Вам - заданне

Немцы, падняўшы рукі, стаялі па ўсім полі. Здавалася, што іх вельмі шмат. Глазкоў, не азіраючыся, кінуў Славіну:

— Глядзі, Валодзя! Колькі іх яшчэ засталося! — памаўчаў, усміхнуўшыся, дадаў: — Бачыш, як часы змяняюцца! Раней крычалі, маўляў, не браць парты­зан у палон, а цяпер самі партызанам здаюцца.

З нямецкага боку насустрач Глазкову, Славіну і Ляўковічу рушылі тры афіцэры. Яны былі без зброі, адзін трымаў у руцэ дубчык, да верхняга канца якога была прывязана белая насоўка. Калі трохі зблізіліся, Глазкоў ціха заўважыў:

— Так, не тыя немцы пайшлі. Не тыя. Глядзіце, дзе іх акуратнасць, падцягнутасць, фанабэрыстасць?

І сапраўды, выгляд брудных, з пакамечанымі тварамі афіцэраў быў занадта далёкі ад уяўлення пра выпешчаных, напышлівых прадстаўнікоў «вышэйшай расы».

Сустрэліся. Немцы ўзялі пад казырок. Адзін з іх, з цяжкасцю падбіраючы словы, пачаў гаварыць на ламанай рускай мове. Але Глазкоў перабіў яго, звяртаючыся да перакладчыка:

— Скажы яму, што за тры гады вайны ён так і не вывучыў ні рускай мовы, ні рускага чалавека. Таму гаворку лепш павядзём на іх мове.

Афіцэры, пачуўшы родную гаворку, яшчэ больш зніякавелі. Старшы з іх, выціснуўшы на твары штосьці накшталт усмешкі, сказаў:

— Разумеем, што наша становішча безнадзейнае. Прарваць абарону мы не змаглі. А разварочвацца і сыходзіць назад няма ніякага сэнсу. Ваша войска ідзе па нашых слядах. Ды і вы не дасце адыходзіць. Таму я як старшы сабраў усіх афіцэраў, прапанаваў уступіць з вамі ў перамовы пра ганаровую здачу ў палон. Усе пагадзіліся, і мы абвясцілі пра сваё рашэнне салдатам. Яны, як бачыце, таксама не пярэчаць.

— Што вы разумееце пад словамі «ганаровы палон»? — спытаў Глазкоў.

— Абыходжанне з намі як з ваеннапалоннымі. Звычайныя ўмовы для існавання, у тым ліку харчаванне, а таксама магчымасць афіцэрам пакінуць пры сабе асабістую халодную зброю.

Глазкоў цвёрда адрэзаў:

— Пан афіцэр, вы ведаеце, у якіх умовах партызаны ваююць за сваю Радзіму. Да падыходу Чырвонай Арміі мы будзем утрымліваць вас у лесе. У вас ёсць паходныя кухні, будзеце рыхтаваць сабе ежу, сёе-тое з харчу мы дамо. Ніякай халоднай зброі захоўваць пры сабе не дазволім.

Ляўковіч пераклаў. Немцы моўчкі пераглянуліся. Старшы прыняў умовы:

— У нас няма выбару. Мы згодны.

— Вырашана, — спакойна і неяк будзённа, нібы такое здаралася кожны дзень, адказаў Глазкоў. — Парадак здачы ў палон такі: падыходзіць да нашых пазіцый будзеце паўзводна ці, прынамсі, групамі па трыццаць чалавек. Зброю пакідаць на гэтым месцы, дзе мы цяпер стаім, а далей рухацца строем. Усё ясна?

Немцы пагадзіліся, і неўзабаве цырымонія здачы ў палон пачалася.

Гэты бой быў для Славіна апошнім. На наступны дзень ранкам яго выклікаў да сябе камандзір брыгады. Унутры бліндажа пасля яркага сонечнага святла здавалася цёмна, і Славін не адразу ўбачыў у куце чалавека ў форме маёра Чырвонай Арміі. Глазкоў прадставіў Славіна і растлумачыў:

— Сяргей Міронавіч Караткоў прыбыў да нас з-за лініі фронту для падбору людзей, якім будзе даручана асобае заданне. Мы выклікалі цябе, каб прапанаваць.

Але Славін ужо не слухаў камбрыга. Ён глядзеў туды, у кут, дзе павольна падымаўся высокі чалавек. Уладзімір не мог разгледзець яго твар, але прозвішча, названае камбрыгам, прымусіла часта забіцца сэрца. «Караткоў? Няўжо ён, Сяргей Міронавіч?» Славін зрабіў некалькі крокаў да сярэдзіны зямлянкі, туды ж ступіў і маёр.

— Сяргей Міронавіч! — толькі і змог сказаць Уладзімір.

Яны абняліся.

— Як ты вырас, Валодзя! — адхіліўшы ад сябе хлопца, сказаў Караткоў, затым абняўшы яго за плечы, павёў да драўлянай лавы. — Садзіся, сябрук, расказвай, як жыў, як ваяваў без мяне?

Глазкоў, крыху здзіўлены, сказаў:

— Ну, калі вы ведаеце адзін аднаго, то пагутарце, а я пайду да начальніка штаба. Прызначана нарада.

Караткоў падзякаваў Глазкову, запрасіў Славіна прысесці. Маёр доўга распытваў хлопца пра бацькоў, сястру, а затым прыступіў да справы:

— Скажы, хочаш змагацца з бандытамі? Для гэтай мэты мы ствараем асобыя падраздзяленні.

— З бандытамі? — здзіўлена перапытаў Славін. — А дзе яны — гэтыя бандыты?

— На жаль, будуць. Таму нам трэба да падыходу Чырвонай Арміі падабраць і накіраваць на захад Беларусі патрэбных людзей. Пасля вызвалення гэтай мясцовасці з ліку недабітых паліцаяў, здраднікаў і бандытаў абавязкова ўзнікнуць антысавецкія банды. Работа чакаецца цяжкая, небяспечная, але цікавая. Нам патрэбны адважныя, баявыя хлопцы, — Караткоў весела падміргнуў, — накшталт цябе, Уладзімір.

— А хто яшчэ паедзе?

Маёр усміхнуўся:

— Не паедзе, а пойдзе. Створым з надзейных людзей групу, і пойдзеце па нямецкіх тылах да месца прызначэння. Будзеце ўладкоўвацца, знаёміцца са становішчам. Ну як? Згаджаешся?

Для Славіна гэта прапанова была нечаканай. Ён жыў у апошні час толькі адной думкай: хутчэй бы прыйшла Чырвоная Армія, каб стаць яе байцом, працягваць гнаць гітлераўцаў да самага Берліна. А тут, на табе, прапануюць зусім іншую справу.

Уладзімір не спяшаўся з адказам. Ён думаў: «Вядома, калі лічаць, што я больш патрэбен для такой справы, канешне, усё складаней, чым мне здаецца. Ім лепш відаць, дзе мне быць — у арміі ці па лясах бандытаў вылоўліваць. Трэба згаджацца. Калі трэба, значыць, так таму і быць!»

— Я згодзен. Калі адпраўляеце?

— Заўтра. Сёння скончым падбор людзей, выдадзім вам неабходныя дакументы, зброю, боепрыпасы, харч і ў дарогу.

Славін выйшаў з зямлянкі і адразу ж адшукаў Глазкова. Той, убачыўшы Славіна, спытаў:

— Ну што, пагадзіўся?

— Пагадзіўся.

— Правільна! Там вельмі патрэбны будуць такія хлопцы. Таму і рэкамендаваў цябе. Ідзі, Валодзя, рыхтуйся. Сёння ўвечары мы ўсю групу збяром, дадзім наказ на дарогу, і, як кажуць, з Богам, да новага месца службы.

Увесь астатні час дня прайшоў у суцэльных клопатах. Славіну выдалі новенькі пісталет ТТ, патроны. Атрымаў ён і новыя боты, невялікі запас харчу, а вечарам яго зноў выклікалі да Глазкова. У бліндажы камбрыга знаходзілася яшчэ восем чалавек. Сярод іх былі і хлопцы з яго аддзялення: Антошын, Бартошык, а таксама Антон Крайнюк. Уладзімір узрадаваўся, убачыўшы сяброў, падсеў да іх.

Караткоў быў нешматслоўны. Сцісла ахарактарызаваў магчымую абстаноўку ў вобласці пасля яе вызвалення, абазначыў маршрут, якога група павінна прытрымлівацца, і паведаміў, каго шукаць у будучым абласным цэнтры, калі да моманту іх прыбыцця Чырвоная Армія не выб’е адтуль немцаў.

На наступны дзень ранкам група адправілася ў шлях. Дзіўнае пачуццё валодала Славіным, калі ён і яго таварышы без усякай маскіроўкі, навідавоку ў адступаючых гітлераўцаў, ішлі ўздоўж дарогі на захад. Партызаны сваімі паводзінамі паказвалі, што яны бягуць як здраднікі-паліцаі і таксама ратуюцца ад суровай адплаты.

Статутная форма адзежы, спецыяльныя нарукаўныя павязкі, а таксама дакументы, якія сведчаць асобу, пасады і званні «адыходзячых»,— усё гэта надзейна прыкрывала іх.

Партызаны, вядома, маглі ісці і лясамі, але Славін як старшы вырашыў не рабіць гэтага. Там можна было натыкнуцца на карнікаў, якія не сталі б правяраць, хто гэтыя людзі, што хаваюцца ў лесе. У гэты момант, між іншым, трэба было асцерагацца і сваіх. Калі б групу затрымалі ў лесе партызаны, то маглі б пачацца працяглыя праверкі, а час неабходна цаніць, нельга прапускаць ніводнага дня. Таму хлопцы і вырашылі ісці побач з нямецкімі войскамі, выдаючы сябе за ўцекачоў-паліцаяў. Акупанты цяпер былі зусім іншымі. Усімі імі авалодала панічнае жаданне хутчэй выйсці з-пад удараў Чырвонай Арміі.

А партызан з групы Славіна трывожыла думка, што чакае іх наперадзе.

Старшы лейтэнант Аляксей Купрэйчык

Купрэйчык быў засмучаны. Яму здавалася, што іх полк, якраз пасля таго як быў вызвалены Мінск, трапіў у паласу наступлення на Гродна. Але гэтага не здарылася. Полк апынуўся ў складзе войскаў, якія прасоўваліся паўднёвей. Працы ў разведчыкаў было шмат. Цяпер, калі нямецка-фашысцкія войскі імкліва адкочваліся на захад, даводзілася рабіць далёкія пераходы і, каб здабытыя звесткі не састарэлі, перадаваць іх па радыё. Часта бывала і так: разведчыкі, выканаўшы заданне, не вярталіся ў свой полк, а чакалі яго падыходу ці адразу ж ішлі яшчэ далей, выконваючы новы загад. Было цяжка, але затое радасна на душы. Чырвоная Армія завяршала вызваленне Радзімы. Падчас аперацыі «Баграціён» цалкам была вызвалена Беларусь. Наперадзе была Польшча.

З непрытоенай цікаўнасцю байцы ўзвода Купрэйчыка глядзелі на чужую зямлю. У гэту ноч Купрэйчык і дванаццаць разведчыкаў знаходзіліся далёка ад свайго палка. Яны ўжо чацвёртыя суткі здабывалі звесткі пра размяшчэнне нямецкіх войскаў, пра абарончыя збудаванні, і па радыё дакладвалі свайму камандванню аб усім. Толькі што скончыўся сеанс сувязі. Купрэй­чык перадаў кароткую радыёграмму і пасля пацверджання прыёму атрымаў загад вяртацца назад.

Пакуль байцы рыхтаваліся да паходу, ён сядзеў, прытуліўшыся спінай да дрэва, і думаў: «Цікава, чаму Васільеў вырашыў адклікаць нас?» Нібы пачуўшы яго, Сцяпаныч спытаў пра гэта.

— Сапраўды, — падтрымаў яго Лугавец, — які сэнс нас ганяць лішні раз праз лінію фронту, калі нашы заўтра самі тут будуць? Як ты лічыш, камандзір?

— Я лічу, што нам пакуль трэба кіламетраў дзесяць адмахаць, каб пераадолець гэта чыстае раўніннае месца. Да раніцы дабяромся да лесу, перадыхнём, а ўначы да перадавой.

Нарэшце ўсе сабраліся, і група з трынаццаці чалавек падалася на ўсход. Ішлі не вельмі асцерагаючыся, наўрад ці немцы размесцяцца на раўніннай бязлеснай мясцовасці.

Арыентуючыся па компасе, ішлі па роснай траве, у густым халодным тумане. Толькі тады, калі начная цемрадзь змянілася яшчэ слабай, ледзь прыкметнай перадсвітальнай зарой, увайшлі ў лес. Адшукалі гусцейшае месца, і, перш чым легчы спаць, Купрэйчык, звяртаючыся да Зайцава і Лугаўца, сказаў:

— Я думаю, што нас адклікаюць таму, што нашы прыпынілі наступленне.

— Гэта чаму ж? — спытаў Сцяпаныч, і Аляксей заўважыў, як усе астатнія разведчыкі насцярожыліся.

— Бачылі ж самі, што немцы рыхтуюцца да абароны, а каб наступаць далей на Варшаву, трэба сабрацца з сіламі.

— А як жа плацдарм, што нашы захапілі на рачулцы? — спытаў Губчык.

Купрэйчык усміхнуўся:

— Ведаеш, Пеця, і дзясяткі такіх плацдармаў не вырашаць стратэгічнай задачы. Гэты плацдарм зручны нашаму палку для пераадолення невялікай воднай перашкоды, што ж тычыцца арміі ці фронту, то там, магчыма, нават і не ведаюць, што полк падпалкоўніка Васільева сілай у адну роту захапіў кавалак процілеглага берага нейкай маленькай рачулкі. Праўда, для нас з вамі гэты плацдарм мае значэнне. Мы да сваіх будзем вяртацца менавіта ў тое месца.

— Дык там жа цяпер сапраўднае пекла, — з сумненнем прагаварыў Сёмін, укладваючыся зручней.

— Так, нясоладка. Але ў іншым месцы пайсці — значыць на міны напароцца, цяпер іх, ведаеш колькі там немцы панатыркалі?

— Добра, браткі, каравульным застанецца Ражноў, астатнім — спаць. Змяняцца будзем па чарзе праз гадзіну.

Перш чым заснуць, камандзір сказаў Ражнову:

— Мікалай, папярэдзь таго, хто будзе за табой дзяжурыць, каб ён мяне разбудзіў, калі яго час міне.

Аляксей адразу заваліўся спаць.

Спаў ён моцна, не чуў, як адбылася змена дзяжурных, але затое імгненна прачнуўся ад лёгкага дотыку да пляча. Расплюшчыў вочы і ўбачыў Сёміна, той са шкадаваннем сказаў:

— Шкада цябе, камандзір, будзіць. Можа, паспіш яшчэ?

— Не, Грыша, нельга. Пабудзі Лугаўца і Зайцава, трэба маршрут вывучыць.

Спехам перакусіўшы, трое разведчыкаў пайшлі лесам у бок фронту. Праз гадзіну лес скончыўся. Асцярожна вызірнуўшы з кустоў, убачылі поле, зарослае травой. Метраў за трыста віднеліся акопы. У бінокль добра былі бачныя спіны немцаў. Далей, метраў за дзвесце, знаходзілася яшчэ адна лінія акопаў. Яна праходзіла ля самага берага ракі. Там былі свае. Але як да іх дабрацца? У гэты момант ранішнюю цішыню разарвалі гарматныя стрэлы. Пазіцыі нашых пакрыліся фантанамі ўзрываў. «Не меней дзясятка гармат б’юць», — падумаў Купрэйчык, спрабуючы ўявіць цяпер тых, хто знаходзіўся ў траншэі.

Ён убачыў, як з варожых траншэй пачала вылазіць пяхота. Артылерыйскі абстрэл скончыўся, і да слыху разведчыкаў данесліся аўтаматныя чэргі і крыкі немцаў. Нашы пакуль маўчалі. Купрэйчык падумаў: «Напэўна, бліжэй падпускаюць, а заадно пасля артабстрэлу ў сябе прыходзяць».

У бінокль Аляксей бачыў, што нямала снарадаў патрапілі ў траншэю і развярнулі яе. Лугавец, які ляжаў побач з ім, летуценна прамовіў:

— Эх, камандзір, былі б цяпер тут усе нашы хлопцы! Далі б мы фрыцам ззаду жару! Уяўляеш, трынаццаць аўтаматаў!

«А што, гэта ідэя, — нечакана падумаў Купрэйчык, — можна ўначы наблізіцца да немцаў, закідаць іх гранатамі і — гайда да сваіх».

У гэты момант дружна ўдарылі нашы. Агонь іх чатырох кулямётаў і дзясяткаў аўтаматаў быў знішчальны, і немцы спачатку заляглі, затым пачалі адпаўзаць, а хутка і зусім не вытрымалі і кінуліся наўцёкі.

— Малайцы хлопцы! — не ўтрымаўся ад пахвальбы Сцяпаныч. — Слова гонару, у мяне аж рукі чэшуцца!

Нямецкая артылерыя зноў адкрыла агонь, каб прыкрыць адступаючых. Старшы лейтэнант, гледзячы на Лугаўца і Зайцава, задуменна прагаварыў:

— Дык, відаць, у нашых хлопцаў справы няважныя.

— Гэта чаму ж? — спытаў Лугавец.

— Эх ты, разведчык. Глядзі, як немцы паўкругам абклалі іх. У Арэшкі колькі байцоў? Не больш роты. А ў немцаў? Бачыш? — не меней батальёна.

— Нічога, нашы ўначы сілы падкінуць, і будзе парадак!

— Ты так лічыш? Тады адкажы мне, чаму яны гэтага не зрабілі мінулай ці пазамінулай ноччу? А я табе скажу: нельга было. Паглядзі на флангі — бачыш, узгоркі! А зараз у бінокль уважліва вывучы іх, убачыш, што там і гарматы, і кулямёты.

Лугавец доўга глядзеў у бінокль спачатку на левы узгорак, затым — на правы, а потым адклаў убок бінокль і мацюкнуўся. Але Купрэйчык, жадаючы да канца пераканаць яго, працягваў:

— А зараз высунь нос з-за куста і паглядзі ўздоўж лесу направа.

Лугавец убачыў, што за хмызняком знаходзяцца нямецкія мінамёты. Аляксей, ледзь усміхнуўшыся, спытаў:

— Цяпер разумееш, чаму Арэшка не можа падмацаванне атрымаць? Яны, гады, кожны метр воднай паверхні прыстралялі і нават уначы не падпусцяць падмацаванне. І яшчэ адно. Я добра ведаю, што ў Арэшкі было сем кулямётаў, а калі ты лічыў, то ўбачыў, што атаку адбівалі толькі чатыры. Увогуле, зробім так: уначы прабіваемся да сваіх і застаёмся да падыходу падмогі з імі.

— Правільна, — ухвальна адгукнуўся Зайцаў, — нашы трынаццаць аўтаматаў будуць нядрэннай падтрымкай роце Арэшкі.

Карыстаючыся зацішшам, Купрэйчык уважліва вывучаў варожую абарону. Паступова ў яго з’явіўся дзёрзкі, але даволі рэальны план. Неўзабаве накіраваліся ў зваротны шлях. Да таго месца, дзе адпачывала група, яны дайшлі хутка. Ужо ніхто не спаў, і па ажыўленні, якое з’явілася на тварах таварышаў, Купрэйчык зразумеў — іх зачакаліся.

Камандзір паведаміў, што яны ўбачылі, і сказаў:

— Нам трэба дапамагчы роце Арэшкі. Наша група разбіваецца на дзве. Першую, у колькасці сямі чалавек, узначаліць Лугавец. Ваша задача: незаўважна наблізіцца да мінамётнай батарэі. У нас няма з сабой ні мін, ні толу. Таму трэба знішчыць яе гранатай. Закласці гранату сярод скрынь з мінамі, да чакі прывязаць кавалак дроту ці вяроўкі і камусьці аднаму, схаваўшыся за дрэва як мага далей, тузануць за свабодны канец. Падбярыцеся да мінамётаў з боку лесу. Больш за двух вартавых, я думаю, там не будзе. Сігналам для выбуху будзе наш напад на траншэю. Пасля таго як замініруеце, спяшайцеся да яе, мы там паспеем ужо навесці парадак.

Лугавец задумаўся на імгненне, а потым сказаў:

— Пачакай, камандзір. А калі нам зрабіць так: рвануўшы боепрыпасы, разаб’ёмся на дзве групы, адна з іх возьме крыху лявей вас, другая — крыху правей. Глядзі, якая пятрушка атрымліваецца: вы атакуеце немцаў на гэтым участку траншэі. Закідваеце гранатамі, б’яце іх з аўтаматаў — усё гэта зразумела. Але яны ж таксама не дурні і, вядома, арганізуюць супраціўленне, каб не даць вам далей па траншэі прасоўвацца. І ў гэты момант мае дзве тройкі — ззаду іх гранатамі. А пасля гэтага мы ўсе разам да нашых сіганём.

Купрэйчыку спадабалася гэта думка. «Калі атрымаецца, то панікі ў немцаў будзе яшчэ больш». І ён рашуча махнуў рукой:

— Добра, прымаецца. — І зірнуў на радыста: — Я падрыхтую радыёграму.

Купрэйчык разумеў, што рота Арэшкі ў цемры можа прыняць іх за немцаў і сустрэць агнём. Таму вырашыў звязацца з палком і папрасіць папярэдзіць Арэшку пра начное з’яўленне разведчыкаў. Адначасова трэба было прадбачыць і тое, што вораг перахопіць радыёграму. Памазгаваўшы, камандзір нарэшце працягнуў радысту тэкст: «Скажыце Арэшку, хай сустракае ўначы, прыйдзем з музыкай». Радыст тут жа перадаў, і ўсе пачалі чакаць адказу. Прайшло пяць, дзесяць хвілін. Але вось радыст схамянуўся і пачаў запісваць. Праз хвіліну Купрэйчык трымаў адказ: «Усё правільна. Прыходзьце ў гадзіну». Аляксей зачытаў радыёграму ўсім і тут жа, знішчыўшы яе, падняўся:

— У шлях!

Ішлі асцярожна. Ім даводзілася некалькі разоў залягаць і трывожна прыслухоўвацца да шуму матораў, гаворкі па-нямецку. Але ўсё абышлося, і ўжо ў цемры разведчыкі дасягнулі вызначанага рубяжа.

Каля дванаццаці ночы пайшоў Лугавец і з ім шасцёра разведчыкаў. Праз дваццаць хвілін наперад рушыла і група Купрэйчыка. Паўзлі павольна, стрымліваючы дыханне. Часу было досыць, і старшы лейтэнант не спяшаўся, даючы магчымасць байцам адпачыць перад вырашальным кідком. Вось наперадзе ледзь засвятлела свежая палоска — гэта варожая траншэя. Пры святле ракет, што ўзляцелі на правым флангу, разведчыкі разгледзелі яе і веерам пачалі распаўзацца ў абодва бакі, займаючы пазіцыі ў пяці-шасці метрах адзін ад аднаго. Яшчэ раней яны дамовіліся, што па свісце камандзіра кожны кіне ў траншэю па гранаце і рынецца наперад. Купрэйчык раіў дзейнічаць кінжаламі і прыкладамі. Агонь адкрываць толькі ў крайнім выпадку. Гэта трэба было для таго, каб не перастраляць у цемры адзін аднаго.

Старшы лейтэнант зірнуў на гадзіннік: да гадзіны заставалася пяць хвілін. Ён уявіў, як у гэты момант група Лугаўца падбіраецца да вартавых, а можа, ужо і зняла іх, і ў душы маліў, каб там абышлося без шуму. Купрэйчык зноў паглядзеў на гадзіннік: «Пара!»

Чарговая ракета ўзвілася высока ў неба, асвятляючы мёртвым святлом роўнядзь ракі і прылеглую да яе тэрыторыю. Купрэйчык гучна свіснуў і плаўным рухам кінуў гранату ў траншэю. Выбухі ўсіх гранат зліліся ў адзіны грукат, які доўжыўся некалькі секунд. Разведчыкі кінуліся наперад. Раней іншых апынуўся ў траншэі Зайцаў, ён убачыў спіну немца, які падымаўся з дна траншэі, і, не разважаючы, усадзіў у яе кінжал. Гэтак жа рашуча дзейнічалі і астатнія байцы, але фрыцаў у жывых засталося больш, чым меркавалі разведчыкі. Купрэйчык нават пашкадаваў, што не даў каманду кінуць па дзве гранаты, але ён іх бярог для таго часу, калі давядзецца разам з ротай Арэшкі адбіваць варожыя атакі.

Неўзабаве ў ход пайшлі і аўтаматы. Вядома, раптоўнасць мела вырашальнае значэнне, і адважная шасцёрка цалкам валодала ініцыятывай. Немцы са сну не маглі зразумець, што адбываецца, хто і адкуль наваліўся на іх. Многія проста выскоквалі з траншэі і на скрут галавы несліся куды вочы глядзяць. Іншыя, прыкінуўшыся забітымі, ляжалі на дне траншэі. Трэція, схапіўшы зброю, стралялі абы-куды, нярэдка прымаючы сваіх за чужых. Купрэйчык, расправіўшыся з чарговым фрыцам, убачыў, як на бруствер выскачыў яшчэ адзін. Не разважаючы, старшы лейтэнант выпусціў у яго кароткую чаргу з аўтамата.

Раптам яркі выбліск асвяціў наваколле, здрыганулася пад нагамі зямля, і аглушальны, страшны грукат ускалыхнуў усю акругу. На імгненне нават сутычка ў траншэі прыпынілася. Але тут жа завязалася з новай сілай.

Прайшло ўсяго некалькі хвілін, і ўчастак траншэі, у які ўварваліся разведчыкі, быў у іх руках. Праўда, немцы ў адным і другім канцах апамяталіся і павялі агонь уздоўж траншэі. Асабліва небяспечным быў агонь кулямёта, які біў доўгімі чэргамі справа.

«Ён жа пераб’е нас усіх, калі мы пабяжым да сваіх», — жахнуўся Купрэй­чык і пачаў абдумваць, як дабрацца да кулямёта. Але тым часам злева і справа пачуліся серыі выбухаў гранат, і кулямёт захлынуўся. «Лугавец з хлопцамі працуюць!» Як было дамоўлена, разведчыкі збягаліся да цэнтра. Купрэйчык паспешліва лічыў: пяць. сем. восем. дзевяць. Не ставала траіх. Ён гучна спытаў:

— Дзе яшчэ трое? Каго няма?

— Ёсць яны. Ражноў і Губчык Грышу Сёміна нясуць.

— Што, паранены? — трывожна спытаў Купрэйчык, узіраючыся ў хлопцаў, якія набліжаліся. Яны на плашч-палатцы неслі Сёміна.

— Не, забіты!

Губляць часу было нельга, і камандзір, загадаўшы двум байцам дапамагчы несці забітага, павёў групу ў бок сваіх. У варожай траншэі панавала панічная блытаніна. Немцы стралялі ў розныя бакі, не ведаючы, адкуль на іх нападаюць. Асабліва моцную сумятню ўнёс выбух на мінамётнай батарэі.

Купрэйчык у траншэю да сваіх саскочыў апошнім. Першым, каго ён убачыў, быў Вахтанг Чалідзе. Ён радасна абняў сябра:

— З вяртаннем, Лёша!

— Дзякуй. Чакай, Вахтанг, а як ты тут апынуўся? Тутака ж Арэшка павінен быць?

— Загінуў ён, учора загінуў. Я нядаўна прыбыў яшчэ з трыма хлопцамі. Усяго добраахвотнікаў набралася восем, але пяцёра загінулі, калі раку пераплывалі. Немцы моцны агонь з флангавых вышынь вядуць.

— А ў мяне Грыша Сёмін загінуў.

Купрэйчык і Чалідзе, параіўшыся, вырашылі, што Чалідзе будзе камандаваць левым флангам, а Купрэйчык — правым. Ідучы да сябе, Аляксей спытаў:

— Вахтанг, не разумею, чаму Васільеў цябе, камандзіра роты, сюды праз раку накіраваў?

— Э, не, дарагі! Калі ад цябе радыёграма прыйшла, сувязі з ротай Арэшкі ніякай не было. Пра яго смерць мы даведаліся ад байца, які прыплыў учора ўначы з гэтым паведамленнем, ён жа сказаў, што рацыю ў іх разбіла снарадам, то паўстала пытанне, каму камандаваць яго ротай і, самае галоўнае, як папярэдзіць пра ваша з’яўленне, вось я і насеў на камандзіра палка. Ён жа ведае, што мы з табой сябры, таму не ўстаяў.

На душы ў Аляксея стала цёпла. Ён быў вельмі ўдзячны сябру і Васільеву. Нават у такі момант зрабілі ўсё, каб дапамагчы разведчыкам.

Але ўслых Купрэйчык сказаў толькі: «Пакуль». І, паціснуўшы руку Чалідзе, накіраваўся на свой правы фланг.

Наступіла раніца. Купрэйчык і Чалідзе, кожны на сваім флангу, рыхтаваліся да атакі.

Перад атакай кожны думае пра што-небудзь самае дарагое. Аляксей думаў пра Надзю. Ён разумеў, што хутка, вельмі хутка выскачыць з гэтай глыбокай, такой утульнай, нават хатняй траншэі, якой яна стала, калі думаў пра атаку, і пойдзе наперад насустрач свінцоваму ліўню. Цяжка, вядома, гэта рабіць, усведамляючы, што ў любы час ты можаш сустрэць сваю смерць. Колькі трэба чалавеку фізічных і духоўных сіл, самаахвярнасці і разумення вострай неабходнасці гэтай атакі! А ў Аляксея мімаволі мільганула думка: «Вось цяпер ззаду, з-за ракі, узляцяць дзве чырвоныя ракеты, і ў атаку пойдуць і смельчакі, і звычайныя людзі. Пра што яны будуць думаць у гэты момант?».

Дзве чырвоныя ракеты, якіх усе чакалі, узвіліся ў неба нечакана. Купрэй­чык першым выскачыў з траншэі і, трымаючы ў правай руцэ аўтамат, узмахнуў ім:

— Наперад!

Ён бег і, не паварочваючы галовы, адчуваў, што побач бягуць байцы. Грымнула шматгалосае «ура!», і нават шалёны агонь, які фашысты адкрылі, быў не такім аглушальным. У гэты момант дзесьці на флангах удалечыні дружна забілі аўтаматы. «Нашы прыйшлі!» — радасна падумаў старшы лей­тэнант і, паліваючы з аўтамата ўжо блізкую варожую траншэю, рыхтаваўся да рукапашнай. Раптам штосьці моцна штурхнула ў сцягно. Аляксей хацеў спыніцца, але ў гэты момант адчуў адначасова ўдары ў плячо і грудзі. Ён павярнуўся бокам і павольна зваліўся на вільготную, прахалодную траву.

Оперупаўнаважаны аддзела барацьбы з бандытызмам Уладзімір Славін

Оперупаўнаважаны аддзела барацьбы з бандытызмам Уладзімір Славін хутка асвойваўся з новай роляй. Працы было шмат. У горадзе і за яго межамі, у бліжэйшых лясах, сёлах, схавалася нямала фашысцкіх паслугачоў, якія нападалі на прадстаўнікоў Савецкай улады, актывістаў, рабочых і сялян. Аператыўныя работнікі працавалі з раніцы да вечара, нярэдка суткамі напралёт.

Калі раней у партызанскім атрадзе было ясна, дзе вораг, дзе свой, то тут даводзілася шукаць бандыта ці паліцая, які стаіўся, нярэдка хітра замаскіраваўшыся.

Славін, стомлены і злы, сядзеў у невялікім кабінеце і праглядаў справу Фядзько, бандыта з даваенным стажам. Ён арганізаваў хеўру з былых паліцаяў і крымінальнікаў, амаль кожны дзень здзяйсняў напады на прадстаўнікоў улады. Бандыты рабавалі людзей, не спыняючыся ні перад чым. На іх сумленні было нямала загубленых жыццяў. Вось і сёння. На лясной палянцы знайшлі задушанага трынаццацігадовага пастушка. У статку, які ён пасвіў, не ставала трох кароў. Непадалёк былі выяўлены сляды людзей і коней. Падчас здарэння маці пастушка знаходзілася на ўзлеску, паблізу ад статка. Пачуўшы тупат коней, яна схавалася ў хмызняку, бачыла, як міма яе шасцёра коннікаў прагналі трох кароў.

Паводле ўсіх дадзеных, гэта былі саўдзельнікі Фядзько. Опергрупа, у якой быў і Славін, адразу ж адправілася на месца злачынства. Але напасці на след бандытаў не ўдалося, і цяпер трэба было арганізаваць актыўныя пошукі.

Дзяжурны, пажылы капітан Арлоў, сказаў:

— Чуў, Караткоў тэрмінова здае справы зноў прыбыўшаму начальніку аддзела, а сам з’язджае да новага месца службы, у Мінск?

— Не, упершыню чую. А дзе Караткоў?

— Разам з новым начальнікам паехалі ў абкам, але ён сказаў, каб ты чакаў яго і нікуды не сыходзіў.

— А хто ў нас будзе новым начальнікам?

— Ён мне пакуль яшчэ не прадставіўся, — усміхнуўся Арлоў, — я яго толькі краем вока бачыў. Капітан, відаць, франтавік. Ледзь накульгвае, чатыры ордэны, медалі на грудзях.

— Так, шкада з Каратковым расставацца, — сумна прагаварыў Славін. — Я ў сябе буду. Прыедзе, пакліч.

Раней Славін не падазраваў, што будзе так цяжка змагацца з бандытамі, якія, нібы ваўкі, блукаюць па лясах.

А тут яшчэ Караткоў з’язджае. Славін так прывык да яго, што не ўяўляў сваё жыццё без гэтага разумнага, адважнага і ўважлівага чалавека. Прыадчыніліся дзверы, паказалася галава дзяжурнага:

— Славін, да начальніка!

Уладзімір увайшоў у кабінет і ўбачыў Караткова, які стаяў пасярод кабінета.

— Выклікалі, Сяргей Міронавіч?

— Так, так, Уладзімір Міхайлавіч, уваходзь. Пазнаёмся, новы начальнік аддзела Пётр Пятровіч Мачалаў.

Славін, не звярнуўшы ўвагі на прозвішча, паглядзеў у кут, дзе на старой скураной канапе сядзеў капітан.

І раптам ва Уладзіміра перад вачыма паплылі кругі. Ён пазнаў стрыечнага брата.

Мачалаў таксама здзіўлена глядзеў на высокага чарнавокага хлопца і цьмяна пазнаваў у ім пятнаццацігадовага хлапчука, якога бачыў апошні раз перад вайной. Караткоў сказаў яму, што пазнаёміць з супрацоўнікам, які займаецца справай банды Фядзько, але каб гэта быў Валодзя Славін — Мачалаў не чакаў. Не зважаючы на здзіўлены погляд Караткова, браты стаялі і моўчкі глядзелі адзін на аднаго, а затым моцна абняліся.

— Пеця!

— Вова! Брат!

Не хаваючы слёз радасці, яны разглядалі адзін аднаго. Караткоў нарэшце зразумеў, у чым справа і, усміхнуўшыся, сказаў:

— Трэба ж, каб так нечакана браты сустрэліся. Я пакідаю вас адных, пагаворыце, пра астатняе пагутарым пазней, — і выйшаў з кабінета.

Пётр і Уладзімір селі на канапу, і пачалася ў іх доўгая гаворка. Расказаў Валодзя Пятру і пра яго сям’ю. Пётр плакаў. Хіба мог ён калі-небудзь нават падумаць, што пра жыццё сваёй жонкі і дзяцей у акупацыі даведаецца ад свайго брата.

Славін разумеў, як цяжка цяпер Пятру, і даваў яму час ачомацца.

Пётр ціха сказаў:

— Вось я і даведаўся пра іх амаль усё. Ведаеш, Валодзя, да гэтага часу ў мяне яшчэ цяплілася нейкая надзея, што, быць можа, яны нейкім цудам засталіся жыць, але цяпер.

Уладзімір, жадаючы адцягнуць брата ад горкіх дум, спытаў:

— Пётр, а як ты жыў гэтыя гады? — ён кіўнуў на грудзі. — Бачу, што на фронце быў, ваяваў.

— Вайна заспела мяне на вяселлі ў Аляксея Купрэйчыка. Ты хоць ведаеш, што ў цябе такі стрыечны брат ёсць?

— Вядома. Ён жа і нас запрашаў на вяселле, але бацька павінен быў працаваць у тую нядзелю, і мы не паехалі. А дзе цяпер Лёша?

— Ваюе. Ён у нас — герой, камандзір разведузвода. Бачыліся мы з ім у шпіталі, а потым перапісваліся. Апошні раз я яму з Масквы напісаў. Дзе цяпер і ці жывы, не ведаю. Сёння напішу па старым адрасе, і будзем чакаць адказу.

— Пеця, а як ты апынуўся тут?

Мачалаў ледзь прыкметна ўсміхнуўся:

— Здарылася гэта нечакана для мяне. На фронце камандаваў батальёнам. Раптам выклікае камандзір палка і кажа: «Едзь, Мачалаў, у Маскву, у Наркамат унутраных спраў, выклікаюць цябе». Паехаў, а мне кажуць: паляціш да партызанаў, падбярэш патрэбных людзей і ўзначаліш аддзел барацьбы з бандытызмам. Далі двух памагатых, пасадзілі ў самалёт, мы паляцелі. Калі апынуліся над тэрыторыяй, занятай немцамі, наш самалёт быў збіты. Скокнулі мы з парашутамі, а гэта было ўначы. Прызямліўся я няўдала — нагу зламаў. Адзін мой памочнік, старшы лейтэнант Булацкі, загінуў. Калі скокнуў з самалёта, асколкам зенітнага снарада прама ў галаву патрапіла. А другі — лейтэнант Швяцоў — прызямліўся добра. Ён вось і адшукаў мяне. Зрабілі з тонкіх дрэў і строп парашута штосьці накшталт мыліцы, нагу карой і дубцамі абклалі, забінтавалі, і пайшоў я сяк-так. Ішлі мы па лесе куды вочы павядуць. Натыкнуліся на хатку, дзе адзінокая бабулька жыла. Дала прытулак, а праз два дні з партызанамі звязала. Прыбыло да нас трое з атрада. Расказваем пра сябе — не вераць. Пытаем: «Сувязь у вас з Вялікай зямлёй ёсць?» — «Няма», — адказваюць. Ледзь іх пераканалі, што ніякія мы не варожыя лазутчыкі, што ляцелі мы да партызанаў. Узялі яны нас да сябе, фельчар у атрадзе быў, дапамог мне. Прабылі мы ў атрадзе амаль месяц, а калі партызаны ў іншы раён перабіраліся, то вырашылі, што мне лепш застацца ў той жа бабулькі. Разам з атрадам сышоў і Швяцоў. Мы дамовіліся, што ён звяжацца з атрадам, куды нас накіроўвалі, а калі Чырвоная Армія падыдзе, то з кім-небудзь з камандзіраў прыйдзе за мной. Чакаю тыдзень-другі — нікога. Ужо нашы прыйшлі, а я нічога не ведаю, у бабкі на вышках адлежваюся. Нага, як на ліха, вельмі павольна папраўлялася. Толькі пазней я даведаўся, што атрад прыняў бой з рэгулярнай нямецкай часцю. Амаль усе партызаны, у тым ліку і Швяцоў, і кіраўнікі атра­да, якія ведалі мяне, загінулі. Добра, што праз лес, недалёка ад хаты, дзе я знаходзіўся, вайсковая часць праходзіла. Вылечыўся, і вось, атрымаў кірунак сюды.

Пётр замоўк на хвіліну, а затым, усміхнуўшыся, сказаў:

— Вось такія справы, брат. Зараз будзем разам бандзюгаў ганяць. Ты веда­еш, наша кіраўніцтва і сакратар абкама вельмі занепакоены з’яўленнем банды Фядзько. Я таму і папрасіў Караткова ўвесці мяне адразу ж у курс справы. Ён вось і цябе адклікаў з месца здарэння, дзе хлопчыка забілі. Так што хопіць пра асабістае, увядзі мяне ў курс падзей.

— Тады пачакай трохі. Я пайду ўсе матэрыялы вазьму.

Славін вярнуўся з пульхнай папкай папер. Мачалаў пакруціў галавой:

— Так, неважнецкі тут у вас з паперай, калі на газетах пішаце.

— Няма паперы, вось і даводзіцца газеты выкарыстоўваць, — адказаў Славін, — і яшчэ шмат чаго не хапае. Што паробіш, вайна.

Караткоў заспеў іх за чытаннем папер:

— Ого, я гляджу, вы ўжо за справу ўзяліся.

— А куды дзенешся, — заклапочана прагаварыў Мачалаў. — Гэты Фядзь­ко сапраўды тып з тыпаў, сур’ёзны праціўнік. Далучайцеся да нас, Сяргей Міронавіч, раптам утрох прыдумаем што-небудзь.

Яны ўключылі настольную лямпу — на вуліцы пачало цямнець — і прыняліся ўважліва вывучаць матэрыялы справы. Часам адрываліся ад папер і падоўгу абмяркоўвалі ўзніклы варыянт.

Ужо было далёка за поўнач, калі разышліся. У іх з’явіўся план, галоўная роля ў ажыццяўленні якога адводзілася Славіну.

«Упаўнаважаны па нарыхтоўках» Уладзімір Славін

Нягледзячы на глыбокую восень, дзень выдаўся цёплым і сонечным. Жыхары невялікай вёсачкі былі заняты ў дварах і агародах. У вёсцы было каля дзясятка хат. Вакол раскінуліся палі, а далей — кола лесу.

З зараснікаў выйшаў малады хлопец. Спыніўся, узіраючыся ў вёску. Сонца свяціла прама ў вочы, і ён, прыклаўшы далонь да лба, доўга глядзеў наперад, не спяшаючыся, пераводзіў погляд ад адной хаты да другой. Потым паправіў на плячы рэчмяшок і нямецкі карабін, пайшоў па пыльнай прасёлкавай дарозе. Вышэй сярэдняга росту, чарнавокі, у салдацкай ватоўцы без пагонаў, у кірзавых ботах, ён быў падобны на дэмабілізаванага. Але вайна яшчэ не скончылася, і з войска прыходзілі толькі інваліды ці тыя, хто быў вельмі патрэбен народнай гаспадарцы як спецыяліст.

Хлопец падышоў да крайняй хаты, прыпыніўся ля брамкі, пхнуў яе, увайшоў у двор. Забразгаў ланцугом і зласліва забрахаў вялікі кудлаты сабака. На шум з хаты выйшаў стары. Ён, падслепавата жмурачыся, моўчкі глядзеў на госця. Той, перш чым прывітацца, таксама паспеў хутка і ўважліва разгледзець сухарлявага, з кудлатай галавой гаспадара і толькі пасля гэтага спытаў:

— Скажыце, тут пражывае Браніслаў Лешык?

— Я і буду Лешык.

— Тады дзень добры! Я прыехаў з горада. Буду займацца нарыхтоўкамі.

— Чаго-чаго? — не зразумеў стары.

— Я ўпаўнаважаны па нарыхтоўках прадуктаў. Накіраваны да вас аддзелам працоўнага забеспячэння Брэст-Літоўскай чыгункі. Мне сказалі, што я змагу ў вас спыніцца. Вы не хвалюйцеся, я заплачу.

— А хто вам сказаў?

— Былы стараста Мараўскі, мы з ім цяпер разам працуем. «Спыніся, — казаў ён, — у Лешыка. Чалавек ён прыстойны і надзейны, і месца ў яго шмат». Ён перадае вам прывітанне. Прасіў пасяліць часова. Я не буду надакучаць. Пакуль цёпла, і на вышках спаць можна. А днём буду раз’язджаць па бліжэйшых хутарах і вёсках.

— Гэта на чым жа? — яхідна ўсміхнуўся стары.

— Абяцалі праз пару дзён каня выдзеліць. А пакуль на сваіх дваіх, — і ён пляснуў рукой па халяве бота. — Ногі ў мяне здаровыя.

— Гэта я паспеў заўважыць, калі ты да хаты падыходзіў. Падумаў, што з гэтымі нагамі на Берлін крочыць трэба, а не па нашых глухіх месцах такія добрыя боты зношваць.

Хлопец перастаў усміхацца і ўжо сур’ёзна адказаў:

— А вы пра мае боты не турбуйцеся. На фронт мяне не ўзялі. Не ведаю, можа, з-за бацькі, а можа, проста вырашылі, што я тут патрэбней. Ну то дасце мне прытулак ці ісці да іншых людзей прасіцца?

— Чаго ўжо там, уваходзь. Раз сам Мараўскі прасіў, то адмовы ад мяне не будзе.

Стары накіраваўся да хаты. Следам за ім пайшоў хлопец. У хаце было чыста, утульна. З-за фіранкі, якая вісела каля печы, выйшла жанчына. З выгляду ёй можна было даць гадоў трыццаць пяць. Бледная, са спалоханымі вачамі, яна насцярожана глядзела на няпрошанага госця. Той прывітаўся і прадставіўся:

— Славін Уладзімір. Прыбыў да вас па справе. Калі не пацясню, пажыву ў вас трохі, а затым у іншую вёску перабяруся.

Стары зірнуў на жанчыну:

— Ну, што стаіш? Пакармі чалавека, нябось, з дарогі стаміўся.

Неўзабаве на стале з’явіліся чыгунок з гарачай бульбай, салёныя агуркі,

сала. Славін пакорпаўся ў рэчмяшку, дастаў паўлітроўку, два слоікі мясных кансерваў і палатняны мяшэчак з цукрам. Паклаў усё гэта на стол:

— Калі пагодзіцеся, каб я ў вас застаўся, буду плаціць грашыма.

Стары не адказваў, задуменна глядзеў у акно. Ён ледзь хаваў хваляванне.

Адчувалася, што прыход незнаёмага чалавека моцна ўстрывожыў яго.

Славін паеў, падзякаваў гаспадару і гаспадыні. Устаў з-за стала.

— Калі дазволіце, адпачну з гадзінку. У вас сена ў хляве ёсць?

— Канешне, дабра гэтага прызапасілі. Ядзя, дай хлопцу посцілку, хай паспіць на сене.

Уладзімір узлез на вышкі і, удыхаючы прыемны пах сена, аналізаваў, як прайшло знаёмства. Аператыўныя работнікі ведалі, што верхавод банды Сцяпан Фядзько да вайны быў жанаты. Але дзе цяпер яго жонка — невядома. І вось высветлілася, што яна нібыта жыве ў хаце Лешыка, бацькі Сцяпана. Караткоў і Мачалаў параілі Славіну спыніцца менавіта ў хаце Лешыка. Яны лічылі, што Сцяпан, які хаваецца пад прозвішчам Фядзько, не падставіць пад удар бацьку і жонку, пабаіцца знішчаць прыезджага хлопца, да таго ж прадстаўніка ўлады.

Славіна не бянтэжыла насцярожанасць старога. Яна зразумелая. Стары баяўся ўсяго, і з’яўленне новага чалавека, вядома, устрывожыла яго. «Цяпер галоўнае, — думаў Уладзімір, гледзячы на саламяную страху хлява, — прыжыцца тут. Дакументы ў мяне ў парадку, гаспадары паглядзяць і, можа, супакояцца». Ён уявіў, як у гэту хвіліну Ядзя па загадзе старога назірае за дзвярамі хлява, а Лешык корпаецца ў яго рэчмяшку. «Хай корпаецца», — усміхнуўся Уладзімір і, паправіўшы схаваны пад кашуляй пісталет, загадаў сабе спаць.

Прайшло пяць дзён. За гэты час Уладзімір абышоў усе хаты, дамовіўся з гаспадарамі пра кошт на прадукты, якія можна закупіць. Увечары, седзячы за сталом пры падслепаватым святле газавай лямпы, ён ажыўлена расказваў, што яму ўдалося выгандляваць у сялян.

— Хутчэй бы каня далі. Аб’ехаў бы бліжэйшыя хутары, а там можна і абоз заказваць.

— А шмат чаго нагандляваў? — спытаў стары, макаючы бульбіну ў тлушч на патэльні.

— Увогуле нямала. Адных свінняў каля дзясятка, сала салёнага, бульбы пудоў шэсцьдзясят.

— Чым расплачвацца будзеш? У глухмені нашай грошы не ў цане.

— Ведаю. Затое газы вам трэба пабольш, соль патрабуецца, боты гумовыя, ватоўкі. Сёй-той папросіць гарнітуры, паўкажушкі. Дарэчы, а вы нічога не хочаце прадаць?

Стары і жанчына зірнулі адно на аднаго. Лешык выцер рукі, устаў з-за стала і толькі пасля гэтага адказаў:

— Мы пакуль пачакаем. А там паглядзім. Яшчэ не меркавалі, колькі сабе трэба пакінуць.

Славін думаў пра сваё. Ад яго погляду не выслізнула, што гаспадары проці ночы паляць печ. Там стаяла некалькі вялікіх чыгуноў. Уладзімір, калі яшчэ толькі ўваходзіў у хату, звярнуў увагу на тры мяхі з бульбай, што стаялі ля сцяны. «Ці не чакаюць яны гасцей сёння?» — падумаў ён і ўслед за гаспадаром выйшаў з-за стала.

— Дзякуй за вячэру. Пайду спаць. — Уладзімір пайшоў да кута, дзе стаяў карабін, узяў яго за ствол. — Як кажуць паляўнічыя, стрэльба павінна быць побач з гаспадаром.

Стары нечакана сказаў:

— Вось ты, чалавеча добры, сказаў, што цябе з-за бацькі ў войска не ўзялі, а вінтоўку, ці бачыш, даручылі. Гэта чаму ж?

Славін усміхнуўся:

— Ты што, дзед, лічыш, быццам улада мне зусім не давярае? Я ж як-ніяк амаль цэлы год у партызанах быў, ды і час цяпер такі, што вінтоўка ў кожнага вартаўніка ёсць, а я, хоць і маленькі, але ўсё ж прадстаўнік дзяржаўнай установы.

— Ну, калі далі, то і цягай яе па сенавалах, — пагадзіўся дзед.

Славін выпіў кружку хлебнага квасу і выйшаў з хаты.

Лешык жыў заможна, у вялікай хаце. Да яе прылягаў велічэзны, на дзве паловы, хлеў. Хата і гарод былі абнесены моцным высокім плотам.

Калі Славін размаўляў з аднавяскоўцамі Лешыка, то ўлавіў адну характэрную асаблівасць — усе ставіліся да дзеда з нейкай павагай і нават з затоеным страхам. Стараліся пра яго не казаць, а калі Уладзімір асцярожна і цікавіўся ім, то адказвалі ўнікліва. Толькі ў адной хаце, размешчанай на іншым краі сяла, гаспадыня з насмешкай сказала: «А чаго ты, хлопец, па дварах матаешся? Узяў бы і закупіў усё, што табе трэба, у свайго дабрадзея — і справе канец».

Славін паспрабаваў асцярожна выведаць, што яна мае на ўвазе, але гаспадар цыкнуў на жонку, і тая сцяла зубы. «Трэба прыдумаць прычыну і зноў пагаварыць з ёй», — вырашыў тады Славін, развітваючыся з гаспадарамі. Пра ўсё гэта Уладзімір успомніў, як толькі дабраўся да вышак Лешыка. Яго ўвага зноў пераключылася на старога і яго нявестку Ядзю, чые паводзіны, як ён заўважыў яшчэ сёння раніцай, былі зусім не звычайнымі. «Печ на ноч паляць, бульбы ў мяшкі насыпалі. А што, калі Фядзько ў госці ўваліцца?» Ад гэтай думкі ён неспакойна заварочаўся на сене. Праз некалькі хвілін падняўся на ногі, падышоў да процілеглага боку хлява. Прысеў. Намацаў рукамі дах, паволі выдраў некалькі шматкоў саломы, прарабіў невялікую адтуліну для агляду. Убачыў ледзь асветленае акно ў хаце гаспадара. Уладкаваўшыся ямчэй, Уладзімір зірнуў на гадзінік. «Цікава, чым яны цяпер займаюцца? Мабыць, нявестка бліны пячэ, а стары тытунь крышыць».

А ў гэты момант Лешык і Ядзя ўкладвалі ў невялікую кадку сала, роўным стосам склалі на лаве вымытую бялізну. Потым стары падняў дваццалітровую бутлю з самагонкай, паставіў каля дзвярэй і буркліва сказаў Ядзі:

— Ты б акно завесіла, а то з двара як на далоні.

— Чаго баяцца?

— А гэты зборшчык? Можа паціху падысці да акна і ўсё ўбачыць.

— Трэба гэта яму як сабаку пятая нага. Храпе ўжо даўно.

— Ужо надта даверлівая ты. Не такі ён просты, як табе здаецца.

Ядзя, не адказваючы, працягвала важдацца ля печы.

Прайшла гадзіна. Наступіла поўнач, а ў хаце дагэтуль свяцілася акно. Славін паспеў ужо заўважыць, што Лешык беражэ газу. Калі часам і запаліць лямпу, то кнот на самы маленькі агеньчык паставіць і праз кароткі час запатрабуе, каб усе сямейнікі спаць клаліся. А тут ужо за поўнач, а святло ўсё яшчэ гарыць.

Уладзімір, стараючыся не шумець, спусціўся з вышак. Ён паціху адчыніў дзверы, выйшаў у двор. Не верылася, што ўжо восень — стаяла цёплая ноч.

Славін паціху падышоў да асветленага акна. Асцярожна зазірнуў. Ядзя стаяла спінай да яго, штосьці складала ў мяшок. Старога не было відаць, і Уладзімір зрабіў некалькі крокаў направа, каб паглядзець на іншую частку пакоя. Нарэшце ён заўважыў Лешыка. Той апранаў ватоўку. «Напэўна, у двор выходзіць збіраецца. Трэба схавацца!» Уладзімір адышоў ад акна, пералез праз невысокі плот, які адгароджваў двор ад агароду, стаіўся за кустом. У сен­цах рыпнулі дзверы, выйшаў Лешык. Пастаяў з хвіліну, відавочна чакаючы, каб вочы абвыклі да цемры, затым спусціўся з ганка і павярнуў за вугал хаты. «Глядзі, не да брамкі накіраваўся, а ў агарод!» — здзіўлена падумаў Славін і крануўся следам.

Лешык падышоў да тыну, абапёрся, Славін залёг метраў за дзесяць. Ён разумеў, што стары можа пачуць любы рух. А тут, як на ліха, захацелася чхнуць. Хлопец, кусаючы сабе рукі, цёр пераноссе. Неўзабаве па той бок тыну пачуўся нягучны насцярожаны голас:

— Гэта ты, бацька?

— Я, Сцяпан, я! Даўно чакаю.

— Як справы?

— Быццам ціха. Толькі вось не ведаю, як цябе ў хату зваць. Мараўскі даслаў аднаго пастаяльца.

— Які яшчэ Мараўскі? Гэта той, што старастам быў?

— Так, той самы, які быў старастам. Яго не пасадзілі. Напэўна, не ведаюць, кім ён пры немцах быў. А пастаялец гэты па хутарах ездзіць, прадукты выменьвае для чыгункі. Спіць, праўда, на вышках, але, таго і глядзі, у хату заваліцца.

— Так, справы дрэнь. Ці той ён, за каго сябе выдае? А раптам лягавы?

— Хто? Як ты сказаў?

— Ну, з НКУС.

— Не, быццам бы не падобны. Прамацваў яго.

— Да Ядзькі не прыстае?

— Куды яму, блазнюку! Ад роду гадкоў дваццаць, не больш. Не думаю, што такіх у іх нэкэвэду браць будуць. Але, як кажуць, сцеражонага Бог сцеражэ. Таму і баюся цябе ў хату зваць.

— Так, кажаш, прадукты скупляе? Ты ведаеш, гэта добра! Хай збірае.

— Ты што, Сцяпан? Здурнеў? Калі ў маёй хаце вы яго хоць пальцам кранеце, не знасіць мне галавы. Час-та ваенны. Пачнуць шукаць, даведаюцца, хто ёсць ты на самай справе, і тады пішы прапала. Не забывай, што ў акрузе цябе многія ведаюць.

— Разумею, бацька, не вучы. Хай збірае свой харч. Калі павязе, на дарозе сустрэнем.

— Гэта іншая справа. Калі з’едзе ад мяне, можаш рабіць, як хочаш.

— Што прыгатаваў нам?

— Усё, што мінулы раз прасіў. Вось толькі патронаў не знайшоў.

— Дрэнна. Патроны канчаюцца, і трэба, што б там ні было, здабыць.

— Можа, паспрабаваць праз мальца?

— Якога яшчэ мальца?

— Ды які ў мяне. Я зазіраў у яго рэчмяшок. Там патроны ад карабіна. Не менш як сотня ляжала.

— А ён што — з карабінам?

— Цяпер карабін даюць любому вартаўніку.

— Сотня патронаў? Гэта замала.

— Ды не пра сотню тлумачу. Калі яму сказаць, што, маўляў, ёсць людзі, якія за тры-чатыры тысячы патронаў тры вялікіх свінні аддадуць, то ён задумаецца.

— А калі спытае, што за людзі?

— Скажам — жыхары аддаленых глухіх хутароў. Займаюцца паляваннем. Можна нават паабяцаць і дзічыны падкінуць. Павінен клюнуць.

— А што? Можа, і твая праўда. Тады давай зробім так. Раніцай, як бы між іншым, скажы яму, што чакаеш у госці далёкага сваяка, які, маўляў, жыве на хутары. Заадно пагавары, каб ён сустрэўся са мной, скажы, маўляў, можам дамовіцца і тады я прадам яму харчу. А я прыеду заўтра ўвечары, прамацаю яго.

— А не небяспечна?

— Чым мы рызыкуем? Убачым, што западозрыў, — прыбяром, і канцы ў ваду.

— Не, не. Толькі не ў маёй хаце! — запратэставаў стары.

— Не турбуйся. Знайду месца. А цяпер ідзі ў хату. Я паклічу сваіх.

Стары моўчкі павярнуўся, прайшоў каля Славіна метры за тры. Той сціснуўся, нават дыханне стаіў. Фядзько знік у цемры. Славін не рызыкнуў падымацца з зямлі і ісці за старым — небяспечна. Хто ведае, ці не з’явіцца цяпер яго сын ззаду? Уладзімір хутка адпоўз убок і замёр. Вырашыў вычакаць, калі вернецца Фядзько, а затым дзейнічаць паводле абставін. Цішыня і цемрадзь стаялі вакол. Славін ведаў, што яго чакае, калі напорацца на яго сынок Лешы­ка ці хто-небудзь з яго сябрукоў, і таму выцягнуў з-за пазухі пісталет, паціху паслаў патрон у патроннік. Прайшло некалькі хвілін, ціха рыпнуў тын. Па шуме ён здагадаўся, што праз тын пералезлі некалькі чалавек. Лёгка зарыпелі колы. Фядзько камусьці ціха сказаў:

— Падводу падгані бліжэй. Глядзі, каб конь не заржаў, дай аўса.

Уладзімір не бачыў, колькі было бандытаў, але па тупаце ног і прыглушаных галасах вызначыў, што не меней чым чатыры. «Адзін застаўся ля каня», — заўважыў ён. Затым вычакаў, пакуль яны адыдуць далей, і, падняўшыся на ногі, асцярожна пакіраваўся следам.

Вось і хата. Уладзімір праслізнуў, замёр ля дзвярэй хлява. Доўга стаяў, слухаў цішыню і, толькі пераканаўшыся, што ў двары нікога няма, увайшоў у хлеў. Акно ў хаце было завешана коўдрай. Славіну нічога не заставалася, як назіраць праз дзірку ў саламяным даху.

У Лешыка бандыты не затрымаліся. Неўзабаве з’явіліся на ганку. Калі прыадчыніліся дзверы, вузкая палоска святла выхапіла іх постаці. Агародамі яны накіраваліся да тыну, а гаспадар, правёўшы іх, вярнуўся дахаты.

Славін хутка заладзіў дзірку і лёг спаць. Лешык, патушыўшы ў пакоі святло, доўга глядзеў праз фіранку ў двор, на дзверы хлява. Мабыць, штосьці яго турбавала.

Да раніцы рэзка пахаладала. Падзьмуў моцны парывісты вецер. Раздажджылася. Нізкія аблокі, нібы ўчапіўшыся за дахі драўляных хат, закрылі ўсё неба.

Славін мыўся ў двары калодзежнай вадой. З хаты выйшаў Лешык.

— Добрай раніцы! А я і не заўважыў вас.

Дзед пахмурна адказаў:

— Якая яна добрая? Глядзі, што з надвор’ем робіцца.

— Што ж паробіш. Восень. Такое надвор’е зараз будзе часта.

Лешык хацеў штосьці сказаць, але, заўважыўшы, што ля варот спынілася фурманка, напружана пачаў сачыць за мужчынам, які адчыняў брамку. Мужчына быў апрануты ў брызентавы плашч з каптуром. Ён прывітаўся з гаспадаром, а ўбачыўшы Славіна, заўсміхаўся:

— Прывітанне, Валодзя! Ледзь знайшоў цябе. Вось начальства загадала аўтамабіль на коннай цязе перадаць. Калёсы на гумовым ходзе. У любое на­двор’е ты можаш па вёсках газаваць.

Славін пазнаў Бартошыка і, падыгрываючы яму, адказаў:

— Нарэшце! А я ўжо вырашыў, што пра мяне забыліся. Без каня тут далё­ка не дабярэшся. Заганяй у двор «аўтамабіль», ды з дарогі за стол прысядзем, якраз дожджык перачакаеш.

— Не, дзякуй. Мне — назад у дарогу. Хачу завідна да гасцінца дайсці, на спадарожную машыну думаю паспець. Сам ведаеш, калі сцямнее, ніводзін шафёр не спыніцца. Так што, калі хочаш, падкінь трохі на гэтым дрындулеце. Заадно па дарозе і пагаворым.

Славін зразумеў, што Бартошык не мае намеру затрымлівацца.

— Добра, толькі збяруся. — Ён заскочыў у хату, узяў карабін і, праходзячы міма Лешыка, сказаў: — Я хутка. Падкіну кіламетраў з пятак і вярнуся.

Фурманка сапраўды была лёгкай на ход. Аўтамабільныя шыны, напампаваныя паветрам, каціліся мякка, амаль бясшумна. Конь без асаблівых высілкаў цягнуў воз па дарозе.

Яны ад’ехалі моўчкі ад вёскі, і толькі тады Бартошык спытаў:

— Як ты тут?

— Пакуль усё спакойна. Стары асцярожны і хітры, але мне ўчора пашанцавала. Удалося сустрэцца з Фядзько.

— Як сустрэцца? — устрывожыўся Бартошык.

— Звычайна, — усміхнуўся Уладзімір і расказаў усё па парадку.

Бартошык уважліва выслухаў.

— Мэта Фядзько ясная. Паспрабуе выцягнуць з цябе пабольш патронаў, потым дасць харчы ці запросіць на які-небудзь хутар, каб ліквідаваць.

— Яно так. Але ты забываеш адну чыста псіхалагічную дэталь. Колькі, па-твойму, бандытаў мог сабраць Фядзько?

— Чалавек сорак, — няўпэўнена адказаў Бартошык.

— Хай пяцьдзясят. Выключым з гэтай кампаніі параненых, хворых, колькасць якіх расце з кожным днём, ды яшчэ і тых, хто паволі дае драпака. Бо яны разумеюць, што лепш адбыць тэрмін, чым атрымаць кулю ў лоб, калі зачыніцца пастка. Вось і атрымліваецца, што ў Фядзько справа з людзьмі швах. А гэта значыць, што за кожнага чалавека ён будзе змагацца і, вядома, клапаціцца пра папаўненне сваёй банды. Скажы, а чым я не падыходжу для вербавання ў яго хеўру? Бацька мой, як я сказаў Лешыку, рэпрэсіраваны, маю асабістую крыўду — мяне бо нават у войска не ўзялі.

— Хто ведае, Валодзя, можа, і так. Табе відней. Мачалаў прасіў сказаць, што Сцяпан Лешык не проста ардынарны бандыт, які выплыў на паверхню. Гэта прыроджаны злачынец, умее прыстасоўвацца. Яшчэ пры Пілсудскім ён фігураваў як крымінальнік, які цалкам сфарміраваўся. Калі ў трыццаць дзявятым наша войска вызваліла Заходнюю Беларусь, Сцяпан Лешык выдаў сябе за рэвалюцыйнага барацьбіта, апынуўся на волі. Пакуль нашы разбіраліся, высвятлялі, хто ён ды што, пачалася вайна. Падчас акупацыі Лешык здабыў дакументы на прозвішча Фядзько, стаў гітлераўскім памагатым. А калі зразумеў, што дні фашысцкай Германіі злічаны, прыйшоў у партызанскі атрад. Там таксама не паспелі распазнаць, што гэта за птушка. І вось наша войска турну­ла немцаў. Народ тутэйшы асаблівы. Многія людзі ведаюць Сцяпана Лешыка як аблупленага. Толькі ім неўздагад: як гэта можа адзін і той жа чалавек пры паляках быць крымінальнікам, пры немцах— нібы партызанам, а пры Саветах — бандытам. Пярэварацень нейкі! Усё адно выкруціцца. Ужо лепш трымаць язык за зубамі, маўляў, мая хата з краю. Вось так бяспечней. І ты ведаеш, Валодзя, сялян гэтых цалкам можна зразумець. Для іх Лешык — вяршыцель лёсаў людскіх, які сам тут усталёўвае парадкі і законы. Таму Мачалаў прасіў перадаць, што важна не толькі высачыць, знішчыць гэта асінае гняздо, але і паспрабаваць выявіць сярод мясцовага насельніцтва людзей, якія маглі б даць следству сведчанні супраць Фядзько і яго сябрукоў і такім чынам развянчаць сумную славу ўсёй бандыцкай групы.

Славін успомніў нядаўнюю гутарку ў сялянскай хаце, рэпліку гаспадыні: «А што ты, хлопец, па дварах матаешся? Узяў бы і закупіў усё, што табе трэба, у свайго дабрадзея — і справе канец». Ён расказаў пра гэты выпадак сябру і, як бы падводзячы вынікі гаворкі, растлумачыў:

— Мне здаецца, яны штосьці ведаюць пра Лешыка, але баяцца прагаварыцца. Я яшчэ тады вырашыў зноў зайсці да іх, а цяпер бачу, што гэта трэба зрабіць абавязкова.

За гутаркай яны і не заўважылі, як паглыбіліся ў лес. Бартошык спахапіўся:

— Хопіць, Валодзя. Паварочвай назад. Далей пайду адзін.

Славін запратэставаў:

— Яшчэ трохі праводжу.

— Не трэба. Можам натыкнуцца на Фядзько. Тады нам абодвум канец: не выстаіць ад спакусы такі воз адхапіць, ды і бачыць нас удвух яму не трэба. Да шашы засталося кіламетраў сем. Прайдуся. А там нашы чакаюць.

Уладзімір павярнуў назад. Толькі цяпер звярнуў ён увагу на тое, які тут густы, цёмны лес. Суцэльная сцяна непраходнага ельніку служыла надзейнай хованкай для бандытаў.

Уладзімір зарадзіў карабін, паклаў яго побач пад правую руку, паправіў пад адзежай пісталет, каб у выпадку неабходнасці можна было хутка выхапіць яго. А дождж, які гадзіну таму толькі імжыў, цяпер усё больш узмацняўся.

Славіну стала холадна. Можна было саскочыць з воза, прайсціся пешшу і трохі сагрэцца, але гліністая зямля набракла, стала слізкай. Заставалася толькі адно: прыспешваць каня.

Лешыка ён заспеў у двары. Стары, прыкрыўшы галаву і плечы мяшком, важдаўся каля хлява. Славін адчыніў веснічкі, заехаў у двор.

— Дзядуля! Можна каня ў хлеў завесці?

— А куды ж ты быдла дзенеш? Не будзе ж ён пад дажджом, на холадзе тырчаць, заводзь!

Славін пачаў распрагаць каня, а сам цішком, краем вока назіраў, як гаспадар уважліва сочыць за ім. Лішні раз правяраў свайго пастаяльца. «Не хвалюйся, стары хрыч! — падумаў Уладзімір, здымаючы з шыі каня хамут. — Гэтаму я даўно навучыўся, можаш глядзець, пакуль не надакучыць».

Ён завёў каня ў хлеў, павесіў яму на шыю торбу з аўсом, выйшаў у двор. Славін разумеў, што Лешык вось-вось павінен загаварыць пра «госця», які абяцаў сёння з’явіцца ў хаце. Было заўважна, што той падбірае зручны момант для такой гаворкі. Уладзімір вырашыў дапамагчы старому. Ён заклапочана, нібы разважаючы ўголас, сказаў:

— Глядзі, як надвор’е змянілася! А я якраз сёння збіраўся рушыць па хутарах, тым больш конь з’явіўся.

Стары «клюнуў»:

— Гэта, вядома, справа твая. сёння да мяне прыйдзе адзін мужык. Ён з хутара. Далекавата, праўда, адгэтуль, але ты мог бы з ім пагаварыць. У тым краі такіх хутароў з дзясятак, і ў гаспадароў тавар для цябе знайшоўся б.

— Колькі туды ехаць?

— Вёрст дваццаць будзе, — і, асцерагаючыся, што такая адлегласць адаб’е ў Славіна ахвоту сустрэцца з Фядзько, Лешык працягваў:

— А табе — што? На такім фаэтоне — рукою дастаць. Так што пачакай. Увечары пагаворыш, глядзіш, і старгуешся.

— Ну, калі ўжо так, то пачакаю, — пагадзіўся Славін і накіраваўся да ганка.

Увесь астатні час прайшоў у пакутлівым, неспакойным чаканні.

Сцямнела рана. Уладзімір сядзеў у пакоі, размаўляў з Ядзяй. Яна важдалася ля печы, рыхтавала вячэру. Лешык хваляваўся, часта падыходзіў да акна, двойчы яму здалося, што ў двары штосьці грукнула, і ён выходзіў на ганак.

Фядзько з’явіўся нечакана. Бразнула клямка, адчыніліся дзверы. На парозе стаяў ён — высокі, худы, зарослы рудаватым шчаціннем, у ватоўцы, па-над ёй — армейская зялёная плашч-накідка. Фядзько насцярожана азірнуўся па баках і, гледзячы на Славіна маленькімі, нейкімі бясколернымі вачамі, кінуў з парога:

— Добры вечар, людзі паважаныя! Ці можна перадыхнуць у вас? На вуліцы такое дзеецца, што нават сабакі пахаваліся.

Славін адказаў на прывітанне, заўважыўшы: «Боты ўсе ў брудзе. Праз агарод ішоў. Сябрукі, напэўна, хату акружылі і цяпер у вокны зазіраюць». Толькі ад аднаго ўсведамлення, што яго цяпер разглядаюць бандыты, гатовыя ў любую секунду шаснуць па ім з аўтамата, Уладзіміру стала не па сабе, захацелася ўстаць, перасесці на лаву ў куце. Ён ледзь прымусіў сябе застацца на месцы. Фядзько па-гаспадарску прайшоўся па пакоі, усеўся за стол.

Ядзя замітусілася, ставячы на стол ежу. З’явілася літровая бутэлька з самагонкай. Фядзько звярнуўся да Лешыка:

— Я гляджу — у вас госці, — ён павярнуўся да Славіна. — Кім будзеш, хлопец?

— Упаўнаважаны па нарыхтоўцы харчу.

— Што нарыхтоўваеш?

— Рознае. Бульбу, мяса, яблыкі.

— Як плаціш?

— Грашыма, некаторымі таварамі, газай. А вы што можаце прадаць?

— Я? — Фядзько ўхмыльнуўся. — Я ўсё магу прадаць. Ёсць жыўнасць, дзічыны шмат. Дарэчы, паслухай, хлопец. У нашых месцах без карабіна нельга. Давай так дамовімся: ты нам — патроны, мы табе — свінняў, дзічыны.

— Колькі вам трэба патронаў?

— Колькі зможаш, чым больш, тым лепш.

Славін зрабіў выгляд, што задумаўся.

— Патронаў, кажаце? Патроны, вядома, ёсць. Вінтовачныя ці можна і іншыя?

Фядзько хацеў быў адказаць сцвярджальна, але своечасова спахапіўся:

— Не, для палявання толькі вінтовачныя падыходзяць. Іншай зброі не маем. Ну што? Змовімся?

— Мне трэба пагутарыць з адным чалавекам. Давайце цяпер агаворым, што вы можаце прадаць і колькі, а заўтра з’езджу ў горад і ўдакладню.

— Хто гэты чалавек?

— Знаёмы. Працуе на складзе. Там у яго патронаў — колькі пажадаеш. А грошы, якія зэканомлю, з ім падзялю.

— Малайчына! — пахваліў Фядзько. — Гаспадарскі ты мужык. Правільна жывеш!

Ён відавочна супакоіўся, залпам выпіў шклянку самагонкі, пачаў вячэраць. Цікава паводзілі сябе людзі, якіх злучала сваяцтва. Фядзько змушаны быў рабіць выгляд, што ён зусім старонні чалавек і для бацькі, і для жонкі. Затое старэйшы Лешык і Ядзя не маглі схаваць хвалявання. «Дзіўнае ў яго жыццё, — думаў Уладзімір, — дзеля чаго ён так жыве? Дзе яго шчасце? Загіне, як сабака. Нікому карысці — ні людзям, ні сабе».

Пасля вячэры Фядзько падсеў да Славіна бліжэй:

— Сябар, вер мне. Ніколі не падвяду, давай так: ты — мне, я — табе.

— Такі падыход люблю! — Уладзімір зрабіў выгляд, што захмялеў. — Гэта — па мне. І наогул лічу, што чалавек чалавеку павінен дапамагаць.

— Галоўнае, трэба разумець адзін аднаго, — п’яна страсянуў галавой Фядзько. — Калі паедзеш у горад, высветлі наконт патронаў. Добра?

— Заўтра ж паеду. Чаго адкладаць? Надакучыла мне ў гэтай дзірцы сядзець.

— Правільна! Вернешся назад, старому скажы — ён перадасць мне. Ты не бойся. Тут усё надзейна. Добра заробіш.

Славін слухаў Фядзько, а сам непрыкметна сачыў за старым і Ядзяй. Бачыў, як яны тройчы штосьці выносілі ў сенцы. Ясна, што там іншыя бандыты абіваюцца, верхавода чакаюць.

Прайшло не меней гадзіны, пакуль Фядзько вячэраў. Потым, не зважаючы на Славіна і Лешыка, ён аблапаў Ядзю, павалок яе ў іншы пакой. Уладзімір устаў з-за стала:

— Ну што, дзядуля? Пайду спаць.

Стары схамянуўся:

— Пачакай у хаце, я зараз прыйду, — ён выскачыў за дзверы.

«Пайшоў папярэдзіць, — падумаў Уладзімір. — Ну што ж, хай папярэдж-

вае. Наступіць час, і гэтага зрабіць не паспее». Праз некалькі хвілін стары вярнуўся з кажухом у руках:

— Атулішся, а то холадна будзе. Ледзь адшукаў у сенцах — цёмна.

«Хітры, падла. Нават кажуха не пашкадаваў, абы я не здагадаўся, чаго ў

двор выбег. Вось толькі забыўся боты добранька выцерці. Бач, якія слядзішчы на падлозе пакідае».

— Дзякуй. Дабранач.

Славін выйшаў на ганак. Жудасная цемра акружала яго. Здавалася, кож­ным нервам ён адчуваў прысутнасць бандытаў. Яны тут, дзесьці побач. Зрабі некалькі крокаў убок і напэўна натыкнешся на каго-небудзь з іх. Уладзімір, імкнучыся не намачыць ногі, прайшоў па двары, намацаў дзверы хлява, адчыніў іх. У кішэні ляжаў ліхтарык, але запальваць не стаў. Вобмацкам адшукаў лесвіцу, узлез на вышкі, накрыўся кажухом, паспрабаваў заснуць. Але моцнае нервовае напружанне не праходзіла. Зноў і зноў аналізаваў ён свае дзеянні. Атрымлівалася, што пакуль справы ідуць нядрэнна. Фядзько, без сумнення, паверыў яму, і гэта галоўнае. Гульня пачалася.

Да раніцы дождж скончыўся. Дзьмуў толькі моцны сівер. Славін выйшаў з хлява, пацепваючыся ад холаду, па звычцы накіраваўся да студні. Памыўся, але галаўны боль ад выпітай учора самагонкі ўсё яшчэ адчуваўся. У роце было непрыемна і суха. Ён выпіў проста з вядра калодзежнай вады, падставіў твар насустрач ветру. Гэта падзейнічала лепш за ўсялякія лекі.

Уладзімір увайшоў у хату, прывітаўся з гаспадарамі. Ядзя адказала на прывітанне, сарамліва апусціўшы вочы. Стары — як звычайна, суха, з поўнай абыякавасцю.

— Госць сышоў? — Славін паглядзеў на Лешыка. — Як вы думаеце, ці не хвастануў ён па п’янцы?

Стары энергічна паматаў галавой:

— Не, ён не балбатун. Нават калі сыходзіў, і то прасіў нагадаць пра нейкія патроны.

— Ах, так! Ледзь не забыўся. Ён жа прасіў дастаць вінтовачных патронаў. — Уладзімір задуменна пацёр падбародак. — Ёсць у мяне сябар адзін, уласна вы яго ведаеце — гэта Мараўскі. За грошы ў яго можна многае купіць. Добра, сёння скончу ўсе справы тут, у вёсцы, а заўтра прыскокну ў горад. Пагавару, думаю, старгуемся.

Пасля сняданку Славін накіраваўся да хаты, дзе жылі старыя, якія цікавілі яго. Дакладней, ён намерваўся пагаварыць толькі з гаспадыняй і цяпер на хаду разыгрываў варыянты гутаркі на выпадак, калі дома будзе стары. Аднак Уладзіміру пашанцавала — гаспадыня была адна.

— Добрай раніцы! Праходзіў міма, дай, думаю, зазірну яшчэ разок да добрых людзей.

— Добрай раніцы, сынок! Праходзь, садзіся, — бабулька звыклым рухам працерла анучай лаву ля стала, спытала: — Можа, ты, сынок, галодны? Дык я пакармлю.

— Думаеце, Лешык не корміць? — пажартаваў Славін. — Корміць, нікуды не дзенецца, ды і харчуюся ў яго не за так — грошы плачу. Вось хутка ў горад паеду, крупы, газы, мыла прывязу. Так што Лешыку нельга Бога гнявіць і на мяне жаліцца.

Старая ўсміхнулася:

— Жаліцца не пойдзе. Але я, сынок, бачу, што ты чалавек добры, і не раю наступаць яму на хвост.

Славін нядбайна махнуў рукой:

— Што ён мне зробіць?

— Ой, не махай, хлопец, рукамі, не махай! Скажу табе адно: беражыся яго.

— Чаму?

Гаспадыня нечакана заплакала. Славін моўчкі чакаў. Унутры ў яго ўсё напружылася. Ён бачыў, што гаспадыня штосьці ведае і, напэўна, нейкая таямніца цяжкім грузам ляжыць у яе на сэрцы. Нарэшце бабулька трохі супакоілася і спытала:

— Колькі табе гадкоў, сынок?

— Дзевятнаццаць хутка будзе.

— А майму Юзэфу было б дваццаць.

— Загінуў?

Бабулька ўтрымалася ад прамога адказу, уважліва паглядзела на хлопца:

— Як цябе клічуць?

— Уладзімірам.

— Уладзімір. Валодзя, бойся старога Лешыка, ён можа ўцягнуць цябе ў брудную справу.

— Бабуля! Бачу, хочаце штосьці сказаць, ад чагосьці перасцерагчы мяне, але не можаце адважыцца, баіцеся.

— Каго баяцца? Я сваё ўжо пражыла. Не хачу, каб табе дасталася такая доля, як майму Юзэфу.

— Што з ім здарылася?

— Мне сказалі, што чырвоныя забілі.

— За што?

— Сама не ведаю. Але чуе маё сэрца, што ашукалі мяне.

— Хто ашукаў? Вы не бойцеся, скажыце мне. Можа, змагу даведацца, што здарылася з вашым сынам.

Гаспадыня трохі памаўчала, абдумваючы штосьці:

— Валодзя, як ты лічыш, Лешык добры чалавек?

Славін разумеў, што ад яго адказу зараз залежыць многае: скажы ён пра Лешыка што-небудзь добрае, значыць, бабулька замкнецца ў сабе, адкрытай гутаркі не будзе; скажы, што яго гаспадар — гідкі чалавек, — можа здзівіцца, што за такі кароткі час даведаўся, і не паверыць. «Што ж ёй адказаць?» — задумаўся аператыўнік.

— Вы ведаеце — жыву ў яго нядаўна, прыгледзецца да яго пакуль не паспеў. Але бачу, што дзіўны нейкі. Імкнецца штосьці выпытаць, то раптам маўчыць цэлымі днямі. Суседзі да яго не ходзяць, а вось нядаўна ўначы цэлая кампанія ў хату ўвалілася, а ўчора позна ўвечары чалавек з далёкага хутара абвясціўся.

— З далёкага, кажаш? — схамянулася гаспадыня. — Як ён выглядае?

— Высокі, худы.

— Ён!

— Хто ён?

— Пра што ён казаў?

— Сказаў, што дзела для мяне ёсць.

— Сказаў! Не вер, сынок! Не звязвайся з ім!

— Бабуля, скажыце прама, што такое!

— Скажу табе, сынок, скажу. Ведай жа — гэта быў сын Лешыка. Абодва яны — бандыты. І бацька, і сын!

— Як так — бацька і сын? У Лешыка ж няма дзяцей. Ён сам казаў.

— Не вер! Не вер, Валодзя!

Бабулька пачала ўсхвалявана расказваць.

— У Браніслава Лешыка ёсць сын. Клічуць яго Сцяпанам. Гэты бандыт ужо шмат гадоў людзей рабуе. Не ведаю, як гэта атрымалася, але панадзіўся мой Юзэф да старога Лешыка хадзіць, звязаўся там са Сцяпанам. Той звабіў яго на свой бок, у лес. Потым пацягнулася за ім і Ванда, суседская дзяўчына. Яна з Юзэфам сябравала.

— Калі гэта было?

— Перад прыходам вашых. Чырвонай Арміі. Напалохаў Сцяпан Юзэфа: прыйдуць, маўляў, чырвоныя і ў Сібір сашлюць або расстраляюць. Казаў, што немцы сыходзяць ненадоўга. І мой дурань паверыў. Колькі са старым ні ўгаворвалі, колькі слёз маіх праліта — усё дарма. Сышоў з Лешыкам. — Гас­падыня замоўкла, стомленым рухам зняла з галавы вязаную хустку і, стрымліваючы рыданне, выціснула з сябе: — Праз месяц яго не стала. Прыйшоў да нас стары Лешык і сказаў, што забілі чырвоныя.

— Чырвоныя? І вы паверылі?

— Я ўжо тады зразумела, што тут штосьці не так. А калі папаўзлі чуткі пра нейкіх бандытаў, якія забіваюць ні ў чым не вінаватых людзей, і нават дзяцей, то пераканалася, што Сцяпан — самы сапраўдны гад. А Браніслаў, бацька яго памагаты. Ён прыходзіў да нас яшчэ адзін раз і сказаў, што калі мы асмелімся куды-небудзь скардзіцца, то нам на свеце не жыць і хату нашу спаляць. Вось муж і спалохаўся. У нас жа ёсць яшчэ адзін сын.

— Дзе ён?

— Ваюе.

— У немцаў?

— Не, у Чырвонай Арміі. Ён афіцэр.

— Значыць, ваюе з фашыстамі за нас з вамі.

— А чаму ты не ваюеш?

Гэта пытанне кальнула ў самае сэрца Славіна. Ён моўчкі апусціў галаву. Што рабіць? Сказаць ёй, што ён таксама рвецца на фронт, што ўжо некалькі разоў пісаў рапарты пра накіраванне ў дзеючую армію? Не, пра гэта нельга казаць. Трэба праглынуць горкую пілюлю:

— Мне сказалі, што маё месца тут.

— Тут і баба ўхадзілася б, а на фронце забіць могуць! — нечакана злосна выпаліла гаспадыня.

Славін ціха сказаў:

— У такім разе навошта вы мяне папярэджвалі сцерагчыся Лешыка?

Старая пільна паглядзела на Славіна:

— Гляджу на цябе, як дзіцё малое, а пагаварыла, бачу — дарослы. Скажы, ты сапраўды закупляеш тут прадукты?

— Людзям жа есці трэба. Цяпер цяжка, бабуля, і яны маюць патрэбу ў дапамозе. Вось і мяне паставілі на гэту работу. Дарэчы, а дзе цяпер Ванда?

— Не ведаю. Калі верыць старому Лешыку, то ў Сцяпана.

— Скажыце, але вы ж не хочаце, каб Сцяпан уцягнуў у сваю банду і другога сына? Вайна ўжо хутка скончыцца, і ён, напэўна, вернецца дахаты.

— Не, не! Я кожны дзень малюся, каб Бог захоўваў яго, а гэты бандыт, Сцяпан Лешык, каб згніў у балоце.

— А як бацькі Ванды глядзяць на тое, што іх дачка знікае ў бандзе?

— Запалоханы яны і маўчаць, толькі плачуць. Ванда нядаўна была тут, сказала, што калі яна вернецца дахаты, то бандыты знішчаць усю сям’ю. Што тут паробіш? Вядома, будзеш маўчаць. Тут парадкі лясныя: хто мацней, той і воўк.

— А дзе іх логава?

— Хіба яны скажуць? Мой стары казаў, што чуў ад іншых людзей, быццам каля хутара Чорны Луг хаваюцца.

— Хто гаспадар хутара?

— Ён пусты цяпер. Гаспадар у паліцыі служыў, дапамагаў катаваць людзей, а калі немцы адыходзілі, сышоў з імі.

— Хто яшчэ ведае, што Сцяпан Лешык арганізаваў банду?

— Многія ведаюць, але мала хто скажа пра гэта.

— Чаму?

— Баяцца.

— А скажуць, калі Лешыка і яго сябрукоў зловяць?

— Не ведаю, але мне здаецца — многія маўчаць не будуць.

Славін зірнуў на гадзіннік: прайшло ўжо шмат часу. У любы момант можа з’явіцца гаспадар, трэба сыходзіць. Уладзімір як мог суцешыў бабульку, паабяцаў ёй высветліць, што на самай справе здарылася з Юзэфам, выйшаў на вуліцу. Цяпер ён ламаў галаву над тым, што рабіць далей: ці ехаць неадкладна ў горад, ці заставацца на месцы. «Не, нельга рызыкаваць. Я даведаўся калі не дакладнае, то хоць бы прыблізнае месца хованкі бандытаў. Трэба звязацца са сваімі». Паступова нараджаўся план далейшых дзеянняў. Ён зводзіўся да таго, каб заўтра пад выглядам паездкі па патроны, накіравацца ў горад, паведаміць здабытыя звесткі, прасіць дазволу на ўстанаўленне кантакту з бандай для высвятлення яе дакладнага месцазнаходжання і колькасці.

Оперупаўнаважаны аддзела барацьбы з бандытызмам Антон Крайнюк

На рагу дзвюх небрукаваных вуліц спыніўся стары патрапаны «опель». З машыны выйшаў малады чалавек, апрануты ў брызентавы плашч, падняў галаву, жадаючы зразумець, ці хутка скончыцца дождж, і, павярнуўшы за рог, пашыбаваў па драўляным тратуары. Але праз метраў пяцьдзясят тратуар скончыўся, і малады чалавек рухаўся далей, старанна абыходзячы лужыны і бруд. Гэта быў оперупаўнаважаны аддзела барацьбы з бандытызмам Антон Крайнюк. Ён выконваў першае даручэнне новага начальніка аддзела кашта­на Мачалава. Антону падабаўся Караткоў, але калі даведаўся ён, што новым начальнікам прызначаны Мачалаў, то вельмі ўзрадаваўся. Свой чалавек, аднавясковец.

Антон бачыў, як цяжка было слухаць Пятру Пятровічу пра дарагіх яму людзей, якіх ужо няма ў жывых. Са слоў Валодзі Славіна Мачалаў ведаў, як сябравалі і дапамагалі адна адной маці Антона і Таццяна Андрэеўна. Цяпер іх абодвух — Крайнюка і Мачалава — аб’ядноўвала страта родных. Антону так­сама было нялёгка пераносіць тое, што здарылася. Першым часам Глазкоў і Тамкоў нават баяліся за яго. Хлопец рваўся ў бой, не лічачыся ні з якой небяспекай, і калі яму там, у атрадзе, прапанавалі накіравацца разам са Славіным, то Антон адмовіўся. У той час ён марыў як мага хутчэй патрапіць на фронт і далей помсціць ворагу за смерць маці. З вялікай цяжкасцю ўдалося Караткову і Глазкову ўгаварыць Антона, што яго вопыт ляснога байца вельмі патрэбен на новым месцы. Тады Караткоў і Глазкоў вырашылі не прызначаць Антона старэйшым групы. Кіраўніком быў прызначаны Славін. Баяліся, што Крайнюк, убачыўшы гітлераўцаў, можа ўступіць у бой.

Атрымалася так, што група Славіна прыбыла да месца прызначэння разам з перадавымі часцямі Чырвонай Арміі, і калі б не Караткоў, які з’явіўся ў горадзе адразу ж, то хто ведае, можа, Крайнюк не ўтрымаўся б зноў ад жадання пайсці на фронт.

Нарэшце Антон падышоў да патрэбнага дома і азірнуўся. Вуліца была пустой, ды і каму хочацца ў такое надвор’е з дому выходзіць. Крайнюк адкрыў рыпучую брамку, прайшоў па абкладзеным камянямі доўгім і вузкім двары і пхнуў уваходныя дзверы. Яго, відавочна, заўважылі праз акно, таму што ў калідоры сустрэў пажылы мужчына.

— Дабрыдзень, — сказаў Крайнюк, — вы Мараўскі?

— А вы хто будзеце? — не адказваючы на пытанне, спытаў гаспадар.

«Бач ты, які асцярожны, — падумаў Антон, — напэўна, гэта ён і ёсць.

Рост, узрост супадаюць, дый бародаўка, пра якую казаў Мачалаў, на носе».

— Я па справе. Дык гэта вы будзеце?

— Я. А што вы хочаце?

— Ну вось і добра, Казімір Казіміравіч, я — ад Караткова. Да дома не стаў пад’язджаць. Машына за рогам. Накіньце на сябе што-небудзь, на двары дождж, і падыходзьце туды, я вас буду чакаць.

Крайнюк павярнуўся, выйшаў на вуліцу і пайшоў назад. «Баязлівы мужык, у вачах толькі страх, і як ён толькі ў старасты патрапіў? Хоць чаго тут дзівіцца, такіх толькі і прызначалі».

Антон сеў на задняе сядзенне і стаў чакаць. Шафёр не зачыняў капот і працягваў рабіць выгляд, што корпаецца ў маторы. Нарэшце з’явіўся Мараўскі. Ён палахліва агледзеўся па баках і пайшоў да машыны. Каля машыны спыніўся і сцягнуў з плячэй кавалак брызенту. Крайнюк прыадчыніў дзверцы:

— Садзіцеся, Казімір Казіміравіч!

Пакуль стары, крэкчучы і вохкаючы, уціскаўся ў маленькі салон, шафёр зачыніў капот, сеў на сваё месца і завёў матор. Машына развярнулася і, падскокваючы на выбоінах, паехала да цэнтра горада.

— А чаму Сяргей Міронавіч не прыехаў?

— Зараз даведаецеся.

Мараўскі падазрона паглядзеў на Крайнюка. Яго, напэўна, некалькі збянтэжыў адказ Антона, і недавер да незнаёмага яшчэ больш узмацніўся.

— А чаму нават машына іншая, не тая, на якой Сяргей Міронавіч прыязджаў?

— Якая патрапілася, — коратка адказаў Антон, якога пачынала раздражняць падазронасць старога.

Ён, калі даведаўся са слоў Мачалава, што Мараўскі — былы стараста, здзіўлена сказаў: «Пётр Пятровіч, і чаго мы з ім важдаемся? Ён памагаты немцаў, а мы яго яшчэ павінны на машыне вазіць, няньчыцца з ім, быццам ён заслугоўвае гэтага. Ды яму, гаду, адна цана — куля ці вяроўка!» — «Супакойся, Антон, — усміхаўся Мачалаў, — не кожнага ворага трэба да сценкі ставіць. Прывыкай да гэтага, ты ж аператыўны работнік. Эх, вучыць цябе трэба. Вось ачысцім вобласць ад бандытаў і пашлём цябе ў школу. Ну, а што да Мараўскага, то ён, хоць і хадзіў у немцаў у паслугачах, але шкоды Савецкай уладзе і людзям не чыніў. Мне Караткоў расказаў, што калі прыйшла Чырвоная Армія, то ён сам з’явіўся ва УНКУС і паведаміў пра сваё мінулае, ды заадно падказаў, дзе група былых паліцаяў у лесе хавалася, і цэлы склад зброі дапамог знайсці. Дый пра Фядзько нам ён паведаміў і пра тое, што жонка Фядзько ў бацькі яго хаваецца. Праўда, палахлівы ён, гэты Мараўскі, збег з наседжанага гнязда і цяпер разам з жонкай тут, у горадзе, у роднага брата жыве».

І вось цяперз Крайнюк, выконваючы загад, вязе гэтага былога старасту да сябе ў аддзел, ды яшчэ, седзячы побач, павінен адказваць на яго дурныя пытанні. Ад абурэння Антон адвярнуўся ад старога і пачаў глядзець у запатнелае шкло.

Машына развярнулася і спынілася ля невялікага дома, дзе размяшчаўся аддзел па барацьбе з бандытызмам. Яны выйшлі з машыны, і Крайнюк правёў Мараўскага ў кабінет Мачалава. Спытаў:

— Мне можна ісці, Пётр Пятровіч?

— Не, пабудзь з намі, — адказаў Мачалаў і, прывітаўшыся з Мараўскім, сказаў: — Давайце знаёміцца: я — новы начальнік аддзела капітан Мачалаў. Завуць мяне Пятром Пятровічам. Пра вас, Казімір Казіміравіч, мне расказаў Сяргей Міронавіч Караткоў. Ён вам перадаваў прывітанне і прасіў прабачэння, што не развітаўся з вамі. Ён вельмі спяшаўся і ледзь паспеў справы здаць. Я трошкі асвоіўся і вырашыў сёння пазнаёміцца з вамі. Таму і паслаў за вамі.

— Ну і дзякуй Богу, — недарэчы чамусьці сказаў Мараўскі.

— Што, вы таксама хацелі сустрэцца са мной? — усміхнуўся Мачалаў.

— Не, не. — збянтэжыўся стары, — я, калі ўбачыў вось гэтага хлопца, сеў да яго ў машыну, крыху спалохаўся.

— Чаго ж вы спалохаліся?

— Ведаеце, Сяргей Міронавіч ніколі мяне не запрашаў сюды. Ён сам прыязджаў да мяне, і мы звычайна з ім сустракаліся і гутарылі ў іншых месцах.

— Правільна. Я надалей буду рабіць тое ж самае, але пагадзіцеся, калі б я сёння прыехаў да вас і пачаў гутарку, дык вы б мне, напэўна, не паверылі, а цяпер пабывалі ў нас у аддзеле, бачыце, што я той, за каго сябе выдаю, і ў вас сумненняў ніякіх не засталося. Ці не так?

— Так, так, вы маеце рацыю і паступілі правільна, — хутка пагадзіўся Мараўскі.

— Ну вось і цудоўна. Зараз давайце пяройдзем да справы. Ці не здаецца вам, Казімір Казіміравіч, што пара ўладкоўвацца на працу?

— Мне? Куды? Кім?

— Ну, напрыклад, на чыгунку, скажам, кладаўшчыком, які ўзначальвае склад, дзе, акрамя розных тавараў, маецца зброя сякая-такая і боепрыпасы.

— Але я ніколі на такой пасадзе не працаваў.

— Нічога, і старастай да вайны вы таксама ніколі не былі. Скажу вам прама. Нам гэта трэба для таго, каб скончыць з бандай Фядзько. Мы вам, як бачыце, давяраем і просім аказаць дапамогу. Месца для вас гатова, і з заўтрашняга дня вы павінны прыступіць да работы.

— І што я павінен рабіць?

— Працаваць і чакаць, пакуль да вас з’явіцца Фядзько ці хто-небудзь ад яго. Калі ў вас спытаюць вось пра гэтага чалавека, — Мачалаў працягнуў Мараўскаму лісток паперы, — дык вы павінны адказаць, што ён працуе ў аддзеле працоўнага забеспячэння ўпаўнаважаным па нарыхтоўках харчу, ездзіць па вёсках і што вы рэкамендавалі яму спыніцца на пастой у надзейнага чалавека — Браніслава Лешыка. Калі ў вас будуць прасіць зброю і патроны ці патрабаваць іх пагрозай ці шантажом, то ў прынцыпе згаджайцеся, але скажыце, што атрымаць у вас усё гэта і вывезці за межы базы можа толькі ваш сябар, які займаецца нарыхтоўкамі.

— Але гэта ж небяспечна. Вы ж, пан, прабачце.

— Пётр Пятровіч, — падказаў Мачалаў.

— Так, так, прабачце, Пётр Пятровіч, самі ведаеце, што з Фядзько жарты кароткія.

— Ведаю. Таму і хочам назаўжды скончыць з ім і яго бандай. Вы ж разумееце, што яму даравання не будзе, а гэта значыць, што вы зможаце спакойна вярнуцца ў вёску, у сваю хату.

— А Фядзько і яго сябрукі не даведаюцца, што я вам дапамагаю?

— Выключана. А для таго, каб вы адчувалі сябе смялей, з вамі будзе працаваць на складзе рабочым вось гэты хлопец, — Мачалаў кіўнуў у бок Крайнюка, — клічуць яго Антонам, прозвішча — Крайнюк. Ён чалавек новы ў гэтых месцах, і яго пакуль ніхто не ведае. Ну то, Казімір Казіміравіч, згодны?

Мараўскі чамусьці пажаваў вуснамі, нервова пакратаў гузікі на кашулі, а затым, дакрануўшыся рукой да калючай барады, адказаў:

— Я ж разумею, што адмаўляцца не маю права. Дый сам бачу, што гэта трэба, можа, і сапраўды да сябе ў хату змагу вярнуцца. Добра, Пётр Пятровіч, я згодзен.

— Ну вось і добра, — задаволена сказаў Мачалаў і паглядзеў на Край­нюка. — Што зажурыўся, рабочы склада, прысаджвайся бліжэй і давайце абмяркуем дэталі.

Уладзімір Славін

І гэтым разам Фядзько з’явіўся нечакана. Пастаяў трохі ля дзвярэй, дапытліва ўзіраючыся ў твары бацькі і жонкі, затым гучна прывітаўся, працягнуў руку Славіну:

— Прывітанне, сябар! Як маешся?

— Справы ідуць, кантора піша, бухгалтар грошы выдае.

Фядзько ўсеўся на табурэтку:

— Высветліў?

Уладзімір кіўнуў галавой.

— І як?

— Можна пагаварыць.

— Давай будзем гаварыць.

— Мой сябар можа зрабіць тысяч дзесяць патронаў. Але патрабуе такую суму, што асабіста для мяне, як той казаў, аўчынка вырабу не варта.

— Грошай дамо.

— Што толку. Дасце грошы, значыць, не змагу атрымаць патрэбны тавар. А я хацеў бы свінняў ды цялятаў галоў сорак-пяцьдзясят закупіць. Сёе-тое нам з сябрам дастанецца.

Фядзько зірнуў на гаспадароў, якія стаялі ля печы:

— Ну, што вы? Накрывайце стол!

Ядзя і стары замітусіліся, а Сцяпан, не чакаючы закускі, наліў у брудныя шклянкі самагонкі:

— Вып’ем за нашу справу, за наша сяброўства.

Неўзабаве ў пакоі наступіла цішыня, якая парушалася толькі старанным чмяканнем Фядзько. Еў ён прагна і неакуратна. Увесь твар яго і рукі льсніліся ад тлушчу, да падбародка прыліп кавалачак яечнага жаўтка. Піў шмат і часта, хутка п’янеў. Праз якіх-небудзь паўгадзіны Фядзько акасеў, яго пацягнула на душэўную размову.

— Вось ты, Валодзька, разумееш, што такое жыццё? — казаў ён, ледзьве варочаючы языком. — Паслухай мяне. Ты не ведаеш, як нават выглядае сапраўднае жыццё. Вось вазьмі мяне. Сам сабе пан, мяне людзі паважаюць, баяцца. І гэта ўсё таму, што я не просты чалавек. Мая справа — быць гаспадаром. Хочаш, вазьму да сябе?

— Куды? На хутар?

— Х-ха. На хутар! У, сказаў! На волю вазьму! Зажывеш прыпяваючы. Ні ў чым не будзеш мець патрэбы.

Да стала падышоў стары Лешык. Ён уважліва і насцярожана прыслухоўваўся да гаворкі і, баючыся, што сын скажа лішняе, умяшаўся:

— Ты пайшоў бы прылёг. Адпачні з дарогі.

«Дзіўныя ў іх адносіны! — зноў падумаў Славін пра Лешыкаў. — Адзін аднаго нават па імені не завуць, трымаюцца як чужыя. — Ён сашчаміў галаву рукамі, прыкідваючыся п’яным. — Як жа выведаць у Фядзько, дзе хаваецца банда, колькі ў ёй чалавек?»

Сцяпан адмахнуўся ад бацькі:

— Не замінай, стары! Не бачыш, пагаварыць хочацца, а Валодзька мне да душы. Ты не глядзі, што ён малец. Ён — сур’ёзны чалавек, люблю такіх.

Ён зноў наліў у шклянку самагонкі, а Славіна перасмыкнула ад думкі, што зноў давядзецца піць гэту каламутную гадасць. Ён пакуль выпіў толькі адну няпоўную шклянку, а ўсе астатнія непрыкметна пераліваў у посуд Фядзько. Але цяпер ля стала з’явіўся стары, і не піць было нельга. Праўда, можна было ўстаць і сказаць, што хочацца выйсці на вуліцу. Але тады стары пераканае сына не балбатаць лішняга, і Уладзімір страсянуў галавой, узяў пустую шклянку, наліў самагонкі, працягнуў старому:

— Вып’ем з намі, гаспадар.

Яны чокнуліся, выпілі да дна. Стары ўзяў салёны агурок, адышоў ад стала.

Славін працягваў выконваць ролю наіўнага хлопца:

— А далёка да вашага хутара?

— Роўна пятнаццаць кіламетраў.

«Да Чорнага Луга гэтулькі ж», — падумаў аператыўнік і спытаў:

— Жыць там, напэўна, сумна? Ні святла, ні вечарынак.

— Гэтага, вядома, няма. Калі пойдзеш, пазнаёмлю з адной. Дзеўка што трэба! Прывёў яе да нас адзін, а сам капыты адкінуў.

— Як капыты адкінуў?

— Вельмі проста! — драпежна ўхмыльнуўся Фядзько. — Не ў тым кірунку пачаў глядзець.

— І што?

— І. памёр. канцы аддаў.

— Як аддаў?

— Хе-хе! Будзем лічыць, што сэрца падвяло. Але ты не бойся. Калі я табе паверыў, значыць, усё будзе добра. Даставай хутчэй патроны, а потым грунтоўна пагаворым. Наконт барыша не турбуйся — не пакрыўджу.

— А як я цябе знайду, калі патроны будуць?

— Скажаш старому. Ён знойдзе.

Фядзько зноў пацягнуўся да бутэлькі. Славін устаў:

— Пайду ў двор. Ты пі, хутка вярнуся.

Уладзімір стаяў на ганку, падставіўшы разгарачаны твар дожджыку. Рукі дрыжалі. Ён змушаны быў сядзець побач з бандытам, на сумленні якога дзясяткі чалавечых жыццяў, піць з ім, есці пры ім ды яшчэ і ўсміхацца. З якім бы задавальненнем Уладзімір разрадзіў пісталет у п’яную пысу! Але нельга. Трэба працягваць гульню, выйграць яе чыста, каб не даць ніводнаму бандыту выслізнуць ад адплаты. «Ну што! Пара вяртацца. Напэўна, нудзіцца, небарака, няма перад кім душу выказаць». Славін, пахістваючыся, увайшоў у хату. У пакоі знаходзіўся толькі Лешык-старэйшы. Сцяпана і Ядзі не было. Мяркуючы па ўсім, яны адасобіліся ў іншым пакоі. Уладзімір падсеў да старога:

— Добры мужык, адважны! Мне такія падабаюцца.

Лешык памаўчаў трохі, а потым, думаючы пра штосьці сваё, адказаў:

— Цяжка яму. І калі гэта скончыцца?

— Што скончыцца?

Дзед, нібы ачуўся, адказаў хуценька:

— Не, не, усё добра! Гэта я проста падумаў пра аднаго чалавека. Далёка ён цяпер, вось і ўспомніўся.

Начальнік аддзела барацьбы з бандытызмам Пётр Пятровіч Мачалаў

Вечарэла. Мачалаў зірнуў на гадзіннік. Восеньскі імжысты дожджык і цяжкія свінцовыя хмары, навіслыя над горадам, рабілі дзень карацейшым, вечар наступіў раней звычайнага.

Раздаўся лёгкі стук, і ў кабінет увайшоў дзяжурны:

— Таварыш капітан, толькі што тэлефанаваў Крайнюк. Ён вельмі прасіў вас дачакацца яго, абяцаў праз гадзіну быць тут.

— А чаму ён вам патэлефанаваў, а не мне?

— Не ведаю. Сказаў, што вы не адказалі.

— Чорт бы пабраў гэты апарат! Зноў сапсаваўся. Скажыце, каб адрамантавалі.

Дзяжурны кіўнуў і выйшаў.

Пётр Пятровіч прайшоўся па кабінеце, думаючы пра Крайнюка: «Што ж прымусіла яго так спяшацца? Можа, Мараўскі не так, як трэба, павёў сябе? Не, не павінен, дый Антон не пакідаў бы яго аднаго, а выклікаў бы мяне да сябе. Тут штосьці іншае, хутчэй за ўсё Фядзько даў знак пра сябе».

Мачалаў падышоў да стала і паспрабаваў працаваць, але не змог. З грукатам адсунуў крэсла і падышоў да акна. У душы нарастала трывога. Пасля таго як ён даведаўся, што гестапаўцы схапілі Міхаіла Іванавіча, Пётр быў упэўнены, што фашысты яго забілі. І цяпер ён адчуваў адказнасць за лёс Валодзі. Часам ён нават дакараў сябе за тое, што яшчэ маладога хлопца накіраваў да бандытаў. Але ён і давяраў яму больш за іншых, ды і Караткоў нямала расказаў пра свае партызанскія будні. Хлопец кемлівы, удумлівы, разважлівы, павінна атрымацца. Мачалаў учора падаў рапарт па камандзе з прапановай накіраваць Славіна і Крайнюка на вучобу ў афіцэрскую школу. «Хлопцы з добрымі зада­ткам^ і калі іх падвучыць, то атрымаюцца сапраўдныя аператыўнікі».

Мачалаў вярнуўся да стала і ўзяў свежую газету. Напярэдадні ён паспеў толькі франтавыя зводкі прагледзець. Цяпер амаль кожны дзень яны паведамлялі радасныя весткі, і Мачалаў, прачытаўшы, складаў іх у сейф. Гэта для Славіна. Вернецца з задання, будзе чытаць.

Прачытаў артыкул, у якім гаварылася пра задачы па аднаўленні народнай гаспадаркі ў рэспубліцы, і зноў паглядзеў на гадзінік: «Павінен ужо быць тут. Дабірацца яму пешшу сюды трэба хвілін сорак-пяцьдзясят. Хутчэй бы ўжо, не стамляў душу!» Пётр Пятровіч зноў падняўся з-за стала, а тым часам адчыніліся дзверы. З’явіўся Крайнюк. Твар узбуджаны, дыхае цяжка і часта:

— Здравія жадаю, Пётр Пятровіч!

— Дабрыдзень, ну, што здарылася?

Мачалаў не змог схаваць свайго хвалявання, і гэта адразу адчуў Антон. Ён зразумеў, што Пётр Пятровіч хвалюецца за Валодзю, і, жадаючы супакоіць яго, адразу ж сказаў:

— Нічога страшнага. Проста сёння да нас на склад з’явіўся Фядзько ўласнай персонай.

— Так, значыць, Валодзя дзейнічае правільна. Ну-ну, расказвай далей.

— Мараўскі яго ўбачыў, калі ён да склада падыходзіў, і паспеў мяне папярэдзіць. Я схаваўся ў далёкім куце за скрыні і амаль усю гутарку слухаў. Хачу вам сказаць, што стары паводзіў сябе добра. Праўда, баяўся, тварам пабляднеў, але трымаў лінію правільна. Уваходзіць Фядзько і кажа: «Выдатна, Казімір! Пазнаеш мяне?» Мараўскі для пераканаўчасці вычакаў трошкі, быццам бы прыглядаўся, а затым адказвае: «Госпадзі, дык гэта ж Сцяпан! Дзень добры, Сцяпан, адкуль ты? Няўжо мяне спецыяльна шукаў?» — «Адгадаў, дзед, спецыяльна цябе шукаў. Ты на складзе адзін?» — «Адзін. Грузчыка накіраваў у кантору» — «А дзверы замкнуць можаш?» — «Магу, толькі навошта?» — «Ты мяне не бойся, Казімір, проста я хачу з табой сам-насам пагаварыць».

Мараўскі зачыніў дзверы, а я на ўсякі выпадак пісталет падрыхтаваў, думаю, калі накінецца на старога, давядзецца мне ўмешвацца. Але бачу, усё пакуль спакойна ідзе. Сеў Фядзько на скрыню і пытае, ці ведае Мараўскі Славіна. А той адказвае: «Гэта той хлопец, што ўпаўнаважаным па нарыхтоўках працуе? Ведаю, але ён цяпер па вёсках матаецца, я яму нават парэкамендаваў у твайго бацькі спыніцца». — «Слухай, Казімір, а чырвоныя ведаюць, чым ты пры немцах займаўся?» — «Крый божа! — і Мараўскі нават перахрысціўся. — Я, — кажа, — нават у вёсцы хату кінуў і ў горад перабраўся, каб хто-небудзь не выдаў мяне». А Фядзько ўхмыльнуўся і кажа: «А я вось магу і здаць цябе, што ты на гэта скажаш?» — «Ты што, Сцяпан, пабойся бога! Што я табе дрэннага зрабіў?» — «Добра, — засмяяўся Фядзько, — не дрэйфі, я пажартаваў. Скажы мне, а што ў цябе на складзе ёсць добрага?» — «Ды рознае. сам жа ведаеш, што склад для таго і існуе, каб на ім многае захоўвалася». — «Зброя ёсць?» — «Карабіны, рэвальверы». — «Патроны?» — «І патроны ёсць». — «А для чаго яны тут?» — «Як для чаго? Для стралкоў чыгуначнай аховы». — «Слухай, Казімір, а ўпаўнаважаным па гэтых самых нарыхтоўках зброю выдаюць?» — «А як жа, выдаём». — «А для чаго яна ім?» — «Дык яны ж з грашыма ды таварамі справу маюць, па вёсках ездзяць. А цяпер час такі, што і забіць могуць». — «Так, гэта ты дакладна кажаш: забіць могуць. А мне ты патронаў не дасі?» — «Што ты, Сцяпан, як жа гэта я магу?» — «Ды ты, Казімір, не бойся, не за так. Я табе за гэта грошай дам, ну, і бальшавікам пра цябе нічога не скажу. Сам разумееш, калі даведаюцца, што былога старасту, нямецкага паслугача, ха-ха, у збройны склад пусцілі, дык яны цябе з усіх карабінаў, вінтовак, рэвальвераў, што тут захоўваюцца, залпам, ха-ха, што зробяць? Расстраляюць, разумееш, рэшата з цябе зробяць». Антон зрабіў паўзу і ўсміхнуўся:

— Ведаеце, Пётр Пятровіч, што ў гэты момант Мараўскі ўпароў? Я ледзь стрымаўся, каб не засмяяцца. Ён зрабіў выгляд, што сапраўды спалохаўся, і, як сапраўдны артыст, — бух у ногі гэтаму Фядзько і як загалосіць: «Пашкадуй мяне, Сцяпан! Не губі на старасці гадоў, дай дажыць жыццё, мне ўжо трохі засталося!» Ведаеце, нават слязу пусціў. Ну, ні даць ні ўзяць спалохаўся, і ўсё тут. А Фядзько ўскочыў на ногі і кажа: «Ды ціха ты, раскрычаўся! Зараз людзі на твае галашэнні збяруцца. Супакойся, я пажартаваў. Не буду цябе чырвоным здаваць. Але патроны ты мне дастанеш». Мараўскі задумаўся, а потым кажа: «Я, вядома, пару соцень мог бы наскрэбці, але як я вынесу, калі ахова праверыць, то канец мне». — «А калі гэтага мальца да справы прыцягнуць?» — «Гэтага? Чакай-чакай, ён жа мне надоечы пра патроны казаў, што можна добра падзарабіць, калі нейкім паляўнічым прадаць». — «Ну вось бачыш. То, калі яго ўзяць у кампанію, зможаш патронаў даць?» — «Вядома, ён вывезці іх з тэрыторыі зможа, — задумаўся Мараўскі, — дый на яго выпісаць з тысячу патронаў можна». «Ну тады дамовіліся. Як з’явіцца ён да цябе, дай патронаў, у крыўдзе не будзеш. Дамо і грошай, і харчу. Толькі пра нашу сустрэчу яму не кажы». Пасля гэтага Фядзько развітаўся і сышоў. А я выйшаў са сваёй хованкі і кажу: «Малайчына, Казімір Казіміравіч, дзейнічалі вы правільна, па інструкцыі!» Ну і, вядома, адразу ж да тэлефона. Патэлефанаваў вам — не адказваеце, звязаўся тады з дзяжурным і папрасіў папярэдзіць вас, што хутка буду. Што зараз рабіць будзем, Пётр Пятровіч?

— Усё пакуль, бачыш, ідзе па плане. Ты цяпер вяртайся да Мараўскага і працягвайце дзейнічаць у тым жа духу, як і дамовіліся. Будзем рыхтавацца да фіналу.

Славін

Славін прыехаў у вёску позна вечарам. Паставіў у пакоі ля сцяны два цяжкія чамаданы, з палёгкай уздыхнуў:

— Ух. ледзь дабраўся. Дабрыдзень!

Лешык адказаў і адразу ж спытаў:

— Прывёз?

— Вядома. Заяц трапацца не любіць: сказана — зроблена. Зараз трэба хутчэй Сцяпана знайсці. Такі груз трымаць у хаце небяспечна.

Стары падтрымаў:

— Правільна кажаш, Валодзя. Нельга рызыкаваць. Заўтра ж паспрабуем паведаміць яму. Вячэраць будзеш? Я табе самагоначкі налью.

— Стаміўся я. Шмат разоў па дарозе адпачываў, пакуль дабраўся. Лепш лягу, пасплю.

— То кладзіся ў хаце, холадна. Я зараз засцялю.

І стары замітусіўся, рыхтуючы пасцель на падлозе.

Славін, лежачы ў цемры, усміхаўся, успамінаючы, як гадзіну назад Мачалаў старанна пэцкаў чамаданы граззю, каб іх выгляд не выклікаў у Лешыка ніякіх сумненняў.

Атрымалася так, што Мачалаў у апошні момант перадумаў і забараніў Славіну ехаць па патроны ў горад на возе. Капітана турбавала, як бы бан­дыты не перахапілі Уладзіміра па дарозе. Суправаджаць непрыкметна для старонняга вока фурманку для супрацоўнікаў аддзела было б вельмі складана. Таму паездка Славіна была прадумана зусім інакш і ажыццяўлялася на «спадарожных» машынах. Нават калі ён сышоў з машыны ля скрыжавання, адкуль дарога праз лес вяла да вёскі, Славіну «пашанцавала», па шляху рухаўся грузавік з работнікамі МТС. Яго падвезлі да ўзлеску, ля якога ля вёскі пачыналася поле.

«А ўсё-ткі башкавіты мужык Пётр», — цёпла падумаў пра брата Уладзімір і тут жа ўспомніў пра сваіх таварышаў, якія засталіся пад дажджом і назіраюць за хатай. З гэтага часу аперацыя па ліквідацыі банды падыходзіла да канца.

Толькі-толькі замігцеў світанак, як супрацоўнікі НКУС убачылі, што з брамкі выйшаў Лешык і накіраваўся да лесу. Нягледзячы на старэчы ўзрост, ішоў хутка, лёгка. Самыя дасведчаныя аператыўнікі назіралі за ім. Стары не прытрымваўся дарогі, крочыў лесам напрасткі аднаму яму вядомым шляхам. Праз тры гадзіны з лішнім з кустоў насустрач Лешыку выйшлі два чалавекі з вінтоўкамі. Стары спыніўся, перакінуўся з невядомымі некалькімі фразамі і ў суправаджэнні аднаго з іх рушыў далей. Было зразумела, што Лешык сустрэўся з вартавымі банды. А гэта значыць, што гняздо злачынцаў дзесьці побач. Па камандзе Мачалава двое супрацоўнікаў зрабілі невялікі крук і працягвалі весці назіранне. Але тут здарылася неспадзяванае: Лешык і яго праваднік здолелі адарвацца ад аператыўных работнікаў на даволі вялікую адлегласць. На шляху аказалася велізарная адкрытая паляна, а за ёй пачыналася балота. Каб не выявіць сябе, супрацоўнікам давялося на некаторы час затрымацца на месцы, у той час як іх падапечныя спакойна прасоўваліся далей і схаваліся ў хмызняку. Толькі пасля гэтага аператыўнікі кінуліся ў пагоню. Аднак ужо было позна: ні Лешыка, ні бандыта, які суправаджаў яго, выявіць не ўдалося. Відавочна, была магчымасць прайсці праз балота нейкім таемным шляхам, якім, мяркуючы па ўсім, і скарысталіся тыя. Работнікі НКУС спыніліся перад непраходнай багнай. Давялося вярнуцца назад, паспрабаваць абысці балота бокам. Аднак і гэта задума не ўвянчалася поспехам: занадта вялікую прастору займала яно. Заставаўся адзін-адзіны тактычны ход: дачакацца вяртання старога.

Ён выйшаў з хмызняку амаль праз гадзіну, накіроўваючыся ў зваротную дарогу.

Цяпер можна было не сумнявацца, што логава хеўры Фядзько-Лешыка знаходзіцца дзесьці пасярод балота, хутчэй за ўсё на астраўку.

Мачалаў распарадзіўся старога Лешыка больш не суправаджаць. Той спяшаўся дахаты.

Славін сядзеў у пакоі, чакаў гаспадара, хваляваўся, перажываючы за сваіх супрацоўнікаў: «Ці змогуць непрыкметна прасачыць, куды пайшоў Лешык?» Задумаўшыся, ён не заўважыў, як стары, не затрымліваючыся, праслізнуў міма ўласнай хаты і, прыціскаючыся да платоў, абыходзячы лужыны, пайшоў далей па вуліцы. Потым пастукаўся ў хату на ўскраіне вёскі, прабыў там не больш за пяць хвілін, пайшоў назад. Неўзабаве быў дома. Прывітаўся з Уладзімірам.

— Усё ў парадку. Перадаў Сцяпану, каб прыйшоў. Сёння ўвечары павінен зазірнуць.

— Добра. Тады я не паеду па хутарах. Гэта зрабіць можна і заўтра.

— Вып’еш?

— Дзякуй, не хачу. Штосьці галава трашчыць. Прайдуся трохі.

Славіну не хацелася заставацца сам-насам са старым, гаварыць з ім.

Неба закрылі нізкія, цёмныя хмары. Усё прадвяшчала, што вось-вось на

мокрую зямлю зноў абрынецца дождж.

Уладзімір доўга блукаў па вёсцы, нечакана сутыкнуўся з маці Юзэфа. Яна ўзрадавалася:

— Вось добра, што сустрэла! А я ламала галаву, як зайсці да Лешыка і выклікаць цябе. Разумееш, нядаўна да мяне прыходзіла Рудакоўская, сказала, што да яе заходзіў стары Лешык, папярэдзіў, быццам сёння ўвечары да іх прыйдзе дачка і для яе трэба падрыхтаваць прадукты ды сёе-тое з адзежы.

Гэта навіна зацікавіла Славіна. Ён спытаў:

— Як вы думаеце, з Вандай можна гаварыць адкрыта?

— Вядома, можна. Яна, бедная, запалохана гэтым бандытам. Толькі як даведаешся, калі яна з’явіцца да хаты?

— Вельмі проста. Разам з ёй прыйдзе і малодшы Лешык — Сцяпан. Я яго абавязкова ўбачу. Значыць, буду ведаць, што Ванда тут.

— Сынок, — яе голас пацяплеў, — баюся гэтага бандыта, ох, баюся! Ды і ты будзь асцярожны, ён не задумваючыся можа зарэзаць чалавека.

Славін, як мог, супакоіў бабульку, павольным крокам падаўся да хаты гаспадара. Але, калі прайшоў сотню метраў, рэзка павярнуў у поле, накіраваўся да лесу. Неўзабаве ён ужо размаўляў з Мачалавым. Раіліся нядоўга. Начальнік не хацеў рызыкаваць, падвяргаць Славіна смяротнай небяспецы.

— Бандыта і тых, хто прыйдзе з ім, будзем браць адразу, як толькі з’явяцца ў вёсцы. У гэту ж ноч блакіруем мясцовасць, дзе знаходзіцца іх логава, і банда будзе ліквідавана. Што да Ванды Рудакоўскай, Уладзімір, твая праўда. Калі яна ўбачыць, што Фядзько ў нашых руках, можаш не сумнявацца — пагодзіцца паказаць логава ўсёй банды.

Дамовіліся, што аператыўная група, як толькі сцямнее, блакіруе хутар Лешыка. Фядзько ўвойдзе ў хату, пасля гэтага яго сябрукі, тыя, якія застануцца ў ахове, будуць зняты, а затым супрацоўнікі ўварвуцца ўнутр памяшкання. Мачалаў, інструктуючы Славіна, імкнуўся прадугледзець усё да драбнюткіх падрабязнасцяў.

— Калі не атрымаецца зняць сябрукоў Фядзько без шуму, — казаў ён Уладзіміру, — то ты не рызыкуй, смела карыстаўся зброяй.

Славін неўзабаве вярнуўся дахаты. Лешык спаў на печы, Ядзя даіла ў хляве карову. Ён сеў на лаву і, адкінуўшыся да сцяны, яшчэ раз абдумваў план дзеянняў. Страху не было, у яго душы расла толькі нянавісць. У памяці юнака ўсплыў вобраз забітага хлапчука. Цяпер Уладзімір адчуваў сябе, як і раней, калі рыхтаваўся да смяротных сутычак з ворагам. Так, наперадзе быў ізноў бой — жорсткі, бязлітасны.

Уладзімір Славін

Пяцёра выйшлі з лесу і накіраваліся да вёскі. Ішлі асцярожна, ледзь перастаўляючы ногі па суглінкавым разараным полі. Нарэшце яны апынуліся ля хаты Лешыка. Адзін з іх штосьці сказаў сваім спадарожнікам, і тыя, перамахнуўшы праз плот, пачалі абыходзіць з двух бакоў будынак. Усе былі ўзброены: адзін з аўтаматам, астатнія з абрэзамі. Той, у якога вісеў на плячы аўтамат, вычакаў трохі, сам абышоў хату, зазіраючы ў вокны, падняўся на ганак, падышоў да дзвярэй, асцярожна пхнуў іх — адчынена. Ён пастаяў трохі, ступіў у цёмныя сенцы. Намацаў клямку, адчыніў дзверы, паглядзеў на людзей, якія знаходзіліся ў пакоі. Не вітаючыся, спытаў:

— Як маецеся?

Стары Лешык падняўся з табурэткі:

— Усё як трэба. Заходзь у хату — не халадзі.

Фядзько выняў руку з кішэні брызентавай курткі, увайшоў у пакой. Прывітаўся са Славіным, загадаў старому:

— Дай што-небудзь душу сагрэць, змакрэў наскрозь! — затым прысеў на лаву, кінуў погляд на Ядзю: — А ты сцягні боты: сатры бруд, анучы на печцы рассцялі.

Ядзя ледзь сцягнула мокрыя, брудныя боты, разматала анучы. Увайшоў гаспадар з бутляй самагонкі і закускай. Паставіў на стол. Фядзько наліў і зал­пам асушыў поўную шклянку, падсунуўся да Славіна.

— Колькі прынёс?

— Не лічыў. Падбіць бабкі можна цяпер.

Уладзімір увесь напружыўся: вось-вось павінен прагучаць умоўны сігнал, і тады трэба кінуцца на бандыта, не дазволіць яму схапіцца за зброю, даць магчымасць аператыўнікам уварвацца ў хату. У двары нечакана пачуўся прыглушаны стогн. Стары і Фядзько не ўчулі яго, а Ядзя насцярожылася. Яна моўчкі падышла да акна, прыклала да шкла далонь рабром, паспрабавала разгледзець, што адбываецца. У сенцах пачуўся шум. Славін зразумеў: свае! Не разважаючы, колькі было сіл, ён гваздануў правай рукой у сківіцу Фядзько. Ва ўдар Уладзімір уклаў усё: і злосць, і нянавісць да вылюдка, перад якім ужо не трэба было маскіравацца, і турботу за сваіх таварышаў, і велізарнае жаданне адпомсціць за тых, у каго адняў жыццё гэты гад! Сцяпан паляцеў уздоўж лавы і, урэзаўшыся галавой у бярвеністую сцяну, без прытомнасці грукнуўся на падлогу.

Дзверы адчыніліся, у пакой уварваліся супрацоўнікі. Усё адбылося настолькі нечакана, што ні Ядзя, ні стары не паспелі і ахнуць.

Мачалаў загадаў усіх затрыманых сабраць у хаце, звязаць іх, а сам, кіўнуўшы галавой Славіну, маўляў, ідзі за мной, выйшаў з хаты.

У двары ён паціснуў руку Уладзіміру:

— Ну, першы іспыт здаў удала. Пайшлі да Рудакоўскай. Калі ўгаворым яе паказаць, дзе хаваецца банда, лічы, што заўтра адрапартуем пра выкананне задання.

У хаце, дзе жылі бацькі Ванды, гарэла святло. Няцяжка было здагадацца, што там цяпер адбываецца. Аднак чакаць не заставалася часу, і Мачалаў пацягнуў дзверы на сябе. Аператыўнікі дзейнічалі хутка. Нельга было дапусціць, каб Ванда апамяталася. Здуру яшчэ зброю выкарыстае.

Хутка ўвайшлі ў пакой. Там былі старыя і дачка. Ванда — маладая сімпатычная дзяўчына з вялікімі блакітнымі вачыма — з жахам глядзела на іх. Стары Рудакоўскі, відавочна, адразу вырашыў, што незнаёмыя мужчыны — гэта і ёсць галаварэзы з банды Фядзько. Маці запытальна, з трывогай глядзела на Уладзіміра. Толькі пасля таго, як Мачалаў прадставіўся, пачуўся немы жаночы плач: расплакалася маці.

Ніякай зброі пры Вандзе не аказалася. Мачалаў папрасіў старых апрануцца, выйсці на некалькі хвілін на ганак. Маці, верагодна, палічыла, што яе дачка цяпер будзе расстраляная, забожкала яшчэ гучней, кінулася ў ногі начальніку:

— Не чапайце яе, напрамілы Бог! Малю! Не забівайце! Яна нічога дрэннага не зрабіла. Яе Сцяпан Лешык сілком у лес зацягнуў.

— Устаньце і перастаньце галасіць! Савецкая ўлада людзей не расстрэльвае проста так. Нам трэба пагаварыць з Вандай сам-насам.

Мачалаў пачакаў, пакуль выйдуць бацькі, і падышоў да дзяўчыны. Цяпер ён блізка ўбачыў яе твар, заўважыў на ім хваравітую азызласць, прыпухлыя павекі. Жыццё ў лесе, вядома, давала пра сябе ведаць.

— Ванда! Фядзько, ён жа Лешык, і яго сябрукі толькі што затрыманы. Для нас, зрэшты, як і для цябе, яны ўжо не небяспечныя. Цяпер трэба як мага хутчэй ліквідаваць астатнюю частку банды, якая надзейна акружана нашымі салдатамі. Мы не хочам, каб дарма пралівалася кроў людзей. Таму прапануем табе паказаць дарогу праз балота. Гэта дапамога будзе ўлічана пры вырашэнні твайго лёсу. Згодна?

Вочы дзяўчыны напоўніліся слязьмі. Яна малітоўна склала рукі на грудзях:

— Дзядзечка, міленькі, добры! Што хочаце рабіце са мной, толькі не пытайце. Яны заб’юць мяне! Зарэжуць! Павесяць на першай хвоі.

— Ніхто цябе пальцам не кране. Бандытаў у гэтых краях больш ніколі не будзе. Мы з імі скончым раз і назаўжды. Дык што ж? Вырашай, дзяўчына!

Славін таксама падышоў да яе бліжэй.

— Ванда! Успомні, што яны зрабілі з Юзэфам. А твая асабістая крыўда? Няўжо прабачыш? Няўжо дапусціш, каб гэтыя забойцы гулялі на волі, сеялі смерць і гора?

— Баюся! Вы яшчэ не ведаеце іх.

— Каго іх? Не ведаю гэтых вылюдкаў?

— Правільна. Яны вылюдкі, усе да аднаго людажэры, якіх свет не бачыў. Таму і страшна.

— Не бойся, Ванда! Павер нам. Зразумей, цяпер дарагая кожная хвіліна. Калі бандыты штосьці пранюхаюць, не мінуць кровапраліцця.

На твары дзяўчыны лёгка было прачытаць, якая складаная барацьба адбы­ваецца ў гэтыя імгненні ў яе душы. Яна пачала ўжо разумець, што магутны жорсткі чалавек, пры якім яна трапятала, абясшкоджаны. Цяпер ён, пэўна, не ўяўляе ніякай сур’ёзнай небяспекі.

Цяпер трэба пераадолець страх, адважыцца. Нарэшце Ванда вырашылася:

— Добра. я павяду. толькі каб ніхто не ведаў.

— Вось цяпер ты кажаш разумна. Адразу б так! — ухваліў Уладзімір.

У лесе было яшчэ цёмна, калі невялікі атрад дасягнуў месца, вакол якога размясцілася ўзмоцненая рота аўтаматчыкаў. Мачалаў загадаў трохі адпачыць. Начальнік сабраў старшых груп, паставіў перад кожным выразную задачу. Не пакінуў ён без увагі і бандыцкі сакрэт, які непрыкметна абышлі бокам. Для ліквідацыі гэтага сакрэту Мачалаў накіраваў аддзяленне салдатаў на чале з Бартошыкам і растлумачыў:

— Там не больш трох чалавек. Паспрабуйце зняць ціха. Пасля гэтага заставайцеся на месцы. Чакайце завяршэння аперацыі. Спатрэбіцеся для спра­вы — каманду перадамо праз сувязнога. Пароль — «Мінск».

Ванда ўпэўнена ступіла ў ржавую балотную ваду. Следам за ёй крок у крок адправіліся Мачалаў, Славін, Антошын і ўсе астатнія, хто меўся схапіцца з бандытамі.

Ісці прыйшлося доўга, часам па грудзі патанаючы ў сцюдзёнай багне. Нарэшце адчулася пад нагамі цвёрдая глеба. Рудакоўская адразу ж павярнула крута налева. Шэптам растлумачыла Мачалаву:

— Прама нельга — там засада!

— Колькі чалавек?

— Звычайна два.

Мачалаў адправіў чатырох чалавек для захопу засады. Атрад рушыў далей. Неўзабаве байцы спыніліся перад невялікай палянай. На ёй размяшчалася шэсць зямлянак. Кожная група па камандзе начальніка рушыла да «свайго бярлогу», астатнія салдаты хутка акружылі паляну.

Ва ўсіх шасці зямлянках дзверы не замыкаліся. Салдаты дзейнічалі спрытна і рашуча. Бандытаў бралі прама ў пасцелях, тут жа выводзілі вонкі. Толькі ў адной зямлянцы глуха грукнуў адзінкавы стрэл: прыйшлося прыстрэліць аднаго з бандытаў, які паспрабаваў выхапіць з-пад падушкі пісталет.

Неўзабаве ўсё было скончана. Бандыты, акружаныя з усіх бакоў аўтаматчыкамі, моўчкі стаялі, унурыўшы галовы.

Ужо зусім развіднела, калі канвой даставіў і тых бандытаў, якія былі схоплены ў сакрэтах. Мачалаў загадаў пераправіць затрыманых невялікімі групамі праз балота, да вёскі. Туды, па яго разліках, ужо прыбываў абоз, каб забраць бандыцкую зброю, боепрыпасы і нарабаваныя імі маёмасць, каштоўнасці.

Славін падышоў да Рудакоўскай:

— Ванда! Рады, што бачу цябе цэлай, ды і да таго ж у нядрэнным настроі. Страх, спадзяюся, прайшоў?

— Як вам сказаць? Гляджу на іх, — яна грэбліва паглядзела ў бок бандытаў, якія стоўпіліся, — і вачам веры не даю: пацішэлі! Нібы авечкі згрудзіліся ў кучу. А яшчэ ўчора любы з іх горш за лютага звера быў.

— Не шкадуеш, што паслухалася нас?

— Не! Што вы! Дзякуй.

— Чым зараз будзеш займацца?

— Да бацькоў вярнуся. Трэба наладжваць новае жыццё, калі дазволіце.

Падышоў Мачалаў. Ён чуў апошнія словы.

— Давядзецца дазволіць. Як ты на гэта глядзіш, Уладзімір Міхайлавіч?

Усцешаны такім паважлівым зваротам — па імені па бацьку яго яшчэ

рэдка звалі, — Уладзімір пачырванеў, аднак збянтэжанасць пераадолеў:

— Вінаватую галаву меч не сячэ, таварыш начальнік. Магу нават паручыцца за Ванду.

— Правільна разважаеш. А зараз дазволь цябе павіншаваць з перамогай! Малайчына па ўсіх артыкулах! Так трымаць!..

Аляксей Купрэйчык

У шпіталі панавала радаснае ажыўленне. Толькі што па радыё паведамілі пра вызваленне Варшавы. Параненыя падоўгу стаялі ля карты, прыкідваючы адлегласць да Берліна.

Купрэйчыку ўжо два тыдні як дазволілі ўставаць, ён штодня стараўся хоць бы разок спусціцца ўніз, у прыёмнае аддзяленне, куды паступалі прама з фронту параненыя. Ён шукаў сярод іх знаёмых, але пакуль нікога не сустрэў.

А шпіталь, размешчаны ў будынку школы, амаль штодня папаўняўся ўсё новымі параненымі. Людзі былі розныя: адны — маўклівыя і панурыя, другія крычалі, лаяліся ад болю, трэція — енчылі. Паветра ў шпіталі было сапрэлым, цяжкім, наскрозь прасякнутым пахам бінтоў, старых ран, карболкі, лекаў.

Прачыналіся звычайна рана, слухалі зводку Інфармбюро, чакалі, калі прынясуць газеты.

Побач з Купрэйчыкам на ложку, які стаяў у куце, з’явіўся новы сусед. Яму адарвала абедзве нагі. Першыя двое сутак ён трызніў. Сёння новенькі ачнуўся. Ён доўга ляжаў з расплюшчанымі вачыма і прыслухоўваўся да размоў.

Аляксей гучна сказаў:

— Ну вось, браткі, і наваселец наш прачнуўся.

У палаце наступіла цішыня, тыя, у каго ўжо добра пазажывалі раны, жадаючы дапамагчы новенькаму хутчэй асвоіцца, пачалі пытаць, хто ён, адкуль.

— Капітан Волкаў, танкіст, — адказаў ён яшчэ слабым голасам і дадаў: — Завуць Паўлам.

— Дзе быў паранены? — пацікавіўся рудавалосы, з абгарэлым тварам лейтэнант Назараў. Ён таксама танкіст. Яго танк падбілі немцы, і ён загарэўся. З усяго экіпажа застаўся жывы толькі Назараў. У палаючым камбінезоне вываліўся з танка, але далей рухацца не змог. У яго было два асколачных раненні: адно ў нагу, другое — у спіну. Пехацінцы, што суправаджалі іх танк, затушылі адзежу Назарава, але ён паспеў атрымаць моцныя апёкі рук, твару і спіны. Калі лейтэнант трохі падлячыўся, то вельмі перажываў за свой абпалены твар і ў хвіліны даверу казаў: «Ведаеце, хлопцы, якая ў мяне жонка прыгажуня! Не прыме зараз яна мяне з такой фізіяноміяй. Навошта я ёй?»

Новенькі павольна павярнуў галаву і, адшукаўшы вачыма Назарава, адказаў:

— На подступах да Варшавы. З гаю іх самаходка ў бок майму танку ўляпіла. Што далей было — не памятаю. — Затым капітан перавёў погляд на Купрэйчыка, які сядзеў на сваім ложку, і папрасіў: — Браток, атулі мне ногі лепей, а то змерзлі штосьці.

Купрэйчыка кінула ў жар: «Дык ён нават не ведае, што ў яго няма ног!» Хаваючы вочы, ён паправіў там, дзе павінны быць ногі, коўдру, сеў на месца і падумаў: «Можа, і добра, што ён убачыў твар Назарава, лягчэй будзе і сваё гора пераносіць».

Настрой сапсаваўся, на душы стала нядобра. Аляксей лёг на ложак і заплюшчыў вочы. У памяці ўсплыў апошні бой, у якім яго параніла.

Прыйшоў ён у сябе на плыце, падчас пераправы праз тую злапомную раку. Над ім адразу ж схіліліся твары яго хлопцаў. «Трымайся, камандзір, мы з табой!» — сказаў Лугавец, а ў самога вочы чырвоныя. Купрэйчык здагадаўся, што ён плакаў, і падумаў: «Напэўна, здорава мяне зачапіла, калі нават такі крэмень, як Жэня, слязу пусціў». Ён спытаў, што з астатнімі хлопцамі. Сцяпаныч супакоіў: «Усё ў парадку, дзядзька, усе цэлыя. Праўда, Пецю Губчыка злёгку зачапіла за руку, але ён нават у шпіталь не пайшоў. Вось цяпер прычалім да берага, а там — увесь узвод нас сустракае. Хлопцы рукамі машуць».

Але Аляксею так і не давялося ўбачыць свой узвод. На вочы наплыла смуга, неба пацямнела, і ён ізноў знепрытомнеў.

Апрытомніў ужо ў шпіталі. Абое раненні аказаліся сур’ёзнымі, да таго ж старшы лейтэнант страціў шмат крыві. З першага шпіталя ён трапіў у другі, затым у трэці, і вось ужо больш за месяц ляжыць у чацвёртым, які размясціўся ў невялікім мястэчку пад Брэстам. Тут і знайшла яго жонка.

У Аляксея на душы палягчэла пры ўспаміне пра яе. Ён добра памятаў той дзень. Яна ўбегла ў палату і стала пільна ўзірацца ў хворых. Слізганула па твары Аляксея вачыма і адразу не пазнала. Купрэйчык хацеў паклікаць яе, але не мог. Горла стала сухім, язык — непаслухмяным, і ён моўчкі працягваў глядзець на жонку. Надзя зноў паглядзела на яго і кінулася да ложка. Яна ўпала на калені, прытулілася да яго твару і расплакалася. Тыя параненыя, якія маглі хадзіць, паспешна выйшлі з палаты, а іншыя адвярнуліся да сцяны, каб не замінаць іх сустрэчы. Калі прайшло першае хваляванне, Надзя расказала Аляксею, як ёй удалося адшукаць яго. Аказалася, што калі на імя Купрэйчыка прыйшоў яе ліст, то хлопцы напісалі пра тое, што здарылася, і паведамілі, куды ён быў дастаўлены. Надзя напісала ў перасоўны палявы шпіталь. Ёй адказалі, куды накіраваны Аляксей. Яна напісала туды, атрымаўшы адказ, накіравала ліст у наступны шпіталь і так пісала датуль, пакуль не даведалася, дзе ён знаходзіцца.

Аляксей сказаў, што ён ёй некалькі разоў пісаў, але адказу так і не атрымаў. Лічыў, што віной таму яго частае перамяшчэнне па шпіталях. Надзя растлумачыла: «Лёшачка, у мяне змяніўся адрас, і цалкам магчыма, што калі прыходзілі твае лісты па старым адрасе, то іх не перасылалі мне. Сам ведаеш, вайна».

Гэтым разам у Надзі часу было вельмі мала, і яна ўвечары з’ехала. Цяпер Надзя працавала ў шпіталі, размешчаным за дваццаць кіламетраў адгэтуль. Яна ўжо тройчы прыязджала да Аляксея. Яму ўспомнілася ўчорашняя гутарка ў двары шпіталя.

Аляксею ўпершыню дазволілі выйсці ў двор, і якраз прыехала Надзя. Маладзенькая медсястра, якая дапамагала Аляксею надзець стары шпітальны кажух і валёнкі, убачыўшы Надзю, смеючыся, сказала: «Ведае, калі прыязджаць. Толькі сабралася яе мужа адвесці, а яна тут як тут». Надзя зрабіла сур’ёзны твар і пагразіла пальцам: «Ну-ну, паспрабуй толькі!» І, узяўшы Аляксея пад руку, сама павяла яго ў двор.

Спачатку Аляксей цешыўся, што побач Надзя, а потым засмуткаваў, што яна хутка з’едзе і побач з ёй будуць іншыя мужчыны. Жонка старалася яго развесяліць, яна расказвала нейкія смешныя гісторыі. Аляксей глядзеў на яе, расчырванелую ад марозу, і ад гэтага яна выглядала яшчэ прыгажэйшай, і змрачнеў. Яму захацелася сказаць ёй што-небудзь рэзкае, крыўднае. Калі Надзя вырашыла адвесці яго ў палату, сказаўшы, што яе час мінуў і ёй пара з’язджаць у свой шпіталь, ён не стрымаўся і злосна кінуў: «Што, ужо знудзілася па больш здаровым?»

Надзя здзіўлена ўскінула на яго вочы і нечакана ўсміхнулася. Потым асця­рожна, каб не патрывожыць рану, прыхінулася да яго грудзей і ціха сказала: «Мілы, ты адзін у мяне, — і, сарамліва сунуўшы нос у расшпілены на яго грудзі кажух, прашаптала: — Я ж і жонка, і нявеста адначасова, так што, калі будзем разам, ты.» — і, не дагаварыўшы, пачырванела, але прымусіла сябе на секунду адарваць твар ад яго грудзей і паглядзець яму ў вочы.

Ад гэтых слоў і адкрытага позірку Аляксею стала горача. Ён адчуў зноў галавакружэнне і слабасць. Аляксей моцна прыціснуў да сябе і пацалаваў жонку.