлення? Апендзікс?

Гарык. А вам не здаецца, што, называючы нашу ўстанову апендзіксам, вы абражаеце нас? Крыўдна і сорампа!

Аляксей Аляксеевіч. О-о! Вяртаю гонар. А хто кіраўнік вашай канторы?

Гарык. Во, ён замяняе.

Аляксей Аляксеевіч. Намеснік?

Гарык. Не. Замяніцель. Эрзац. Замяняе Бусько.

Аляксей Аляксеевіч. Ён яшчэ не на пенсіі?

Гарык. Пакуль княжыць. А чаго яму спяшацца на пенсію. Цяпер гэта не модна. Таму што — пенсія меншая за зарплату. А спраў у яго… у пенсіянера больш дзялоў.

Аляксей Аляксеевіч. Ці не меціце вы ў яго крэсла?

Гарык. Мне хоць бы на сваім утрымацца.

Аляксей Аляксеевіч. Дык вось — зносім вас.

Сілан. Як — зносім? Чаму?

Стэла. Як — зносім?

Гарык. Як так — зносім?

Аляксей Аляксеевіч. Проста. Разбурым сцены бабай, зграбём абломкі бульдозерам, расчысцім месца і трохі вышэй збудуем быткамбінат «Новы мір». Па генеральнаму плану.

Сілан. Такую крэпасць — бабай? Будавалі навечна і раптам… бабай.

Аляксей Аляксеевіч. А ў помнікі старыны — не прыгадзілася. I гістарычныя асобы не ўдастоілі гэты склеп сваёй прысутнасцю. Ні Грышка Атрэп'еў, ні Мазепа, ні цар Пётр.

Сілан. А мы?

Гарык. А мы? А мы куды?

Аляксей Аляксеевіч. Па спецыяльнасці.

Гарык. Як? I вы? Вот прывязаліся да маёй спецыяльнасці. Няма яе ў мяне! Няма!!!

Аляксей Аляксеевіч. Тады ідзіце да нас на будоўлю. Авалодайце бульдозерам ці бабай. Рушце сцены да аснавання, а затым — мы наш, мы новы мір збудуем…

Гарык. Хто быў нікім, той стане ўсім?

Сілан. Са мной гэта ўжо было. Я нешта не саўсім… Не зразумеў. Вы растлумачце.

Аляксей Аляксеевіч. А што тут незразумелага?

Сілан (бянтэжыцца). Так-так. Ясна… Усё ясна. Я, канечне, далажу, я праінфармірую. Я далажу Бусько.

Аляксей Аляксеевіч. Перадайце яму, хай рыхтуецца на бюро гаркома. Бывайце здаровы. (Выходзіць.)

Сілан праводзіць Аляксея Аляксеевіча.

Стэла. Злазь, прыехалі.

Уваходзіць Наталля Мікалаеўна.

Гарык. Любая бабуся! Пачакайце два-тры дні. Маё шчасце ў вашых руках. Я аформлю прапіску. Пачакайце. Не спяшайцеся. А то — як ліквідуюць нашу кантору — я прапаў. Вы — мой апошні шанец… Не спяшайцеся!

Наталля Мікалаеўна. А я спяшаюся. Дачка чакае. Унукі чакаюць.

Гарык. О, што за век дваццаты! У выніку нашай спешкі я магу астацца беспрытульным. Я заўтра да вас прыйду. Я прыеду! Я прылячу. Я вам усё растлумачу.

Наталля Мікалаеўна. А вось ты не спяшайся. Не спяшайся, галубок. (Збіраецца пайсці.) Так і галаву дзе-небудзь згубіш.

Гарык. Ды мне зараз ваша кватэра больш патрэбна, чым галава.

Гарык памагае Наталлі Мікалаеўне падняцца, бярэ яе пад руку і стараецца падабацца старой сваім далікатным абыходжаннем. З грукатам і шумам урываецца ўзлахмачаны, ваяўнічы, узрушаны Ухватаў.

Ухватаў. Дзе ён? Дзе гэты падлюга? Я яму зараз… Пусціце мяне! (Спрабуе штурмам прарваць абарону — адпіхнуць Гарыка і Стэлу, якія загарадзілі дзверы к шэфу.) Пусціце мяне туды! Пусціце, вам кажуць!

Гарык і Стэла. Нельга! Прыём закрыт! Загадана не прымаць! Грамадзянін! Грамадзянін! Я дружыннікаў паклічу! Загадана не пускаць!

Ухватаў. Каго? Мяне? Мяне не прымуць? Ах, ён падлюка! Ды я яго… Божа, як павярнулася?! (Заплакаў.) Ды калі я ўладу меў, яны ж былі — такімі вернымі, паслухмянымі, адданымі. I я для іх богам быў! Аднаго позірку баяліся. Богам для іх! Гэта ж я іх вывеў! Я сатварыў! А цяпер… (Плача.)

Гарык (чытае па памяці біблію). «I сатварыў бог чалавека па вобразу і падобію свайму, мужчыну і жанчыну сатварыў. I благаславіў іх бог, і сказаў ім: пладзіцеся і размнажайцеся, і папаўняйце зямлю, і валодайце ёю, і ўладарце над рыбамі марскімі, і над звярамі, і над птахамі нябеснымі, і над усякім скатом, і над усёю зямлёю, і над усякімі жывёламі, і над усімі гадамі паўзучымі на зямлі… I ўбачыў бог усё, што ён стварыў, і вот, хораша вельмі. I быў вечар, і быў ранак: дзень шосты».

Ухватаў (слухаў, слухаў і раптам). Сапляк! Парасёнак!

Гарык. «Хораша вельмі», — пакуль бог не пайшоў на пенсію. А стаў пенсіянерам, спаткаўся са сваім падобіем і… харкнуў ад агіды на сваё падобіе няўдзячнае.

Ухватаў (нібы яго падагрэлі, ідзе на штурм). Пусці мяне да яго. Пусці-і-іце!!! Я павінен! Гэта мой доўг!

Але Гарык і Стэла, як верныя вартавыя, адціснулі Xведара Паўлавіча ў калідор, дзе ўжо даўно сочаць за падзеямі Сілан і Кудасаў.

Наталля Мікалаеўна. А ён верна сказаў: па вобразу і падобію…

Ухватаў. А ты… А ты… (Задыхаецца.) Не суй нос!..

Кудасаў. Не хаміце, Хведар Паўлавіч, не хаміце. Не тыя часы.

Ухватаў. А-а, і ты, нюхала! Д'ябал ты! Нячыстая сіла! Д'яблы вы! Усе вы д'яблы!!

Гарык. Усё лагічна. Сатварыўшы бога, чалавек вымушаны быў сатварыць і д'ябла. Іначай ідэя бога траціць усякі сэнс. (Хоча выправадзіць усіх прысутных.) Пакіньце бога ў спакоі. У адзіноце.

Усе разыходзяцца спакойна і раўнадушна. Толькі Наталля Мікалаеўна нібы прадчувае бяду, затрымліваецца каля дзвярэй. Ухватаў, адчуўшы сябе, як тхор у пастцы, кінуўся да адных дзвярэй, да другіх. Раптам заўважыў дзверы, загароджаныя старой канцылярскай шафай, запоўпенай архіўнымі папкамі.

Ухватаў. Не! Не! Не!!! Я ўсё роўда дабяруся да цябе! Я дастану цябе! Запасныя дзверы як забарыкадзіраваў! Не, не! Не-е! Я цябе выкалупаю! Упярод! На барыкады! (Натужваецца, адсоўвае шафу ад дзвярэй. Робіць гэта з апошніх сіл. Ледзь-ледзь адсунуўшы шафу, ён заўважае на дзвярах бронзавую галаву льва з кальцом. Ухватаў са злосцю хапаецца за кальцо, ірвануў к сабе дзверы, але тыя не паддаюцца. Яшчэ спроба, і ў руках Хведара Паўлавіча — вырванае з зубамі з пашчы льва кальцо. Раптам Ухватаў хапаецца за сэрца і з дзікім перадсмяротным крыкам падае перад дзвярыма бяздыханым.)

Наталля Мікалаеўна. Людзі! Памажыце! Дзе вы?

На яе кліч з'яўляюцца ўсе служкі гэтай установы.

Званіце ў «Хуткую дапамогу»! Хутчэй! Ратаваць трэба! Яму нехарашо!

Сілан падышоў, прыгледзеўся да Хведара Паўлавіча, патрымаў за руку, правяраючы пульс, уздыхнуў і заявіў.

Сілан. Не, яму зараз ужо харашо…

Кудасаў. Здаецца, у нас пахне смаленым…

У суседнім пакоі Стэла выклікае «хуткую дапамогу».

Стэла. «Хуткая»! «Хуткая»!.. Калі ласка, як можна хутчэй, тут чалавек памёр, прасіцель! Хутчэй!

Наталля Мікалаеўна. У яго ў руках кніжачка…

Кудасаў. Паглядзіце. Гэта, відаць, яго егіпецкая кара.

Наталля Мікалаеўна (нахіляецца, вымае з рукі Ухватава чырвоную запісную кніжачку, чытае). «Некалькі навадзяшчых пытанняў аб сувязі часоў і з'яў… Ідучы на спачын, запытай сябе сам: што ты зрабіў сёння?» (Адрываецца ад запісной кніжкі.) Божа мой! Божа мой! Гэта ж мужа майго кніжачка. А я яе столькі гадоў шукала, столькі гадоў… Гэта ж яго, мужа майго, запавет, апошняе слова яго. (Чытае далей.) «Ідучы на спачын, запытай сябе сам: што ты зрабіў сёння? Падвядзі вынікі справам тваім. Можа, чужое проса вытаптаў? Пакрыўдзіў каго? Аблаяў? Пакараў? Звольніў з работы? Ці асудзіў? Каго? За што? Ці справядліва? Чым гэта павернецца для цябе, для людзей заўтра? Праз год? Праз дзесяць гадоў? А праз дваццаць год? Успомніць аб гэтым не сорамна будзе табе? Перад сабой. Перад сынамі. I перад унукамі. Што ты зрабіў сёння? Дрэва пасадзіў? Проса пасеяў? Прыласкаў каго? Падахвоціў каго? Пасаду даў — уладу над людзьмі ўручыў? Каму? Дастойнаму? Справядліва? Чым гэта павернецца для цябе, для людзей заўтра? Праз год? Праз дзесяць гадоў? А праз дваццаць? Успомніць аб гэтым не сорамна будзе табе? Перад сабой. Перад сынамі. I перад унукамі. Падводзячы вынікі справам тваім, жыццю свайму, каяцца не будзеш? Адыходзячы на спачын, спытай сябе сам: што ты зрабіў сёння?..»

Наталля Мікалаеўна падыходзіць к рампе і яснымі ласкавымі вачыма шукае сустрэчы з вачыма кожнага ў зале гледача. А недзе рэха, затухаючы, паўтарае: «Спытай сябе сам! Спытай сябе сам!»

1967–1980