Сьцяна (на белорусском языке)

Сакрат Яновiч

Сьцяна

Раман

У нашым калодзежы, у Каралёўшчыне, калiсьцi

злавiлi дзiўнага шчупака - амаль бяз тулава ды

зь вялiзнай галавою. Ён, вiдаць, рос у голадзе...

(З успамiнаў Мацi)

1

Сьцяпан Сумленевiч глядзеў у вакно.

Выпаў першы сьнег, i было сьветла, добра. Невысока кружылася птушка, голуб. Беляхцелi пярэстыя дахi складаў, пабудаваных на пустэчы, на якой, як казалi старыя людзi, знаходзiлiся могiлкi. На панадворку блiзкага будынку зграя дзяцей бiлася сьнежкамi й адтуль, час ад часу, даляталi вывiскi радасьцi.

Сумленевiч, заклаўшы рукi за сьпiну, прайшоўся па пакоi, абмiнаючы вялiзны пiсьмовы стол, крэслы. Гэты сьнег доўга не паляжыць, мiжвольна думаў ён. Яшчэ - зарана. Будзе тапелiца, балота на тратуары. Стане iмгла, ад якой сонна й невыносна абыякава...

Ён адчуваў сябе неспакойна. Першы раз ахапiла яго так моцнае пачуцьцё неспакою, якое - баяўся таго - было блiзкае страху. Не знаходзiў ён выразных прычынаў, якiя тлумачылi-б гэткi стан духу. Вышукоўваў адну прычыну, галоўную.

Кiра, вядома, мела рацыю, калi ўчора наракала, што Сьцяпан рэдка бывае дома. Ён i сам зьдзiўлены тым, што яно, сапраўды, так ёсць. Прадумаўшы, дзень за днём, цэлы тыдзень, ён усьвядомiў сабе, што яго чамусьцi не прыхiляе да жонкi. Бачыў у ёй усяго нейкую цiхую прыстань пасьля турботнага дня, ня болей. Да ягонай сьвядомасьцi даходзiла гэта цяжка, як бы з натугай. Зь вялiкай неахвотай.

Лагодныя вочы Кiры засмучона глядзелi на Сьцяпана. У iх было, можа, больш заклапочанасьцi... Гаварыла яна пра яго здароўе, пра тое, што ён крычыць праз сон, беспрытомна кiдаецца ў пасьцелi, пацее да ўмакрэласьцi. Прасiла, каб схадзiў да лекара. Яе жаночая мудрасьць у штодзённых справах нават прыгнявiла Сьцяпана, але ён прыкiнуўся дабрадушна-паслухмяным, паабяцаў ёй. Да лекара, фактычна, трэба яму пайсьцi: мо ў аўторак? Не, у сераду.

Яна ня ведала пра забойства сакратаркi.

Пры распазнаньнi трупа пачаўся ў яго галаўны боль, працяглы й тупы, якi ўжо колькi дзён не сьцiхае. Дзяўчына загiнула ва ўласнай кватэры, ля Выгодаўскай. Яе цела, аголенае й жахлiва пакалечанае, ляжала на атаманцы; з глыбока парэзаных грудзей пакрысе выцякала кроў; бзычэла агiдная зеленаватая муха. На падлозе, на крэслах i на гасьцiнна застаўленым стале цяляпалiся шматкi адзеньня; дзяўчыну згвалцiлi. Яна, напэўна, баранiлася, што разьлютавала бандытаў - iх было трох. Капiтан дапускае, што, прынамсi, адзiн зь iх быў добра знаёмы ёй. Сьцяпан ня чуў пра тое, цi ў сакратаркi быў жанiх.

Была яна, несумненна, прыгожай. I даволi iнтэлiгентнай. Прытым - бойкай, такой борздай у дзеяньнi, трошкi нэрвовай. Якраз адпаведнай для свае працы. Кiра - калi параўноваць - усяго мiлая кабетка, i нiчога больш. "У такой сытуацыi яны зрабiлi-б зь ёю, што захацелi-б, i яна засталася-б жывою", Сумленевiч з прыкрасьцю падумаў пра жонку.

Ён чакаў вiзыту капiтана. Патрэбна дакладна расказаць яму, што ведаў пра нябожчыцу. Парабiў сабе занатоўкi: няшмат. Мала мог паведамiць сьледчаму. Калi чалавек жыве, дык, здаецца, вядома нам пра яго амаль усё. Толькi потым аказваецца, што ведалi мы пра дробязi, пра пылiнкi ад iснаваньня, якое згасла. У Сумленевiча зараз склалася падазрэньне, што сакратарка спэкулявала. Некалькi разоў, бадай, тры, ён незнарокам пачуў яе размовы па тэлефоне, якiя запамяталiся яму не сваёй двухзначнасьцю або наiўнай зашыфраванасьцю, але настойлiвым старгоўваньнем чагосьцi. Досыць сварлiвыя размовы. Ён пакутлiва намагаўся ўспомнiць iх зьмест.

Ён наўрад цi зможа дапамагчы капiтану ў разблытаньнi гэтай справы. Гутарка зь iм зойме яму час, працягнецца да вечара, i Кiра скажа, прывiтаўшы мужа ў дзьвярох кватэры: "Хадзi есьцi".

Вiзыт капiтана й злосьць Кiры будуць дзьвюма справамi, якiя вырашаць пра зьмест i настрой сёньняшняга дня. Мо й няма сэнсу гаварыць пра гэта, але дзень арганiзоўваюць пераважна дзьве справы, часам значныя. Як бель i чэрнь. Адчуваньне стомы зьнiкне ў Сумленевiча позьнiм вечарам, недзе пасьля дзевятай гадзiны, калi жонка, задрамаўшы перад тэлевiзарам, прачнецца ад прахалоды й загаворыць пра тое, што час кладавiцца спаць. Гэта выклiча ў iм грымасу пратэсту, маўклiвага, стоенага ў сабе. Яму тады захочацца папрацаваць, прадумаць заўтрашнi дзень, i ён доўга ня зможа заснуць; Кiра, iншы раз, храпе, праўда, няголасна, можна сказаць, далiкатна. На заслоненым акне мiгцiць барвовае зарыва вулiчнага нэону, замацаванага на шчыце суседняга будынку. Блiскi ад яго чамусьцi нагадваюць пацешлiвую бегатню хлопцаў i дзяўчатаў на беразе рэчкi, у якой купаюцца яны перад захадам сонца ў летнi адвячорак. Уяўленьне таго дае супакой i, не iнакш, таму яно прыемнае - асаблiва калi забрэша сабачаня, зь якiм Кульгавая Зоська, мацi пачынаючай прастытуткi, выходзiць на двор.

Вельмi добра, што Кiра не здагадваецца пра няшчасце, якiм вымушаны, няхай сабе й часткова, займацца Сьцяпан. Ён упэўнены ў тым, што за яе словамi зацiкаўленьня й спачуваньня штораз блiжэй хавалася-б падазронасьць. Тое надта няўлоўнае чуцьцё недаверу, якое называюць, хiба залiшне, падазронасьцю, як быццам першую прыступку назваць цэлай лесьвiцай.

Капiтан не зьявiўся ў дамоўленую гадзiну, спазьнiўся; ён колькi хвiлiнаў наракаў на недахоп часу, на звалку работы, i заўзята гладзiў парадчэлыя валасы, якiя па-кавалерску ўпрыгожвалi ягоны высокi лоб. Сумленевiч, не чакаючы, пачаў яму расказваць. Сьледчы выслухаў яго даволi безуважлiва й папрасiў характарыстыку - як гэта сказаў ён - нарыс псыхалягiчнага партрэту нябожчыцы. Размова атрымалася нецiкавай.

- Ну, хоць раз вярнуўся ты дамоў як чалавек, - гаварыла Кiра, рыхтуючы абед. Сьцяпан мыў рукi ва ўмывальнiку; намочаным ручнiком нацiраў карак, каб пазбыцца мiгрэны. Ня слухаў жонкi, надакучлiва дбайнай пра яго, i нават пашкадаваў таго пачуцьця задаволенасьцi, зь якiм iшоў з працы. Нёс дахаты гэтую сваю выпадковую пунктуальнасьць, бы падарунак для Кiры. Яна, усё-такi, старэе... - Цi ты, Сьцёпа, яшчэ любiш мяне? - яна выключыла полымя газу пад патэльняй, на якой смажылiся катлеты. Не азiрнулася. - Цi я патрэбная табе?

- Ты, Кiра, лепш дай мне есьцi, - паморшчыўся Сьцяпан. - Давай мы паабедаем, - ён сеў за супрацьлеглы канец стала. Яму хацелася есьцi, i ён таму баяўся, каб ня выбухнуць злосьцю.

"Чорт падкусiў мяне купiць касьцюм!" - нездаволена падумаў пра пiнжак, якi выдаўся яму цяжкiм i нязграбным. (Набыты за танную цану ў "Цэнтралi".)

- Падсмажыць цыбульку, Сьцёпа? - Кiра быццам раздумала сказаць Сьцяпану важнейшае.

- Нашто? Сядай, урэшце, - ён узяўся нарэзаць хлеба. - Пакуль насмажыш цыбулi, дык усё выстыне, - лусты крышылiся яму, пачарсьцвелыя.

Маўклiва паабедалi. Ён азваўся толькi раз. ("Кiра - зноў забуду сказаць табе - трэба пападлiваць вазонiкi на акне, цёплай вадою, каб карэньчыкi не пагнiлi...")

Потым пагаварылi спакайней.

- Што чуваць, Сьцёпа, на працы?

- Нiчога асаблiвага: бавiм час да вечара...

- Ты, бачу, чамусьцi не ў гуморы.

- Хто яго ведае... Нейкая стома напала на мяне.

- Мала сьпiш: трэба мiнiмум восем гадзiнаў, Сьцёпа.

- Трэба.

- Зноў прасядзiш паўночы..

- Не прасяджу...

- Так далей нельга, Сьцёпа.

- Чаго нельга, Кiра?

- Сьцёпа, чаму ты ня слухаеш мяне? - у яе памутнеў голас. - Зачыняесься ў кухнi ды сядзiш у ёй да раньня.

- Не да раньня, Кiра. Часам, здарыцца, да адзiнаццатай... - Гэта была няпраўда. Ён ужо колькi месяцаў кладавiўся спаць пасьля дванаццатай. (Яму, звычайна, ня спалася.)

Вярнуўшыся дамоў, ён з улюбёнасьцю наводзiў парадкi ў пакоях. Зьбiраў, рукамi, сьмяцiнкi на дыванах, сьцiраў шматкаю пыл з падлогi й парэнчаў фатэляў, перавешваў адзеньне ў шафах, чысьцiў абутак, мыў пасуду й гаршкi, дапамагаў Кiры ў гатаваньнi абеду, калi яна не пасьпявала зь iм на час, хадзiў у склеп па бульбу й моркву (тамака ён, а як-жа, даводзiў да геамэтрычнага ладу на палiцах са слоiкамi павiдлаў i бутэлькамi самаробнага вiна), выносiў сьмецьце. Снаваў зь цяжкай задумёнасьцю, а калi гаварыў, дык пра глупствы. Кiра не прыкмячала таго, што Сьцяпан нечым заклапочаны...

Сумленевiч падумваў аб тым, цi ня лепш было-б яму зьмянiць месца працы.

Прадчуваў: роздумы зьяўляюцца пастановай. Хаця-б таму, што выклiкалi яны ў iм супакоенасьць або й захапленьне, ад якога ўставаў ён са звычнага крэсла й хадзiў з кута ў кут. Патрэбна было яму вышукаць прычыну, апраўданьне... Не знаходзiў яе. Яго шанавалi, супрацоўнiкi й начальства, як ураўнаважанага чалавека, якi здолее знайсьцi выйсьце з кожнай, здавалася-б, бязвыхаднай сытуацыi; як таго, якi не падвядзе. Называлi Сумленевiча сапраўдным камунiстам, пакеплiваючы, бо ён не зьяўляўся членам парты!...

2

Штосьцi ня ладзiлася ў Сумленевiча. У сераду, пад канец дня, яму званiў капiтан. Забойства сакратаркi, калi думаў аб iм, навейвала на Сумленевiча сум, ад якога ён страчваў здольнасьць штокольвек разумець. Гэта было неяк падобнае да задуманых iм пошукаў новай працы. Невытлумачальнае спараджала якоесьцi адранцьвеньне, тупую, быццам зубны боль, дрымоту.

Кадравiк прыйшоў з кандыдаткай на сакратарку. Не прыглядаючыся да яе, Сьцяпан падумаў, што сьмерць можа быць i радасьцю... Стаяла перад iм жанчына рэдкай прыгажосьцi, бадай, маладзiца, якой жадалася мець свае грошы, чаго, зрэшты, яна не затойвала.

- Сядайце, калi ласка, - сказаў ён. I кадравiк, з гатоўлiвасьцю задаволенага мужа, паўтарыў ёй словы Сьцяпана, паказваючы на мяккае крэсла ля пiсьмовага стала. Пачакаў, пакуль яна сядзе. - Вы хочаце працаваць у нас? - яе прыгажосьць не дазволiла Сьцяпану глядзець ёй у вочы. "Прыгажосьць у Нiны была прыгажосьцю нахабнай i, мабыць, таму не прыкмячалася яе", - адзначыў за нябожчыцай. - У вас ёсьць вопыт такой працы?

- Гэта першая мая праца, - сказала яна й прыплюшчыла вочы; яе доўгiя вейкi прытаiлiся.

Сумленевiч запытальна паглядзеў на кадравiка, на мiг.

- Панi закончыла школу адмiнiстрацыi, - кадравiк падсунуў Сьцяпану паперы. - Часткова завочна...

- Пасьля таго, як выйшла замуж, - дапоўнiла яна. Ёй чамусьцi было прыкра. - Фактычна, дык усяго апошнiя паўтара года...

"I гэтую заб'юць!" - кальнула Сьцяпану недарэчнае.

- Вось тут пазначана, - кадравiк пахiлiўся над iндэксам. (На халеру гэты iндэкс?!) - Адзiн год i няцэлых сем месяцаў, - ад яго кучмы ўдарыла ў нос кiслым потам нямытай галавы.

- Добра, пабачым. Запоўнiце пэрсанальную анкету.

Кадравiк пайшоў зь ёю, забiраючы рассыпаны стосiк яе дакументаў, звычайных i аздобленых, якiя нешта пасьведчваюць, уверагоднiваюць перад чужымi.

Новае месца працы. Што-б гэта абазначала, як назва задумлiвасьцi Сьцяпана Сумленевiча?

Бачыў ён Кiру, яе патлусьцелыя шчокi й нязоркi пагляд. Яна ўставала перад шостай гадзiнай ранiцы й марудна апраналася, шахацела цэляфанавымi торбамi, у якiя клала панчохi; (Сьцяпан злосна пераварочваўся на другi бок.) Абуўшыся, раз-пораз забягала ў спальню, зноў чагосьцi; чуўся глухi стукат яе абцасаў на дыване. Скрыпелi дзьверы шафы з адзеньнем, зьвягалi вешалкi. Усе гэтыя гукi ўяўлялiся Сьцяпану разам з пахамi згатаванага малака, харашуткiх булачак, масла ў пасоленай вадзе... Сьнедалi каля паловы сёмай, спакойна й без апэтыту. Ён з палёгкай уставаў з-за стала, рабiўся пасьпешлiвым ад раптоўнай нецярплiвасьцi апынуцца на працы. (Кiра рэагавала на гэтую пасьпешлiвасьць.)

- Кiра, я не магу знайсьцi рукавiцаў, - ён, мокрыя цi сухiя, засоўваў iх у кiшэнi палiто.

- Сохнуць у ванным, - яна, пераважна, тады пачынала злавацца.

- Ага, - палохаўся ён падсьвядомым, ранiшнiм страхам: "Праз халерныя рукавiцы ў нас можа дайсьцi да разводу!"

Кiра бралася мыць пасуду. Сьцяпан цалаваў яе ў вушка й выходзiў з кватэры. Ад яго пацалунку яна як бы прысядала... У закутку, памiж абагравальнiкам i акном, павук снаваў сваё накшталт мiнiяцюрнай антэны. Дзiўны павук, якога хацелася клiкаць "Васькам".

- Зь мяне, Сьцёпанька, нядобрая жонка i благая гаспадыня, - аднойчы сказала яна.

- Табою, як жонкай, я цалкам задаволены; ну, а як гаспадыняй - скажу табе - я да непрыстойнасьцi захоплены! - адказаў ён, прыжмурыўшыся ва ўсьмешцы. Такую горбу аладак, i так смакавiтых, магла напячы толькi мая Кiра. Толькi яна!

- Знайдзi мне працу, - Кiра нi трохi не жартавала. - Хоць абы-якую й абы-дзе...

- Мала табе, Кiрачка, працы дома? - ён штосьцi прадчуваў. - Ого, зажадалася падвойную плату мець...

- Я, Сьцёпа, не жартую.

- Бачу, Кiра. Бачу...

Нешта сарвалася ў iм; не стрымаў ён нагрузкi дня, вельмi нэрвовага дня, i сказаў ёй, праўда, залiшне па-грубiянску, многае, чаго, зрэшты, не шкадуе й па сёньня. Добра, Кiранька, я пашукаю табе працу. Не, не ў сваёй установе, бо гэта зашкодзiла-б табе, ты не магла-б узвышацца на службе: муж i жонка ня могуць быць адначасова важнымi. Ведаеш, Кiрушка, знайду табе я месьцейка ў фiрме з разумным дырэктарам. Думаю, ты не супраць таго, каб працаваць пад кiраўнiцтвам разумных... Але няхай табе, мая ты Кiрулька, не здаецца, што iнтэлiгентнасьць у чалавеку зьяўляецца нечым пажыцьцёвым. Асаблiва - у дырэктароў! Твой першы пэрыяд штатнай працы прамiне, ну, быццам мядовы месяц: у цябе, напэўна, знойдзецца шмат жаданьня выконваць свае абавязкi выключна добра, а ў дырэктара-ж - разумець цябе й дапамагаць. I так яно, фактычна, будзе. Неўзабаве ты, Кiраня маё, пойдзеш далей i тады сутыкнесься зь незразумелым: удасканальваньне працы, значыць, i фiрмы, акажацца шкодным ёй... Дырэктар растлумачыць гэта па-свойму. Не паслухаесься яго - пазвонiць табе аднаго дня, па ўнутраным тэлефоне (ты пазнаеш яго па голасе!), i скажа прыблiзна наступнае: "Вы перастаньце пiсаць i вазьмiцеся за працу!" Ён выключыцца, пакуль ты, Кiрушка, пасьпееш разявiць роцiк, а прытым падумаць: "Што здарылася? Заўсёды гаварыў ён да мяне: панi Кiра! Гэта жарт. Хтосьцi, у каго голас падобны да дырэктаравага, пажартаваў i рагоча сабе ў каторымсьцi пакоi дырэкцыi..." Як-жа бяз дурняў жыць на сьвеце? Бяз дурняў - панура, сказала-б пабочная асоба наконт твайго канфлiкту з шэфам. Ты, вядома, дурнем палiчыш дырэктара; нейкая рацыя ў гэтым будзе. Ды ўся справа ў тым, Кiрушачка, што кiраваньне даверанымi iнтарэсамi, як кожная штатная праца, мае абмежаваны характар. Таму, панi Кiра, у нашых умовах, нашай фiрмы й суседняй, той, хто перарос даручаныя яму заданьнi, можа зрабiць, па праўдзе кажучы, адзiн крок: альбо пашукаць сабе iншую, болей адпаведную, працу, альбо заняцца бурлiвай грамадзкай дзейнасьцю (найлепш - далёка ад радзiмага асяродзьдзя). Заўваж, дарагая, што, застаючыся хатняй гаспадыняй, ты не прымушаная ступiць таго кроку. Усякая твая iнiцыятыва, накiраваная на ўмацаваньне хатняй фiрмы й яе ўдасканальваньне, будзе вiтацца доўгiмi, працяглымi, нямоўкнымi н авацыйнымi воплескамi з боку iнтарэсаў, якiя ты баронiш, гэта значыць, з майго боку. Ясная справа, да таго часу, пакуль не павырастаюць нашы дзецi, якiх ня маем, але яны - я ўпэўнены ў тым! - будуць; дарослыя дзецi, як слушна здагадваесься, рашучым чынам абмяжуюць тваю барацьбу за разьвiцьцё iнтарэсаў, натуральна, усё больш супярэчных зь iхнiмi, нам дзiўнымi...

Кiра маўчала.

Яна ў той вечар наогул не азвалася словам. Выйшла з кухнi ў пакой гаворка адбывалася ў кухнi, за абедам - напахнёны сьвежымi кветкамi, i там глядзела тэлевiзiйную праграму. Сьцяпан прыхiнуўся да акна, таго самага, ля якога ў зiмовую пору ажыў павук, i прыглядаўся да вулiчнага руху. Ён любiў наглядаць за паводзiнамi пешаходаў i машынаў, знаходзячы ў гэтым яснасьць сваiм думкам. Кiра, калiсьцi застаўшы яго пад час такiх назiраньняў, спужалася. Здарылася што? Га? Кажаш, нiчога... Дык чаго глядзiш туды, што? Нехта сочыць за нашай кватэрай? Нiхто, кажаш, ня сочыць... Ну, што цiкавага ты ўгледзеў там? Адыйдзi ад акна, бо суседзi падумаюць, што мы - пляткары, цiкуны языкiя, гультаi! Што? Так могуць думаць у вёсцы? А Беласток - горад?

У Сьцяпана Сумленевiча нараджалася крыўдаваньне на жонку. Гэтае пачуцьцё яшчэ ў iм не ўстаялася, i можна было-б пазбыцца яго. Але ён ня вельмi хацеў таго.

Сам аб тым ня ведаючы, ён iмкнуўся пакрыўдзiць Кiру. Ня раз будучы сам пакрыўджаным, ён знаходзiў палёгку ў сварлiвай гутарцы зь ёю, у тым, каб давесьцi яе да разгубленасьцi, пужлiвай няўпэўненасьцi. Такое й было ягонае крыўдаваньне: пакрыўдзiць таго, хто адчуваў гэтаксама, як ён.

3

Сумленевiч быў блiзкi зразумець тое, менавiта, у час водпуску, сонечнага, праведзенага ў кэмпiнгу каля возера. Кiра, высьвежаная бесклапоцьцем, з аднолькавай сымпатыяй адносiлася да жанчынаў i мужчынаў. Яна нават папрасiла ў Сьцяпана прабачэньня за некалi ўчыненую яму вымову: "Я, Сьцёпачка, думала, што ты заляцаесься да чужых... Разумею, дурная, што быць да кагосьцi мiлым не заўсёды зьяўляецца пазнакаю чагосьцi iншага... Прабач, Сьцяпулёк!" Пацалавала яго: спачатку ў шчаку. Перажылi яны тады цудоўную ноч каханьня, пасьля якой ледзь пасьпелi на абед у прыазёрнай сталоўцы. "Ты абдымаў мяне ў сьне", шаптала Кiра, каштуючы гарачы суп. I ад гэтых яе словаў успомнiлася яму, што меў страшэнны сон. Кiра, адна, сядзела ў палатняным крэселцы на ганачку домiку й - гэта зьдзiвiла Сьцяпана найбольш - курыла зьверабойныя папяросiны даўняга вырабу; яна заклала нагу на нагу, чаго, таксама, нiколi не рабiла. Навокал трымцела гарачыня й пахлi смалою сосны. З суседняга домiку выйшаў франт з вусiкамi, зграбны ды загарэлы, у штонiках калiфарнiйскай кройкi. Кiра павабiла яго пальцам, сказала: хадзi. Расьсьмяялася поўным зубоў ротам, агледзелася, устала, падняла рукi й працягнулася, быццам кошка, гiдлiва адкiнуўшы ў бок папяросу. Вусiк - так назваў франта Сьцяпан - выпнуў грудзi, паказваючы мускулы, ад якiх блiшчэла сiлаю. Ну, хадзi хутчэй, няма часу, панукала яго Кiра, узяўшыся расшчэмленымi пальцамi за свае набрынялыя грудзi. Той прагна глядзеў на Кiру й не разумеў яе або баяўся. У цябе муж, прамармытаў ён, i Сьцяпану гэта спадабалася. Таму нам трэба хуценька, яна клiкала яго ў домiк, у якiм яны абое неўзабаве зачынiлiся; цераз ваконца вылецеў пакамечаны Кiрын купальнiк. Сьцяпан бегаў вакол, i не ўдавалася яму закрычаць... Дзьверы, тонкiя й скрыплiвыя, расчынiлiся, i зь iх выбег, голы, той-жа Вусiк, а за iм Кiра, пра якую цяжка было сказаць, што яна выгледзела засаромленай, хоць яе твар аказаўся заслонены вялiзным саламяным капялюхам, процiсонечным, мэксыканскай формы, з бруднай стужкай сiняга колеру. Ляпаючы далонямi па сваiх незагарэлых азадках, яна прасiла Вусiка, якi на хвiлю прыпынiўся: скажы суседу, каб i ён хуценька йшоў да мяне. Павярнулася, засьмяялася да Сьцяпана, хiба каб прыхаваць гэтым сваю зьбянтэжанасьць, i далiкатненька скокнула ў домiк. Сьцяпану, урэшце, удалося схапiць рукою за клямку...

"Ты абдымаў мяне..."

Абедалi паволi й дакладна; яны папрасiлi дабаўку (хлеба Сьцяпан прынёс зь нiкiм не занятага стала). Пахла воднай прасторай i селядцамi... Сьцяпан успомнiў, што ў фiзычнае каханьне з жонкай ён уяўляе сабе iншых жаданых... Гэта так! Кiра, вядома, не павiнна ведаць аб гэтым зусiм не таму, што ўсё закончылася-б непрыемнасьцю; ён ня здолеў-бы вытлумачыць, што, магчыма, у ёй, мiлай Кiры, знаходзiць тое лепшае, чым надзеленыя знаёмыя яму жанчыны. Больш таго - ён не супроць падобнага i ў яе... Не, нельга расказаць ёй сну зразумее яго проста.

4

"Адносiны памiж мужчынам i жанчынаю - самае галоўнае, самае элемэнтарнае..." - новая сакратарка адносiлася да Сьцяпана Сумленевiча зь беспамылковай ветлiвасьцю й гэта падалося яму крыху ненармальным. Ён дыктаваў ёй у пратакол формулы пастановаў управы; старшыня, перад выездам у мiнiстэрства, папрасiў менавiта яго пакiраваць пасяджэньнем, зрэшты, чарговым i малаважным. Я вас вельмi прашу, гаварыў старшыня... Я, ведаеце, ня быў падрыхтаваны на такую просьбу, адказваў яму Сумленевiч, маючы на ўвазе тое, што ва ўправе не займаў ён нiякага становiшча, зьяўляўся бесфункцыянерным членам. Вы самi дасканала разумееце, чаго варты мой намесьнiк, наракаў старшыня. Прыкра будзе, пане старшыня. Няхай гэта iм будзе прыкра, пане Сумленевiч. Усё-такi, пане старшыня... Я ўсё бяру на сябе. Старшыня дадаў: дзейнiчаць - гэта тое-ж, што ўчыняць людзей разумнейшымi. (Запрапанаваў выпiць па чарцы каньяку.)

Пачуўшы слова "дзейнiчаць", Сьцяпан Сумленевiч пацёр далоняй карак: па нутры прабег яму халадок, бы дакрануўшыся да нечага невядомага. Ён любiў паўтараць, што чалавек столькi варты, колькi зможа паўплываць на рэчаiснасьць, на яе зьмену да лепшага. Выслухоўвалi яго няўважлiва, асаблiва малодшыя, тыя, каму цяжка быць няшчырым. Слухачом вузелi вочы, брала iх на пазяханьне й праяўлялi яны абражальную зацiкаўленасьць нейкай дробязьзю, сьцiральнай гумкай, пашчэрблiнкамi на ёй.

Яго аглушваў гнеў.

- Сваiмi словамi, гэтымi гутаркамi, Сьцяпанка, крыўдзiш людзей, - аднойчы сказала Кiра, перабiваючы яму.

- Як гэта, Кiра?

- Ты, звычайна, маеш жаль да ўсiх за тое, што яны ня роўня табе. Хочаш, каб людзi былi падобныя да цябе. Злуесься, калi хто аказваецца горшы або й няўмекаваты. Нiкога не шануеш.

- Кiра! Я, здаецца, нiкому не сказаў благога слова...

- Ня толькi дрэннае слова абражае.

У Кiры былi свае прычыны дзеля таго, каб так гаварыць. I, як гэта памiж iмi здаралася, выкарыстоўвала яна першую нагоду, каб вылiць набалелае, змоўчанае; выпеставала iдэал жыцьця, пабудаваны з выкрытых памылак Сьцяпана. У прынцыпе - вельмi жаночы, падрабязны.

Сьцяпан, зь некаторым перапалохам, слухаў i глядзеў на яе.

Намер пашукаць сабе iншую працу, iншае асяродзьдзе, успрымаў ён як сьвядома адкiнутую спробу самагубства, якое ўяўлялася яму як павешаньне ў пятлi, замацаванай на круку, паiржавелым, але няўломным, што ў дзяцiнстве ён бачыў у сьцяне хлеўчыка; тады чаплялi на iм зарэзаную авечку, прывезеную зь вёскi; сьвежавалi яе.

Той хлеўчык, пахiлы, у прыгарадным заплоцьцi, прэтэнцыёзна накрыты чырвонай чарапiцай, на якой узiмку навiсалi курганiкi сьнегу, надакучлiва ўспамiнаўся Сьцяпану праз усё пасяджэньне ўправы; ён правёў яго па просьбе старшынi. Не было спрэчак над пытаньнямi, якiя ён ставiў пад развагу. Намесьнiк старшынi згодлiва кiваў галавою; ён вырысоўваў на пачку запалак тлустыя выкрутасы накшталт галавы мужчыны з вусамi. Калi, быццам зосну, ужо ўставалi з-за стала, нехта сказаў, што гэтая нарада была самай кароткай. Сьцяпана зьдзiвiла не заўвага, прыхiльная яму, але радаснае значэньне выказанага.

"Нашто я згадзiўся правесьцi пасяджэньне ўправы?"

Зручным яму выйсьцем з узьнiклага становiшча было-б выехаць у адпачынак, на тыдзень i бяз Кiры. Ранiшнiм аўтобусам, сiнiм i запыленым, якi - праз дзьве гадзiны - спыняецца ў маладняку. На панадворку ён застаў-бы палахлiвую гаспадыню, небясьпечна прыгожую, пра якую чуў вельмi зласьлiвае, што яна зьяўляецца дзiцём вайны, народжаным пасьля згвалтаваньня салдатамi яе маткi... Купiўшы малака, Сьцяпан накiраваўся-б сьцяжынаю ў ягадную далiнку, за якою цямнее ў ельнiку кiмсьцi недакончаная вiла, панурае страшыдла, што нагадвае сваiм выглядам разбураную цэркаўку. Сьцяжынка даходзiць да затокi Сiвай Чаплi; кожнай затоцы тут Сьцяпан даў iмя, расьсьмяшаючы гэтым Кiру. Яна, калi сьмяецца, выглядае незвычайна панаднай. У такую хвiлiну, калi ён глядзiць на яе, усю заплаканую ад усьцешанасьцi, узнаўляецца ў ягонай памяцi франтавая стралянiна, выбухi снарадаў, шлёнская гаворка нямецкiх аўтаматчыкаў, iх закасаныя па локцi рукавы, пабiтыя савецкiя палонныя (на выгане, у лiпеньскую сьпёку), схаваныя ад марадзёраў у малiньнiку дзяўчаты ды маладзiцы, пажар на загуменьнi, вывалачаная артылерыстамi суседава дачка (здаецца, Зося), малiтвы мацярок i, па-над крыкам, жахлiвая навiна: "Не плач, матко, праз два тыднi будзем у Москаў!"

Уласна кажучы, ён штосьцi страцiў, праводзячы пасяджэньне ўправы.

- Чаго, Сьцяпанка, не разумееш?

- Мне, Кiрачка, ясна.

- Не, мой галубок, ты чагосьцi не разумееш!

- Калi мышцы добра жывецца, трэба выкiнуць яе на мароз. Схапiць за хвосьцiк - i, выбегшы зь ёю на балькон, шпурнуць у гурбу сьнегу, найлепш на вiдавоку кошкi...

- Неразумна ты жартуеш.

- Самая разумная - размова аб сьмерцi.

- Не засмучай мяне.

- Няма болей глыбокага пачуцьця, чымсьцi смутак.

- Табе нядобра са мною?

- Радасьць лiчу я тым асаблiвым няшчасьцем, якога чалавек сабе не ўсьведамляе. Таму не люблю сьмеху, бо ад яго падымаюцца мне валасы, - Сьцяпан пагладзiў палыселую галаву, памкнуўшыся такiм чынам разьвесялiць жонку; ён зайшоў задалёка.

Кiра расчынiла шафу з адзеньнем i дастала адтуль сьвiтар.

- Я павiнна зарабляць, - сказала яна.

- Грошы - апошняе, пра што можам гаварыць, Кiра, - ён чакаў, пакуль яна нацягне на сябе сьвiтар, карычневы: "Яна дрыжыць!" - Чаму ты хочаш працаваць? Баiсься за сваю квалiфiкацыю?

- Грошы ўводзяць гармонiю ў жыцьцё.

- Што ты хочаш гэтым сказаць?

- Табе няясна?

- Гарманiзацыяй жыцьця займалася дзевятнаццатае стагодзьдзе, ствараючы закончаныя тэорыi й... раманы, якiя ты, Кiрачка, з захапленьнем чытаеш. Мы, сто гадоў пасьля, ведаем, што гэта была iлюзiя. Табе ясна?

- Пачастую цябе, Сьцяпулёк, чорнай кавай. Яна праясьняе розум, - Кiра выйшла ў кухню, уключыла газавую плiту й паставiла чайнiк.

- Дзякую, Кiра. З прыемнасьцю пап'ю.

- Мiла пачуць, калi мужчына праяўляе ўдзячнасьць жанчыне, якая, гэта слушна заўважыў ты, - яшчэ не абтрэсла зь сябе шалупiньне мiнулай...

- Кiра, - ён перабiў ёй, - я не хацеў абражаць цябе.

- Я, хiба, абразiлася?

- А цi не?

- Сьцёпа, - са знарочнай упартасьцю. - Памiж намi адбыўся паядынак.

- Спадзяюся, нiхто ня выйграў...

- Так яно, сапраўды, i ёсць.

- То-ж... - паступова ён абцiхаў. Учытваўся ў забыты тыднёвiк, знаходзячы ў iм блiзкiя да праўды здагадкi. Сёе-тое цытаваў. Другi дзень запар крапаў дождж, цубанiў па блясе. Як напамiнак часу.

Перамова з Кiрай не спадабалася яму: хутчэй за ўсё iншасказальнасьцю, чымсьцi начытаным. Адкуль i ўзялося ў яе такое? Памiж iмi даўно, тады, мела месца нядобрае; яно непапраўна разьдзяляе iх. Як струменьчык вады, якi размывае гару, утвараючы спачатку раўчук, што разьдзяляе нешта напалову. У iх жыцьцi ўзьнiкала западзiна й адчувалiся павевы чужога. Сьцяпан зьбiраўся прадумаць тое здарэньне, так i не дабiўшыся ад сябе неабходнай настойлiвасьцi.

Яго займалi справы. Пастаянна ўзьнiкалi цяжкасьцi на працы; быў нават выпадак, калi ён пазванiў у высокапастаўленцкi габiнэт з просьбай аб гутарцы. Сiплы голас у тэлефоннай трубцы пазнаў Сумленевiча, i гэта зьбянтэжыла яго; вiдавочна, размаўляў з колiшнiм знаёмым, ад якога, вядома, ня мог чакаць нiчога добрага. Сумленевiчу запрапанаваў ён пазванiць яму праз тыдзень, у аўторак а дзевятай гадзiне. Не, няма сэнсу, цiха вырашыў Сьцяпан. Сутыкненьне ягонае са старшынёй прыгасла, угладзiлася, i тая тэлефонная размова асела ў Сьцяпане прыкладной прымаўкай: "Сем разоў адмерай, пакуль раз адрэжаш". Ён не захапляўся народнай мудрасьцю; ведаў зь яе сёе-тое, пераважна - бяз сувязi.

5

Да сутыкненьня Сьцяпана са старшынёю, гэта так, дайшло неяк нечакана й - з далечынi лепей вiдаць - цалкам беспатрэбна. Паспрачалiся яны памiж сабою за дробязь, пра якую абодва ўжо даўно забылiся. Не ў ёй, аднак-жа, сутнасьць падзеi. (Няма дыму без агню.) Старшыня, заслужаны й стары чалавек, доўга сядзеў на адной пасадзе. Хтосьцi першым сказаў гэта; той кучаравы член управы, якi надарэмна намагаўся ўзначалiць аддзел - дзесьцi пад Беластокам, блiзка. Ён выказаў тое, маючы на ўвазе канкрэтнае. Атрымалася з таго праўда агульнага значэньня - iначай, Сьцяпан не запамятаў-бы яе. Зрэшты, памятаецца важнае сабе. Верыцца або ня верыцца. Чытаць або слухаць пра кагосьцi, як пра доўгагадовага ды знакамiтага - што й казаць - дзiўна! Хоць - усё адноснае, падпарадкаванае адзiнкаваму, iндывiдуалiзацыi.

Тым ня менш, у выпадку старшынi няма падставаў для гэткiх ваганьняў. Няма за што... Ён старанна ходзiць на працу, iншы раз на гадзiну раней можна пабачыць яго ў габiнэце, пахiленага над падшыўкамi папераў, са стомленым тварам (у яго, магчыма, хворы страўнiк). Наведнiкаў прыймае - а iх шмат - зь ветлiвасьцю; на прывiтаньне выходзiць ён з-за пiсьмовага стала, абкружанага падковай кнiжных палiцаў, i запрашае сесьцi ў вадзiн з фатэляў пад пальмай "фэнiкс". Нярэдка загадвае ён сакратарцы нарыхтаваць дзеля гэтага па шклянцы гарбаты; паводзiць сябе непрымушона, выклiкаючы настрой шчырасьцi ды заклапочанасьцi, i гатовы выслухаць найгоршае - ня йдзе на папулярнасьць, не абяцае. Строгi, стрымлiвае слова.

Найлепшы ў горадзе кiраўнiк, кажуць пра яго. Асобы праiнфармаваныя дадаюць: цэнтральныя ўстановы маюць дачыненьне са скаргамi на яго, галаслоўнымi й ананiмнымi, што дапаўняе дадатную ацэнку. "Сам ён пiша на сябе ананiмкi?" - аднаго разу не ўтрываў кучаравы. Абсьмяялi, дружна, ягонае дапушчэньне, палiчылi зайздросьлiвасьцю, несумненна справядлiва. Помсьлiвасьць насьцярожвае.

Адносiны са старшынёй разладзiлiся ў Сумленевiча пры выпадку высылкi адказу каапэранту, малаважнага?.. Так, Сьцяпана зьнецярплiвiла тое, што можна назваць адсутнасьцю навiны ў чалавеку. Таясамасьць, высыханьне зацiкаўленасьцi iм, нуда.

- Так, так, так, так... - Сьцяпану сьпяшалася, было яму вядома ўсё наперад.

- Э-э, ведаеце, колькi мне гаварыць вам, што...

Сьцяпан не стрымаўся, чаго потым пашкадаваў, пасьля таго тэлефону, заiклiвай перагаворкi зь сiплым голасам. Ён адчуў, як адлягае гнеў, колкай крыгаю перасоўваецца ў iншае месца, пра якое ведаў усяго столькi, што яно, мабыць, як завадзi на рэчцы. Мiжволi зайшоў сабе ў буфэт, дзе купiў каўбасы, дасканала павэнджанай, у натуральных кiшках, са смакавiтым дымным пахам. Дома, пакуль Кiра згатавала бульбу, Сьцяпан нарэзаў паўталеркi гэтай вяндлiны, прадаўгаватымi, памяркоўна тонкiмi скрыгелiкамi й аблупiў дзьве цыбулiны, малыя, пякучыя. Адчынiў слоiк марынаванага турэцкага перцу. Калi абедалi бульба без заскваркi, каўбаса зь ядлаўцовым пахам, цыбуля з турэцкiм перцам ён скрывiўся ад жончыных словаў захапленьня, дзiвосна грубiянскiх, такiх, якiмi хамы абсьмейваюць патрэбнае мужчыну й жанчыне, калi яны распранаюцца й лягаюць у пасьцель. (Некаторыя памылкова атоесамлiваюць гэта з каханьнем.) I, дзiва, застаўся безуражлiвым; прынамсi, не адразу... Узважваў сутычку са старшынёю, значыць, бачыў яе, як штосьцi даволi далёкае ад неспадзявана цьвёрдага, каменнага, не разгледжанага як сьлед. Што непасрэдна яго дакранае.

Паабедалi абое са смакам.

Увечары яны разьлiвалi ў бутэлькi вiно зь яблыкаў, клейкае, маладое. Налiчылi дваццаць паўлiтровак рознага фасону, у тым i пузатую, пасьля шампанскага.

Вiно вiном, але... Што гэта значыць: шматгадовы працаўнiк кiраўнiцтва?

...Пра справы ва ўправе Сьцяпан адкрыта размаўляў з Кiрай, сам не агледзеўшыся, як i калi гэта сталася! Абдуманае выносiў дамоў...

Унiз, да скрыжаваньня вулiцаў, ён даходзiў шпаркiм крокам, адказваючы на прывiтаньнi тым людзям, якiм немагчыма было не адказаць, быццам сустрэчным перадумовам якогасьцi посьпеху. (Мокры сьнег зь ветрам, якi часам дзьмуў з артэрыi ў далiне, даваў яму права моўчкi прайсьцi побач сардэчнага "добры дзень"; усенька, што ты скажаш, можа быць скарыстанае супроць цябе.) "Мой муж прайшоў праз жыцьцё, як ненармальна добры чалавек, - перасьцярожлiва пiсала Сьцяпану знаёмая ўдава. - Дачакаўся ён горбы ананiмак, iнфаркту, гратэскнага пахаваньня й нягоднiчыны, якая спрабоўвае зьнiшчыць памяць аб iм - i мяне". Ох, яго магiла, над якой Сьцяпан Сумленевiч амаль галасiў, як па некiм блiзкiм! Як па бацьку, што памёр на год раней, у Вялiкдзень, калi вербы выпусьцiлi лiсьце, а зямля пахла жыцьцём. Стораж, здаровы й дурны, неяк расказваў - стаялi памiж соснамi - аб тым, што, вось, два гады будзе, як падлюгi зь Мяшчанскай вулiцы, вось, з той, назьдзекавалiся, вось, тут над маладой удавою, чарнявай ды лындастай, у карацюленькай, але чорнай спаднiчцы, доўгавалосай, буйнай, i ад таго часу не вiдаць яе, ага, бо, чуў, выйшла яна замуж, дзiва, узяў яе нехта, не зважаючы на трое дзяцей, праўда, цiхую драбноту, дай ёй, Божа, шчасьце, памятае, увечары надыйшоў на яе, бессаромна абадраную з адзеньня, iшоў, вось, адтуль, з таго закутка, дзе ўпаў высокi крыж, даваенны, быццам зуб... Могiлкi старэюць.

Заслужаны працаўнiк кiраўнiцтва - гэта нягоднiк, якога не ўдалося выгнаць. У такога хапае сумленьня ганарыцца, бачыць у iншых дурняў або палахлiўцаў, што, дарэчы, адно й тое-ж. Ён, адзiн, зашкодзiць агульнай справе больш, чымсьцi банда камбiнатараў, таму што яго нельга пасадзiць, няма сiлы завесьцi на лаву падсудных, выкрыць. Арганiзацыя, як багiня штучнасьцi, натхняльнiца цывiлiзацыi, стварыла й ардэнаносцаў.

Што рабiць? Выйсьцi ў парк ды падумаць аб тым, што Рымская Iмпэрыя ляжыць пад двух-трохмэтровым слоем зямлi, напыленай тысячагодзьдзем; аб тым, што менавiта дзякуючы зьнiшчальнаму Вэзувiю сёньня маем дакладны вобраз старажытнага побыту; i аб тым, што для навукi пакаленьням патрэбна хоць час ад часу прайграць, пагадзiцца з гэтым, каб у закучмелых нашчадкаў, аднак, варушылiся шарыкi... Калi падае белавокi сьнег, ёлачкi на далёкай ускраiне дбайна дагледжанага лесу цiхамiрна дрэмлюць, перажываючы прыступ вострага грыпозу. I трэба бяды, ператомленасьцi або радасьцi ад жыцьця, каб зайсьцi ажно сюды, за Зьвярынецкi стадыён, за мэлiярацыйныя равы, за якiмi палярны краявiд пералескаў на макрэдзi.

Забойства сакратаркi засталося як бы па-за ўвагай старшынi. Ён, цiкаўлiвы, спадзяваўся, што Сьцяпан раскажа яму сам. Так ня здарылася. I гэта, мабыць, было памылкай зь яго, Сьцяпана, боку, уступленьнем месца чуткам ды бязглузьдзiцам. Ён мог толькi чакаць, пакуль пераклубуюць, нават праўдападобныя, вэрсii наконт ягонай уяўнай сувязi з цэлай справай, якiя несумненна ўзьнiклi ў пажвавелых ураднiцкiх булавешках. Потым, у забываньне, яму быў-бы сэнс выкарыстаць няхай сабе й нязручную нагоду паведамiць шэфа... Сумленевiч пераканаўся, што закон апошняга голасу ў дадзеным выпадку абсалютна непарушны яму. Забойствам сакратаркi доўга цiкавiлiся ва ўстанове. Як на тое наступная жахлiвасьць мела месца позна: пад весну разбэшчаныя засранцы пакалечылi таксiста.

6

Усё перамешваецца.

Затое першы дзень у жыцьцi, праведзены на працы, паўстае быццам дзяцiнства. Сонечны, з напнутай ветрыкам заслонай на казённым акне, жоўты ад чысьцiнi пiсьмовы стол, мiлыя ад сяброўскiх пачуцьцяў твары супрацоўнiкаў, па-матчынаму здагадны шэф, незвычайна востры аловак, белая папера, цiкавая справа, урачысты наведнiк... Няўжо павiнна быць важным якраз сьцьвярджэньне, што той дзень у сапраўднасьцi быў пахмурны, а заслона разьдзертая, а стол рассохлы ды з тараканамi, супрацоўнiкi зласьлiвыя, шэф недаверлiвы, справа амаль лiпная, а наведнiк, звычайна, злосны як халера? Ат, лiчыцца тое, што захоўваем мы зь перажытага.

Сьцяпану не ўдавалася назваць пахi ў матчынай хаце падчас велiкодных парадкаў у ёй. Вострае адчуваньне iх аднаўлялася ў iм, калi ён бываў у гасьцёх, у чысьценькiх людзей. Так пахла кватэра Кiры, пакуль не пачалося вясельле ў ёй, ля задрыпанай Азёрнай, з паўвясковымi музыкантамi, нанятымi цесьцем за сьмешныя грошы, з прыгараду, з Васiлькова (старэйшы зь iх пакаўзнуўся на скрыгелiку каўбасы, што валяўся на падлозе, i разьбiў сабе галаву). Каторагасьцi году, у Каляду, зь немалым зьдзiўленьнем адкрыў Сьцяпан, што пах, той пах велiкоднай хаты, мае смак гнiлога антонаўскага яблыка! (Кiра накупiла яблыкаў дзьве торбы, дарагiх, здаровых, але яны ў кухоннай цеплынi пазагнiвалi, i трэба было хутка паесьцi iх.)

Запрасiлi яны на Каляду старшыню з жонкай. У пакоi запалiлi сьвечкi на ялiнцы; ад iх загарэўся Дзед Мароз. Кiра, зь перапуду, накiнула на запалыхалую цацку тонкую анучку, якая таксама занялася агнём. Сьцяпан не разгубiўся й пажарык загасiў старой шапкай, якую выхапiў са звалкi шмацьця ў ванным. Пабiлася некалькi шарыкаў. Кiра, ачышчаючы ад шкляных аскепкаў дыван, урэзалася ў руку. Кроў з ранкi палiлася ў яе чамусьцi моцна.

Старшынi з жонкай, на шчасце, не было, i Кiра, як бы ў чаканьнi запрошаных Сьцяпанам гасьцей, узьняла зь iм сварку. Не адразу. (У кухоннай пячурцы перапяклася качка, тлустая, i Сьцяпан, напэўна, з дуру, засьмяяўся. "Дым ад качкi й дым ад Дзеда Мароза", - пасьпеў падумаць i цалкам апусьцiўся ў гагатаньне.)

- Што табе, Сьцяпанка?

Яна перапытала яго: што табе? Сказала, каб ён iшоў абмыцца. У цябе запэцканая шчака, сажаю. Ня сьмейся так, бо буду плакаць. Сёньня ўсё не ўдаецца мне. Ня стой ты, памажы мне, чуеш, дастаць гуску. Кажу, гуску? Божа, адыйдзi ты, Сьцёпа, у бок. Дай мне ступiць. Бачыш, змарнавала я добрае мяса. Ах, за што нi вазьмуся, выходзiць навыварат. Ня ведаю, як гэта пашанцавала мне выйсьцi замуж за цябе. Шкадуесься, напэўна, ты ня раз. Узяў сабе завалу. Яно ад пачатку было вiдаць, што я табе сьмешная, малая й сьмешная. Прытым, i смаркатая: усё падсоўваеш мне хустачку. Гiдзiсься мяне, уцячэш да iншай. Да такой, што й смачна нагатуе есьцi, i заробiць жывы грош, i ня будзе смарклiвай, i будзе вёрткай у пасьцелi, ня гэткай соннай, як я... Колькi я сплю, а колькi сьпiш ты, га? Перадай мне свой сон, а пабачыш, не задрамлю перад тэлевiзарам, у палове прыгоднiцкага фiльму... Старшыня зьявiўся адзiн.

- Мая палавiна захварэла, - сказаў ён найгоршае, што мог сказаць iм, пасвараным.

- У такое надвор'е - ня дзiва! Распранайцеся, калi ласка. - Сьцяпан падыйшоў да яго прывiтацца. Ад госьця тхнула прохаладзьдзю.

- Дзякую, - на iм было футра са штучных каракулаў. Як бы жаночае яно. Марозiк бярэцца. На здароўе. У вадлiгу, ведаеце, дрэннае самаадчуваньне.

- Просiм у наш салён, - сказаў Сьцяпан, намагаючыся на сымпатычную iронiю. - Просiм, просiм...

- Мы яшчэ не знаёмыя, праўда? - старшыня мiтусiўся перад Сьцяпанам, паглядаючы на Кiру, якая ў расчыненай кухнi валаводзiлася зь печанiнаю. Яна пужлiва зiрнула на мужчыну й хуценька выцiрала хвартушком рукi.

- Прабачце. Ад радасьцi я забыўся, - пачырванеў Сьцяпан. - Мая жонка, - ён мякка дакрануўся да госьцевага пляча. Той здагадна паддаўся штуршку, ступiў да Кiры.

Ого, пацягнуў ён носам, даўно, э, не даводзiлася ўсьведамляць сабе, што чалавек жыве раз i толькi раз. Нiхто ня верыць мне, што (ён пацалаваў Кiру ў руку) мужчыну нямаш больш цёплага краявiду ў сьвеце, як той, на якiм бачыць ён маладую жонку - можа быць i не свая! - падпаясаную беленькiм, такiм бялюсенькiм хвартушком. Паверце, я не махлюю. Усё, што здарыцца ў вашым доме пасьля гэтай хвiлiны, ужо будзе рытуалам i прозай...

"Ну й пляце?!" - злаваўся на яго Сумленевiч.

Кiра спраўна ўвiхалася над застольлем. Яна, без першапачатковай сарамлiвасьцi, ахвотна дапусьцiла старшыню да таго, каб ён нарэзаў хлеба; Сьцяпан адчыняў вэкi з агуркамi. Якая камiчная дзелавiтасьць?! Несур'ёзьнiца! Пасядаюць яны за стол, нап'юцца за iм, нагавораць сабе, насыплюць словаў, у нiчым не прыдатных, быццам мякiны, што вытрасаюць зь мяшка на белы сьнег, для прынады курапатак. Потым, заўтра й пасьлязаўтра, яны будуць мляўка ўсьмiхацца адзiн аднаму, усё роўна што выйшаўшы з фiнскай лазьнi; упрэлыя, распоўзлыя. Нiбы хтосьцi зь iх i мае справу да кагосьцi, але хто i да каго? Справу, пра якую нялёгка сказаць, цi яна, наогул, патрэбная...

Пiлi каньяк; грузiнскi зь пяцьцю зорачкамi. Кiра, бестактоўна, паставiла на стол няшчасную качку; яе, усё-такi, зьелi. Пасмакаваў госьцю бiгас, бязьлiтасна наперчаны. Закуска больш падыходзiла пад вострую гарэлку, жытнёўку. Старшыня меў апэтыт i неўгамонна хвалiў кожную страву. Ён адвёў у бок руку, мабыць, каб, залётна, ушчыпнуць Кiру за кульшу. (Сьцяпану так здалося?) Гасьцiна адбывалася ў напружанасьцi; анэкдоцiлi, але бяз той хаатычнасьцi, калi людзi зыходзяцца дзеля пустой забавы.

Уся таптанiна, стараньне аб добрыя адносiны са старшынёю, дбайнасьць аб апiнiю й гэтак далей - зьявiлiся ў апошнiя часы... Кiра мела рацыю, разглядаючы актыўнасьць Сьцяпана як звычную хiлую барацьбу за ўласныя iнтарэсы. У яго не было высокапастаўленых сяброў; Сьцяпанавы аднаклясьнiкi не дабiлiся чаго-кольвек значнага, мурашылiся яны ў тлумных фiрмах, на безнадзейна нiзавых пасадах. Такою, вось, атрымалася кляса, пасьляваенная, у якой вучылiся мужчыны, дэмабiлiзаваныя з армii, нярэдка расьпiтыя, зь iнстынктамi банды. Калi Сьцяпан прывёў Кiру на выпускны баль, у зорны чэрвеньскi вечар, яна, ужо дзесяцiклясьнiца, са страхам слухала жартаў гэтых вучняў з густымi вусамi на абветраных тварах, пасечаных старэцкiмi маршчынамi; яны паглядалi на яе адкрыта, шапталiся памiж сабою, адклiквалi Сьцяпана; каля iх круцiлiся ўгадаваныя дзяўчаты, яскравыя, пра якiх хлопцы кажуць з двухзначнай iнтанацыяй голасу: "Такую ты нiчым не спалохаеш". Тыя маляванкi выбягалi кудысьцi, дзе знаходзiлася люстра. Кiры хацелася паглядзець сваю прычоску, але яна не адважылася адыйсьцiся: самавiтыя дзеўкi маглi-б - крычы, не крычы! - выдаць яе на паганьбаваньне, пагасiўшы сьвятло, у туалеце... Што iм? Сьмех ды столькi! Шмат танцавалi, усе, пiлi непрыстойна, па-змоўнiцку, сьпяшаючыся выпiць i дакупiць у Кульгавай Зоськi. Сьцяпан, ад непрызвычаенасьцi да гарэлкi, званiтаваўся ў расчыненае акно, пад воўчы рогат, якога нiколi не забылася... Сьцяпана завялi ў настаўнiцкi пакой i ўкладавiлi там на лаве. Кiра, седзячы каля яго, дранцьвела ад думкi, што ён, вось, возьме ды памрэ! Сьцяпану вярталася прытомнасьць, i ён шаптаў, пабялелы: "Хвароба на гэту гарэлку". Яна гладзiла яго па руцэ, быццам цяжкахворага, i перамагала жаданьне ўцячы адсюль, выбаяцца ў закуцьцi, паплакаць у вахвоту. Нехта высадзiў галаву спамiж дзьвярэй, пра штосьцi запытаў, не расшчамiўшы конскiх зубоў, усьмiхнуўся шчакою да Кiры, як бы сказаў: "Цяпер ты ня выкруцiсься з нашых рук!"

Перапалох, дзiкi перапалох! Ад такога перапалоху нават i сьлязiнка ў воку не пакажацца. Сьцяпан паволi прыходзiў у сябе, i гэта нешта гарантавала ёй. Яна падыйшла да тэлефону: куды званiць? У мiлiцыю? Выгаварыць усё й чакаць? Яна ня ўмела набраць нумар, бачыла, як рабiлi гэта iншыя, але сама нi разу не званiла; у бацькоў не было тэлефону. У сябровак... Невыносна скрыпела падлога. Кiра зноў села ля Сьцяпана i ўся сьцiснулася, так моцна, што нiякая сiла не разагнула-б яе, не расхiлiла-б ёй ног, рук не раскрыжавала-б. Ведала, што няма выйсьця; на летнiм сэаньсе, шанцовым, на якiм яна апынулася як дарослая, у паўпустым кiнатэатры, глядзела сцэну, сытуацыю, iснаваньня якой толькi здагадвалася паводле мармытлiвых чутак: зацюканая дзяўчына й трох хлопцаў, от, Кiрачка й зграя тыпаў з зубялямi, п'яных... Ён, Сьцяпанка, любiць мяне, i калi даведаецца пра маё няшчасьце, гатовы пайсьцi на самае вялiкае глупства павесiцца або падрэзаць сабе жылы! Яна памятае, што менавiта тузала яго тады за руку, баязьлiвая, каб ён урэшце падняўся з лавы, сеў. Iх, паганцаў, можа ўдасца ўпрасiць, вымалiць тую адцяжку, якая абазначала-б цьвёрдае абяцаньне прыйсьцi па добрай волi ў дамоўленую кватэру, потым, i адпакутваць - у таямнiцы й не на людзкiх вачох. Яна думала, угледжваючыся ў зьнерухомелыя да ўскраю бяспамяцi зрэнкi Сьцяпанавых вачэй, i праклiнала разбойнiцкi баль. Не вiнавацiла яго ў даверлiвасьцi да людзей... Тая ноч закончылася камiчна звычайна: зьявiлiся трох - адзiн зь iх дакладна выгалены - i, катэгарычна раскалацiўшы Сьцяпана, пацягнулi яго й Кiру танцаваць ды пiць да белага дня.

"Божа, як зь iм будзе мне жыць?!" Ён, згодлiвы, не супрацьставiцца нiкому. Не жыцьцё, але вечная цяганiна будзе, пастаяннае адцягваньне - ад кагосьцi або ад чагосьцi. Жадалася ёй, каб Сьцяпан быў бойкiм хлопцам.

Сьцяпан Сумленевiч цяпер клапоцiцца пра суадносiны з начальствам, каб... дабром перамагаць зло. Гэтыя яго словы выклiкалi ў Кiры iстэрычны сьмех. Яна, пазьбягаючы iронii, змахлявала яму, ужо пацiху абражанаму яе рагатаньнем, што ёй нечакана ўспомнiлася даўняя сяброўка ды яе дзiвацкiя ўчынкi. Ведаеш, Сьцяпанка, дачка нашай суседкi, калi я была яшчэ паненкай, заскочыла да нас, да мяне, з патаемнай просьбай пазычыць ёй малiновую сукню, у якой, яна бачыла, хадзiла мая мацi пры сьвяце, стройная кабета, i таму надумала, што ў гэтай сукнi будзе надта дарэчы выбрацца на сустрэчу зь лётчыкам, брунэтам у сiнiм мундзiры, абвешаным срабрыстымi пазнакамi, што жадаў ажанiцца мiж iншым па прычыне асобных патрабаваньняў ягонай службы, ад нядаўна сакрэтнай - толькi цi старая захоча рызыкаваць сукняй...

Сьцяпан паўтараўся.

Яна слухала яго, слухала, ажно, у рэшце рэшт, адказала яму чымсьцi прачытаным: хто iмкнецца толькi да грошай, той ня будзе мець iх. Наўрад цi ён зразумеў, але, вiдаць, нешта засьвяцiлася ў iм, i ён выразна паспакайнеў. Яна й сама не адразу ўсьвядомiла сабе тое, што сказанае яму абазначала часовы саюз, такi, у якiм адзiн партнёр разумее другога якраз столькi, каб застацца задаволеным. Бывала - прагаворвалi яны да сярэдзiны ночы, да галаўнога болю. Засыналi пасьля таго, як абмывалiся ў ванным i прыймалi супакаяльныя таблеткi; ад некаторага часу быў у iх запас нэўралягiчных фармацэўтыкаў - ад знаёмай у аптэцы.

7

Выстывалi ў ёй пачуцьцi да мужа. Яна кахала яго зусiм не слабей, аднак-жа дзiўна па-новаму, бяз той яснасьцi, што яднае жанчыну з мужчынам. Гэтае заядала яе падчас вясельля ў хроснага сына. (Зычым маладым шчасьця-здароўя й прыбытку ў хаце, нi многа, нi мала, штогод па дзяцяцi...) Маладая папярхнулася чаркай гарэлкi, якую пiла яна на парозе, перад цесьцямi, што выйшлi з талеркаю на бялюткiм ручнiку й са словамi, словамi... (Жывiце, дзецi, у згодзе, шануйце адно другое. Каб даў вам Бог удачу i спору ў працы...) Вярталiся з царквы, ад шлюбу.

А як пажанiлiся яны, Сьцяпан з Кiрай? Ля пыльнай Азёрнай, у хаце з памаляванай шалёўкай у чырвоны колер, у садку, абсаджаным вiшнямi, за якiмi гарбацеў хлеўчык, парасятнiк, пераўтвораны ў дрывотню, крыты бляклай чарапiцай, глiнянай. Кiрын бацька, бадай непiсьменны, да вайны фурманiў у нямецкага цi жыдоўскага фабрыканта; у акупацыю хапiўся ён за спэкуляцыю мясам i гэта дазволiла яму - у пасьляваенны час - выплысьцi на паверхню жыцьця ўласьнiкам немалога капiталу ды таемных сувязяў, дзякуючы якiм бяз панiкi прычакаў стабiлiзацыi ўлады на Беласточчыне; меў ужо неблагую работу, сторажам у судзе, дзе ад чыёгасьцi ймя прыймаў хабары. Кiра ня зьведала бяды. Сьцяпан калi вырашылi аб шлюбе - адчуваў сябе шчасьлiўцам у прыстанi паўднёвага мора. Ня жарты - у iх ня зводзiлiся апэльсiны й лiмоны, iндыйская гарбата й маляйскiя прыправы, густая паўночная вяндлiна зь нятлустых шынак i рыбныя далiкатэсы амэрыканскага вырабу. Цешча трымала ў шафах з адзеньнем, у дзьвюх, паклады дарагiх матэрыялаў на касьцюмы з адцiснутымi прозалацьцю назвамi ангельскiх фiрмаў, якiя - вечарамi - перадавала, вiдаць, дэталiстам; адзiн зь iх, высокi й напамаджаны, як незнарок падгледзеў гэта Сьцяпан, быў яе каханкам. Кiра не ўдалася ў яе; дакладней кажучы, удалася яна ў мацi тэмпэрамантам. Яна любiла цалавацца, так сказаць, ад пачатку, i навучыла Сьцяпана пацалункам "зь язычком"; яны зачынялiся ў найменшым, рагавым, пакойчыку, куды не даляталi кухонныя перамовы з гандлярамi (бацькi цэлымi днямi не было дома, вяртаўся позна, кiдаючы ў сенях нешта грузкае), шчыльна засланялi вокны, сядалi на атаманцы ды прытулялiся да сябе, нашэптваючы рознае, часам i непрыстойнае, ад чаго дрыжэлi. Сьцяпан падазраваў, што ён ня першы мужчына ў Кiры, але ў альбомах з фатаграфiямi (яна хвалiлася iмi) не сустракаў нiчога, што ўпэўнiвала-б яго ў гэтым.

Ужо тады рабiлася яму прыемна-млеўка ад няяснай радасьцi, што салiдная забясьпечанасьць Кiры дазволiць заняцца нечым узьнёслым. Што мець жонку й сям'ю - цешча наймала служанку, якуюсьцi сваячку - ня будзе цяжарам. Якраз цiхаводнай затокай, зь якой будзе ён выходзiць далёка, дзе трэба адпачытыя нэрвы й адкормлены арганiзм.

Пажанiлiся маладымi.

На пiрагох цесьць - яны пiлi самагонку, прыпраўленую апэльсiнавымi скуркамi - завёў са Сьцяпанам дзелавую размову. (У Кiры быў ужо позiрк жанчыны.)

- З работай, зяцёк, не сьпяшайся, - ён пiў памяркоўна, бы чаго баючыся. З работай, ведаеш, як з жонкай: нялёгка зьмянiць яе...

- Ой, папа! - пырскала сьмехам Кiра.

- Адпачнi, Сьцяпан, пасьля вясельля, - гарэзiў стары. Ён падморгваў Сьцяпану; яму не хапала вусоў. - Сам я, як здагадваесься, таксама жанiўся, - у яго была нябрыдкая манера лёгкай размовы, напэўна, вывучаная на даволi iнтэлiгентнай службе.

- Я й адпачываю, - Сьцяпану хацелася пажартаваць, але ён ня ўмеў таго.

- Ты маеш добры дыплём, патрэбна табе добрая работа.

- Жонка ўжо ёсьць, - дадаў нехта з гасьцей. Яны - а iх назыходзiлася й на пiрагi нямала - паводзiлi сябе нясьмела, як людзi зь вёскi ў горадзе.

Цесьць пра ўсё падумаў: будзеш, Сьцёпа, працаваць у кааператыве! Старшыня - свой чалавек.

Як гэта магутна быць дарослым! Сьцяпан намецiў першую iдэю: стацца ўзорным службоўцам! Яму i ў галаву не прыходзiла хаця-б тое, што такiх - баяцца! Гiдзiўся ён справамi Кiрыных бацькоў, сам пакуль ня ведаючы пра тое. Так. На працы адразу пачалi паважаць яго за стараннасьць i шанаваньне слова. Гэта крыху сьмяшыла Сьцяпана, як нешта атрыманае не па заслугах. Нiчога не пагражала яму, упачатку. Начальства адносiлася да яго як да шчасьлiвага набытку. Нешта з таго даходзiла да цесьця, якi прамурлыкаў: "Усё, ну, бачыш, добра, дзякуй Богу". Зашахацеў ён сухiмi каштанамi ў кiшэнях нагавiцаў; насiў iх у вiльготнае надвор'е, калi круцiла яму ногi. (Па iх прычыне Сьцяпан перажыў забаўную гiсторыю, пра якую нiхто не павiнен ведаць; быў такi момант, калi ён падумаў, што яго цесьць кульгае на пратэзе! Вельмi прыкрая здагадка.)

Незвычайна лёгка быць добрым чалавекам.

Пра дрэнныя ўчынкi слухаецца зь недаверам; дапускаюцца iх недарэкi... Такiя, каму няма ахвоты працаваць. Нудныя гультаiскi. Або дурныя. (Дурных, чамусьцi, пазнавалася па тым, што яны насiлi акуляры ды ўважлiва прыглядалiся субяседнiкам. Па-курынаму, чуйна й не разумеючы.) У суседнiм, са Сьцяпанавым, пакоi трываў пажылы бухгальтар, як кожны бухгальтар - прыклад блiзарукасьцi. Крахтаў ён над калёнкамi лiчбаў, зьлiчваючы глупствы. Невыразна лаючыся пад носам, выходзiў ён з-за пiсьмовага стала, засоўваў далонi за пазухi, горбiўся, таптаўся на месцы, разважаў папяровую праблему. Калi-б ня грошы, гэты чалавек, праўдападобна, зьяўляўся-б сьмяшлiвым... Вам здаецца, мiлыя, што грошы прыдуманыя дзеля таго, каб iмi раскiдацца! (Гневаўся стары.) Але гэта, мiлыя, няпраўда. (Рабiў адкрыцьцё.) Яны створаны для таго, каб нават самы благi злыдзень даў людзям хоць нейкую карысьць. (Яго словы перакруцiлi: каб i са злыдня выцiснуць хоць якой-колечы карысьцi. Не расьсьмяшылi яго.) Нi фараон, нi паншчынны цар не змаглi так пагнаць да працы, як менавiта яны, во! (Ён дабiваўся прызнаньня яму рацыi, пасьля чаго расказваў анэкдот; цiкава, што кожны раз сьвежы, нечуваны.) Часамi бухгальтар хварэў. Смуткавалi.

У пасьлякалядную ранiцу бухгальтар зайшоў на кватэру Сьцяпана, якi, памыўшыся, сядаў сьнедаць. Цешча, з пакругленымi вачыма, паведамiла зяця: "Да цябе - якiсьцi п'янiца!" (Потым гаварыла яна, што госьць уявiўся ёй супрацоўнiкам мiлiцыi.) Барадаты - загадаваў неахайную прычоску - ледзь варочаў ён языком i прасiў у Сьцяпана шклянку чорнай кавы. Я, мiлы, ноч ня спаў i дома ня быў... Проста да цябе... Прабач мне, мiлы, за неспакой, якi...

- Прысядзьце, дарагi сябра, - Сьцяпан запрасiў яго да стала. Бухгальтар, аднак, марудзiў i, нарэшце, сказаў, што просiць Сьцяпана пагутарыць бязь сьведкаў. (Таму, мабыць, i падумалася бабе пра сышчыкаў.)

- Як гэта табе сказаць, мiлы, - ён чакаў кавы. - Ах, як выказаць?.. Мо' й беспатрэбна?..

- Пасьпеце ў нас. Вы-ж хварэеце. Вярнуся я з працы, тады мы й пагутарым. Будзе час, - Сьцяпан зiрнуў на ручны гадзiньнiк, знарочна. - Цяпер мы да нiчога не дагаворымся...

- Пачакай, - падняў той руку. - Пачакай, мiлы. Я коратка, - цешча падала каву, i ён лакомлiва сербануў яе са шклянкi, гарачай. - Ну, якiх-небудзь хвiлiнаў пяць, добра?

- Давайце.

- Вось, так: учора клiкалi мяне ў... - аглянуўся ён на недачыненыя дзьверы ў калiдор. - Клiкалi - гэта далiкатна, мiлы, сказанае... Звычайна, прыйшоў адзiн, па-цывiльнаму, i запытаў: гэта вы? Я адказаў. А ён: iдзеце са мною! Я: чаго вам трэба? Ён: на месцы скажуць вам. Я: што? А ён: ну, пайшлi! Думаю сабе: капцы! - ён дакрануўся паркай шклянкi. - Ну, мiлы, пайшоў я зь iм. А там, ведаеш, дзьве хвiлiны гутаркi: што я магу сказаць пра такога аднаго знаёмага, якi, аказваецца, замяшаны ў нейкую пакражу...

- Пасьпеце ў нас, - Сьцяпану кплiва разяўляўся рот. Ён пазяхаў. - Вам, калега, патрэбны адпачынак...

- Так, так... Я пасплю, вядома, але перш хачу...

- Я вас слухаю.

- На чым я зараз скончыў?

- Вас выклiкалi ў мiлiцыю... - чорт яго спадзяваўся, што размова акажацца важнай!

Разумееш, пераважна, запозна. Забойства сакратаркi ашаламiла Сьцяпана ўжо iначай. Значэньне няшчасьця ўсплывала ў iм паволi, каб сфармавацца ў непрадбачаную цэласьць. Думка - гэта час. Сьмерць дзяўчыны i выклiк чалавека ў мiлiцыю датычаць таго-ж толькi ў вадным выпадку, на адной працягласьцi магчымай непазьбежнасьцi! Красуня магла пажыць i гэтак далей.

8

У кааператыве рыхтавалi вэрыфiкацыю цэнаў. Мерапрыемства патрабавала ўзгадненьняў з ворганамi ўладаў. Падставай для таго зьяўлялiся два элемэнты: кампазыцыя сыравiнных матэрыялаў i ўклад працы. Пастановы ўправы аб'ектыўна накiроўвалi вэрыфiкацыяй. Але, неафiцыйна, ясна - сакратаркай яшчэ тады працавала нябожчыца - пастулятыўныя цэны павiнны быць высокiмi, каб было з чаго ўступаць. Прыходзiлi прадстаўнiкi ваяводзкай камiсii па цэнах, i старшыня зачыняўся зь iмi ў габiнэце. Выпiвалi яны непраўдападобную колькасць чорнай кавы й не выходзiлi адначасова з заканчэньнем працоўнага дня; казалi, што шэф спойвае iх.

Прапаноўваныя цэны, пасьля памяркоўных карэктураў, зацьвердзiлi ў студзенi. Адчувалася, у каапэратыве прыўзьняты настрой i нават знайшлiся такiя, што з гэтай нагоды ладзiлi складчыну на супольную выпiўку. Малую, па дваццаць пяць злоты. Сьцяпан кiнуў пяцьдзесятку, зялёную (былi й сiнiя, шырэйшыя). Лiтроўкi куплялi ў краме зь недарэчным нэонам "Самасей", у якiм гасла лiтарка "а", сярэдняя. За чаркай многа гаварылi; перабiвалi адзiн аднаму, размахвалi рукамi, усьпеньвалiся, гудзелi да вечара, фактычна, нi пра што. Хвалiлi старшыню! Сьцяпана ня брала гарэлка. Выходзячы дамоў, ён адзначыў самому сабе, што добра зрабiў, паўстрымоўваючыся ад гвалтоўных ацэнак вэрыфiкацыi. Нейкi сёмы iнстынкт шапнуў яму быць маласлоўным, ня ў крыўду сабе кажучы... Так, гэтая залатая сярэдзiнка ў шматлiкiх зьяўляецца пробай iх квалiфiкаванасьцi. Калi так, значыць - яна патрэбная ў дзейнасьцi.

"Вераб'i выпiлi мак", - падумаў ён пра кампанiю. Наглядаючы на працягу гадоў, як маладыя лыселi i закруглялiся, вырошчваючы лапухi страху, у якiх хавалiся перад нечым, паводле iх - магутным, Сьцяпан усё-такi ўсьмiхаўся, згадваючы гаспадыню, што страцiла загонiк маку ў прыгараднай Багноўцы, пакуль не дачнай, з прыгноеным паветрам, побач заплылога дрыгвою азерца з уцалелай кучмою трысьнягу, увосень, у незабыўную пару з туманцамi над ляшчынавай гушчавiнкай. Супрацоўнiкi - ён бачыў гэта - зiркалi за малюткiмi аказiямi й расьпiвалiся ад ня менш мялюткай нездаволенасьцi. Раструшвалi камплiмэнты. Сьцяпана гэта зацiкаўляла. Ён зьбiраўся паперарабляць iх у арлоў! Мiзэрныя яны, хiба, па сваёй вiне? Умовы ствараюць кожнага такiм, якiм ёсьць. Калi бухгальтар прыгаворваў Сьцяпану - адважваўся - наконт удалага пачатку жыцьця, дык меў ён, вядома, на ўвазе сувязi цесьця, тое, што ён, малады, зьявiўся на першай працы з пакетам акцыяў на давер, без барацьбы. Скочыў, адразу, у важнецкасьць. Калi зло ўкарочвае людзей да памераў марноты, дык яно вельмi памылiлася не ў сваю карысьць, надзялiўшы мяне гэтак выдатна спрыяльнай акалiчнасьцю, як нераскансьпiраванасьць сярод клiкi, - цiха iранiзаваў, з салодкай помсьлiвасьцю, Сьцяпан. Яно слабамоцнае, як дзiця, калi адабраць яму iнструменты грамадзкасьцi, якiмi цешыцца, бы цацкамi... Са сваiмi думкамi быў ён дзяўчынай у васемнаццаць гадоў, калi хапае ёй намоўнiкаў. Штосьцi з таго засталося ў iм i - Сьцяпан ведаў - няма чаго шкадаваць: наiўнасць робiць перажытае прыгожым, хвалюючым. Розум - забываецца. Трывае ў памяцi безабароннае, такое, чаго не падменiш, не адбудуеш упэўненай далоняю, беспамылковым разьлiкам.

Можна задумоўвацца над непаўторнасьцю развагi. Яна, вiдавочна, зьяўляецца чымсьцi пасярэднiм памiж iнтэлектам i эмоцыяй, памiж тым, з чым мы нараджаемся, i тым, што мы сабе здабываем або чым нас надзяляюць. Два галоўныя элемэнты той цэласьцi, зь якой мы атоесамлiваемся (не абавязкова сьвядома).

Сьцяпану прыйшлiся да спадобы кампанii, хмельныя сьлёзы. Выпiўкi ад няўдачаў. Балбатлiвыя хвалюнствы. Ствараньне рэчаiснасьцяў не на ўласны ўжытак, супольнасьцяў дзеля нiчога. Узьнiкаюць яны, бы адлiга, ад кропелькаў. Пасварыўся з жонкай. Той. Ляпнуў лiшняе начальству. Ён. Праваронiў справу. Iншы. А хтосьцi - залез у недазволенае. I, бы тыя птушкi ў вырай, зьлятаюцца ўсе пад канец працы, кожны са сваёй тугою. I разам лягчэй iм.

Разьвiтваюцца яны да поўначы. У разаспаных завулках, пад брэх сабакаў, што ўнюхалi падзею.

- Сьцяпан, дарагi, твая прамова на агульным сходзе, хачу табе сказаць, нарабiла злосьцi ва ўправе. Але, нiчога, яны маўчаць... Ведаюць, што ў цябе ёсьць "плечы"! Мы сядзелi ззаду й слухалi, як ты лупiў iх праўдай па сьлепнякох. Думалi сабе: во, знайшоўся чалавек, якi ня мусiць падлiзвацца, нiкому!

- Сьцяпан, дружа, кажу табе: часамi даволi раз упасьцi, каб усё жыцьцё прахадзiць на каленях. Паглядзi на нас, паабiватых. Мы ня просiм ласкi сабе, не... Баiмося за цябе, Сьцяпан! Баiмося, шчыра кажу табе. Ступай ты так, каб не наступiць на мiну. Мiж намi кажучы, i няхай гэта застанецца памiж намi, ты, Сьцяпан, шчыруеш з гэтым крыкуном i, мабыць, ня ведаеш, што старшыня хрысьцiў яму сына... Га? Вось, бачыш. Сам ты не спадзяваўся, як падстаўляюць, ну, даiлкi...

- Сьцяпан, я ня зычу табе, каб ты пашкадаваў таго, што твая галава толькi прышытая да чалавечага цела! Я, ведаеш, часам хацеў-бы мець цела, скажам, быка, каб рагамi... Або зьмяi.

- Сьцяпан, жывем, бо трэба.

Не чакалi адказу. Нiколi не чакалi яны адказу. Выгаварыўшыся, маўчалi, нешта суцiшваючы ў сабе, i, нядбайна падаючы рукi, разыходзiлiся. Цi то сарамлiва, цi то з набалелым у грудзях. Назаўтра адчувалi яны сябе нармальна, таму Сьцяпан набiраўся пераконанасьцi ў тым, што час ад часу ўдзельнiчае ён у дзiўнай гульнi ў дачаснасьць, часовасьць; у трэнiнгу чагосьцi незвычайна сур'ёзнага. А яно так не было.

9

Iнакш i не магло быць. Трэба перайсьцi цераз маладосьць, каб наблiзiцца да ўскраiны, ад якой прасьцiраюцца далягляды, не прадчуваныя. У далёкую вясну, у разводзьдзе, якое не паўтарылася, дзесьцi за вадапомпай, што стаiць на Петрашоўскай гары, вiдушчай, Сьцяпулёк хадзiў з бандачкай аднагодкаў па прыдарожных равох i лавiў залацiстых карасёў, вылузваючы iх з удзiрванелых ямiнак каля тэлеграфных слупоў, цешыўся, паказваў рыбкi сябрукам, бiўся зь iмi, калi яны наважылiся адабраць яму iх, чароўна падобных да мамiнай брошкi, захоўванай у шуфлядцы начнога столiка, у спальнi з ружовымi сьценамi ды зь немалым партрэтам дзеда. Калi ён нарэшце вярнуўся дамоў, у адвячорак, забалочаны, абцякаючы вадою, мацi крычала, аж выкрычаўшыся, прыгледзелася iскрыстаму шчасьцю сына ды зьдзiвiлася. - Дзе ты iх знайшоў? Не махлюй мне, што ў рове ля дарогi налавiў рыбак! Лепш прызнайся, што вы сядзелi на рэчцы! Патопiцеся там! Скажу я бацьку... (Адзеньне трэба было памыць, i то ў трох водах. А самому - грэцца за печкай, уцiснуўшыся ў куток, каб не паказвацца. I дзiвiцца, да прыступу дрымотаў: адкуль узялiся карасi пад гарою!?)

Можна сказаць, думалася Сьцяпану, што маладосьць зьяўляецца такiм-жа эмбрыёнам сталасьцi, як дзяцiнства - юначасьцi. Чалавек разьвiваецца паўтараньнем сябе ў больш складанай форме; дасягнуўшы апагэю, ён жахлiва сохне, адно карэньне ягонае доўга тлее... Увайшла сакратарка. У чатырнаццаць гадзiнаў - гутарка з камандзiраваным Варшавай iнспэктарам. Мiнiстэрства насьцярожанае выкрыцьцём камбiнатарскай шайкi сярод каапэратыўных будаўнiкоў аднасямейных домiкаў у вадным з колiшнiх павятовых гарадоў. Пра сваю занепакоенасць гэтым цэнтар у пятнiцу паведамiў старшыню. - Чарговае падцiраньне заднiцы, - сказаў Сьцяпану старшыня, - ясная справа, што на наш рахунак. Ах, ярархiя: мы - дзецi, а яны старыя, мы - дурненькiя, бо хвалюемся, а яны, ого, галавачы!

Пазванiла Кiра. Скорагаворкаю запытала пра настрой i самаадчуванне; яшчэ пра дробязь, пра якую Сьцяпан забыўся зараз пасьля адказу на яе пытаньне; пажартавала, здаецца, наконт кажуха. (Так, праўда, на днёх запынiў Кiру зусiм незнаёмы ёй мужчына й запрапанаваў, што ён адкупiць у яе кажух, штосьцi за патройную цану, жонцы, якая паходзiць, казаў, з заходняга ваяводзтва, маласьнежнага, i так далей.) Няважная размова з Кiрай устрывожыла Сьцяпана. Яна - ён заўважыў гэта - усё часьцей нудзiлася бяз працы. Гаварыў ёй: я дапамагу табе, Кiрачка. - Прыходзь хаця-б да нас у кааператыў; будуць крывiцца ў фiрме, што жонка, але - няхай. - Я - на вашу працу? - Кiра - як кацяня, якому хочацца пагуляць. - Сьцяпан, гэта было-б несур'ёзна, калi-б я адседжвала прадпiсаныя восем гадзiнаў зь людзьмi, якiм напляваць на тое, што робяць, i свой працоўны дзень пачынаюць ад чытаньня апошняй старонкi ў мясцовай газэце ды ўгавораў на брыдж. - Табе трэба дзiця, - умяшалася цешча, - нарадзiць... Цiха, бабуся, падарую табе бусьлянятка...

Злаваўся ён на Кiру за яе - выпадковыя - грубiянствы. Брыдкаслоўе жанчыны асаблiва агiднае, вiдавочна, таму, што гэтым дапускаецца яна самапанiжэньня, эмацыянальнага курэўства, у якiм вiнаваты, усё-такi, мужчына.

Iнспэктар ставiў Сьцяпану ня вельмi кампэтэнтныя пытаньнi. Адказаў ён на iх з тоенай усьмешкай. Справа датычыла наступнага здарэньня: у новазбудаваным пасёлку выявiлася, што адзiн дом зьяўляецца лiшнiм, нiчыйным. У сувязi з тым дасьледавалi выдаткоўваньне грашовых i матэрыяльных сродкаў, але бяз вынiкаў. Дом запiсалi ў прыход i ўтварылi камiсiю дзеля прызнаньня дармовага аб'екту ўласнасьцю каапэратыву. Шыта, крыта й падклеена, - рагаталi ў камiсii; у рэстаранiку "Перапёлачка" яны салiдна паабедалi гуртам, заказалi каньяку. ("Зладзейства ў межах дзяржавы наносiць толькi маральныя шкоды", - сьмяялiся, быццам сьвяткуючы Каляду ў вялiкай сям'i.)

- Так, - iнспэктар занатоўваў.

- Мы ўлiчылi заўвагi камiсii, - Сьцяпан высмаркаўся ў хустачку: "Застуда, халера!" - Прынялi меры...

- Якiя?

Сьцяпан расказаў нанава.

- Цяпер будзе добра.

- Слухайце, - ажывiўся той. - Цi не здаецца вам, што тут можа йснаваць сувязь са сьмерцю сакратаркi? Скажам, яна ведала такое, што...

- Не-а, - пахаладзеў Сьцяпан.

- Слухайце, дом - гэта не якiх-небудзь пяць грошай...

- Не-а.

Сьцяпан, заклаўшы рукi за сьпiну, падыйшоў да акна. Ён перш-наперш успомнiў кампанейскiя зборы, каб магчы ўладкавана, пасьля перадышкi, перабраць у думках цэлую гутарку, якая раптам пачала мець сэнс. Iнспэктар, па сваёй далiкатнасьцi, не чакаў такога рэагаваньня ад Сьцяпана. Апусьцiўшы зрок, ён бяздумна маляваў (на лiстку з нататнiка) дзiвосны краявiд, якi нагадваў фатаздымак, зроблены мэтадам салярызацыi. Зiмовы пэйзаж, цi што? Ад няёмкасьцi збавiў Сьцяпана тэлефонны званок, з каапэранцкай установы.

На разьвiтаньне ён падаў iнспэктару руку, моцна й рухава, як тыя, у каго прыёмная поўная наведнiкаў. Прамовiў да яго звычаёвую фразу, забыўшыся выйсьцi з-за пiсьмовага стала; ён ужо меў у iх iмянное конта пасываў, якое будзе нарастаць яму з году ў год, зь месяца ў месяц (пагамоўваць яго гэтаксама нельга, як апэраваць ракавую апухлiну). - Не, няма трагедыi; аднак-жа, час на высновы. Ой, сабраць памылачку да памылачкi ды прыгледзецца iм, вылучыць падабенствы, падзялiць на катэгорыi i пакарыстацца iмi, узяць iх у рукi.

10

- Зноў пiў! - Кiра, каторагасьцi дня. - Прыходзiш дамоў, як чмель. Калi гэта скончыцца, га? - крычала яна й скардзiлася.

- Разумееш, Кiра, людзi патрабуюць цеплынi... Ну, праўда, затрымалiся мы пасьля працы, купiлi бутэльку, выпiлi. Пагаварылi ад шчырага сэрца. Чалавек, калi выгаварыцца, лепшы, ведаеш... А ты, Кiрачка, сварыся, сварыся на мяне...

- Я, Сьцяпан, ня вытрываю... Прападаеш ты вечарамi зь якiмiсьцi тыпамi. I нашто табе гэта? (Насьценны гадзiньнiк адзванiў адзiнаццатую.) Я чакаю, выглядаю цябе i думаю пра найгоршае: мо хулiганы пабiлi або ў мiлiцыю трапiў ты, у выцьверазiльню якую...

- Мы, Кiрачка, нiкуды ня лазiм, не. Пра справы талкуем, высноўваем...

- З кiм?

- Як гэта - з кiм? З калегамi. Разам-жа працуем. Ёсьць, разумееш, праблемы, якiя й ня сьнiлiся мне!

- Глядзi, Сьцяпан, каб калегi не завялi цябе пад дурнога хату! Усе яны добранькiя дзеля таго, каб пацягнуць за язык, падслухаць i пасьмяяцца.

- Не, Кiранька, маеш на ўвазе тых, якiя страцiлi надзею або не iмкнулiся да яе. Маiх-жа сяброў праца не пазбавiла здаровых расчараваньняў. Яны, разумееш, адчуваюць боль. Зь iмi не запозна пачынаць новае.

- П'яны ты, Сьцяпанка.

- Лiчыш, што я - пляту?

- Кладавiся, Сьцёпа, спаць. Заўтра будзе лепей вiдаць.

- Ахмялелы, Кiрушка, зьяўляецца болей чалавечным... Яго шчырасць, калi хочаш ведаць тое, не абгароджаная тым плотам, у якiм кожная штыхецiна ўстаўленая на ўсякi благi выпадак. Гарэлка - ёсьць сродак пазнаньня...

- Ого, дзякуючы гарэлцы ты закончыш унiвэрсытэт.

- Не жартуй, любая мая. Пабачыш, мы перастанем пiць i возьмемся за такую справу, ад якой ажно крыўдна будзе, што магчыма пажыць усяго гэтых сто гадоў.

- Вылецiце ў космас - у iншыя вымярэньнi часу? - Кiра расьсьцiлала пасьцель. - Скажаце мне - палячу з вамi. Iдзi памыйся ды папi гарачай гарбаты з малiнавым адварам. У цябе застуда...

- Няма ў мяне застуды, чуеш? Хачу табе сказаць, што дабро пераможа зло...

- Нудзiш, Сьцяпанка!

- Дай мне сказаць! Павiнны лiчыцца талент i праца, i нiчога больш. Клiку, што зьмяiным ядам забiвае адкрытыя асабовасьцi, разгонiм. Правядзем рэвалюцыю! Вырвем джала...

- Вы скiнеце старшыню?

- А хаця-б! - Ён выпрастаўся, быццам капраль падчас рапарту.

- Вашы адкрытыя асабовасьцi адна гадзюка перадушыць!

- Якая ты, Кiра, беспардонная...

- Бярэцеся - за беспардоннае цi не?

Кiра, не спадзяваючыся таго, прадухiляла рызыкоўныя памкненьнi Сьцяпана. Ёй падабалася зьбiваць яго спанталыку. Мела яна адпачытыя мазгi й здольнасьць улоўлiваць галоўнае. Знакамiта спрыяў гэтаму iнстынкт мацярынскасьцi ў ёй, чуцьцё накiрунку, зь якога можна чакаць пагрозу. Сьцяпан у гутарках зь ёю правяраў як бы слушнасьць надуманага ды прадуманага. Яго адначасова неспакоiла тое, што чагосьцi ён не прадбачвае або й звычайна памыляецца ў, здавалася-б, нечым закончана зразумелым. Патрэбныя час i дасьведчанасьць! - суцяшаўся ён, забыўшыся пра дыспут з жонкай. Мiналi гады, падобныя да сябе, як павароты шашы за рэчкаю. Хацелася яму сiгануць у поле цi ў зялёную далiну, у якой ня быў, брысьцi па страшным месцы, да задышкi, да перуноў уваччу, як гэта калiсьцi, на дрыгвянiстых сажалках Козырскага пад Васiльковам, у таямнiцы перад мацi, у бясхмарнае неба... Нельга пагадзiцца з прадчуваньнем, што пачатак жыцьця зьяўляецца цiкавейшым за яго сярэдзiну! Як дарога?

Плян Сьцяпана просты: быць добрым, каб аб'яднаць вакол сябе добрых людзей ва ўстанове. Праявiць iх! Кiра, не iначай, скрывiлася: пройды абсядуць цябе, бы п'яўкi! Добры чалавек, калi яму Бог не паскупiў розуму, будзе трымацца здалёку ад гэтай iмпрэзы. Ты, Кiра, а як-жа, сваё! - не здаваўся Сьцяпан. А яна: мы, Сьцяпанка, яшчэ не павiнны мець дзiцяцi, бо, бачу, я мушу пазаймацца табою, так сказаць, давыхаваць, прывучыць, зь дня ў дзень, да правiлаў сужыцьця ды забясьпечыць цябе букварнымi ведамi пра навакольле, часткова ўжо вынесенымi табою з бацькоўскага дому... Ён выбухнуў: мой бацька не спэкуляваў! Кiра: значыць, мой! Праўда, я - дачка спэкулянта. Мне жывецца як у Бога за плячыма. Пры мне - i табе таксама. Прыкра? Ну, прыкра. Прыкра табе спэкуляваць жыцьцём, маладосьцю, талентам... Прыкра. Факт застаецца фактам. Што рабiць? Мо абое пазмагаемся за лiквiдацыю гандлярства талентамi? На старасьць яшчэ дасьпеем узяцца мы за шляхецкiя адносiны да маладосьцi, арыстакратычныя! Прыдаваньне-ж бляску жыцьцю пакiнем дзецям нашым. Якi жаль, што мы памрэм, усё-такi, апаганенымi. Як тыя, што прамянялi сябе на грошы. На нашым супольным, Сьцяпанка, надмагiльным помнiку ўнукi, уявi сабе, разьбяць нам надпiс: жылi 5 000 000 злоты. Зьлiчы: ты зарабляеш пяць тысяч у месяц, шэсьцьдзесят у год, значыць, каля двух з паловай мiльёнаў да пэнсiйнага ўзросту, ну i я, з родавым капiталам, вартая такой-жа стаўкi... Не перабiвай мне - вядома, што гэтую суму дасягнеш ты дзякуючы цесьцю, якi каханьне ўспрымае як смакавiты дэсэрт за багата застаўленым сталом, а любоўныя песьнi як дзiвацтва бесклапотнай дачушкi... Ёсць у цябе пытаньнi? Няма. У мяне ёсьць, хутчэй за ўсё, да самой сябе. Менавiта: чаму татулька з мамусяй жывуць быццам цывiлiзаваныя чалавекападобенцы? Пытаньне амаль гамлетаўскае, а таму яно такое, што адказ на яго магчымы толькi тэарэтычна. Тэарэтычна? На практыцы гэткае сумненьне зьяўляецца беспрадметным: бацькi - шчасьлiвыя! Было-б немалой подласьцю з майго боку адкрываць iм захапляльныя краявiды. Яны не дабеглi-б да iх. А свая ваколiца выдалася-б iм, праўдападобна, слушна, невыносным сьметнiкам. I загiнулi-б яны без пары, без сiвых валасоў... Забойства чалавека нiчым не апраўдваецца, i таму, сям-там, адмененыя законы аб пакараньнi сьмерцю...

Дапякла яна Сьцяпану.

Узвалiла яму на плечы такi валун, пад цяжарам якога ногi пагрузлi беспаваротна глыбока. А яна, на сухiм i цьвёрдым, не аддалялася ад яго так, каб не магчы працягнуць яму руку. Схопiцца ён за яе - зь мёртвай сiлай - i абое загiнуць. Яна разумела, да чаго дайшло? Яшчэ не было трагiчнасьцi паўвайсковыя, паўдзiцячыя гульнi ў дапушчэньнi; школьныя практыкаваньнi зь пераростам тэарэтызацыi; кiнафiльмы, папраўдзе, пра фiкцыйнае няшчасьце са зноскамi з рэчаiснасьцi. Цiкава было яму паслухаць яе, паспрачацца зь ёю й пазлаваць (спадцiшка). Гэта ўсё надоўга мела свой iнтрыгуючы выгляд, даючы спажыву дзеля роздумаў.

Дыспуты з Кiрай аднойчы назваў ён заняткамi па навуковых падставах дэмаралiзацыi чалавека. Спадабалася яму гэтае кплiвае паняцьце; ня выключана, што ў падобнае верыла й яна. (Гартаючы тыднёвiкi, чытала ўголас, цi хацеў хто слухаць, цi не - артыкулы, у якiх разглядалася дзейнасць засакрэчаных цэнтраў iдэалягiчнай дывэрсii; пераканаўчыя ўрыўкi перачытвала, падсядаючыся да Сьцяпана. Падкрэсьлiла дэбiльны сказ: "Зло зьяўляецца прыгажэйшым i безь яго апiсаньня немагчымая добрая кнiжка".) Сур'ёзнае нараджаецца з глупства, як праца - з гульнi, - памкнуўся ён сказаць ёй; даў самому сабе слова пабыць безуважлiвым да жонкi. Яна выбрала выгодны надта шлях: разумець, але ня дзейнiчаць. Ужо не прыймала размоваў аб працы, аб асаблiвым (у яе становiшчы перш-наперш псыхалягiчным) сэньсе самой займець зароблены грош.

11

У старшынi былi да Сумленевiча прэтэнзii. Сьцяпан менавiта вышукаў прадпiсаньне, згодна зь якiм работнiкам разумовае працы належыцца пяцьдзесят грамаў туалетнага мыла ў месяц i адзiн ручнiк у год. У вадпаведнасьцi з гэтым ён зьвярнуўся ва ўправу зь пiсьмовай просьбай. Бухгальтару было загадана падрыхтаваць праект каштарысу - i тады ўзьняўся скандал: атрымалася нiштаватая сума грошай, якую неабходна было выдаткаваць на забесьпячэньне працаўнiкоў сродкамi гiгiены.

- Дарагi калега, - абураўся старшыня, - мне вядома, э, што сёй-той кажа пра мiнiмальную мэтазгоднасьць вашай просьбы й, э, адначасова, дамаганьня, - у яго зьявiлася гэтае "сёй-той". - Мала таго, я вымушаны баранiць вас ад, э, па-мойму, э, несправядлiвых абвiнавачаньняў - так, так, абвiнавачаньняў! - у тым, што вы дзейнiчаеце не ў карысьць установы. Гэта, як самi разумееце й сёй-той, нiкому не дае радасьцi.

- Вы зьдзiўляеце мяне, таварыш старшыня.

- Чым, менавiта?

- Кожнаму пакласьцi ў руку кавалец мыла i дакiнуць законны ручнiк - гэта ж так мала, а задаволенасьцi ад таго як-жа многа! - дыпляматычна заахвочваў ён шэфа.

- Шаноўны калега, не ў крыўду вам кажучы, вы малады й таму ня ведаеце, што гаворыце, - старшыня акуратна паклаў аловак. - Супрацоўнiкi - i я сам! прыносiлi ўласныя мыла й ручнiк, i нiкому не прыходзiла ў галаву думка, што можа быць iначай. Пасьля другога сьнеданьня i пасьля працы, э, усе мылi рукi, твар; спакойна йшлi дамоў. Ня думайце, што я ня ведаў пра тое прадпiсаньне, якое вы тут падтыкаеце мне... - ён паўстрымаў сябе, каб не сказаць Сьцяпану пра штосьцi, вiдавочна, больш непрыемнае.

- Кажэце, кажэце. Усё кажэце.

- Гэта ўсё.

- Прашу вас аб размову без намёкаў, пане старшыня. Прашу сказаць мне адкрыта.

- Без намёкаў размаўляюць дзецi, э, дарагi калега, - нахмурыўся ён. Праўдзiвей было-б сказаць: размаўлялi.

- Я, пане старшыня, усё-такi прашу! - Сьцяпан расшпiлiў пiнжак i зручней усеўся ў крэсла. - Выступаючы з законнай просьбай, аказваецца, я раблю шкоду фiрме, у якой зарабляю сабе на жыцьцё, - на кончыку языка ён трымаў фразу: "Законнае, значыць, шкоднае?"

- Ня будзем так гаварыць, э, пане Сумленевiч. Справа ня ў спрэчках, бо нiхто не адмаўляе вам рацыi ды, у рэшце рэшт, i ня ў сродках таксама. Я растлумачу сутнасьць вашага пачыну, калi вы самi не здагадваецеся таго, - ён востра зiрнуў на Сьцяпана. - Свае дамаганьнi кавалка мыла вы пераўтварылi ў справу. Не хапала яшчэ таго, каб адбылася дэманстрацыя з транспарантам ад сьцяны да сьцяны: МЫ ХОЧАМ МЫЛА! або: ПРЭЧ З УПРАВАЙ, ЯКАЯ НЕ ДАЕ МЫЛА!

- Забаўна.

- Не зусiм, шаноўны, - даўгапiсам нэрвова рысаваў ён выкрутасы, псуючы аркуш глянцаванай паперы. - Мыла й ручнiкi будуць. Управа зацьвердзiць кошты.

- Дзякую вам, таварыш старшыня.

- Я спадзяюся, што другой такой размовы памiж намi ня будзе, э, дарагi калега. Шчасьлiва склалася: датычыць яна ня надта сур'ёзнага. Зразумець, шаноўны, лягчэй, чым рабiць... Iначай кажучы, цi вас не зьдзiвiла тое, чаму гэта студэнтаў многа, але арганiзатараў жыцьця мала? Столькi вучыцца народу, столькi вучыцца, ды вынiкаў, грамадою заўважальных, не вiдаць... Таму й бярэ чалавека дзiкая ўцеха, калi аб'явiцца перад табою крышынка таленту...

Старшыня гаварыў. Прыкурваў ён папяросы з пазалочанымi канцавiнкамi ды араматызаваныя, душныя. Частаваў iмi Сьцяпана. Прыймаў тэлефоны, на якiя адказваў коратка. Дастаў з барыку бутэльку каньяку й кумпястыя чаркi. Каньяк, пяцiзоркавы, адбiраў дых; меў пах першаку. Разы два шэф адказаў камусьцi, што - заняты; так, намесьнiку. "Пяты год вучу яго работы", - сказаў пра яго. Сьцяпан, ад няёмкасьцi, прыкiнуўся, што не зразумеў, пра каго гаворка - i, машынальна, адчуў прылiў пяшчоты да Кiры, шкадаваньня яе. Жанчыны рэдка бываюць выдатнымi адзiнкамi, не па бiялягiчных прычынах. Iх праглынаюць мужчыны, ад якiх яны залежныя. Тыя, што выкупiлi Тараса Шаўчэнку ад пана, кiравалiся не сэнтымэнтальным разьлiкам перад усiм.

Да Сьцяпана даляцелi трывожлiвыя словы: - Памятайце: уводзiце неспакой!

- Божа мой, якi?!

- Выбачайце. У мяне няма часу. Да пабачэньня, э, калега.

- Да пабачэньня, таварыш старшыня. Дзякую, - гэта тады запрасiў ён старшыню ў госьцi да сябе, на Каляду (з жонкай). Пляваўся, калi апынуўся за дзьвярыма габiнэту, у калiдоры, у туалеце над умывальнiкам, над якiм знаходзiцца электрычная сушылка для рук, пакуль яшчэ не папсаваная. Здарылася агiднае! Апраўданае яно своеасаблiвай лёгiкай, якая клiнцом прастрамiла навылёт такое, пра што Сьцяпан дбайна клапацiўся; падкасiла ўзгадаваныя ў iм мары, якiя ўжо далi малютку ягадку ўдачы.

12

Заставалiся нераспрацаванымi цэны на выбары, якiя каапэратыў укараняў у вытворчасьць. Дарагая сыравiна, iмпартаваная з-за мяжы, з Аўстрыi й Швэйцарыi, адназначна абумоўлiвала расцэнкi. Адзiнае, што магло зьнiзiць сабекошт, - гэта ўзмацненьне аўтаматызацыi тэхналягiчных працэсаў.

Рызыкавалася многiм: купля замежнага вытворчага абсталяваньня магла не апраўдацца. Адсутнiчала апэратыўная арыентацыя ў структуры попыту; разважаньнi аб гэтым у каапэратыве былi, амаль, традыцыяй.

Сьцяпан, каб пазьбегчы прызначэньня яму нецiкавага заданьня, выступiў зь iнiцыятывай арганiзаваць дасьледваньне прадбачванага рынку збыту.

- Нашто? - замахалi на яго рукамi. У канцы канфэрэнцыйнага стала шапталiся, кiваючы галовамi, удзельнiкi звычаёвай нарады.

- Перадумовай удачы зьяўляецца...

Яму не далi закончыць. Але ён, ужо хiтруючы, яшчэ сказаў:

- Ёсьць-жа памкненьнi ў кiрунку выпуску навiнак! Няўжо вы не разумееце, што гэтага цалкам дастаткова? Няхай вам, паважаныя калегi, не балiць галава пра маштабы продажу. Пакупнiк, як ведаеце, ня мае голасу - ён задаволены тым, што наогул можна сёе-тое купiць...

- У нас, дзякуй Богу, няма рынку пакупнiка. I не ён наш пан, - умяшаўся хтосьцi, хто маўчаў.

- Людзi, аднак, хочуць...

Сумленевiчу разыходзiлася пра тое, што неабходна iмкнуцца да перадавога ўзроўню вытворчасьцi. Выслухалi яго нецярплiва й перайшлi да абмеркаваньня справаў дробных, каб не сказаць - дурных.

Старшыня час ад часу зiркаў у бок Сьцяпана, у азарце. Ён прыкметна ўсьмiхаўся да самога сябе, як гэта, мабыць, робiць певень, гледзячы на курэй, якiя накiнулiся на мякiну. Дзюбалi й дзюбалi яны, даючы ўцеху аднаму.

"Каб ня тое, што бяз грошай немагчыма пражыць, я не тырчэў-бы тут больш нi сэкунды! Высадзiў-бы акно, звалiўся-б на тратуар, пакалечыўся-б, бо не хапiла-б мне вытрымкi выйсьцi адсюль нармальна, празь дзьверы й калiдор", Сьцяпан пальцамi мацаў патылiцу, у якой брыняў боль.

Ад пачуцьця бяссэнсу ён быў блiзкi беспрытомнасьцi, шырока ўгледжваўся ў падлогу, у геамэтрычныя фiгуры паркецiны. Такога спосабу ратаваць сябе ад зацьменьняў яго навучыў лекар, у якога ён лячыў кутнi зуб; дантыст пасьпяхова вырваў Сьцяпану ўнутраны нэрвiк, пасьля чаго сярэдзiну зуба вычысьцiў ад гнiльлi й запоўнiў яе белiстай сумесьсю. Салiдна выканаў сваю работу! "Вы, калi ласка, не заплюшчвайце вачэй, глядзiце ў столь, i не ўяўляйце сабе таго, што я раблю. Пастарайцеся зразумець, толькi зразумець тое; думайце пра неабходнасьць лячэньня, i вам стане лягчэй..." - прыгаворваў сымпатычны дантыст, не перапыняючы сваiх дзеяньняў. Яму таксама ўспацеў лоб; бзычэла сьвiдравальнiца.

Вакол старшынi ўзьнялося гарлапанства. Шумелi - кураняты каля квактухi! Сумленевiч адвёў зрок ад замяшаньня, як той, каму далi па мордзе й сказалi, каб ня лез у не сваё.

- Пане старшыня, я думаю, што ўжо магу пайсьцi да сябе, - нясьмела папрасiў Сьцяпан. - У мяне шмат працы, не мяне чакаюць пэтэнты, - яму дзеравянелi мускулы на твары, а голас разыходзiўся водгульлем па галаве. Ад пустэчы.

- Ужо закончваем, - адгукнуўся старшыня. - Таварышы, цiха, - ён пачухаў сабе кончык носа. - Што-ж, э, дзякую вам за ўдзел у абмеркаваньнi. Нарада была плённай. Да пабачэньня.

Уставалi, усё роўна бы разбуджаныя з дрымоты, i тлумна выходзiлi з пакою.

- Калега Сумленевiч, - аклiкнуў старшыня. - Прашу вас застацца на момант...

Сьцяпан быў упэўнены: шэф дайшоў да высновы, што зноў патрэбна яму супынiць няўрымсьлiвага маладзiка. З гэтым дасьледваньнем рынку, скажа, вы перасалiлi, яно нам лiшняе, а таму, што няма праблемы са збытам, пане Сумленевiч, а ёсьць праблема з вытворчасьцю, дык давайце думаць пра павелiчэньне выпуску тавараў, э, во!..

Ён не адразу ўцямiў, што яму гаворыць старшыня.

- Вы, дарагi калега, нешта сумны.

- Я? Чаго? Не, - Сьцяпан зашпiлiў пiнжак.

- Прапанаваныя вамi абсьледваньнi рынку, пэрспэктыўнага попыту, сапраўды ня маюць сэнсу. Разумееце, э...

- Так. Разумею.

- Ну, ня злуйцеся, - старшыня, заклаўшы рукi за сьпiну, прайшоўся перад вялiзным сталом вiшнёвага колеру, невясёлага.

- Прыкра мне, вядома, што не прынялi мае рацыi, але гэта ня значыць, што я за тое злуюся...

- Так, так...

Пайшлi чуткi: папярэдняга старшыню, пэнсыянера, цягаюць суды. Разглядаецца справа аб нелегальнай майстэрнi па вырабу вазоў. Замяшана ў гэта некалькi асобаў зь цяперашняга кiраўнiцтва каапэратыву, што захоўваецца ў таямнiцы. I якiсьцi сяржант мiлiцыi. Усiх правалiў цясьляр, горкi п'янiца й злодзей, схоплены мiлiцыянерамi, калi гнаў самагонку ў хмызьняку пад Васiльковам.

- З нашага каапэратыву атрымалася фiрма, э, дарагi калега. Становiшча зьмяняецца, ня тое што з году ў год або зь месяца ў месяц, але, бачыце, э, зь дня ў дзень. Калi тут i аглядвацца: трэба бегчы й бегчы, дапераду, толькi дапераду. Часамi ажно духi вылазяць! А вазьмi пакаўзьнiся - затопчуць! З разгону, ведаеце, э, як кавалерыя - падбiтага ездака... Калегу, сябру, э...

- Расказваў мне бацька - пад Чанстаховай, у верасьнi трыццаць дзевятага...

- Так, так...

Сьцяпан змоўк.

У калiдоры - чуваць было празь сьцяну - зiхатлiва расьсьмяялася жанчына, тая з разьлiкавай сэкцыi, разьведзеная.

- Я, ведаеце, э, папрасiў вас, дарагi калега, каб пагаварыць з вамi, - у нерашучасьцi пастаяў ён перад Сьцяпанам. - Ёсьць у мяне своеасаблiвая просьба, э...

- Я вас слухаю, пане старшыня.

- Як вам гэта сказаць, калега Сумленевiч, каб вы дрэнна не зразумелi мяне, ведаеце, - ухапiста пацёр ён сабе бараду. - Вы плюньце на таго iнспэктара; тое, што ён прыслаў, я, ведаеце, э, пад зялёнае сукно, як кажуць, запiхнуў, э...

- Я, пане старшыня, тут нi пры чым. У мяне ўсё ў лад, пане, - на сярэдзiне памарусiлi Сьцяпану сьняжынкi.

- Так, так: плюньце, э...

Скрывiўся ён у залётную грымасу, i Сумленевiчу зрабiлася ад таго звычайна сорамна. Яму нават падумалася, што ў шэфа - затоеная хвароба...

Адказаў:

- Вядома.

- Як вы сябе адчуваеце, калега?

- Нiчога. Добра, - у правай назе, зьдзiвiўся Сьцяпан, зьявiлiся дрыжыкi. "Нэрвы! Я кiну гэту работу!" - Дзякую, пане старшыня. Не наракаю.

- Вось, вельмi цешуся. Вельмi! - ён дастаў з барыку тыя самыя, самавiтыя, чаркi й налiў у iх армянскага каньяку. - Вып'ем на благую пагоду; пашырэюць вены, ведаеце, э... Сядайце, - запрасiў ён Сьцяпана.

- Дзякую вам, - Сьцяпан лiхаманкава перагортваў у памяцi свае вольныя гутаркi, пра якiя маглi сказаць старшынi. Не знаходзiў у iх небясьпечнага сабе.

- Моцны, падла!

- Востры, - падтрымаў яго Сьцяпан. Ён адпiў глыток алькаголю, якi шчыпаў за язык i дзясны.

- Так, ведаеце, э... Стамiлiся мы, дарагi калега. Ат, неўзабаве йсьцi дамоў...

- Палова трэцяй! - Сьцяпан прыгледзеўся да гадзiньнiка, даўжэй, чым трэба. - Нарады страшэнна займаюць час, - паскардзiўся ён старшынi, каб урэшце прарвалася мiж iмi размова. (Учора Сьцяпан купiў бiлеты ў кiно, на сёньня, на пятую гадзiну.)

Старшыня не прыняў тэму.

- З вас, дарагi калега, бездакорны службовец, э, адпаведны на адпаведным месцы, хацеў я сказаць... Вас паважаюць, усе мы паважаем вас. У вочы, ведаеце, усякае вам скажам, але завочна нiхто й слоўца ня кiнуў супроць, ведаеце, э...

Сьцяпан дапiў каньяк.

Нiколi ня чуў ён такога пра сябе.

- Я вам тое кажу! Людзi, ведаеце, плятуць, э, рознае. Але пра вас не пачуеш благога, калега, - старшыня ўзяў бутэльку. - Дазвольце налiць...

- Ах, я п'янею, - Сьцяпану прыйшоўся да спадобы армянскi. - Прашу нямнога.

- Вам усе вераць! - гаварыў сваё старшыня. - Добрага чалавека кожны, ведаеце, нюхам счуе, - налiў ён i сабе. - Памiх намi, э, здаралiся, праўда, непаразуменьнi, ды вы, дарагi, за гэта, бачу, э, не крыўдуеце на мяне. Нам трэба трымацца разам! Будзе еднасьць, дык мы Беласток сто разоў у той бок i назад перасунем. Так, так...

- Вядома, - Сьцяпан вырашыў: няхай яму не здаецца, што маiмi рукамi ён ад судоў абаронiцца!

- Вераць вам i, шчыра кажучы, я гэтаму зайздрошчу, ведаеце... Але маё службовае становiшча, э, па сваёй прыродзе мае, так сказаць, крыўдзiльны характар, разумееце, - надпiў ён з чаркi. - Я мушу заўсёды выбiраць памiж меншым i большым злом, як палiтык, якi гэтым адрозьнiваецца ад бюракрата, што iмкнецца да мэты, а не да прадухiленьня ўласнай адказнасьцi, э...

Сьцяпан пакрыёма зноў зiрнуў на гадзiньнiк: наблiжалася чацьвертая.

- На мяне, напэўна, усялякае гавораць... - старшыня чакаў, што на гэта скажа Сумленевiч.

- Так вам здаецца, пане старшыня.

- Ну, а ўсё-такi?

- Што вы! - Сьцяпан заварушыўся. - Дурноты я ня слухаю.

- А вы, калега, паслухайце iх. Гэта важнае мне, э, як кiраўнiку ўстановы, - прыцiшыўся ён. Сьцяпан не адзываўся. - Рэагаваньне вулiцы, ведаеце, адбываецца ў рамках стэрэатыпаў, плётак, расьсейваных чутак. Арыентацыя ў iх зьяўляецца ўмовай правiдловых высноваў для плянаваньня канкрэтных пачынаў, э...

"Ён хоча прычапiць мне вуха, - Сьцяпан закурыў, ад нечаканасьцi не пачаставаўшы старшыню папяросай. - А я ўжо думаў Бог ведае што! Разьлiчыў, шэфiк, нядурна: я, карыстаючыся ўсеагульным даверам, iдэальна падыходжу яму ў якасьцi крынiцы канфiдэнцыяльных зьвестак пра асяродзьдзе. I шантажык на мяне ў выглядзе iнспэктара ёсьць, быццам у палiцыйным кiнафiльме... Не спадзяваўся я па iм таго. Не!"

- Збор плётак ды чутак уваходзiць у дзялянку маiх службовых абавязкаў, таварыш старшыня? - Сьцяпан устаў, як бы намерваючыся адбiць удар зьнянацку: "Абразiцца - i канцы ў воду!"

- Адкажу вам па-салдацку, - загаварыў ён зьмененым голасам. - Абавязак радавога - ахоўваць свайго каманьдзiра ў бiтве.

- Вайсковых рэглямантаў я не чытаў, пане старшыня: не давялося мне служыць у армii. Але, час ад часу, трапляюць у мае рукi тоўстыя кнiжкi мудрацоў, зь якiх, мiж iншым, даведаўся я, што чалавек ваюе наогул самотна - перамагае або стаецца пераможаным. I нiхто нiкому ня ў сiлах дапамагчы, бо дапамаганьне нiшто iншае, як захоп, прынамсi, часткi таго кагосьцi...

- Так, так... Позна ўжо. Пайшлi дамоў, пане Сумленевiч.

Разыйшлiся яны на тратуары перад будынкам каапэратыву, скiнуўшы шапкi для кароткага паклону.

- Да пабачэньня, э...

- Да пабачэньня.

"Што сказала-б на ўсё гэта Кiра? Прамарнаваў я шанц? Старшыня па-свойму дацанiў мяне? Кiра, мая Кiрыца-палахлiлiвiца, адсекла-б: ён цябе баiцца! З боязi прапануюць сакрэтнае супрацоўнiцтва, каб... каб абясшкодзiць, во! Або... ну, што?" - Сьцяпан шчыльней захiнуўся плашчом.

13

Сьцяпана паслалi ў Бельск кантраляваць аддзел. На два днi. Меўся ён ехаць туды легкавой машынай, але ранiцай накiравалi яе ў цалкам супрацьлеглую мясцовасьць. Давялося яму купiць бiлет на аўтобус, якога плянавы рэйс, як на злосьць, не адбыўся. У касе вярнулi грошы - i Сумленевiч, пазяхаючы ад разгубленасьцi, пабег на стаянку таксi, дзе застаў ён даўжэзную чаргу. Яму сьпяшалася на чыгуначны вакзал - блiжэйшы цягнiк у Бельск ад'яжджаў праз дваццаць пяць хвiлiнаў - i ён пайшоў пешшу.

На алеi Першамая Сьцяпану пераступiў дарогу незнаёмец, якому - не адразу ўспомнiў сабе гэта - дапамагаў адкрыць рамесны варштат.

- Добры дзень, пане Сумленевiч! - быў гэта малы бедны мужчына. - Я й не падзякаваў вам за помач. Вы - добры чалавек. Кажу сваёй жонцы, што на сьвеце...

- Як вам працуецца? - Сьцяпан: "Ну, канец: не пасьпею я на цягнiк!"

- Дзякую, можна жыць, - у яго, здаецца, былi штучныя зубы. - Тады я, як убачыў вас, дык i падумаў сабе: ня можа таго быць, каб аказалiся вы благiм! Яксьцi вiдаць душу ў чалавеку. Вось, прыкладна, iдзе вулiцаю баба. Прыгледзiсься да яе i, будзь я так здароў, не памылiсься: курва яна цi нэрвовая кабета?! Во, во...

- Прабачце, - таптаўся Сьцяпан. Яму на скронях выступiў пот. - Я на цягнiк...

- Мала ўчцiвых, такiх як вы, пане Сумленевiч...

Перабiў яго:

- Зараз учцiвым магчыма пабыць дома.

- Колькi разбою... Ах! - хацеў ён хуценька выказацца. - Пра нiшто iншае не пачуеш, як усё пра падкусваньне... Хто каго сьпiхнуў...

На шчасьце, цягнiк рушыў са спазьненьнем. Сьцяпан, стоячы ў перапоўненым калiдоры, выцiраўся хустачкай ды пасьмiхаўся з самога сябе: "Бачыш, балванец! Не давярайся ты чыгуначнiкам ды пунктуальнасьцi - i хопiць табе часу на многае..."

Вагонам кiдала.

Сьцяпану засела ў памяцi гэтая паездка. Не таму, што ён адкрыў у Бельску неахопны балаган i дзiцячую - каб не сказаць злачынную - бесклапотнасьць кiраўнiцтва тамашняга аддзелу.

Прывiталi яго там па-сьвяточнаму. Дырэктар даведваўся пра здароўе Сьцяпана; забываўся ён, стары, i зноўку распытваў... Пiлi чорную каву й ласавалiся шакаладкамi. - Пры тваiм здароўi ня будзе грэху табе й чарачку сьцябнуць, - бесцырымонна запрапанаваў ён Сумленевiчу. - Не кажы, што ня можаш, бо не паверу, - i прынёс ён балгарскага рому. - Выпi, брацец, пагрэйся сабе з дарогi. А я падаб'ю табе каманьдзiроўку на ўсе днi, ды вяртайся ты здаровенькi да сваёй маладой жонкi... Чаго тут будзеш тырчэць стаўбуном?

Гэта ня быў жарт зь яго, дырэктара, боку.

- За выпiўку дзякую вам. Ня буду.

- Ром - гэта выпiўка? Э-э, кпiш ты цi дарогу напытваеш? Ну, давай... налiў ён толькi Сьцяпану, у паўшклянку. - Я ўжо не магу, братка, адпiў сваё ў маладыя гады. Ох i даваў я па бутэльках! Каб ты тое бачыў...

- Не, - Сьцяпан перажываў, як кажуць, усё разам: злавалi яго бацькоўскi тон дырэктара, нахабства, а найбольш - безуважнасьць. - Перастаньце, пане дырэктар. Мне час брацца за справу.

- Што? Хочаш нас кантраляваць?

- Для таго я й прыехаў.

- Хто цябе прыслаў?

- Старшыня.

- Эх, ня маеце вы чым займацца, - дырэктар устаў да недачыненых дзьвярэй: - Манька! - i зноў расьсеўся. - Манька! - ён паўтарыў крык: нiхто не паяўляўся.

- Дзякую вам за пачастунак, - Сьцяпан зьняў зь вешалкi цёплае адзеньне, здагадваючыся, што дырэктар уступiў яму ў гэтым, неспадзяваным, сутыкненьнi.

Цераз парог пераступiла жанчына, аб якой можна было падумаць, што яе разбудзiлi. - Чаго?! - сказала яна адзiнюткае слова, на нiкога ня гледзячы.

- Завядзi, Маня, гэтага пана... - дырэктар растлумачыў ёй, да каго. - Ён зь Беластоку. Ну, давай, - ён чагосьцi шукаў у кiшэнi свайго пiнжака, перахiлiўшы галаву.

Адмiнiстрацыя памяшчалася ў вялiзным пакоi, у якiм, магчыма, некалi быў клюб. Сумленевiчу знайшлося месца за незанятым пiсьмовым сталом, што стаяў у куце, ла акна. ("Ужо другi тыдзень, як хварэе", - паведамiлi яму пра непрысутнага супрацоўнiка.) Працавалi тут, пераважна, жанчыны. Сэкцыяй паслугаў загадваў мужчына высокага росту. - Вам, хвароба, патрэбна дакумантацыя? - запытаў ён у Сьцяпана й, не чакаючы адказу, узяўся высоўваць шуфлядкi, запоўненыя паперамi, у якiх, быццам гнiлкi ў сене, то жаўцелi галоўкi цыбулi, то паблiсквалi камлi бутэлек, то чарнелi жмуты абгортак па бутэрбродах. - Нешта, хвароба, знойдзем вам... Няма, во, дзе паставiць шафу, i трымаем мы пры сабе ўсенькую поскудзь, - корпаўся й корпаўся ён. - Нядаўна, хвароба, справаздачу рабiў я й, во, усё параскiдалася. Трэба - у папкi, ды дзе iх набрацца?.. Грош iм цана, а не купiць iх, ня вымалiць...

Лёгка падаў сьнег. Пад хлеўчыкам дробны дзядок калоў дровы. Блiзка рагацела вядро, удараючы аб кругi студнi. I заўзята енчылi гусi, заглушваючы гультаяваты брэх. Праз панадворак праехала грузавая машына, нудна равучы, i Сьцяпан апрытомнеў ад зьдзiўленьня тым, што ён ня згледзеў, адкуль яна зьявiлася. Забзычэлi шыбы й на падваконьнiк упаў перасохлы кiт.

Было дрымотна.

- ...панна Лiза, дзе, хвароба, рахункi... Я й туды, я й сюды, во, мала шыю не скруцiўшы...

Дзяўчына, названая Лiзай, кленчыла над штабелiкам зьвязак з дакумантамi, складзеных на падлозе пад сьцяною. Яе закароткая сукенка агольвала кульшы моцных сялянскiх ног; неапэтычна абсоўвалiся зь iх панчохi. Адкiдаючы з вачэй доўгiя валасы, яна працавiта шукала патрэбнае. "Яны ненавiдзяць мяне! - думаў Сьцяпан. Ён паправiў накiнутае на плечы палiто. - Я парушаю iм рытм дня, наводжу на iх сумятню ў iмя чортведама чаго! Ярархiю ўгворана бязьдзейнiкам; Сумленевiч атрымоўвае грошы за перашкаджаньне iншым. Ды, наогул, адмiнiстраваньне, занатоўваньне зробленага, ёсьць гульня ў дзёньнiк жыцьця, непрыдатны, бо яно не паўтараецца, не пераходзiць яшчэ раз цераз пройдзенае..."

- А-а-а-га-га-га, маразеча! - увайшоў той дзядок, скiнуў рукавiцы й запхнуў iх за пасак, якiм падперазаў сабе кажух. Дакрануўся ён рукамi да печкi: весела гарэлi палены. - Ну, будзе чым палiць. Адкуль людзi й набралi, гэта, у Галадоўскiм лесе такой смалiны?! - гаварыў ён па-беларуску й, як бы ад таго, кожны рупней узяўся за работу. - Панi, - сказаў ён да белай бабы, якая гарбела над картатэкай, - якiясьцi чужыя прыяжджалi ўночы на наш склад. "Адмыкай, дзеду, шопу: будзем цымант браць", - казалi яны. А я iм: "Як-жа поначы мяшкi валачыць?" Кажу: "Удзень трэба". А яны мне: "Не п..., стары!" "А паперу вам начальнiк даў? - пытаю ў iх. - Я-ж тут стораж!" - "Нашто табе папера, - сказалi яны, - калi ты чытаць ня ўмееш..." (Баба чуйна зiркнула на Сьцяпана.) Я iм ключа ня даў, дык яны зьбiлi замок ламiшчам, набралi таго цыманту, колькi хацелi, ды паперлi зь iм кудысьцi. Нiчога я iм больш не гаварыў, бо зь iмi швагер начальнiка быў, значыць, дырэктара. Швагер шваграм, але падумаў сабе я, скажу вам, каб ведалi, хоць не першыня гэта...

- Прынясiце, бацька, яшчэ дроў. У холад, хвароба, кiдае...

- Ага, зiма бярэцца, - дзядок паслухмяна патэпаў назад. - А дабра, панi, павезьлi яны поўны кузаў. Навалiлi мяшкоў, бы мукi якой...

Узьнiмалася замець. Зьмерзлая плахта бялiзны на вятрыску пужлiва скрэбла па ваконнай раме, падлятаючы зьлева (у будынку, вiдаць, жыла сям'я). Па-хлапцоўску насьвiстваў вецер; Сьцяпан услухоўваўся ў яго мэлёдыку, перабiваючы дрымотную нуду здогадамi, цi ў падрубе ёсьць вэнтыляцыйная адтулiна ў склеп з бульбай, нядбайна заткнутая анучай...

- Вось, хвароба, вы пачытайце гэтыя камплекты, - перад Сумленевiчам паўстаў загадчык сэкцыi паслугаў, абцiраючы рукавом пыл з пажоўклых канцылярскiх зьвязак. - Пакуль вы пракапаецеся празь iх, дык мы вам падкiнем...

Лiза, у несьвядома распуснай позе, падцягвалася. Зноў укленчыла, падклаўшы пад каленi iлюстраваны часопiс моды. Быццам прымушаная бандай да ганьбы.

Сумленевiч прабыў у Бельску пятнiцу й суботу. У панадзелак дакончыў ён кантроль, склаў пратакол зь яго.

- Я, слухай ты, ня маю часу чытаць тваю пiсанiну, - дырэктар адсунуў пратакол, якi Сьцяпан паклаў перад iм для подпiсу. - Прыяжджаеце сюды, дурыце сраку!..

- Добра, пане дырэктар. Я зраблю на пратаколе адзнаку, што вы яго не падпiсалi...

- Якую гэта адзнаку?! Вы толькi ўмееце неспакоiць людзей, а справу цягнуць дык нямаш каму, - бурклiва гаварыў ён. - Лёгка вам, у мяккiх крэслах развалiўшыся, павучаць нас: тое зроблена ня так, а гэта - ня сяк... Запыталi-б, здаецца, цi ня трэба дапамагчы аддзелу ў чым-небудзь? Ды дзе там!

- Выяўленьне слабых месцаў у вас - гэта i ёсьць наша дапамога вам.

- Я й бяз вас ведаю, у якiх вiрах рыба водзiцца. Чуеш?!

- Дык чаму ў вашым аддзеле столькi занядбаньняў?

- Во, брат, калi ў цябе розум праявiўся! Папрацуй ты ў нас. Мо', дзякуючы табе, прападуць нашы беды... - дырэктар прыгледзеўся да якогасьцi сказу на першай старонцы пратаколу. - Гм, так.

- Не прападуць, - Сумленевiч, даняты да жывога, сказаў яму проста ў вочы: - Некаторыя вашы супрацоўнiкi змагаюць iх хабарамi! - i, калi дырэктар запытальна паглядзеў на яго, ён дадаў: - Сёньня ранiцай загадчык сэкцыi паслугаў прынёс мне шынку й запрасiў мяне на абед!

- Вэнджаную?

- Што - вэнджаную?

- Ну, шынку?

- Ня ведаю. Я ня ўзяў яе.

- Дорага хацеў...

- Гэта быў хабар, пане дырэктар. Спроба падкупiць мяне з мэтай затушаваць выяўленыя мною недагляды ў вас. Цi я ясна кажу?

- Цалкам, - ён, таўшчэрны, сеў ажно на двух крэслах.

- I гэта вас не трывожыць?

- Трывожыць.

- Вы пакараеце яго?

- За што?

- За хабарнiцтва, за спробу выкруцiцца ад салiднай працы, - Сьцяпан зьедлiва ўсьмiхнуўся: - Ад бяды, як вы кажаце...

- Кожны, пане, ратуецца, - скрыпелi пад iмi ссунутыя крэслы.

- Мы з цэнтру прывозiм вам бяду, праўда?

- Не памятаю, ведаеш, каб было iначай.

- Лiчыце нас ворагамi?

Дырэктар абыякава падпiсаў пратакол:

- На, бяры ды едзь сабе да д'ябла, - ён падкiнуў паперы да рук Сьцяпана. Манька! - крыкнуў; зьявiлася яна так хутка, што Сьцяпан не пасьпеў як сьлед апрануцца. - Паклiч да мяне таго бамбiзу, - сказаў ён да яе.

- Я - патрэбны вам? - Сумленевiч зразумеў, што дырэктар выклiкаў загадчыка сэкцыi паслугаў, каб высьветлiць iнцыдэнт.

- Не. Бывайце здаровы.

- Да пабачэньня.

Прызнацца, у Беласток выяжджаў Сьцяпан зь нейкай няўпэўненасьцю. Не грубiянства выклiкала ў iм разгубленасьць. Цяпер, паглыбляючыся ў тую размову, ён амаль з жахам усьведамляў сабе, што супрацоўнiкi ў Бельску пагадзiлiся даўным-даўно на тое, каб быць непаўнацэннымi. Як-жа назваць iх тоесамасьць з працоўнай часткай грамадзтва, якiм кiруюць - яны пераконаныя ў тым беспатрэбна хiтрыя ды iнтэлiгентныя. У гэтым ступiў Сьцяпан на зарослую сьцежку суадносiнаў памiж селянiнам i панам, вытваральнiкам матэрыяльных багацьцяў i карыстальнiкам iх. Ня так i далёка грымела водгульле сiвой мiнуўшчыны, якая хмарай насоўвалася на пакiнутыя абшары. Адыйдзе яна й нiколi ня вернецца, але яшчэ спустошыць градам новазялёную буйнасьць, абсьцябае яе...

У раздражненьнi думаецца ўсялякае.

Сумленевiч застудзiўся; за дарогу зьмёрз ён у ногi. У вагоне, якiм вяртаўся дадому, было холадна; падшукаць цяплейшага - паленаваўся (пашанцавала яму мець жвавага спадарожнiка). Сiплы кандуктар - у вадказ на Сьцяпанавы заўвагi наконт дрэннага абаграваньня - адсек: "Я вас не запрашаў сюды".

14

Зусiм дрэнна адчуў сябе Сумленевiч на працы. Кiнуў ён пiсаць даклад аб вiзытацыi бельскага аддзелу й пайшоў да лекара. Там гудзеў натоўп хворых, насупраць белых дзьвярэй. Мэдсястра выкрыквала чарговыя прозьвiшчы й кожны раз прасiла: "Людзi! Сядайце, ня стойце так, бо нiкому не даяце прайсьцi".

Боль галавы не дазваляў Сьцяпану што-кольвек чытаць. Ад гарачкi яму сьпякалiся вусны.

- У вас пачаткi запаленьня лёгкiх, - сказала Сьцяпану лекарка. Яна выпiсала яму накiраваньне ў рэнтгэнаўскi габiнэт.

- Я ледзь трымаюся на нагах, панi доктар, - узмалiўся ён. - Нiкуды не пайду...

- Гэта недалёка, - яна назвала блiзкi адрас. - Вы-ж мужчына, - дадала яна, зь мiлай грымасай. - Зрабiце клiшу й тады пахварэеце сабе, паляжыце ў пасьцелi...

- А што будзе, калi я памру?! - няньчыўся ён. На пальцы яе рукi залацiўся шлюбны пярсьцёнак, надта шырокi.

- Не, вы ня зробiце гэтага. Прымеце прадпiсаныя вам лякарствы й уваскрэсьнеце. Трэба вам верыць у мэдыцыну. Прынясеце мне рэнтгенаўскую клiшу - атрымаеце дадатковыя рэцэпты. Добра?

- Дамовiлiся, - боль, так адчуваў Сьцяпан, як бы памяншаўся. - Адчую свой канец - паклiчу вас. Можна?

- Выспавядаць? - хмурылася яна. - Будзе з чаго? - хуценька запаўняла бюлетэнь, пакiдаючы Сьцяпана па-за ўвагай. - Даю вам тыдзень вольнага, каб вы адпачылi ад шэфа, - зграбна прыцiснула да блянку сваю маленечкую iмянную пячатку. - Хварэйце на здароўе.

- Сумна бяз шэфа, - Сьцяпан: "У яе, напэўна, недурны муж i таму яна не баiцца какецтва, паненскага свавольля".

- Так? Няма чым хвалiцца, - яна кораценька запiсала ў карце хваробы.

Па лякарствы хадзiла Кiра.

Тэмпэратура ў яго падскочыла звыш трыццацi дзевяцi градусаў. Сьцяпан правальваўся ў бяздоньне, у несканчонасьцi якога мiгцела яму трывожнае. Вынырала зь яго бяспамяцi якоесьцi скрыжаваньне вулiц у горадзе з высачэзнымi дамамi, каб аддалiцца й зьнiкнуць, быццам агеньчыкi сустрэчнай станцыi, празь якую праiмчаўся ў цягнiку мiжнароднага маршруту. У купэ прасадзiў галаву кандуктар з пабялелым тварам: "Памятайце, што я не запрашаў вас сюды! Тут вам i будзе каюк! На чыгунку за Бельскам налезла гара Джамалунгма. Але я выскачу ў вадхон. Чао, казлы адпучшэньня!" Iнтэлiгентны спадарожнiк Сьцяпана выбiў локцем шыбу й тузануў яго за рукаў: "Уцякайма!" Наперадзе загрымеў выбух катастрофы. "Я таму слухаў вашай гутаркi, бо нудзiўся. Вы мяне зусiм не цiкавiце, i за гэта я прашу ў вас прабачэньня", - ён, спадарожнiк, з жахлiвай адкрытасьцю пацалаваў...

- Сьцяпанка! Сьцяпулёк мой мiлы!

З чырванi трызьненьня наблiжаўся да Сьцяпана засмучоны позiрк Кiры. Як добра, што яна побач.

Пiць! Ён каўтнуў нейкай вадкасьцi з кубачка, вiдавочна, палiпiрыну, а яшчэ - соку зь лiмону, растворанага...

- Кiра, - сказаў ён. - Пагладзь мяне...

"Жыцьцё, э, яго сутнасьць, ведаеце, э, - у непаразуменьнях, - крывiўся старшыня. - Мяне неспакоiць ваша, Сумленевiч, вера ў iснаваньне, э, згоды, ведаеце. Яно, ну, аднадумства, так сказаць, зьнiшчае думку, усыпляе, э, мазгi. Так, так, так... Людзi салiдарызуюцца, э, у прэтэнзiях. Ого, за дармовы кавалак мыла гатовы яны, э, сьвет перакулiць дагары коламi, ведаеце. Чаму? Таму, што няма чалавека задаволенага сваiм, э, лёсам, во! Дай яму доказ, э, крыўды, няхай сабе й сьмяхотны, дык ён табе замахнецца, э, пудовым кулаком, i ўжо не стрымаецца. Так i лясьне iм! Пакоцiць ён, прыдушыць, затопча цябе - за нiшто! А потым - пашкадуе i паспачувае, во, во... Любiм набiць каго й заплакаць над iм, э, гм..."

- Сьцяпанка...

З заслонаў на вокнах абсыпалася цiшыня, утвараючы грумакi ўтульнасцi. То зноў вочы заплывалi якiмсьцi кацячым колерам.

"...э, дырэктарам быць, ведаеце, трэба добра ўмець махляваць, пане Сумленевiч. Так, так, без пасьмешак кажу вам. Справа, зрэшты, i не ў вашуканстве, э, не, не... Калi ўсе навокал, ушыр ды ўверх, ведаюць аб гэтым, э, дык якое-ж тут ашукоўваньне? Кiраўнiку неабходна выходзiць насустрач людзкiм спадзяваньням, такiм, во. Так, Сьцяпан, табе ня быць кiраўнiком! Справядлiвых, ведаеш, баяцца, э, гм... Ахвотна гавораць пра iх - заўваж кожны ў дачыненьнi да сваiх ворагаў. Прынiжальнае, гэта праўда, стаць жывой справядлiвасцю, пародзiстым сабакам на зладзеяў, ага..."

- Пацееш? Мама, Сьцёпка пацее! Паглядзi...

- Цi-iха.

У куце, за фiкусам, паляць вогнiшча...

На ўскраiне бярэзьнiку сабралiся паляўнiчыя, з дубальтоўкамi за плячыма. Старшыня гучна кашляе й хтосьцi з членаў управы адзываецца да яго: "У цябе запаленьне лёгкiх". А старшыня на тое: "Лекарка сказала, што яшчэ не". Сказалi: "З гарачкай табе да твару". А ён: "Каб так i пасьля сьмерцi". У Сасновiцкiм бары - галасы, ломат: пайшоў гон. На балацявiну, быццам маторная лодка на ўсёй хуткасьцi, выбег зубазбройны адзiнец, якi, здратоўваючы кусьцiкi, павярнуў прасьцютка на стойбiшча старшынi ўправы каапэратыву, самага вялiкага на Беласточчыне, i грозна рохкнуў: "Я табе не Сумленевiч, падла ты!" Шэф звалiўся перад зьвярыскам ды залямантаваў: "Даруй, братец-адзiнец, што я цэлiўся ў цябе! Зьлiтуйся, калi не нада мною, дык хоць над жоначкай-тралялёначкай ды нашымi дзеткамi-кветкамi! Я цябе за гэта ў лыч пацалую, i куды хочаш..." Засьмяяўся дзiк i ажно языком iклы аблiзаў. Сеў ён на хвасьце ды прахрыпацеў: "Па-ага-ава-ары, а я па-аслу-у-уха-аю-ю-у-ууу, га-га-га-га-га..."

- Папi, Сьцяпанка, малачка.

- Што ты яму даеш, Кiра? Ад малака - падскочыць тэмпэратура!

- Пiць, - вымавiў Сьцяпан.

У кухнi забразгацела бляшаная пасудзiна. Няйначай, упаў гаршчок з плiты; ёмiсты, у якiм гатуюць капусту, квашаную, тлустую, са сьвiным мясам, смакавiтай лычавiнай.

- Асьцярожна! - цешча да Кiры. - Бяжыш, як на пажар... Бу-б-б-б-бу-бу...

- Мама, ты куды паклала лiмоны?

- На падваконьнiк, каб ня сохлi яны. Вунь, там... бу-бу...

- А тварог?

- Няма тварагу. Трэба купiць, бу-бу-бу-бу...

Сьцены - высокiя, як справядлiвасьць.

Панурыя, карычневыя, забруджаныя яны. На атаманцы - сакратарка, з пакалечанымi грудзьмi, раптам зварухнулася й прамовiла (не расплюшчыўшы вачэй):

"Я бачу вас, пане Сумленевiч. Непатрэбна дрыжыце вы. Ах, хварэеце й, пэўна, па вашай скуры прабягае марозiк; гэта нармальнае ў час грыпозу. А мне, вось, усё роўна... Штосьцi вам скажу, пане Сумленевiч. Ёсьць на тое нагода, дык паслухайце мяне. Гэта вы вiнаватыя ў маёй сьмерцi! Так. Ведаеце, калi капiтан прывёў вас у тую кватэру, дык я яшчэ жыла, але не хацела адзывацца... Капiтан не зразумеў-бы мяне й гэта зашкодзiла-б вам. Такiя, як ён, здольныя думаць толькi па зададзенай тэме. Ураднiк! Ад яго трэба быць здалёку..."

"Чаму вы гаворыце, што я вiнаваты ў вашай сьмерцi?" - запытаў Сьцяпан, так i не пачуўшы свайго голасу. У горле казытала яму пякотка...

"Сказаць?" - уздрыганулi яе вейкi.

"Скажы, дарагая! Табе-ж ужо ўсё роўна, прабач мне гэтую шчырасьць".

"Ого, ты цiкавiсься тым, што пра цябе думаюць iншыя. Значыць, нялёгка цяпер табе: напала на цябе чалавечая iржа. Ад яе нiхто яшчэ не схаваўся. Часамi й я думала: як доўга ты паблiшчыш..."

"Кажы пра маю вiну!"

"Вiна твая ў тым, што ты, Сьцяпан, добры чалавек. Гэтым i пакрыўдзiў ты мяне. А ведаеш, як? Прызвычаiўшы мяне да годнасьцi, зрабiўшы ганаровай жанчынай! Таму й страцiла я жыцьцё, тое, што самае каштоўнае, без чаго няма мяне! Адкажаш: засталася iдэя чалавечнасьцi. Каму яна засталася? Жывым цi не? Жывым. Чалавечным? Цi чалавечным, пытаю..."

"Я, усё-такi, не разумею цябе, хоць i здагадваюся..."

"Твая здагадка зьяўляецца здагадкай мужа, што вярнуўся з крывавай вайны, на якой, па-п'янаму, застрэлiў ён упартую жанчыну ворага, бо, у пярынах занятай iм спальнi, яна падзерла яму твар... Здагадкай, чаму гэта твая жонка жывая й здаровая пасьля таго, як тут бушаваў, мабыць, той-жа жанчыны, чалавек... Той, што глядзеў са шлюбнага партрэту ў чужамоўнай сям'i... Ах, ня муч ты мяне!"

"Прабач".

"Iх было трох..."

"Ага, а як яны называлiся?"

"Мужчыны".

"Але - як называлiся?"

"Я сказала".

"Прозьвiшчы iх патрэбныя! Прозьвiшчы..."

- Сьцяпанка... Сьцяпанка, чуеш мяне?

- Кiра...

- Паеш, Сьцяпанка, тваражку. У iм шмат кальцыю, для ўзмацненьня тваiх тканак... Во, бачыш, кроў з носа цячэ табе, - Кiра выцерла яе бiнтам. - Еш. Сiлком еш.

- Потым, Кiрачка.

Сонныя мроi, як дасказаньне чагосьцi, што не знаходзiла сьвядомай фармулёўкi, як занадта жахлiвае, не падлеглае надзённаму досьведу, безадказнае, нiчым датыкальным не пацьверджанае, але верагоднае, сумяшчальнае ў лёгiцы прадчуваньня, у вокаiмгненнай упэўненасьцi, якая ў час адпачытай цьвярозасьцi ўспрымаецца быццам прадаўгаватая рыжынка лiсiцы на мяжы поля, дзе штораз спатыкаемся аб парудзелыя валуны, звычайныя, цiкавыя або нецiкавыя асаблiвасьцю цi банальнасьцю формы; як сабака, якi ўсьцешвае нас тым, што ён, аказваецца, ня воўк, хоць i на дзiва вырас.

"Крадуць! Хто ня цягне да сябе, той iдыёт. Гэта ўжо сталася эстрадным фальклёрам. Слухаў-жа ты радыё-кабарэ: Апошнiя паведамленьнi з краiны. На адным з панадворкаў Драпежнай вулiцы ў Грашаградзе дзецi гулялi ў зладзеяў ды палiцыянтаў, нарабiўшы гэтым нечуванай панiкi - менавiта, iх бацькi, на ўсякi выпадак, начавалi ў сваякоў, хi-хi-хi..."

"Кiра, Кiрачка, зьлiтуйся..."

"Спектакль п'есы пра каапэратыў ДЗЯРЫ-БЯРЫ. Публiка спачувае камбiнатару й злуецца на сяржанта, якi бяз ордэну на арышт уварваўся ў кватэру Мондрай Гловы, героя нашага часу зь лёгкай рукою на не сваё, хi-хi-хi..."

"Кiрачка..."

"Што - Кiрачка? Ну, што? Балiць табе маё апавяданьне, га? Эх, наiўнота ты. Адкуль у цябе, атэiста, такiя першахрысьцiянскiя адносiны да жыцьця, га? Дабром - зло... Сьмяяцца хочацца. I плакаць! Чэрнь бяжыць наглядзецца ў кiно, як шляхетны шэрыф па-бандыцку распраўляецца са злачынцамi, верачы яму, што iначай нельга... I мае яна ў гэтым трагiчную рацыю! З палёгкай выходзiць сабе з кiнасэансу, якi закончыўся сцэнай пагiбелi крывамордых рабаўнiкоў i цудоўнага стражнiка закону; трупы iх засыпаюць пяскi Нэвады. Навечна..."

"Перастань!.."

"Я-ж твая жонка, Сьцяпулёк. Мне - страшна, калi падумаю, што ты губiш сябе. Жанчына без мужчыны - безабароннае стварэньне, баба, якую можа пакрыўдзiць любы, каму зажадаецца. Твой пройгрыш будзе й маiм, але падвойным! Жанаты павiнен разумець, што ўсенька ўчыненае iм адбываецца ня толькi ад яго ўласнага iмя. Патрэбна не абы-якой дурноты ў незадаволенай жыцьцём жонкi, каб дадумалася яна да таго, што даволi ёй пазбыцца разьлезлага мужа, а зажыве яна па-новаму. Сьвядомасьць - гэта дзiвосны iнструмант: спраўны ён у якiх хочаш акалiчнасьцях, у рэальных i нерэальных..."

У другi дзень хваробы Сьцяпан натужыўся й выпiў шклянку гарачай гарбаты зь мёдам, зь зялёнай цыбуляй упрыкуску.

15

Кiра прынесла навару з чорнай парэчкi. Увайшла цiхiм крокам дзяўчыны.

- Ня сьпiш, Сьцяпанка?

- Я ўжо й сам ня ведаю, калi сплю, а калi не, Кiрачка.

- I трэба-ж было табе ў той Бельск ехаць?..

- Начальства лепш ведае, што мне трэба рабiць.

- Яно ведае, як сабе дагадзiць.

- Трэба зарабiць...

- На торбы? - яе бровы падскочылi ад раптоўнай уцехi.

На яе твары была тая заклапочанасьць жанчыны, якая пасьпела ўявiць сваю безабаронную адзiноту. "Я ведала, што ты дурненькi, але не спадзявалася, што ажно настолькi", - прачытаў Сьцяпан у яе вачох. Кiра не згадзiлася падаць яму чарку жытнёўкi, хоць гэта й мела ўзбудзiць у iм апэтыт. Алькаголь не ўзмацняе, растлумачыла яна. Забiрае ён з крывi кiсларод i ад таго празьмерна ўспацееш. Паслабляе таксама рэагаваньне нэрвовай сыстэмы, мазгоў...

- У цябе, Кiрачка, усё прадуманае. Жанчыны наогул такiя?

- Што мужчыны рабiлi-б бяз нас?

- Прапалi-б!

Яна чульлiва абняла Сьцяпана за галаву, i ён, забыўшыся пра градусьнiк пад пахаю, прыцiснуў яе да сябе й, са спрытам вопытнага каханка, расшпiлiў на ёй блюзку. Ратуй мяне, шаптаў, нагрэй. Потым, мiлы наркаманiк, потым, калi паздаравееш i мацi дома ня будзе... Сьцяпан дабiўся ў Кiры свайго, але яго калола слоўца "наркаманiк", якiм паслугоўвалася яна ў выпадку сваёй неахвоты да штодзённага каханьня, хаваючы жаль порсткай жонкi да няскладнага мужа. Паводле яе апазнаньня, чалавек выключнай дабрынi па сутнасьцi не адрозьнiваецца, скажам, ад алькаголiка: тое-ж шуканьне iм забыцьця. А жыцьцё дамагаецца ад свайго ўдзельнiка ўдарнiцтва! У слушнасьцi Кiрыных высноваў прадчуваў ён незадаволенасьць iм, якую баялася яна выказаць уголас. Быццам у вадказ на тое, як бы мiжвольна, ён падсумаваў яе павучаньнi:

Калi мусiш думаць, дык не гавары. Калi сказаў, дык не пiшы. Калi-ж напiсаў, дык не падпiсвай. А калi падпiсаў, дык сам ты таго хацеў...

Кiра паставiла шклянку са сподкам на падлогу.

- Ты ў чымсьцi падазраеш мяне, Сьцяпан, - сказала яна. - Ну, сьмела кажы, менавiта, у чым?!

- Я? - Невядома, калi наскочыць на цябе найгоршае. - Кiра, пашкадуй ты мае нэрвы, - Сьцяпан сеў у пасьцелi. - Я хворы, а ты пачынаеш са мною сур'ёзнае, ад якога напраўду можна дайсьцi да думкi, што жыцьцё нас абаiх - нiшто iншае, як кантракт i толькi кантракт. Справа на пэўны прамежак часу або парадку рэчаў...

- Прабач, Сьцяпанка. У мяне, ведаеш, хутка мэнструацыя, i таму я без дай прычыны ўзбуджаюся, - яна зграбна схiлiлася па шклянку. - Я нарыхтую табе паранага малака зь мёдам.

"Мэнструацыя! - калацiлася ў iм. - Пачуў-бы гэта набабнiк з мудрым iлбом мiнiстра, дык запляваў-бы ад тае сьцены. У сукiнсыне не шукай ты пашаны, нават да самога сябе, бо яму й сваё гаўно сьмярдзiць!.." Перад жанiмствам з Кiрай Сьцяпан перажыў дзiўную прыгоду: маладая ўдава прапанавала яму шлюбнае жыцьцё на паўтары гады, да часу, пакуль вернецца з Канады яе жанiх, стары кавалер, якi паехаў туды зарабiць валюты ў брата, уласьнiка, здаецца, рамонтных майстэрняў. Ня бойся, я нiчога табе не нараджу, супакойвала яна Сьцяпана. А тое, што ты навучысься ад мяне, вельмi прыдасца табе, хлопча, калi сам ажэнiсься. Пераканаесься, што i ў каханьнi патрэбная навука. Я ведаю гэта, павер ты мне. Падумаю, адказаў ёй Сьцяпан i больш не пабачыўся зь ёю; яна, зрэшты, не шукала яго, вiдавочна дайшоўшы да вываду, што ён не зразумеў-бы яе або, чаго добрага, потым пусьцiўся-б яшчэ ў сабачую скуру.

- Кiра, цябе не зьдзiўляе дзiвосная раўнавага ў колькасцi мужчынаў i жанчынаў на сьвеце?

- Гм.

- Або: гультай як грамадзкае паняцьце? Што людзi - як тыя валуны, удзiрванелыя, якiя не варушацца i ў буры зь перунамi? Маланка смалiць такому па хрыбце, ажно дым iдзе зь яго, а ён ляжыць сабе й нават не пачухаецца...

- Я прынясу табе паляпiрыну, - Кiра зьнiкла.

Растварыла яна дзьве таблеткi.

Гарачка ў Сьцяпана апала.

Цешча вярнулася дамоў зь лiмонамi. Дастала яна iх недзе па знаёмстве. Сьцяпан выпiў кубак гэтай кiсьляцiны з цукрам i задрамаў. Выглядала на тое, што давядзецца яму паляжаць, i гэта злавала яго... Старшыня падсеўся блiжэй, загаварыў - зь яго роту ад нядбайна чышчаных зубоў панесла смуродам, мясной гнiльлю. Значыць, пане Сумленевiч, э, вы нязгодны дапамагаць мне ў кiраваньнi? Добра, гэта ваша справа. Не, дык не. Як гаворыцца, рабу ня быць свабодным працаўнiком. Я не пэдэраст i заганяць вас, э, у пасьцель амаральнасьцi ня буду. Вы, вiдаць, не дарасьлi да перамаганьня, э, зла злом... Так. Я, ведаеце, прайшоў вайну й рознае вычаўпаў на ёй. Бывала, э, уварвуся я ў варожы дом i раву на малагодка: "Рукi ўверх!" А на шаснастоўку: "Скiдай, фраў, майткi!.." Агiдна я рабiў? Вядома. (Самое-ж забiваньне ёсьць супрацiўнае чалавеку. Але спрабуй ты, браток, выйграць бiтву, э, нiкога не забiваючы.) Вось, пане Сумленевiч, i вы, э, палезьлi-б на сiнявокае дзяўчо ў разьбiтым горадзе, якое й не падазрае, э, iснаваньня сусьветнай палiтыкi; у першую хвiлю не дадумаецца нават, у чым справа - з асмаленым, э, салдатам. Захiхiкае яно, ведаеце, быццам намерыўшыся пагуляць зь iм, бугаём, у хованкi. Па-дзiцячаму. Пасьля вайны - я ажанiўся, i жонка, трасца ёй у бок, падсыпала мне дочак. Ох, э, бязьлiтасная яна, зараза! Гляджу я на гэтыя свае донi й, цьфу, бачу ў iх тварыкi падабнюткiя да тых, ваенных, згвалтаваных недзе ў каменным хутары, у якiм, ведаеш, э, толькi гаспадынiн сын хадзiў за гаспадаркай; сёстрам яго-ж нiхто з нас ня даў i коўдрай накрыцца, хоць, э, на паўгадзiнкi. Яны колькi дзён i елi лежачы, цьфу!.. Што я кажу табе, балванец. Ня хочаш ты быць маёй курвай, дык ня трэба. Пашкадуеш таго. Я не жартую: пашкадуеш! Так. Курэўства ёсьць частка, э, кожнага чалавека, i як-жа тут думаць пра кар'еру, э, ня зьведаўшы прастытуцыi целам i душою?! Гэта-ж так, быццам брацца гасiць пажар, ня ведаючы, што такое агонь. Крывiсься? Ну, э, крывiся сабе на здароўе. Жадаеш сабе йсьцi ўласнай дарогай? Гэта мне падабаецца. Дазволь мне даць табе параду: ня будзь ты дзекабрыстам! Няхай табе не здаецца, э, што ты запакутуеш, або застанесься незразуметым. Маю перавагу я над табою, э, проста сакрушальную, i таму мяне бярэ ахвота сьмяяцца з таго, як гэта ты сыплеш бясспрэчнымi рацыямi, па-юначаму спадзеючыся на iх сiлу; iлюзiя непрактычнага розуму! Памятай, Сьцяпан, што самым непераможным i беспамылковым рэвалюцыянэрам зьяўляецца, э, час. Ён ня любiць, калi яго падганяюць... От, жывiна! Што яшчэ табе сказаць?.. Вяртайся ты, э, да старой праўды: маўчаць аб сваiх справах. Кожны выслухоўвае цябе перш за ўсё ў кантэксьце, э, тваёй прыдатнасьцi яму. Адсюль - што хочаш: дружба й варожасьць, любоў i нянавiсьць, э, зайздросьлiвасьць i завiсьлiвасьць... Так, брацец! Ну, i далучаю я да таго, ведаеш, студэнцкае пажаданьне: скруцi, халера, шыю! Хай хада лёгкай табе будзе...

Сьцяпан расплюшчыўся i ўбачыў Кiру.

- Я разбудзiла цябе?