Зацюканы апостал - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Андрэй Макаёнак (Дзея другая) #5

Дзея другая

Карціна трэцяя

Той жа пакой. Той жа стэлаж. Толькі на кніжных паліцах дзе–нідзе павыманы кнігі. Гэта малы вымаў кнігі сваім блізкім. Пад столлю падвешаны самалёцікі самых разнастайных марак і канструкцый: бамбардзіроўшчыкі і знішчальнікі, транспартныя і перахватчыкі, нават верталёты. Самалёцікі малы прыстроіў на дроціках так, што ў любы момант можна спусціць на брыючым палёце над сталом, за якім будзе сядзець патэнцыяльны «праціўнік». Ствараецца поўнае ўражанне, што самалёт пікіруе. Калі малы захоча, яго самалёты могуць бамбіць… каб застрашыць.

Ён часта карыстаецца гэтай сілай.

Малы зараз заклапочаны, хмуры, ходзіць па пакоі ад сцяны да сцяны. На яго чале вялікая заклапочанасць, ну нібыта ўсе беды свету, увесь сум людскі, усе клопаты — на ім. Ён часам спыняецца, як статуя — выліты Напалеон, — рукі скрыжаваў на грудзях. А то прысядзе — і зноў жа — не проста, а ў позе радэнаўскага «Мысліцеля». А бывае — спыніцца і пашле свой погляд у глыбіню стагоддзяў, а вось якіх, — будучых ці мінулых — няясна пакуль што.

Сястрычка яго з нейкай напружанай цікаўнасцю назірае за ім, не адводзячы вачэй.

Дачка. Што здарылася, малыш?

Сын. Адчапіся.

Дачка. Ты нейкі сам не свой.

Сын. Адчапіся, я сказаў!

Дачка. Бяда якая, ці што?

Сын. Горш.

Дачка. А што такое? Што?

Сын. Не знаю. Сябе не знаю.

Дачка. Сябе? Ты ніколі такім не быў. Што цябе мучае?

Сын. Сумненні.

Дачка. Што–о?

Сын. У цябе былі калі–небудзь сумненні? Ты ведала іх?

Дачка. Сумненні? Не–е–е. Не ведала. Якія сумненні?

Сын (наважыўся растлумачыць). Што я ведаю? Што? Я знаю — што я ведаю. А што ўмею? Што сумею? Не знаю. Я знаю, чаго хачу. Але не знаю, ці змагу я. А як праверыць? Як прайсці выпрабаванне? А? Ці годны я? Ці адпавядаю я той ролі, якую выбраў сабе? Як узяць пробу?

Дачка. Што праверыць? Якое выпрабаванне? Якая проба?

Сын. Я паставіў перад сабой вялікую задачу: стаць на чале дзяржавы, стаць правадыром нацыі, стаць цэзарам, папам рымскім ці Ісусам другім… Для гэтага ў мяне веды ёсць, чужога вопыту хопіць. (Паказаў на кнігі) А ці ёсць у мяне патрэбныя рысы характару? Ці хопіць іх у мяне? Асабістыя якасці характару…

Дачка. Якія? Можа, я табе скажу — ёсць ці няма.

Сын. Не ты… Я сам павінен выявіць іх у сябе… А калі няма — вырасціць іх, выхаваць, выпеставаць.

Дачка. А якія якасці характару трэба? Для тваёй ролі — цэзара?

Сын. Сучасны цэзар павінен умець быць абаяльным, каб выклікаць пачуцці прыязнасці ва ўсіх, хто хоць раз пабачыцца з ім. Павінен умець прыкідвацца праўдзівым, калі нахабна хлусіць, прыкідвацца чэсным, калі беспардонна ашуквае, шчырым, будучы фальшывым, цвёрдым і ўпэўненым, нават калі грызуць сумненні, прыкідвацца добрым і ласкавым, падпісваючы смяротны прыгавор. Пачаўшы вайну, трэба ўмець пераканаць людзей, што вядзецца яна ў інтарэсах міру, а гарады бамбяць — дзеля іх абароны. Я павінен навучыцца памірыць заклятых ворагаў і ўмець пасварыць закадычных сяброў; павінен умець выкарыстоўваць для сябе і высакародны чалавечы парыў і такую чалавечую загану, як зайздрасць. Для веруючых я павінен быць апосталам, а атэісты хай спадзяюцца, што я — бязбожнік. Я павінен сумець пераканаць людзей рабіць тое, што мне трэба, але каб ім здавалася, нібыта яны самі таго хочуць, а я толькі разумею іх патрэбы. Я павінен умець пераканаць бацьку пайсці супроць сына, а дачку — сведчыць супроць маці, калі мне гэта спатрэбіцца. Я павінен умець узбунтаваць, уздыбіць натоўп, давесці да экстазу, да барыкад. Але я павінен умець і ўціхамірыць раз’юшаны натоўп, калі бунт прынёс ужо ўсё, што мне трэба было. Я павінен умець быць літасцівым і міласэрным да заклятага ворага, каб усыпіць яго пільнасць і быць бязлітасным да роднага брата, бацькі, нават маці, калі заўважу змову, каварства і здраду. Я павінен умець, не раздумваючы, бязлітасна: халаднакроўна прыбіраць з маёй дарогі супернікаў.

Дачка (з жахам). Гэта — страшна! Гэта — жахліва!

Сын. Але неабходна! Непазбежна! Так заўсёды было.

Дачка. Не было!

Сын. Было! Я прачытаў Светонія пра жыццё цэзараў. Я прачытаў мемуары Чэрчыля, усё, што пісалі пра Напалеона, успаміны пра Гітлера, я прачытаў… і яшчэ сёе–тое я прачытаў. Было!

Дачка. Але гэтага не павінна быць!

Сын (згаджаецца). Не павінна. Але пакуль ёсць праўда і крыўда, ёсць багатыя і бедныя, ёсць сытыя і галодныя, ёсць князі і рабы, ёсць генералы і салдаты, ёсць жандары і паэты, ёсць асуджаныя і каты, да таго часу будуць зайздрасць, падман, грабеж, нянавісць, барацьба, каварства, кулакі, локці, зубы…

Дачка. Калі так… Калі без гэтага нельга, то — не трэба, малыш! Адмоўся ад сваёй мэты, брацік! Гэта страшна і… бесчалавечна, жорстка.

Сын. Тады маё месца зойме другі, не такі здольны, а можа, і бяздарны, ды яшчэ, магчыма, больш жорсткі.

Дачка (пяшчотна). У цябе няма такіх якасцей. Ты не такі.

Сын. Не знаю. Трэба праверыць.

Дачка. Як? Дзе? На кім?

Сын. Давядзецца дома, на вас, на сваіх. Дзе ж яшчэ?

Дачка. Але ж гэта немагчыма! Як? Як?

Сын. Паспрабуем.

Сын вынімае з каробкі цацку–самалёцік і падвешвае на дрот.

Памажы, калі ласка, падвесіць.

Дачка дапамагае малышу.

Дачка. Які прыгажун! Верна?

Сын. Нервовы.

Дачка. Хто? Самалёт? Які ты дзівак, выдумшчык.

Сын. Гэты самалёт амерыканцы сканструявалі для распылення нервовага газу.

Дачка. Фу, брыдота! Такі прыгажун і… Проста жах!

Сын. Але — прыгажун!

Дачка (уздыхнуўшы). Я разумею, што нядобра зайздросціць, і ўсё–такі я зайздрошчу табе. Колькі ў цябе цацак!

Сын. Якія ж гэта цацкі! Гэта — зброя? Ваенна–паветраны флот! Баявыя сілы для падтрымання халоднай вайны паміж… татам і мамай.

Дачка. А мама скупая. Ну, чаго ты на мяне так глядзіш?

Сын. Скупая, кажаш? (Раптам рэзка.) Ты сама вінавата. Паслухмяным заўсёды меншы кавалак дастаецца. Цяпер нават паліцыя навучылася баставаць, каб вырваць надбаўку да зарплаты. А ты… Пакорлівая рабыня. Цябе і карміць не трэба. Запахне — і ты сытая. Парай. Ты такая мяккая, такая… табой акуляры выціраць можна.

Дачка. А чаму? Каб толькі дома ціха было, мірна, спакойна. А ўсё–такі шкада, што я не з татам.

Сын. Дурненькая. Ты не мне гэта гавары. Ты маме так скажы. I адразу ўбачыш вынік. Ды яшчэ маральна прыцісні. Скажы: мама, а калі ўсе ўбачаць, што дзеці пайшлі за бацькам, а не за табой? Зразумела? Супярэчнасці трэба распальваць. Чым злейшыя яны будуць адно з другім, тым дабрэй да нас. Засвоіла?

Дачка. Ну і язва! Хітрасці ў цябе на семярых.

Сын. Трэба ўважліва і сістэматычна слухаць радыё і тэлевізар. Асабліва перадачы для дарослых. Дзіцячыя перадачы на тое і прыдуманы, каб нас трымаць у няведанні, у цемнаце. Цёмнымі і даверлівымі лягчэй камандаваць.

У калідоры званок.

Дачка. Гэта мама з работы. Ты думаеш — я не магла б так, як ты?

Сын. Вось і пачынай. Ды стражэй! Чуеш?

Дачка. I паспрабую. А што?

Дачка адчыняе дзверы і ўпускае маму.

Мама. Вось і я. Ну, як вы тут?

Мама аддае сыну кнігу і яшчэ адзін пакуначак — падарункі. Да мамы падыходзіць дачка і строга выстаўляе руку. Не просіць, а патрабуе.

Дачка. Ну! Што!

Мама. Што — ну? Што — што?

Дачка. Гэта я пытаюся — што? Яму, бачыш, колькі падорана? А мне зноў коўдра! Зноў вітаміны? Зноў глюкоза?

Сын (ухваляе спакойна). Правільна. Верна. Хачу — дзейнічаю.

Дачка. Малыш правільна выбраў. Тата яго болей любіць, чым ты мяне. Я заўважаю. Толькі глядзі, мама! А калі ўсе ўбачаць, што дзеці пайшлі не за табой, а за татам? А?

Сын аж выцягнуў шыю, па–птушынаму схіліў галаву, адным вокам назірае за мамай.

Мама. Дачушка! Што ты сказала? Як жа ты так? Я ж для цябе…

Дачка. Не трэба меладрам, мама! Ясна? (Сказала і спалохалася.)

Мама (скрозь слёзы). Ясна… Так ясна, што аж у вачах цёмна.

Сын. Мама! Слёзы тут не памогуць! Тут трэба эканамічныя санкцыі.

Мама. Але што? Што я вам павінна? Што яшчэ?

Сын. Што? Гэта ўжо другая гаворка. Гэта мы прадумаем.

Дачка. Што? Хоць бы тое, што другім. Вунь Нэлі на імяніны бацькі падарылі цэлы звярынец: поні, зебру, сланёнка і нават кенгуру. Ты сама бачыла па тэлевізары.

Мама. Што ты раўняешся? Што ты раўняешся? Што, ты не ведаеш, хто ў яе бацька? Мільянер! Палавіна арабскае нафты ў яго. Гадавы даход у яго — восемдзесят два мільёны! А ў твайго бацькі…

Дачка. А хто вінаваты?

Мама. У чым?

Дачка. Што ў майго бацькі няма такога даходу?

Мама. Як гэта хто?

Дачка. Ты!

Мама. Я? Але чаму?

Дачка. Ты што, не магла выйсці замуж за Нэлінага бацьку? А Нэлі хай бы дастаўся мой. А?

Мама. Не магла! Не хацела! Бо яе дзед быў гангстэрам. I нафтавыя ўчасткі яны купілі за бандыцкія грошы. Яны ўсе гангстэры, бандыты. У іх рукі і сумленне ў крыві. А ты хочаш, каб…

Сын. А грошы не пахнуць, як сказаў адзін…

Дачка. У Нэлі і рукі белыя і сумленне. Яна — не вінаватая. Мы за дзядоў не адказваем.

Мама. Што ж гэта робіцца? Я ўжо нічога не разумею.

Сын. Мама! Ты дарэмна не слухаеш палітычнага каментатара.

Мама. Гэта жорстка. Гэта бесчалавечна. Дзеці…

Сын. А мы па Бібліі, якую падарыў нам дзядуля. «Будзем прыгнятаць бедняка–праведніка, не будзе літасці ўдаве і не пасаромеемся мнагалетняй сівізны старца».

Мама. Дык гэта ты… твая навука? Гэта ад цябе ўсё?

Сын. Ад Бібліі.

Мама. Ты не зразумеў! Гэта богаадступнікі, паганыя людзі гаварылі. Ерэтыкі!

Сын. Яны сімпатычныя людзі, тыя ерэтыкі, вясёлы народ. Кожны з іх тройчы смяшыў чалавецтва. Першы раз народ смяяўся, калі ерэтык паведамляў пра сваё вялікае адкрыццё і вынаходства. Другі раз народ весяліўся, калі яго за гэта адкрыццё інквізітары публічна смажылі на кастры. I трэці раз весяліцца прагрэсіўнае чалавецтва, святкуючы чатырохсотгадовы юбілей ерэтыка. Аказваецца — ён быў вялікі, а яго падсмажылі. Каб не ерэтык Галілей, Зямля наша да гэтага часу стаяла б на трох кітах. Не было б Магелана — не было б Амерыкі. I Саветы не запусцілі б Гагарына. Не, усё гэта было б, але са спазненнем на пару стагоддзяў.

Мама. Божа мой, божа мой! Што ў яго ў галаве? Пакладзі Біблію. Табе рана яе знаць. Ты яшчэ горкае дзіця. Кашмар! Што за дзеці? Ну і дзеці!

Мама пайшла на кухню.

Сын. «Дети грешников бывают дети отвратительные и общаются с нечестивыми…»

Дачка. Я так не магу. Ведаеш, малыш, гэта ўжо цераз сілу. I праўда — жорстка мы з мамай. Другі раз я так болей не буду. Мне шкада яе… Пакрыўдзілі мы яе…

Сын (прытуліу сястру). Значыць, ты яшчэ… У наш суровы век ты… Занадта ты далікатнае стварэнне. Ну што ж, і такія таксама патрэбны. Будзь такая, якая ты ёсць — мяккая, добрая, як папрок грубым людзям. Ты даруй мне за гэты эксперымент. Я праверыў, як можна выкарыстаць зайздрасць. Далікатная, ласкавая душа становіцца жорсткай… Сумеў.

Дачка. Гэта я сама.

Сын. Я так і рабіў, каб ты думала, нібы ты сама…

У пярэдняй зноў раздаецца званок. Дачка адчыняе дзверы, упускае тату і вяртаецца.

Дачка (паведамляе). Тата.

Уваходзіць Тата. Хмуры.

Сын (патрабавальна). Ну? Што?

Тата. Што — ну? Што — што?

Сын. Гэта я пытаюся: што — што?

Тата. Ты мяне проста абабраў. Мой бюджэт проста не вытрымлівае. Я не маю за што купіць прыстойных цыгарэт. Вымушаны курыць нейкую дрэнь і прыкідвацца…

Сын. …дэмакратам. А можна зусім кінуць курыць. Калі верыць літаратуры (жэст на стэлажы), нікацін вельмі шкодны. Нібыта рак…

Тата. Ты ведаеш, сын? Ты горш за нікацін, больш шкодны.

Сын. Гэта як зразумець? Ты быццам незадаволены?

Тата. Так. Я незадаволены!

Сын. Тваё шчасце, што ты жывеш не пры цэзару Нероне.

Тата. А то што?

Сын. На, пачытай, што піша Светоній: «Адзін рымлянін, педагог, быў асуджаны на цяжкае пакаранне за тое, што ў яго пастаянна незадаволены выраз твару».

Тата. Трапло! Нахапаўся з кніжак… Не, трэба за цябе ўзяцца. Ну і дзеці! Ох і дзеці!..

Тата выходзіць у свой кабінет.

Сын. Ты чуеш? Зноў дзеці. Ну, не! Сапраўды трэба за іх узяцца. Распусціліся.

Дачка. Ты, брацік, перасольваеш.

Званок. Дачка бяжыць і хутка вяртаецца.

Тэлеграма. Ад дзядулі! Едзе! Мама! Тата!

Сын. Стоп! Дурніца! Чаго спяшаешся! Пакажы. Тут карысная інфармацыя. Мы павінны яе скарыстаць. А ўсё–такі малайчына наш дзядуля. Чулая душа! Адгукнуўся. Ты яшчэ не ведаеш, што ўсе беды на свеце — ад недахопу інфармацыі. Людзі траплялі ў недарэчнае і смешнае становішча — ад недахопу інфармацыі. Вось гэта тэлеграма дасць нам дадатковую інфармацыю — ці магчыма ў прынцыпе ўзаемаразуменне паміж татам і мамай на базе павагі да продкаў.

Дачка. Во смеху будзе!

Сын. Ненадоўга. На час візіту. А там…

Сын падыходзіць да магнітафона, падбірае ленту.

Мы зараз такі заліхвацкі танец ім падбяром, што ахнеш. Помніш, у нас гастраляваў рускі ансамбль? Я запісаў на магнітафон адзін іх танец. Кліч!

Мама. Што за дурасці? Чаму — танцуй!

Сын. Тэлеграма. Ад дзядулі.

Мама. Тым больш. Можа, дзядуля захварэў, можа, бабка памерла. А я буду танцаваць? Што за манеры?

Сын (разгарнуў тэлеграму). Ніхто не захварэў, ніхто не памёр. Танцуй! Усе рады! Усе лікуюць!

Дачка. Мама! Танцуй! Ніхто не памёр! Ніхто не захварэў! Усе рады! Усе лікуюць!

Сын (запускае праігрывацель і падпявае). А дзядуля, дзядуля! Каго любіш? Бабулю…

Мама неахвотна пачынае танцаваць.

Дачка (прытанцоўваючы). Тата! А ты?

Сын. Чаго стаіш? Ану, давай!

Тата (усміхаецца). Яшчэ чаго не хапала…

Сын (строга, крычыць). Тата! Гэта прынцыпова! Як ты радуешся дзеду, так я буду радавацца табе! Ісус, сын Сірахаў, сказаў: «Почитающий отца будет иметь радость от детей своих и в день молитвы услышан будет». Перад тым як адмовіцца, падумай, тата. Мой дзядуля можа табе дапамагчы, але можа і пашкодзіць. Ён друг твайго генеральнага дырэктара, папа.

Дачка танцуе з мамай і ўважліва, насцярожана назірае за псіхалагічным паядынкам паміж бацькам і сынам. Гэту насцярожанасць дачкі заўважыў бацька. Ён усміхнуўся і неахвотна пачынае танцаваць.

Дачка (заапладзіравала). Бра–а–ва! Малыш! Ты геній! Ты — Цэзар!!!

Малы падкруціў рэгулятар радыёлы. Магутна іграе аркестр. Тата набычыўся і рушыў да лесачак, на якіх сядзіць сын. Здаецца, бацька зараз сцягне малога за нагу, растопча, расшкуматае. Аж не! Ён з такою злосцю… пачаў танец. Павольна, з разваротам. У танец падключаюцца сын і дачка. А яны ўжо зусім па–сучаснаму, па–мадэрнаму. Ну і танец! Ай ды танец! Сын напявае нешта такое: «А бабуля з дзядуляй!..» Усе танцуюць ужо з поўнай душэўнай аддачай. Дачка падміргнула браціку, паказваючы на тату і маму, якія вытанцоўваюць адно перад адным. Малы насцярожыўся. Нават спалохаўся.

Сын (сястры). Усё гэта скарацечна.

Дачка (шчыра радуецца). Я–ак хо–ра–ша!!!

I раптам ён тыграм кінуўся на сястрычку. З дзікім крыкам. З гікам! Пакаціліся па падлозе. Шкуматы ляцяць. Тата і мама спыняюцца. Яны шакіраваны. Яны нічога не разумеюць. Кідаюцца разнімаць малых. Расцягваюць за ногі ў розныя куткі. Тата — сына, мама — дачку.

Мама. Што такое? Што такое? Вы звар’яцелі?

Тата. Што такое, сын? Што здарылася?

Дачка. Гэта ён! Гэта ён!

Сын. Я? Гэта ўсё ты! Гэта яна!

Дзеці, пераміргнуўшыся, зноў парываюцца адно да другога, але тата і мама адціскаюць іх у процілеглыя куткі.

Дачка. Што я табе зрабіла? Што? Што?

Мама. Што яна зрабіла?

Тата. Што яна зрабіла?

Сын. Іменна — што яна мне зрабіла? Нічога! I яшчэ хваліцца. А павінна ж яна мне хоць што–небудзь зрабіць? Як малодшаму брату. (Кідаецца да сястры.) Павінна ці не?..

Тата і мама стрымліваюць дзяцей.

Дачка. Я нічога табе не павінна! Нічога, нічога, нічога!

Мама. Дачушка, ён не вінаваты. Гэта ўсё ён! (Паказвае на тату.) Яго выхаванне! Яго навука! Гэта ж разбой! Хуліганства!

Тата адпускае сына і паварочваецца да мамы.

Тата. Гэта ўжо чорт ведае што! Яна мяне віна–ваціць. У чым? (Скрозь зубы, са злосцю.) У чым я вінаваты?

Мама. А хто? Хто вінаваты, што ён расце бандытам? Ты яго вучыш.

Тата. Чаму я яго вучыў? Хіба я во цяпер чаму–небудзь вучыў яго? Гэта ж ён вучыў мяне… падвучыў танцаваць з табой.

Мама. Во–во! Ты і танцуеш пад яго дудку. Ён яшчэ падвучыць цябе задушыць каго–небудзь.

Тата. Я зраблю гэта зараз без яго навукі!

Тата і мама ідуць на збліжэнне, на таран. Але пільныя дзеткі не дапускаюць вялікага канфлікту. Яны — у плач. Равучы, яны расцягваюць бацькоў у процілеглыя куткі так, як толькі што бацькі рабілі з дзецьмі.

Дачка. Та–а–а–та–а!

Сын. Ма–а–а–ма–а!

Дзеці расцягваюць бацькоў.

Дачка. Ма–а–а–ма–а!

Сын. Та–а–а–та–а!

Дачка (гэтак жа, як брат). Ма–а–а–ма–а!

Тата (крычыць). Ці–і–х–а!

I наступае мёртвая цішыня.

Паўза. Ніяк не адсапуцца.

Сын. Ну, што? Уціхамірыліся? (Сястры.) А ты прарочыла прымірэнне! (Бацькам.) Вы ўжо забылі пра тэлеграму ад дзядулі. Ці вам гэта ўжо не цікава?

Мама. Ну, што там? Чытай!

Сын (чытае тэлеграму). «Сустракайце сёння сем трыццаць вечара». (Глянуў на гадзіннік.) Праваронілі! Усе глядзяць на свае гадзіннікі.

Дачка. А цяпер дзядуля выйшаў з самалёта і глядзіць наўкруга, шукае каго–небудзь з нас… А нас няма…

Сын. Ад нас патрабуюць павагі да бацькоў…

Мама. Чаго ж мы стаім! Трэба ж нешта рабіць.

Сын. Сустракаць трэба, мама.

Мама. Я ж і кажу. Ён, як заўсёды, будзе цягнуць якія–небудзь кошыкі з ласункамі, прысмакамі. Бабуля напакуе ўсяго. Сынок! Дачушка! Можа, вы пайшлі б яму насустрач? А я на кухні прыгатавала б…

Сын. Тата! Ты чуеш? Мама просіць цябе сустрэць дзеда.

Тата. Яна гэтага не сказала.

Сын. Яна не сказала, але падумала.

Тата. Ты чытаеш чужыя думкі?

Сын. Толькі ў мамы і таты. Тата, ты — джэнтльмен. У дзеда чамаданы…

Мама. I як заўсёды, ён прынясе што–небудзь…

Сын. Тата! Мама сказала, што дзед будзе частаваць цябе, як заўсёды, арыгінальнай закускай.

Тата (пачынае злавацъ). Не лічы мяне за дурня, сын! Я ўсё чую.

Сын. Тата, ты чуеш, але не разумееш. Між вамі няма ўзаемаразумення. I я перакладаю вам. Вы — іншаземцы.

Дачка. Хопіць, брацік! Давай мы пойдзем і сустрэнем.

Мама. Дачушка! Ты лепей збегай і купі хлеба.

Дачка. Збегаю.

Дачка бярэ ў мамы грошы і выходзіць.

Сын. I толькі? Не! Сустракаць дзеда толькі хлебам? Нельга! Не адзіным хлебам жыве дзядуля. Яму абавязкова падавай каньяк ці віскі.

Мама. Праўда, сынок. Але ў мяне ні сантыма сёння.

Сын. Тата! Мама сказала, што каньяк ты купіш.

Тата. Ізноў сказала? У мяне таксама… (паказвае на парожні партманет) зусім пуста.

Сын. Тата, у гэтага ліванца ты можаш узяць у крэдыт.

Тата. Яшчэ што прыдумай. Каб я ды ў крэдыт?

Сын. Для дзядулі!!! Не забывай — ён друг… чый?

Тата. Нават для дзеда. Зразумей, я не магу сваю рэпутацыю…

Сын (пагадліва). Банкруты!.. Дажыліся. Што ж? Я павінен папаўняць вашы фінансы? А? Так і быць… Сёння я вас выручу, але… з умовай. Працэнты самыя высокія. Палітычныя патрабаванні таксама будуць. (Адчыняе сваю капілку–шкатулку і выдае маме грошы). «Пиры устраивают для удовольствия, и вино веселит жизнь; а за все отвечает серебро». Вернеш гэта і яшчэ два луідоры ў дадатак. Працэнты.

Мама. А чаму ты мне іх даеш?

Сын. Не хочаш плаціць працэнты? Мама, не хвалюйся, тата зараз пойдзе ў магазін па каньяк. Ідзі на кухню, гатуй закуску.

Тата. Табе, сын, не здаецца, што ты незаконна захапіў усю ўладу… у доме?

Сын. Гэта для спробы. (Мякка.) Тата, я, вядома, мог бы і сам купіць каньяк. Але што падумаюць суседзі? I наогул — ці прыстойна мне ў маім узросце купляць спіртное? Мая рэпутацыя павінна быць бездакорнай, калі я выбраў сабе… гэта… туды… шлях. А калі ты купляеш каньяк — твая рэпутацыя ніколькі не пагаршаецца. Наадварот, ты гэтым дэманструеш свае ўдачы… ускосна. Хіба не праўда?

Тата. Так. Твая праўда ў мяне ўжо ў пячонках.

Тата ўзяў грошы і выйшаў. Вяртаецца з хлебам дачка.

Мама. I ў каго ты ўдаўся, такі мудрэц?

Сын. Мама! На тваім месцы я абавязкова абняў бы і пацалаваў тату. За каньяк. I ты гэта зробіш. Сястрычка! Будзеш сведкай.

Дачка (запыхаўшыся). Дзядуля прыйшоў?

Сын. Пакуль не. Ён павольна набліжаецца да нас — да прагрэсу. Павольна таму, што ён — слабаразвіты.

Мама. А што, калі вы паедзеце з дзедам на ферму? А?

Дачка. Ой, здорава! Малыш! Праўда — здорава?

Сын. Што здорава? Не спяшайся. (Маме.) Як — на ферму? На дзень, на два?

Мама. Не. I вучыцца там. Можа, на год, можа — на два.

Сын. Сястра! А ты ўважліва слухай! Не калупайся.

Мама. Там пастаянна свежае паветра.

Сын. Ізноў свежае паветра.

Мама. Там новыя знаёмыя. Там лес, луг, рэчка. I потым — там уволю свежых ягад, яблык, груш, гурочкаў і морквы.

Сын. Раскоша! Якія перспектывы! Якая светлая будучыня! Гэтак агітаваць нават мой любімы палітычны каментатар не ўмее. (Да сястры.) Ну, а што скажаш ты? пярэчыць будзеш? Смялей! Смялей!

Дачка (нясмела). Але, мамуля… Наш дзедка і наша бабка — старэнькія ўжо. Ім цяжка будзе з намі. Яны не пагодзяцца.

Сын. Малайчына, сястра! Ты развіваешся! Ты нават мысліш!

Мама. І дзед і баба рады будуць. Ім весялей будзе з вамі.

Сын. Ну, вядома, калі я пастараюся, ім будзе весела да слёз.

Мама. Я б на вашым месцы… я паехала б.

Сын. Пакінуць цябе і тату? Без мяне вы… «Без царя передерётесь» — як любіў гаварыць у тэлевізары адзін рускі купец.

Мама. Убачыце, як другія людзі жывуць… Шырэй крутагляд…

Сын. Мама, у мяне і без таго кругагляд шырокі. Дзякуючы яму — тэлевізару. Ён усё паказвае: і як сеюць, і як жнуць, і як раджаюць, і як забіваюць, і як паміраюць; як любяць і як ненавідзяць, як уцякаюць і як даганяюць; як моляцца і як клянуць. I ўсё папраўдзе. Нават споднікі паказваюць і так і навыварат. А ў дзеда тэлевізара няма. Як жа я астануся без палітычнага каментатара? А ён без мяне? Гэта ж ён мяне такім зрабіў. Ён — мае вочы і вушы. Дзякуючы яму ўся планета ў мяне во дзе — на далоні.

Дачка. Праўда, мама, без яго наш малыш зачахне.

Мама. Вы мала ведаеце свайго дзеда. Наш дзед — жывая легенда. У яго такая багатая біяграфія. А табе, сын, вельмі карысна было б пасябраваць з дзедам. Для тваёй кар’еры… Ён так многа ведае…

Дачка (здзівілася). Больш за нашага малыша?

Сын. Да яго дыктатары тайна прысылаюць паслоў за парадай.

Званок у прыхожай.

Мама. Няўжо дзед?

Дачка. Пазнаю! Гэта — дзядуля. Мама! Ідзі сустракай!

Мама прыхарошваецца, папраўляе прычоску, фартух, нават бровы.

Сын. Гэта ж не кавалер, а дзед! Чуеш, мама! Калі хочаш, каб ён не крыўдзіўся за тое, што мы не сустракалі, ты зрабі так: адчыні дзверы і схавайся. А як толькі ён на парог, ты кідайся яму на шыю і лямантуй: «Тата! Мілы!» Тут і мы падаспеем — унучка і ўнук. Трэба агарошыць яго нашай радасцю, нашай ласкай!

Мама ідзе да дзвярэй і робіць усё так, як навучыў яе сын. Але, на жаль, мама кінулася на шыю не дзеду. З магазіна вярнуўся тата з бутэлькай каньяку. Першыя заўважылі памылку дачка і сын, але было позна. Мама з лямантам: «Тата, мілы!» — павісла на шыі ў мужа.

Дачка. Мама, ой…

Тата (ад нечаканасці пачаў заікацца). Т–ты што? А–а–шалела?

Мама сканфузілася.

Сын. Я сказаў — я зрабіў. Маё слова — закон. Дачка пацалавала браціка.

Тата. Зноў твае штучкі?

Дачка. Мы думалі — дзядуля…

Сын. Гэта памылка. Ты, тата, хіба ніколі не памыляўся?

Дачка. Я хоць раз убачыла, як мама абдымае тату. Няўжо табе не ўпадабалася, тата?

Сын. А табе, мама?

Дзверы былі расчынены. Дзед увайшоў і спыніўся на парозе. Ніяк не адсапецца. Цераз плячо вісяць на лямцы спераду невялічкая сумка, а ззаду — мініяцюрны чамадан. Падняўшыся на трэці паверх, ён хапае паветра, як рыбіна на пяску. Яго ніхто не заўважае.

Дачка. Няўжо яны ніколі не абдымаліся?

Дзед. Было і такое, калі вас не было.

Дачка (шчыра ўзрадавалася). Дзядуля!

Дзед. Ну, што вы аслупянелі? Аслабаніце! Я стары і слабы.

Сын. Ну, я ж казаў — слабаразвіты.

Дачка. Нядобра гэтак пра дзядулю!

Сястра штурхнула брата пад бок. Той бяжыць да дзеда і здымае з пляча чамаданчык і сумку.

Дзед. Ну, цалуйце мяне, кусайце! Кусайце!

Вітаюцца, цалуюцца, абдымаюцца: шчыра, радасна. Асабліва ласкавыя і пяшчотныя ўнук і ўнучка.

Сын. Дзякуй табе, дзядуля!

Дзед. А што здарылася?

Сын. Разбірайся сам. Паназірай. (Уголас.) Дзед, а чаму ты лысы?!

Дзед. Абрыдла валасам пад капелюшом, яны і перасяліліся з галавы ў бараду. На свабоду. Волю нават волас любіць.

Сын. Брава! Брава вольналюбівым валасам!

Мама. Тата! Можа, памыешся з дарогі, ды будзем абедаць?

Дзед. Можна і паабедаць.

Унучка прыносіць чысты ручнік. Мама ідзе на кухню.

Дачка. Дзядуля! Вось табе чысты ручнічок.

Дзед. Вах–вах–вах! Колькі самалётаў! Гэта ўсё твае? Ды яны ж, відаць, і дарагія. Праўда! Колькі каштуе гэты самалёт?

Сын. Спытай у таты. Тут палавіна татавага заробку ляснула.

Дзед (сур’ёзна). Ну і дурні! Хіба можна столькі траціць?

Сын. Не толькі мы, не адны мы столькі трацім.

Дзед. Я і кажу: неразумна так траціць грошы.

Сын. Смела, дзядуля! Занадта смела ты ў мой адрас.

Унучка павяла дзеда мыцца.

Тата. Ты хоць з дзедам будзь далікатнейшы. Не хамі.

Сын. Хочаш ці не хочаш, а трэба. А то як паедзем туды, дык дзед усё прыпомніць.

Тата. Куды паедзеш? Хто паедзе?

Сын. Відаць, і я, і мая сястрычка будзем жыць у дзеда.

Тата. Жы–ыць?

Сын. I вучыцца.

Тата. Што за навіна?

Сын. Мама так сказала.

Тата. Можа, пагасціць, можа, на канікулы?

Сын. Не. Жыць, вучыцца і дыхаць свежым паветрам. Есці свежыя яблыкі, капусту, моркву, піць сырадой! Весяліць дзядулю і бабулю.

Тата. Ну, ты кінь… Я цябе ведаю… Не мялі глупства.

Сын (кліча). Сястрычка!

Прыбягае сястрычка.

Што нам мама сказала? Куды нам трэба ехаць?

Дачка. Да дзедкі і бабкі. На ферму.

Тата. Пагасціць? На канікулы?

Дачка. Не. Жыць, вучыцца і дыхаць свежым паветрам. Есці моркву, піць малако і…

Сын (падказвае). Весяліць дзеда…

Дачка. Так, і весяліць да слёз дзеда і бабку.

Сын. А ты што, супроць такой эміграцыі? Тата!

Тата. Так–так–так… Вось яно як!!!

Сын. Тата, не бядуй. Не гарачыся. Я таксама не забываю пра свае інтарэсы. Мы з сястрычкай можам аб’явіць сядзячую забастоўку.

Уваходзіць мама. Накрывае стол. Ставіць посуд.

Мама. Дачушка! Памагай!

Сын. Мама! Ты павінна пагаварыць з дзядулем пра татавы справы.

Мама. Я нікому нічога не павінна. (З пагрозай.) Але пагаварыць магу. Магу і пагаварыць. Давядзецца!..

Сын. Дзядуля павінен нашаму тату…

Мама. Наш дзядуля нікому не павінен. Усе павінны яму…

Сын. Але тату трэба…

Мама. Ах, тату трэба? Тату твайму шмат чаго трэба…

Тата. Малы! Не прасі, не старайся. Мы самі як–небудзь…

Паўза.

Мама і дачка прыносяць з кухні абед, ставяць на стол. Тата хмуры. Сын назірае за бацькам.

Сын (уздыхнуўшы). Раз’яднаў, пасварыў. А вось як іх цяпер згуртаваць, з’яднаць? На чым? Гэта цяжэй… Але пастараюся. Згуртуюцца.

Прыходзіць дзед.

Дзед. Што гэта такое ў вас творыцца?

Мама. Дзе?

Дзед. У горадзе, на вуліцы, перад муніцыпалітэтам.

Мама. А што там такое?

Дзед. Нейкая вар’яцкая дэманстрацыя. Сабралася арава патлатых і барадатых хлюстоў, а з імі амаль голыя шлюхі. Топчуцца на вуліцы з такімі плакатамі, што сорамна не толькі глядзець… нават не ведаю, як і расказаць такое. I гарланяць на ўсю глотку, да хрыпаты: «Свабоду сексу! Сексу волю!» Што яны, звар’яцелі?

Мама. А–а, гэта ўжо трэці дзень. Цэнзура забараніла адзін шведскі фільм, вось яны і пачалі. А фільм такі… пра гэта самае… (Нешта шэпча дзеду, каб дзеці не пачулі.)

Дзед. А–а… Во цяпер я зразумеў і плакат: вялікія ножніцы абразаюць патлатаму… ну… тое…

Тата. Што надтачыць трэба. (Смяецца.)

Дзед. Несур’ёзная пайшла моладзь. Нібы другіх праблем няма.

Сын. Э–э, не! Ёсць і сур’ёзная моладзь! Пабачыў бы ты, дзед, як у мінулы чацвер мы сустракалі спецыяльнага візіцёра ад прэзідэнта адной з вялікіх дзяржаў!

Дзед. Ну і што?

Сын. Яму будзе што пісаць у мемуарах! Запомніць ён вайну ва В’етнаме. Мы супраць яе.

Дзед. Хто гэта — мы?

Сын. Заўтрашнія салдаты. А вясною? Калі ўзбунтаваліся студэнты універсітэта? А да іх далучыліся тры тысячы рабочых, а потым матрасня. Якія прамовы! Які запал! Які палёт думкі! Колькі агню, задору, рэвалюцыйнага энтузіязму! Не хапала толькі правадыра і пазітыўных лозунгаў. Каб нехта павёў іх, а лозунгі такія, каб за іх на смерць можна ісці. Старыя запаведзі нікога не кранаюць: «Не забі», «Не ўкрадзі», «Не пажадай жонкі бліжняга». За імі ніхто не пойдзе. Трэба новыя. Ленін чаму выйграў рэвалюцыю ў Расіі? Даў самыя пякучыя і пазітыўныя лозунгі: «Мір народам! Зямля сялянам! Заводы рабочым! Улада Саветам!»

Дзед (здзіўлены). Ты што… ты сам дадумаўся да гэтага?

Сын. Ці сам да ўсяго дадумаешся? Нешта ж і людзі павінны падказаць. А вы кажаце — несур’ёзная моладзь. Сур’ёзней мне ўжо і нельга быць.

Мама. Прашу за стол. Будзем абедаць.

Сын. За круглы стол? На перагаворы аб ліквідацыі атамнай бомбы. (Ставіць на стол бутэльку каньяку.)

Мама. Памаўчы хоць за абедам.

Дачка. А наліваць будзе дзядуля. Ён самы старэйшы тут.

Дзед. Праўда, самы стары. Эх, каб вы зналі, як мне хочацца стаць такім во, як гэты шпінгалет!..

Сын. Во дзіва! Стрэчныя жаданні. А чаму, дзядуля?

Дзед. Каб во гэтак падбрыкваць, як ты. (Паспрабаваў скакаць на адной назе.) Каб пачаць усё спачатку…

Сын. Па–новаму? Першы раз — усё не так?

Дзед. Не ўсё так.

Сын. А што было так? Нешта ж было і такое, пра што цяпер прыемна другім расказаць?

Дзед. О–о! Яшчэ колькі было! У маладосці я рызыканцік быў! Любіў паказытаць нервы.

Дачка. Каму?

Дзед. I сабе, і бабцы, і розным другім…

Сын. Сабе і бабцы — гэта і мы ўмеем. А вось як розным другім — гэта ты раскажы, дзядуля.

Дзед. Хе–хе… Калі я быў грэкам…

Сын. Ты і грэкам быў?

Дзед. Ах… кім я ні быў! I туркам быў…

Сын. I туркам?

Дзед. I іспанцам, і нават армянінам.

Сын (у захапленні). Дзед! Ды ты адзін…

Дачка (перапыняе). Не перашкаджай. Ну, дзядуля! Калі ты быў грэкам…

Дзед. Калі я быў грэкам, я паехаў у Лондан. Я паплыў. Накупляў там усялякай зброі: вінтовак, кулямётаў, патронаў. I прывёз у Грэцыю. А там мяне чакаў другі параход. Перагрузілі зброю на гэты параход, і яна паплыла… Куды? У Саудаўскую Аравію. А там арабы гэтай англійскай зброяй выганялі са сваёй зямлі… каго? Англічан. Так я памагаў арабам здабываць свабоду. Каму толькі я не памагаў? Ты думаеш — лёгка мне было вазіць гэту зброю? Фух! Кожную хвіліну мяне маглі за каўнер і на перакладзіну. Хто? Ці тыя, што прадавалі, ці тыя, што куплялі. А калі эфіопы ваявалі супроць Мусаліні, я таксама не драмаў. У Іспанію я прывозіў такіх турыстаў, што Франко і цяпер яшчэ чухаецца. У маладосці я быў адважны. Я быў ваяўнічы. За свабоду, за незалежнасць! За незалежнасць нават ад бабкі. Ха–ха!

Сын. Ну, многа ты на гэтай справе зарабіў? На свабодзе і незалежнасці? Прызнайся, дзядуля.

Дзед. Многа ці не многа, а… мне хопіць. А калі памру — і табе яшчэ добры кавалак завяшчаю.

Сын. Ты, дзед, не транжыр маіх грошай, каб болей асталося. Мне спатрэбяцца яны на прадвыбарную ба–рацьбу.

Дзед. Ого–го! Які ты дзялок!

Сын. Калі хочаш, каб твой унук праславіўся сам і цябе праславіў…

Дзед. Якім гэта спосабам?

Сын. Стану вялікім палітыкам.

Дзед. У маленькай краіне вялікім палітыкам?

Сын. Цяпер маленькія краіны могуць такое натварыць, што і вялікія не рассёрбаюць. Доказаў шукаць не трэба.

Дзед. Та–ак… Шкада, што я стары… Мы б з табой… Во як яно: азірнуцца не паспеў, як нехта за бараду і цягне туды, у пясочак. А ў цябе ўсё наперадзе! I пакуль што аніякіх клопатаў. Зайздрошчу!.. Ах, ах, ах!..

Сын. Як гэта аніякіх клопатаў? Гэта ў цябе ўжо ніякіх клопатаў — ты на пенсіі. А ў мяне… Дзядуля! Ваша пакаленне, дзякуй вам, адваявала нам незалежнасць ад англічан. Палітычную. А эканамічнае ярмо мы з сястрычкай яшчэ доўга будзем адчуваць. I яшчэ праблема. Вы прыдумалі атамную і вадародную бомбы. I пакідаеце іх нам. А што нам з імі рабіць? Гідка з’есці і шкода кінуць. Гэта — не клопат? Вы пойдзеце. А ў мяне ўся планета на маіх плячах. Уся будучыня!

Дзед. Э–э, куды цябе панесла!.. Замахнуўся…

Дзед разлівае ў чаркі каньяк.

А табе, унучак?

Сын. Я кінуў піць.

Дзед (жартуе, здзіўляецца). Зусім? Чаму–у?

Сын (сур’ёзна). Я рашыў падацца ў вялікую палітыку. А там цяпер рэдка сустракаюцца цвярозыя палітыкі. Хачу быць рэдкасным палітыкам.

Дзед. Ух ты!

Сын. Дзікія, свабодныя плямёны Далёкай Поўначы, на Палінезійскіх астравах, амерыканскія індзейцы, негры Афрыкі падпалі пад іга каланізатараў таму, што не раскусілі своечасова шкоды алкаголю. Я хачу быць свабодным. Не спакушай, дзед!

Дачка (хваліцца). Ён у нас усё ведае! Ён такі!

Дзед. Дык за што мы вып’ем?

Дачка (радасна). За дзядулю!

Сын. За наш род! За народ! Капні і мне.

Дзед. То–та ж. (капнуў са свае чаркі) Ну, а я за вас.

Усе стукаюць донцамі чарак аб стол і п’юць.

Дачка. Як хораша! Як усё хораша.

Тэлефонны званок. Але да тэлефона ніхто не падыходзіць. Званок настойліва паўтараецца.

Сын (праглынуўшы). Мама, гэта, відаць, цябе твой нявопытны студэнт…

Мама (яе нібы ўджаліла, але яна стрымалася). Падыдзі, табе бліжэй. Калі мяне, скажы — няма дома.

Сын. Старо! Гэта было ў некалькіх фільмах. (Ідзе да тэлефона, здымае трубку.) Вас слухаюць. Так. Правільна. Не, памыліліся. Не дачка, а сын… Што–што? А ветлівей вы не можаце? Паслухайце… Вы — хам! Вам трэба браць урокі ветлівасці. Можаце ў мяне, бясплатна. А мне ўсё роўна — хто вы. Усё роўна! А вы ведаеце, з кім вы гаворыце? Кім я буду праз сем–восем гадоў. Добра. Перадам. (Кладзе трубку.) Перадаю. Тата! Я толькі што гаварыў з тваім шэфам. Ён — хам!

Тата. З шэфам?

Дзед. З шэфам?!

Тата. Што ты нарабіў! Што нарабіў?!

Сын. А чаго ты так спалохаўся? Ён мне нахаміў — я яму. Квіты. Баланс.

Тата. Ты знаеш, што ён можа са мной зрабіць?

Сын. Што? Хто ён табе? Гаспадзін? Хто ты яму? Раб?

Тата. Так! Раб! Гаспадзін! У яго ўся ўлада! Нада мной.

Сын. А над ім ёсць улада?

Тата. Там, за акіянам!

Сын. Дык чаго ты так спалохаўся? Ты, тата, пагарджаеш вопытам мінулага, не вывучаеш яго. (Паказвае на кніжныя паліцы.) А тут ёсць парады на ўсе выпадкі. Во… (Дастае з паліцы кнігу.) I пра твайго гаспадзіна. (Чытае.) «Усякі, хто лічыць сябе гаспадзінам другіх, сам раб. Калі ён і не заўсёды ў сапраўднасці такі, то ў яго ўсё–такі рабская душа, і перад першым стрэчным, больш моцным, больш дужым, ён будзе гнюсна поўзаць». Старых філосафаў чытаць карысна. На! А то я магу зараз пазваніць за акіян і так распісаць твайго шэфа, што…

Тата. Хто ты такі? Хто цябе слухаць стане?

Сын. Я — хто? Я — кандыдат у прэзідэнты! Я — заўтрашні дзень нашай рэспублікі! Я табе зараз прадэманструю, хто я.

Сын падыходзіць да тэлефона, здымае трубку.

Алё! Злучыце мяне…

Тата падбягае да сына, вырывае ў яго тэлефонную трубку.

Тата. Ты звар’яцеў! Ты ж — ніхто! Ты — нуль! Ты разумееш, хто ты?

Сын. Я — сын твой! Сын, які хоча вызваліць бацьку ад рабства!

Тата. Не лезь куды не трэба! Я цябе не прасіў! Богам прашу — дай ты мне спакой!

Сын. Значыць, табе падабаецца рабства, залежнасць, прыгнечанасць, падначаленасць? Так?

Тата. Не! Не так! Але гэта не пераменіш! Так было і так будзе!

Сын. Не, не будзе! Для гэтага табе трэба толькі стаць бацькам прэзідэнта. I ты ім станеш!

Дзед. А ён не дурань! Адкуль у цябе гэта?

Сын. У мяне за плячыма вопыт, шматвяковы вопыт. (Распасцірае рукі на кніжны стэлаж.) Я вельмі стары, дзед! Толькі барада не расце.

Дзед. Давайце вып’ем. З яго нешта выйдзе…

Дзед налівае ў чаркі каньяк.

Дачка (наіграна радасна). Як добра! Калі ўсім хораша? Праўда, хораша?

Усе выпіваюць і пачынаюць закусваць.

Сын. Ты — як англійскі палітык. Заняў пост прэм’ер–міністра і адчуў сябе так добра, так лагодна! Яму здаецца, што і ўсім так добра. А ў гэты час — дэвальвацыя фунта.

Мама. Ты нікому слова ўставіць не даеш.

Сын (да таты). А ты што скажаш?

Тата. Перастань! Балбатун! Нядобра гэтак!

Сын (дзеду). Дзед, а…

Дзед. Не хвалю, не хвалю.

Дачка. І я. І я не хвалю.

Сын. Проста дзіва! Першы раз так аднадушна…

Тата. Ну, хопіць! Бяры еш!

Сын. Не хачу.

Мама. Накладвай у рот! Жуй! Глытай!

Сын. Няма апетыту!

Дзед. Еш, табе кажуць!

Мама. Еш!

Мама напіхала сыну поўны рот ежы.

Жуй! А не, дык пайшоў вон!

Дачка. Перастань, малыш! Ну, праўда ж, можна па–харошаму. Давайце яшчэ нальём. Дарослыя няхай вып’юць… (налівае каньяк у чаркі.) Дзядуля, ну?

Малы моўчкі ўзяў поўную чарку і выпіў да дна.

Мама. Сынок! Ты звар’яцеў!

Сын прагна накінуўся на закуску.

Дачка. О, цяпер ён будзе маўчаць. Дзядуля! А дзе лепей? У горадзе ці на ферме? Дзе лепей?

Дзед (выпіў, крэкнуў). Там, дзе нас няма.

Дачка. А дзе нас няма?

Дзед. Каля бабулькі нас няма.

Дачка. Выходзіць, каля бабулькі лепей?

Дзед. Выходзіць, там лепей.

Мама. А я што гаварыла?

Сын. Не магу маўчаць! Пачынаецца прапаганда. Сто–оп!!!

Дзед. Э–эк, распусцілі вы яго. Таму і куражыцца. Прыйдзецца забраць яго на ферму. Не–е, там я яго перараблю.

Сын. Усё жыццё марыў! Назад к Мафусаілу? Мілы дзядуля, смешна! Ты быў грэкам, ты быў армянінам, іспанцам. Але ты ніколі не быў кітайцам. А зараз — выліты… гэты… самы–самы…

Мама (успыхнула). Гэта ўжо чорт ведае што! Ні кроплі прыстойнасці. Гэта ўжо нахабства.

Тата. Ты сапраўды непрыстойна сябе паводзіш.

Мама (да таты). Гэта ўсё тваё! Гэта твой цынізм. Твая беспардоннасць. Любуйся! Не сорамна перад людзьмі?

Тата (таксама ўспыхнуў). У мяне нарэшце таксама лопаецца цярпенне!!! (Да сына.) Да якога часу цераз цябе я мушу глытаць жаб? Да якога часу ты будзеш ставіць мяне ў дурацкае становішча? Не, дарагі мой, усяму ёсць канец!

Сын (спакойна). Сястрычка! Ці мне здаецца, што яны мной нездаволены, ці так яно і папраўдзе?

Дачка. Ну, вядома, малыш, усе табой нездаволены.

Сын (ледзь стрымлівае сябе). Значыць, мне гэта не здаецца?

Дзед. Ды вам усім трэба зараз жа на свежае паветра. Хоць на паўгадзіны. (Глянуу на гадзіннік.)

Сын. На свежае паветра?! Дзядуля! Няўжо і ты?!

Дзед. З яго нешта будзе… нешта з рук вон выдатнае. (Унуку.) Быць табе альбо славутым бандытам, альбо… начальнікам вялікай… турмы…

Сын (смяецца, але смех нейкі ненатуральны). Не, ні тое, ні другое, дзядуля. Я ўжо ёсць! Я — ёсць! Дзядуля! Я — вундэркінд асобага роду. Магу папулярна. Бываюць вундэркінды — музыканты. Іх многа. Бываюць матэматыкі. Іх таксама нямала. Бываюць паліглоты. А ведаеш, дзед, што такое паліглот?

Дзед. Ну, давай, эрудзіруй!

Сын. Поліглот — гэта… Полі — многа, глот — глытаць. Многа глытаць. Усяго. Усякай усячыны. Што падсунуць. Што ў рот пакладуць. Прыемна, непрыемна — глытай, глытай, глытай! Усякі фарш і ўсякі фальш!

Дачка. Ну, навошта ты хлусіш, навошта ты падманваеш дзядулю? (Дзеду.) Паліглот — гэта чалавек, які ўмее гаварыць на некалькіх мовах.

Дзед (ідзе на прымірэнне). Ды гэта, бадай, адно і тое, як і ён тлумачыў.

Мама. Ты чаму хлусіш? Ты чаму старэйшых не паважаеш? Ты мярзотнік! (Дала сыну ў каршэнь.) Праўду трэба гаварыць!

Сын (абураны). Ах, вам праўды захацелася? Вы па праўдзе засумавалі? Во гэта я і хацеў ад вас пачуць! Зараз я вам выдам праўду!.. (Хутка падымаецца наверх лесачак.) Наце вам праўду! Як вам? Кожнаму паасобку ці ўсім адразу? А ты ведаеш, дзядуля, што і мама, і тата не любяць мяне? Мала таго — ненавідзяць! А за што? За сваю хлусню, падман, якія я выпадкова адкрыў. Ты думаеш — лёгка мне, дзядуля, жыць з камком у горле… Калі пастаянна ў горле, тут, ні праглынуць яго, ні выплюнуць. Калі родныя бацька і маці не любяць, то які ж бліжні ўзлюбіць? Хіба толькі ты? Дзед? Я паклікаў цябе… (Да бацькоў.) Што? Яшчэ хочаце, яшчэ праўды чакаеце? Не боязна? Не–е! Не палохайцеся! Я вам праўды не скажу. I знаеце чаму? А вы мне праўду гаворыце? Адзін аднаму вы праўду гаворыце? Вось ты, тата, маме праўду гаворыш? А дачушцы сваёй? А мне? Чаму ты не скажаш нашаму міламу госцю, дзядулю нашаму, што ты цяпер пра яго думаеш?

Тата. Шчаня! Як ты смееш?

Сын. Юпітэр! Злуешся? А я ж нічога яшчэ не сказаў пра твае культурныя сувязі.

Тата. Што ты разумееш у культурных сувязях?

Сын. Пакуль нічога. Не дарос яшчэ. А ты, мама? Плаціш тату такой жа праўдай. А чаму ты дзеду не сказала, што паставіла на стол пазаўчарашні вінегрэт? Ты нават нявопытнаму студэнту не гаворыш праўды.

Мама. Звар’яцець можна! Які цынізм! Бо–о–жухна!

Сын. Што? Ужо сытыя? Вы ад мяне патрабуеце праўды. А мне ад вас? Нельга? Мне таксама трэба праўда. Мне яна больш патрэбна! Больш, як вам ад мяне! Я — маленькі,і мая хлусня маленькая. А вы вялікія. I ваша хлусня — аграмадная! Для мяне яна аграмадная. Запомніце! Самая вялікая хлусня — гэта хлусня маленькаму чалавеку. I вось я, маленькі чалавечак, пачаў шукаць вялікую праўду. Ісціну! Я суткамі сядзеў каля тэлевізара, каля радыё. Вы спалі, альбо п’янствавалі, альбо выграваліся на курортах, а я начамі сядзеў на гэтых лесачках. Я перачытаў, мама, болей за цябе і болей за цябе, тата. I я нешта знайшоў. Я палюбіў і тэлевізар. Не, не скрынку гэтую, не хакей, не стральбу, не слюнявыя пацалункі. Я палюбіў палітычнага каментатара ў гэтай скрынцы. Ён мне многае адкрыў. Я цяпер штодня чакаю яго, як сну, як алкаголік віна, як студэнт стыпендыі, як малады хлюст сваю фіфу ў кароткай спадніцы… Вось і цяпер у мяне ўжо смокча пад лыжачкай. Праз дваццаць мінут ён павінен з’явіцца мне… (Глядзіць на гадзіннік. Механічна тое самае робяць і ўсе астатнія.) Ну, што? Бачыце, як я чую яго. Я іх ведаю ўсіх, дзядуля. I з «Бі–бі–сі», і з «Голасу Амерыкі», — ватыканскага шапялявага старога, і нават з Тэль–Авіва. Але лепшы за ўсіх — другі, мой каханы. Самы хітры. Ён ніколі не спяшаецца. Ён заўсёды позніцца на двое–трое сутак, але затое беспамылковы і ўсіх можа паправіць. Ты яго бачыў, дзядуля? Ён занадта інфармаваны і палітычна падкаваны. Яму здаецца, што ён асабіста прымае ў чалавецтва роды. А мне здаецца, калі я гляджу на яго… я чакаю, як ён вось–вось пакажа і нованароджанага. Быццам нават і нованароджаны ўжо ў яго руках, там, пад сталом. Таму ён так часта і зазірае туды, уніз. Адным словам, дзядуля, пасля ўсяго гэтага я стаў вундэркіндам асобага роду — вундэркіндам–палітыкам… Я многае зразумеў. Праз вялікае я зразумеў маленькае. Свой дом.

Дачка. Мама, ён разумна гаварыў? Ён разумны?

Мама. У яго каша ў галаве. Ён яшчэ нічога не разумее.

Дачка. Тата, ён нічога не разумее? Праўда?

Тата. Ён злы, і таму…

Дзед. Тэк–тэк–тэк… Не разумее?

Сын. Так, я — злы! Без праўды людзі робяцца злыя! Нават добрыя людзі! Нават дзеці! Запомніце! Я не разумею! А вы адзін аднаго разумееце? Так! Я не разумею! I не магу зразумець! Не зра–зу–мею! Вы траціце сотні, дзесяткі мільярдаў долараў на вайну. З кім? З галоднымі, босымі, раздзетымі, з бед–ны–мі! У В’етнаме, Карэі, Конга, Егіпце… Замест таго, каб апрануць іх, накарміць. Мала таго, кожны долар там начынен дынамітам, і кожны такі долар разбурае там на сотні долараў дабра, якое мелі бедныя туземцы. Хіба гэта можна зразумець?!

Мама. Хто? Мы? Гэта ж Амерыка! Хіба гэта мы?!

Сын. Вы! Дарослыя! Хай сабе Амерыка! Там таксама дарослыя. Там таксама таты і мамы. А вы? Вы чаму дапусцілі гэта? Эх вы–ы! Вось вам прыклад (паказвае на самалёцікі). Гэта што? Палавіна зарплаты! Узброіў мяне да зубоў. Як гэта зразумець? А быў бы ён Ракфелерам? Ён не пашкадаваў бы мільярдаў на сапраўдныя, з бомбамі, з напалмам. Хіба гэта можна зразумець? (Раптам пускае ў ход сваю авіяцыю. Самалёцікі скідваюць бомбачкі на стол.) Вам страшна? Вам жудасна ад гэтых цацак? То–та ж! I ўсё ж я зразумеў. Вы нічога не зразумелі! Якая небяспека над вамі, над намі. I вось гэта, іменна гэта, я зразумеў!

Распужаў усіх, хто пад сталом, хто за крэслам, хто ў куце.

Дзед. Чорт ведае што тут у вас творыцца! Чаго я сюды прыехаў?

Мама. Жах! Проста жах!

Дачка. Ён, відаць, п’яны… (Успомніла.) Ой, што ты правяраеш? Цэзар!

Сын. Ці патрэбна людзям праўда. Сястра мая. Дай глыток вады. У Цыцэрона перасохла ў горле.

Тата (смяецца). Вось вам узор свабоднае асобы.

Дачка (падае ваду). Ты, Цыцэрон! Мне расказаў, а сам забыў, што Цыцэрону за яго язык адрэзалі галаву і прынеслі царыцы як падарунак.

Дзед. Хто ён? Камуніст? Анархіст? Хто?

Мама. Ні тое, ні другое. Ён проста хуліган.

Сын. Не зневажаць! Тут сабраліся свабодныя асобы. Усе свабодныя. Але я, я над вамі ўладар! Таму што і тата і мама мае маральныя рабы!

Мама. Ды як ты смееш так? Я цябе вынасіла, я табе жыццё дала і выкарміла сваімі грудзьмі! I я ж твая рабыня? I ты мяне гэтак крыўдзіш? Такая твая ўдзячнасць? Ды як ты смееш, дрэнь?!

Сын. Радзіла і выкарміла? Але ж гэта біялогія, мама! За–а–ло–гія! Выкарміла! Але дай мне свабоду, як звычайнаму звярушку! Не прымушайце мяне жыць, як вы: з хлуснёй класціся спаць і з хлуснёй уставаць. Я не хачу, як вы!!!

Тата. А жраць ты хочаш? Хлусня мяне корміць! Мая хлусня і цябе корміць, усіх вас корміць! А стаў бы я гаварыць праўду? Мяне вышпурнуць вон. Маёй фірме не трэба праўда. Там трэба прыгожыя словы, якія б зазывалі, заманівалі, прыманівалі. Ты гэта разумееш? Не!

Сын. Зразумеў. Хлусня ў дом прыходзіць з вуліцы. А на вуліцы вялікі свет.

Тата. Так, так, так! I вялікая хлусня! Ідзі туды са сваёй праўдай! Ідзі! Паглядзім, ці будзеш ты сыты сваёй праўдай. Голад навучыць і цябе лгаць. Шчыра і тэмпераментна будзеш хлусіць, калі жраць захочаш. Хопіць! Даволі! Баста! Цярпенне лопнула!!! Вон!!!

Сын. Ды вы як быццам нездаволены мной. Ці гэта мне зноў толькі здаецца?

Дачка. Ну, вядома, нездаволены! Усе нездаволены! Нават і я.

Сын. Ну, ты паспяшалася. А яны… Пачакайце! Хто ж мае права быць задаволеным ці нездаволеным? Вы альбо я? Гэта ж вы мяне прыдумалі такім і выпусцілі ў свет божы. А ў мяне вы спыталі — хачу я гэтага ці не? Адпячаталі мяне ў адным экземпляры і — рукі памылі. Цяпер кожны з вас уладкоўваецца ў жыцці як каму ямчэй, як зручней. А я? А мне ёмка? А я задаволены? Чаму, па якому праву вы мной незадаволены? Гэта маё права! Толькі маё!

Дзед. Не–е, час мне ўзяцца за цябе. Ану, злазь адтуль! Вось зараз ты ў мяне будзеш задаволены. (Расшпільвае папругу.) Злазь і скідай штаны!

Тата таксама нарыхтаваў папругу.

Сын. О–о! Паліцэйскія меры? Во–во–во! Самы пераканаўчы аргумент. Дзядуля! Ты пажарную пакліч! А яшчэ лепш — газы слёзатачывыя.

Тата і дзед замахваюцца на сына, а ён адступае і забіраецца на самы верх лесачак.

Вось чым згуртаваў іх — праўдай! Праўда іх з’яднала! Нянавісць да праўды згуртавала іх. Не дамся! Далоў Цэзара? Далоў праўду? На барыкады? Так? Не да–ам–ся! Не паддамся–а–а! Не да–а–м! Лепей на касцёр! А поўзаць не бу–у–ду! А–а–а–а!!!

I з гэтым крыкам малы адштурхоўваецца разам з лесачкамі ад кніжнай паліцы і вылятае за акно. З трэцяга паверха. Усе ахнулі. Мама страціла прытомнасць, у дзеда падкасіліся ногі. Тата, немаведама чаго, азіраецца вакол. I толькі дзяўчо падскочыла да акна, выглянула на вуліцу, пабегла за дзверы ратаваць, памагаць, дзейнічаць.

Дзед. Што ўсё гэта азначае? Што з ім?

Тата. Не знаю. Нічога не знаю.

Дзед (крычыць). А хто павінен знаць, калі ты не знаеш?

Тата і дзед нарэшце таксама выглядаюць у акно.

Тата. Ды ён, здаецца, цэлы!..

Дзед. Глядзі, глядзі, яна падымае яго…

Тата. Устае, устае…

Мама. Сынок… сынок мой!..

Дзед. Ну і жывучы!.. Ідзе!.. Ідзе!.. Ды ён святы!

Тата. Гэта дрэва яго ўратавала…

Мама. Звяры вы! Каты! Звяру–у–гі! Што вы зрабілі з дзіцём? Да чаго давялі дзіця?!

Дзед. Гэта я давёў?

Мама. I ты! I ты! Накінуліся…

Дзед (крычыць). Гэта вы яго давялі! Ты чула, што ён вам гаварыў адтуль? Цяпер вінаватага шукаеце?

Мама. I ён! I ён яго давёў!

Тата. З хворай галавы на здаровую?

Мама. Божа мой! Божа мой!

Ляпнулі дзверы. Усе прыціхлі. Чакаюць. Глядзяць на дзверы. На парозе з’яўляецца малы. За ім сястра.

Малы ідзе павольна, ступае так, нібы ў яго папечаны падэшвы ног. Галава высока ўзнята. Ён не прыходзіць, ён з’яўляецца. Відаць, так будзе з’яўляцца народу Ісус Хрыстос у другое прышэсце. Вось толькі твар малога выражае нешта дзіўнае. I не зразумець адразу — ці то ён цяпер святы, ці то ён чокнуты. Вочы пустыя, чужыя, тоўсты язык не змяшчаецца ў роце. Усе неяк благагавейна глядзяць, як малы падыходзіць да стала.

Мама. Ты… не разбіўся?!

Сын (неяк вяла). Не, не разбіўся.

Мама. У цябе нічога не баліць?

Сын. Не, мама.

Тата. Ты цэлы, сынок?

Сын. Цэлы, тата.

Дзед (дзівіцца). I сіняка няма?

Сын. Няма, дзядуля.

Дачка. I не страшна было?

Сын. Не, сястра.

Паўза.

Мама. Ну, добра, сынок, сядай, еш.

Сын. Добра, мама.

Усе зноў рассаджваюцца за сталом.

Тата. Накладвай, накладвай.

Сын. Добра, тата.

Дзед. А цяпер кусай і жуй, жуй, жуй, унучак.

Сын. Добра, дзядуля.

Дачка. Ну… ну… Глытай, глытай жа…

Сын. Добра, сястрычка.

Тата. Накладвай яшчэ, накладвай і жуй.

Сын. Добра, тата.

Мама. Жуй, жуй і глытай.

Сын. Дзякую, мама.

Дачка (са здзіўленнем). Тата! Мама! Ён нейкі!.. Нейкі не такі… Што з ім? Ён не такі!

Тата. А мы зараз яму тэлевізар уключым. Якраз прыйшоў час палітычнага каментатара. Так, сынок? Дачушка!

Тата ківае галавой на тэлевізар. Дачка ўсё зразумела і хуценька ўключае яго.

Каментатар. З Парыжа паведамляюць: сюды прыехалі прадстаўнікі дваццаці трох краін для аглашэння міжнароднай лігі барацьбы ў абарону міні–юбкі…

Мама. Не трэба…

Мама выключае тэлевізар. Усе назіраюць за рэакцыяй малога. Сын абыякавы.

Дачка. Трэба! Трэба…

Дачка ўключае тэлевізар.

Каментатар. Ватыкан. Папа рымскі Павел VI зноў пацвердзіў, што каталіцкім свяшчэннікам забаронена жаніцца. Гэта быў адказ папы на катэгарычнае патрабаванне галандскіх свяшчэннікаў на чале з епіскапам…

Мама выключае тэлевізар.

Мама. Не трывожце!..

Дачка. Мама! Што ты разумееш?!. (Уключае.)

Каментатар. У выніку нападу партызан на амерыканскую базу забіта дваццаць дзевяць амерыканцаў і семдзесят…

Мама зноў выключае тэлевізар.

Мама. Яму нецікава.

Дачка. Мама!

Сын (абыякава). А можа, футбол, тата? Праўда, мама?

Паўза. Усе не вераць сваім вушам.

Дачка (раптам адкрыла). Ды ён жа ідыётам стаў! Тата! Мама!..

Сын (успамінае). Ідыёт… Дыпламат… Пакт… Недзе чуў… Не помню… Забыў…

Дачка (са слязамі). Ну так, ну так, ён ідыё–ёт… А ён так хацеў, так хацеў стаць прэзідэнтам… ці прэм’ер–міністрам. I стаў бы. А цяпер…