Загоны

Пакуль паслаў — перапісваў колькі разоў, незадаволены зграбнотаю літараў або гатункам паперы.

Неяк у лістападдзе, хоць і надзіва цёплае тады, аднак мокрае ды ветранае начамі, спатрэбіліся добраахвотнікі для перапісу насельніцтва і рэгуляцыі пашпартнае сістэмы. Юрка, як апошні дурань, амаль напрасіўся, каб прынялі і яго, бо дачуўся, што іх групе прызначаны менавіта Навамесцкі квартал. Ён убачыў сябе жаданым госцем у хаце з ганкам... Але здарылася зусім іначай, каб не сказаць — небяспечна.

Паблізу таго дома з восьмым нумарам нейкія хлапчукі забаўляліся непрыстойнымі жартамі, кпінамі, з дзяўчыны, у якой — гэта страшэнна Юрку ўразіла — голас нагадваў Танін. «Скажу тваёй маме!» — спрабавала яна суцішыць гарластага ды рыжага. «Хі-хі-хі, твой нарачоны стаяў на каленях у куце!» — дапякаў той.

Яна пабегла да веснічак. Хтосьці з іх падставіў ёй нагу, але ёй удалося спрытна пераскокнуць цераз яе.

— Адчапіцеся! — пабараніў яе Юрка.

— А гэта што за ён?! — набычыліся падшыванцы. — Не наш! Без мамы! — I сталі азірацца.

Рыжы падышоў да Юркі і даў яму кулаком па барадзе. Злёгку, дзеля постраху. Вочы ў Юркі забуксавалі. Ён ніколі так не раззлаваўся ні перад тым, ні пасля: ляснуў гарласціку па вуху, ажно рука знямела! Кінуў папку з паперамі, хапіў чортведама кім пастаўленую тут бочачку і шпурнуў яе ў зграю — яна рассыпалася на ляту, клёпкі паляцелі, як асколкі. Хлапчыскі далі драпака.

Юрка пабег таксама, хоць сам не ведаў чаго.

Па свае паперы ён вярнуўся потым, астыўшы. Насядаў вечар з палахлівым шахатаннем у аголецых садках, і ўпоцемку беляхцелі яны на падабенства тых лістовак, што ў акупацыю скідалі савецкія самалёты.

* * *

Бывае так, што нам трэба не самога кахання, але трлькі пачуцця нейкае закаханасці, Накшталт кахання свайго кахання!..

Юрку не падабаўся механічны тэхнікум, і, каб не боязь бацькоў і смеху сяброў, ён пакінуў бы вучэнне неадкладна, ужо ад наступнага ўрока, і наняўся б у памочнікі да нейкага слесара, каб займацца тым, што любіць, і чытаць цікавыя кніжкі. Вучыўся, аднак, угаворваючы самога сябе, што так жадае Таня, што толькі так ён можа яе сустрэць. Гэта была баязлівасць з боку Юркі, якую ён хаваў перад самім сабою. Ён яшчэ не ведаў, што будзе праклінаць тую нядзелю ў царкве, калі ўбачыў Таню, бо не зведае сапраўднага кахання, да якога не можа таго быць, каб не імкнуўся!

Як жа лёгка растлумачыць былое і як жа немагчыма прадбачыць будучае!

ХІІІ

Да Юркі не вельмі даходзіла тое, што чыстае і вартаснае ў адным чалавеку бывае абыякавым другому, а часам калі не камічным, дык, прынамсі, неістотным. Яму ўяўлялася, што шчасце аднаго чалавека механічна ўзбагачае ўсіх, паляпшае людзей. Юрка задумваўся аб будучай гутарцы з Таняй, такой цудоўнай, што дні чакання гэтае гутаркі сталіся днямі, калі моцна свяціла сонца, квітнелі на небе валошкі —туста-густа, а восень разадзелася, бы паненка-вясна.

Ён перажываў такую шчаслівасць, якую лепш было б назваць шчасцем ад няпэўнасці. Нічога не засмучала яго. Хто спадзяецца шчасця, той усюды бачыць праявы яго — у весялосці і плачы, ва ўдачы і горы, усмешцы і трывозе.

— Юрка! — скажа Таня.

— Добры вечар, Таня!

— Прабач мне, Юрка! Я не магла адпісаць табе. — Танечка, гэта ты прабач мне! У цябе, пэўна, былі непрыемнасці дзеля майго ліста?

— Ой, аб чым мы гаворым, Юрачка!

— Ты была далёка, Танечка!

— Не кажы так, Юрка!

— Таня, я вельмі рады!..

— I я.

— Мне не верыцца, Танечка, што я з табою...

— Юрка, я ўсё перадумала.

— Калі мне было цяжка, Таня, я глядзеў на паўночнае неба, пад якім мы цяпер абое...

— Гэта праўда, Юрачак.

— Ах, Таня, Таня...

— Я чакала сустрэчы з табою, Юрачка!

— А я баяўся, што ты не пажадаеш болей бачыць мяне...

I Юрка правядзе Таню да ейнае хаты. Яна скажа, устрывожыўшыся, бы матылёчак:

— Юрка, не праводзь мяне далей, бо яшчэ хто пабачыць нас.

— Добра, Таня.

— Мне час дамоў, Юрка.

— Я пайду ўжо, Таня.

Яны змовяцца наконт заўтрашняга спаткання каля чарамшыны, што за каменнай абмуроўкай даўняе цэркаўкі са святымі іконамі, перад якімі, калі стануць дарослымі, возьмуць шлюб, і ён падорыць ёй блакітны букет валошак, і праспявае ім песню жаўрук, шэрая птушка ў векавечнай прасторы...

Юрка пайшоў у бляску неонаў. Над горадам наіўна-зялёнае: «Застрахуем цябе і тваю маёмасць».

Дайшоў да сабора святога Мікалая, прачытаў жалобную абвестку аб смерці некага, пастаяў пад мокрым снегам. На тратуары — мужчыны і жанчыны, хлопцы з дзяўчатамі, дзеці. Па вуліцы едуць легкавыя машыны, а ў іх, тыя, якім няма патрэбы выдурньвацца пешай хадою. Усё гэта выглядала крыху так, бы ў жніво пачарнела хмара над Доўгім выганам, і тады багатыя пасядалі на вазы, пачалі ўцякаць сярэдзінаю дарогі. А Юрка з маці схавалі серп у раскірачаную дванастку аўса ды пабеглі дадому ўскраем каляінаў, сцежкаю. З вазоў тых крычалі ім, каб яны хутчэй беглі, бо памокнуць... Гэта была насмешка.

Тыя, у легкавых машынах, былі нечым падобныя да тых, што сядзелі на вазах; на шыбіны расклейваюць яны сваю іронію, на ўсю шырыню іх гладкатварасці.

Макротны снег.

Юрка пакруціўся быў яшчэ з гадзіну і накіраваўся ў Парадную алею, пад гару, на якой бялее палац. Насупраць жа таго палаца перайшоў на другі бок вуліцы. Вецер заплёўваў вочы цяжкімі сняжынамі.

Нехта сказаў яму:

— Добры вечар.

Ён паглядзеў услед: спіна, закончаная настаўленым каўняром, аддалялася.

* * *

Аб Грышцы памятаў і ягоныя словы да Тані. I яшчэ нешта намёклівае, каб не сказаць — грубае.

Не спалася Юрку ў месячную ясноту. I бачыў ён у сваёй памяці, як моладзь выходзіць з вячоркаў, хлопцы лепяць снежкі на дзяўчат, а недзе ўедліва брэша сабачук, і нехта заўзіраўся ў зорнае неба, ціхнучы ад таго, ўсё роўна што над чыставоднаю безданню. Вялікая Мядзведзіца па-над Доўгім выганам, што за агародамі і садкамі Плянтанскае вуліцы. I здаецца яму, што вось стаіць ён так, як некалі па-пад вішняю, на падворышчы за калодзежам, перад поўначчу на Спаса, і за яго спіною цямнеча, з якое халадок навейвае густыя пахі кропу ды разбуялага зелля, таксама пераспелых папяровак.

Думаючы пра каханне, мы абавязкова маем на ўвазе вясну, калі ўсенька наўкола цвіце і бушуе жыццём, такім буйна-зялёным.

XIV

Першы снег выпаў позна. Да Новага года дзьмуў марозны вецер. Бацька, занепакоены гэтым, гаварыў: «Вымерзнуць жыты...»

Вёску электрыфікавалі, і нават гарэлі ўжо лямпачкі на вулічных слупах, адна ля Юркавай хаты. Яркае святло прыдавала незвычайнасць добраму настрою.

Юрка лазіў быў на гарышча па цыбулю і ў куце на крокве ножыкам выразаў: «Таня».

Да Каляд заставалася трохі посту, таму ніхто не ладзіў танцаў, не было і збораў, спатканняў закаханых, вечарынак. Таня прыехала пазаўчора. Яе сустракалі на аўтобусным прыпынку маці з бацькам, прыстойна, без звыклай у такіх выпадках усцешанасці. Юрка затрывожыўся...

Увечары яна нікуды не выходзіла. Ні да студні, ні ў краму. Быццам баялася надысці на Юрку.

А мо сыходзілася Таня патаемна з Грышкам? I магла ж быць між імі гэткая размова:

— Таня, ты не бачыла Юркі?

— Не-а.

— Я заходзіў да яго, але ён, некуды знікае вечарамі...

— Навошта ён табе?

— От, хацеў пагаварыць з ім.

— З гэтым дзіваком?!

— Чаму так кажаш?

— Бо ён якісьці прыдурак!

— Прыдурак?

— Кінь ты ўсё пра Юрку... Лепш скажы, што цікавага ў цябе?..

Вядома, што Тані значыць сказаць такое пра Юрку, калі яна не адпісала яму лімта, хаця б колькі слоў, ну хоць паштоўку за дробны грош: «Найлепшыя пажаданні...» Ды дзе там! Па грудзях распаўзалася яму пякотка. Яшчэ і маці з бацькам заявіліся па яе на прыпынак, быццам тут у яе няма адбою ад хлопцаў! Крыўдна, як ні кажы. I нікуды ты не падзенешся, сам грызіся, зашыўшыся ў нейкае закуцце. Дзяўчына не хоча цябе — І кропка. Гэта так. Але каб яна хоць сказала: адчапіся.

«Я павінен дамагчыся ад яе адказу, інакш не вытрываю! Мне трэба сустрэцца з ёю — хоць на хвілю, але сам-насам...»

— Прынясі, Юрачка, вады, — папрасіла маці і як бы са здогадам паглядзела на сына. Бацька паехаў у млын, і ёй, відаць, хацелася, каб дзень прамінуў без панурае тупаніны па гаспадарцы. Стары сказаў бы: «Табе, маці, панскія думкі ў галаве, бачу я!»

Юрка ўзяў вядро, пачарнелае ад старасці, з занітаванай дзіркаю ў дне, і лёгкімі нагамі выйшаў на вуліцу, белую ды ціхую. Наўпрасткі цераз агароды, у кірунку Доўгага выгана, бегла, брыкаючыся, нечае жарабя. Каля студні з уледзянелым гарбом нікога не было; нехта заядла сек дровы, пэўна, тонкае галлё, але за наінелымі дрэвамі стук чуўся глухі і недакладны. Юрка зачэрпаў вады і ўзяўся быў цягнуць вядрыска наверх, усё часцей дыхаючы ад знячэйнага яму якогасьці страху, такога знясільваючага, бы вось загарэліся недзе гумны або нечы свіран, і, перад тым як закрычаць, трэба рынуцца гасіць... Раптам схапіўся ён рукою за ліпкі ад марозу зруб, усё роўна што заглядаючы, ці акуратна апусцілася туды вядро, адступіўся, назграбна і хістка, пачаў падаць і ўсё шырэй расстаўляць ногі. Ён крыху павярнуўся быў, намагаючыся выпрастацца, але паваліўся як падкошаны. Яго кідала вобземлю, невідочная сіла прыдушвала, знявольвала рукі, хапала за горла, з якога вылятаў жахлівы хрып...

Прыйшлі людзі і вельмі здзівіліся, што Юрка, не п'яны і не пакалечаны, ляжыць у снезе. Яны паднялі яго пад пахі, але ён не мог ісці, нешта мармытаў, выплёўваючы з рота сініою пену. Калі завалаклі Юрку дахаты, там узнялося замяшанне, якое бывае тады, калі прыходзіць у радзіну смерць. Маці галасіла, ламала рукі. Бацька, некім выкліканы з млына, моўчкі і нікому не гледзячы ў вочы, пайшоў у Верхні Лес па знахара.

Пасля Юрка не раз раздумваў аб сваёй хваробе. Яму рабілася сцішна ад усведамлення сабе таго, што тады, аказвалася, ён як быццам усё чуў!

* * *

Лекары не казалі яму, якая гэта хвароба. Ён пакінуў распытваць у іх пра яе, пазычыў у бібліятацы медыцынскі даведнік, уважліва вышукаў у ім адпаведны раздзел. Прачытаў і зразумеў, што з'явілася ў яго эпілепсія Джэксана. Узнікае яна, праўдапабодна, ад гвалтоўнага пярэпалаху або нястрымнага гневу, магчыма, і ад роспачы. Ад роспачы?

Юрка вылечыўся. Яго малады арганізм дапамог найбольш. Не лякарствы.

XV

— Забярэм цябе, Юрачка наш, са школы, — гаварыла маці, не выплакаўшыся да канца.

Бацька не адзываўся.

— Мне трэба вучыцца, мама. Паеду ў Беласток...

— Які з цябе вучань, бедны ты мой. Ты ж хворы! Юрку гэта непрыемна ўразіла.

— Раз адзін нешта сталася, а вы ўжо: хворы, хворы!..

Неўзабаве пасля гэтае гутаркі ён зноўку меў прыпадак эпілепсіі. Потым прыступы яе адбываліся прыблізна пад канец кожнага месяца, пасля якіх ён заўсёды чуўся так, як бы выхапіў ад лёсу яшчэ трохі жыцця сабе, з неймавернаю натугай. Юрка пазнаваў набліжэнне іх, выбіраў зручнае месца, дома або на ўтравелым ускраі вуліцы, і там правальваўся ў тое пекла, боль, ад якога — словамі не выказаць яго! — цела ўяўлялася неверагоднай гранатаю, што выбухае, выбухае і не можа выбухнуць, разляцецца самавітымі аскепкамі! Невыпадкова, відаць, здаралася так, што тыя прыступы ў Юркі пачыналіся ў дні прыкрых заняткаў па тэхнічнаму рысунку; часамі адлягалі.

Гарбаты настаўнік, што крыўдаваў на ўвесь свет, невыносна кпіў з Юркі.

Аднойчы забрала Юрку карэтка «хуткай дапамогі».

У класе, наогул ужо неблагім, пайшла пагалоска: Юрка — ненармальны! ён — валянтоўшчык! Нічога з яго не будзе, хоць на выгляд хлопец непаганы.

У больніцы прабыў Юрка да вечара і вярнуўся на кватэру белы, як сцяна.

Маці ні аб чым не ведала.

Школьныя сябры размаўлялі з ім мала, але ветліва.

Больш трох месяцаў хадзіў ён на элсктрызацыю правае рукі. Прыпісвалі яму мікстуры ды ўзмацняльныя лекі.

...Скончыўшы школу, стаўшы тэхнікам, ён працаваў у будаўнічай фірме. Зарабляючы свае грошы, штораз большыя, адзін час Юрка думаў, каб ажаніцца з добрасардэчнаю, але непрыгожаю, дзяўчынаю, што займала незайздросную пасаду ў сектары рахункаводства. Называлі яе чамусьці Тэрэзаю, хоць яе сапраўднае імя было — Таня! Неяк запрасіў ён гэту Тацянку ў кіно, даволі няўдала, на нейкі крымінальны кінафільм (на экране забівалі інваліда і гвалцілі ягоную дачку, што прыехала з манастыра наведаць хворага свайго бацьку). Каб палагодзіць дрэннае ўражанне ад таго, ці што, — ён, праводзячы яе, узяўся наракаць на свой лёс і ўсё пяройдзенае. Яна прыгнечана маўчала, як бы згорбіўшыся, а ў Вялікдзень пайшла замуж за шафёра груза-вой машыны, развалочанага мужчыну не першае маладосці, лёгкага на язык.

Юрку ж стала патрэбным знаходзіць у кожнай жанчыне нешта вартае агіды. Ён звязаўся быў з жонкаю інжынера, якога выслалі ў доўгатэрміновую афрыканскую камандзіроўку, на будову экспартнага аб'екта недзе ў Нігерыі. Гэта жанчына, сярэдняга хараства і прыстойных паводзінаў, была яму ў цётчыным узросце. Яна, праўда, неяк сама прыхілілася да яго, ці бо па прычыне свае бяздзетнасці і няздзейсненага мацярынства, ці, звычайна, ад надакучлівае самоты і нейкіх сваіх затоеных камплексаў. Час ад часу Юрка начаваў у яе, спачатку амаль дзень у дзень, усё здзіўлены сваёй даступнасцю да яе, асобы культурнай і паважанай у асяроддзі. Усё тое, што адбывалася паміж імі і аб чым уголас га-вораць прастытуткі або хамы, яна ўспрымала з незразумелай яму натуральнасцю, такой бязгрэшнасцю і маральнай уладкаванасцю. Змарозіла яго недарэчным словам «сынок», якое прашаптала ў сваёй жаноцкай гарачасці, калі абое яны задыхаліся былі ад кахання. Здарылася гэта ў летняе світанне, калі за акном чуўся ўжо грукат бітонаў з малаком і з ляскатам адчынялі прадуктовы магазін у суседнім будынку, а ў блізкім адсюль заапарку рыкнуў леў... Юрка млява ўсміхнуўся.

На фабрычных музыках узяў і спаіў яе самым недапушчаль-ным чынам і завёў у бакавы пакой накшталт начальніцкага кабінета з канапаю, на якую пакаціў яе, не першую бабу, а потым... навёў мардатых салдатаў, трох, якім, як прыкмеціў раней, не выходзіла з кумпястаю дзеўкаю, вядомаю ў горадзе пад мянушкаю Недалюбка. Юнакі, калі паварочаліся на танцы, лезлі да Юркі са сваёй дружбаю і паўлітрам таннае гарэлкі, хацелі ў нечым дамаўляцца з ім, але ён выліў сваю чарку на падлогу і пайшоў адсюль прэч; на дварэ схапілі яго наваніты.

* * *

Ен не насіў у сабе крыўды да Тані, што здзіўляла і яго самога.

Юрка, дасягнуўшы сталасці, не памятаў усяго, аднак тады, яшчэ ў тыя жахотныя месяцы, калі самым мілым для яго былі суцешныя словы лекароў, меў ён і тую надзею, спадзяванне, што Таня дачуецца, Таню ўскалыхне Юркава бяда, Таня напіша, Таня — хто ведае — можа, і прыедзе!..

Як і належыць маладому ды здольнаму чалавеку, ён знайшоў свой уласны напрамак у пакручастых лабірынтах жыцця.

XVI

Юрку смяшыла ў дарослых шмат што. Ён наглядаў у іх асаблівы страх, гэткі роблены, без відочнае прычыны, ад уяўнае пагрозы, бы ад соннай з'явы. Яны, чуў, гаварылі, калі баяліся нечага, з тым глыбеючым сполахам, які ахоплівае дзіця, якое дарэшты не верыць у сапраўднасць матчынага гневу, у тое, што дастане ад яе аплявуху.

Сумненні ў тым, што ёсць між людзьмі беззапаветнае сяброўства, ужо былі ў Юркі. I, як ні сумна тое, гэта якраз і дапамагала яму ўнікаць небяспечных ягонаму характару расчараванняў. Рэчаіснасць ёсць непадатлівая пажаданням адзінкі. Яна ўсё-такі нагадвае сабою тую рэчку, у якой магчыма плысці супраць яе плыні ды нават усплёскваць на ёй свае хвалі, ныраць ажно да вірыстых глыбіняў, урэшце, убудоўваць перашкоды, гаці і гэтак далей, але ўсё роўна мы лішнія ёй. Смерць чалавека, калі часамі і мае якое-колечы значэнне, дык толькі ў сферы людскага.

Найбольш прываблівым бессвядом'ем у маладосці ёсць адсутнасць разумення выпадковасці свайго ўласнага існавання.

Куды дакладней ды практычней думалася яму пра наступнае:

— людзі, пераважна, праклінаюць сваю работу;

— кіраўніцкія работнікі, пераважна, любяць свае пасады;

— грошы, пераважна, пашыраюць зацікаўленні кожнага з нас, прасоўваючы іх, няхай на маленечкі крок, дапераду.

Каханне мужчыны да жанчыны ёсць нечым знішчальным, раздумваў Юрка, трохі падобным да стыхіі, да нейкага цыклону, якому напляваць на гарады і дарогі, будынкі і вежы, самалёты і караблі... Гэта як бы Бермудскае трохкуцце, з якога няма вяртання. Тая з'ява, у сутыкненні з якою мудрае ёсць нясцерпнае!

Юрку досыць было прыклікаць да свае памяці вобраз Тані, каб адразу ўстаць з-за стала або перастаць есці і маячліва хадзіць па пакоі або вышмыгнуць з кватэры на праходку за прыгарады ў квецені агародаў у Дайлідах, да Дайноўскіх сажалак, некуды аж пад Кур'яны, у бок ад парослага ляшчынаю багонніку, чорт ведае куды, адкуль ішлося назад з апошніх сілаў, са стомаю ў нагах, з колкай зябкасцю недзе ў грудзях.

Для яго тое першае каханне засталося назаўсёды, як колеры цвету кветак, як блакіт валошак-васількоў. З'явілася яно ў ім існасцю ўсяго таго, што ўепрымаў як найлепшае ў самім сабе. Называюць яго першым, — думаў Юрка ў час прыступаў меланхоліі, — даволі непрыстойна, значыць, статыстычна, злічваючы быццам, бо ў кожным трывае гэтае каханне, як за кожным ідзе яго дзяцінства, як у кожнага ёсць паўзабытая радасць велікодным падарункам бабусі ці святлом асаблівага дня, саступленнем у сцюдзёную крыніцу, скарынкаю хлеба ці бо пажарам, гэтым боскім феерверкам. Думаючы аб Тані, ён думаў аб руні ў палях і ўрачыстым небе, святочных тварах, і веснавых бураломах, і лесе раззелянелым. Усё бачыў разам з ёю, дзякуючы ёй. I нават гэтае імкненне да таго, каб адцурацца вёскі, выдаваць сябе бывалым гараджанінам, вельмі працяглае ў ім, успрымаў ён, урэшце, як нешта ганебнае, але з той засмужанай цеплынёю бабінага лета, тужліва, са шкадаваннем (і яно ўжо прамінула!).

— Юрка, гэй, Юрка! — мог бы пачуць на тратуары. — Ты не пазнаеш мяне?

— Я? Прабачце... гм, прабач, але сапраўды...

— Гэта ж я, Таня!

— Ах, Таня! Добры дзень, Таня.

— Добры дзень, Юрка.

— Ты гэта адкуль, Таня?

— Я, Юрка, здалёку...

Яны стаялі б адно насупроць другога. Юрка, мабыць, ліхаманкава перабіраў бы ў думках варыянты гутаркі, якую можна весці ў такіх выпадках... Ён імгненна спацеў бы! А яна, Таня, зразумела б, што дарэмна затрымала яго, неразважліва паказваючы яму свой выразна завялы твар паспакайнелай жанчыны, разбабелай ужо шмат чаго перадумаўшай, радай пабачыць яго, і то з выпадку, нагоды, у кароткі міг якогасьці падарожжа, хто ведае, ці не ў астатні выезд у родную вёску, кабтам нешта выпрадаць па нябожчыках бацьках, нават не акінуўшы вокам пакінутага гнязда, а гэта пакарыстацца нечым дзеля сямейнага бюджэту...

Юрка то жадаў такое сустрэчы, то не дапускаў яе. Іншы раз ён заўважаў у вулічяым натоўпе падабнюткую да Тані жанчыну, уздрыгваў ад таго ўсім целам, машынальна прымаў выраз занятага справамі, прыспешваў сваю хаду, рабіў выгляд заклапочанасці нечым надта ж важным, часамі азіраўся на такую або паварочваў — неўпрыкмет! — назад, сачыў за ёю, ішоў ды ішоў, цікавы таго, куды яна пойдзе, якія ў яе туфлікі на нагах, матэрыял адзення, фантазійнасць прычоскі, манера вітацца са знаёмымі, як яна бянтэжыцца, скажам, на пераходзе цераз вуліцу, калі нейкі хам у камфартовай легкавушцы знячэйку затрубіць, задаволена выскаліўшыся на сполах прыгажуні... «Абавязкова ўпаткаю я яе ізноў, буду тады з букетам ружаў у руках, папрашу ў яе прабачэння за нахабства і скажу, што ў мяне няма жыцця без яе! Здзівіцца? Спалохаецца? Засмяецца тым панадным смехам жанчынкі, за якою водзяць вачыма культурныя мужчыны? Каб толькі тое. Ідыёт я!»

У Юркі была ўжо жонка, былі і дзеці, якія рабіліся ўсё болей дарослыя, а яму зусім не думалася пра тое, што ён жанаты вось, сямейны, сталы. Гэта, пэўна, не так і рэдкае самаадчуванне ў мужчын. Яны, што і казаць, стаюцца такімі карсарамі, якія ўсяго толькі завітваюць у сваю прыстань, што з ціхім домам на ўзбярэж-жы, і не вельмі каб дзеля адпачынку, чаецей на час нейкае хваробы або сакрушальнае няўдачы, паразы звычайна перыядычнай задуменнасці: хто я і дзе я?

Жонка — гэта не занадта абавязковы дадатак мужчыны?

Але не Таня?!

Яе няма!

Мо яе і не было?

Аднак жа адкуль узяўся ў Юркі той стан душы, калі яна застаецца глухою да таго, што галоўнае для чалавека, а вязне ў дробязях?

Каханне да Тані заламяталася Юрку, як свежае слова ў доўгай ды дрымотнай гаварыльні, як дотык да нечага боскага! Яшчэ далёкі ад стомленасці жыццём, ён ужо не шкадаваў таго аднабокага свайто сардэчнага няшчасця, застаючыся нават задаволены ім — трохі так, як той, хто тапіўся, хліснуў вады з прадоння, але яго не адно каб выратавалі надышоўшыя на тое людзі, але ён сам апынуўся на мелізне, неяк шчасліва, аддыхаўся там, вылез на бераг, абсох ды суцішыўся, потым паазіраўся, ці хто не бачыў прыкрага здарэння гэтта з ім... Адзін раз толькі, на пятнаццатым ці бо шаснаццатым годзе свайго шлюбнага сужыцця з гэтаю, даволі абыякавай яму жанчынаю, ён напісаў быў ліст колішняму сябру наконт Тані. Папрасіў у яго адрас яе, але сябра, гэты вол, гэты менавіта Грышка, не адпісаў Юрку, скіс у занебакрайным горадзе, у якім — Таня, як хваліўся ён аднойчы ў Беластоку, ягоная суседка праз тры комплексы вышынных дамоў, — ягоная добрая знаёмая, ветлая жанчына і прыкладная маці, талковая жонка нейкага інжынера, казаў, дамаседа... Юрка болей не пісаў.

Ён забываў пра Таню. Працаваў усё больш. Падрасталі дзеці, і трэба было думаць пра іх.

1966 — 1968 г.г.

Юрка сёння меў вольны час і стаяў на Рынку Касцюшкі, каля музея. Ад музея найляпей відаць рух на вуліцах і Юрка любіў прыглядацца да зуліцы.

Ад Фарнага касцёла ідзе Юзік, не бачыў яго, мабыць, гадоў пяць. Ідзе проста, твар чырвоны, чырвоны твар старога кавалера, развалочанага па забавах. Ён не спяшае. Яму няма сэнсу спяшаць, ён не прыдбаў сабе сэнсу. Яму добра без сэнсу.

Падумаў, аб чым будзе гаварыць з Юзікам —-і не пайшоў насустрач яму.

На скрыжаванні вуліц Сянкевіча і Ліповай запішчалі тармазы, малы грузавік, крыты брызентам, малавеле не зарыўся ў блішчасты бок таксі. Таксіст высадзіў галаву, штосьці сказаў, спакойна і чамусьці ціха. Грузавік уехаў у вуліцу Весялоўскага, праехаў побач музея, угару за дэлікатэсавы магазін. Грузавіком ехала дзяўчына, намаляваная, моцна намаляваная, відаць гэта здалёку. Твар знішчаны, твар малады, але знішчаны. Паненка без будучыні, цяпер мае будучыню, яе будучыня малы грузавік і восем гадзін працы. Аб яе будучыні паклапацілася Ліга жанчын, чытаў аб гэтым у «Беластоцкай газеце».

На ўскраі тратуара, па другі бок вуліцы, жан-чына з модным дзіцячым возікам. Яна доўга стаіць на ўскраі тратуара, пярэднія колы возіка ўжо на асфальце вуліцы. Хоча перайсці цераз вуліцу, доўга стаіць і не можа рашыцца перайсці. Глядзіць раз у адзін бок, раз у другі бок — рух на вуліцы то меншае, то мацнее. У жанчыны цудна-белая шыя, высокая шыя. Прыгожая жанчына і твар яе таксама прыгожы. Яна абавязкова напарфумаваная і пазірае на мужчын абыякава. У яе муж, не можа быць, каб у яе не было мужа. Яна мае мужа. Набліжаецца дванаццатая гадзіна і час ісці дадому, брацца за гатаванне абеду. Ёй наўрад, ці хочацца есці, але муж галодны і вечна заняты, вечна паважны і цалуе яе так, каб не бачылі вочы. Ён кахае яе, як толькі можа кахаць свой тавар добры купец. Кахае зацята, а за-цятасці гэтай набраўся ён ад сяброў, у якіх брыдчэйшыя жонкі. Яна нарадзіла дзіця і больш радзіць не будзе, муж прыгожай жонкі не даз-воліць радзіць ёй другі раз. Яна нарадзіла дачку, яна магла нарадзіць толькі дачку, бо яна вельмі прыгожая. У дачкі ручкі, носік, вочкі, шчочкі такія самыя, як у прыгожай жонкі.

Яна ўрэшце перайшла цераз вуліцу, яе элегантны крок загубіўся паміж кустамі скверыка, у напрамку новага квартала. У яе, напэўна, служанка, жыве ў другім канцы горада і даходзіць да працы ў дамоўленую гадзіну. Яна не пабаялася прыняць маладую і прыгожую служанку.

На вуліцы Сянкевіча — Валя. Спяшае, фігура нясвежая. Валін нос высах. Ёй трыццаць год, не выйшла замуж. Пры яе характары яна іначай ішла б, калі б вышла замуж, калі б мела мужа і дзіця, а, мабыць, многа дзяцей.

Астатні раз бачыў яе на заканчэнне навучальнага года ў сёмым класе. Адразу пазнаў яе і яна пазнала.

— Чэсць! — сказала хлопцаўскаю манераю.

— Чэсць! — адказаў і адразу падаў ёй руку. Яе рука цераз меру запацелая. Валя, напэўна, не выйшла замуж.

— Як жывеш? — Юрка глядзеў на Валю. Наўкола людская беганіна.

— Як гарох пры дарозе, — сказала. Так адказваюць дзяўчыны, якіх ўжо немагчыма нічым здзівіць.

Непрыемна гаварыць з такою.

— Дзе працуеш? — гэта другое найбольш зручнае пытанне. Далей невядома, аб чым гаварыць і пра што пытаць?

Яна сказала, дзе працуе.

— Дзе працуеш? — цяпер пытала яна.

Сказаў, дзе працуе.

— Прыгожы дзень, — сказаў.

— Люблю Белаеток, — сказала яна.

Яна любіць Беласток.

— Дзе жывеш? — запытаў яе.

Пачырванеў. Паціху лаяў сябе, не ўмееш гаварыць і ўвогуле нашто завёў усю гэту размову.

— Далёка, — адказала яна. — Шукаю кватэры бліжэй цэнтра.

— Цяжка з кватэрамі ў цэнтры.

— Бацькі збіраюцца перавозіць хату з вёскі ў Беласток.

Безнадзейная справа. Яна разумела, што такія планы бацькоў канчаюцца на планах. Нікуды яны не паедуць ад гаспадаркі.

— Мае таксама збіраліся, — падтакнуў ёй. —-Нават вышукаў пляц на Дзесяцінах, за чыгункаю.

Загаварылі аб другім.

— Кіроўнік даваў мне аванс, але я не захацела.

— Чаму не захацела?

— Прызвычаілася да сваёй работы, працую восем год.

— Ну, і што з таго?

— Не захацела, там больш работы, а аванс мала большы ад цяперашняй платы.

Так кажы адразу, дзеўка, падумаў аб ёй. Яна стаяла неспакойная, яе ногі ў танных туфлях вытанцоўвалі нейкі збаранелы рытм. Ногі любяць танцаваць, а вочы разглядацца невядома куды і чаго. Яна пайшла.

Сказала:

— Ну, то чэсць.

— Чэсць.

— Трымайся, — сказала.

Ёй трыццаць год, а гаворыць, як бы ішла на выпускны экзамен — на матуру. Так ёй хочацца. Што ёй больш засталося, нічога ёй больш не засталося.

У гандлёвы дом зайшоў Федзька, яго фізіяномія, як у матацыкліста, які не можа дастаць патрэбнай запасовай часткі. На вуліцы Весялоўскага Ніна ў цёмных акулярах. Ніне хтосьці адабраў прыгажосць. Што яна робіць у Беластоку? Чаму не ў Катавіцах, дзе, здаецца, вучылася ў інжынерскай школе. Не выглядае на праезджую, у руцэ сетка, у сетцы нешта ў паперы, нешта круглае. Капуста, купіла галоўку капусты на абед, мо на некалькі абедаў.

На рондзе, насупраць «Асторыі», затарахцеў міліцыйны матацыкл з прычэпаю, на прычэпе белыя літары «МО», за літарамі сядзіць Вадзім. Капрал Вадзім, капрал міліцыі. У вялікіх акулярах. З Вадзімам сядзеў на адной лаўцы. Ён заўсёды моцна ўдараў мячом падчас гульні «ў два агні», і ўсім вельмі спадабалася гэтакая назва гульні, якую прынёс аднекуль Вадзім.

Зноў прамаячыў уздоўж вуліцы Юзік. У яго сёння шмат часу, ён відаць, хварэе і пасылаюць яго ад спецыяліста да спецыяліста. Вось зноў вельмі прыгожая і вельмі элегантная жанчына. Дзіўна, але вельмі прыгожыя і вельмі элегантныя — вельмі падобныя. Нават з твару. Мо такая раса? Глупствы пляту. Чым магла б быць брыдчэйшая, скажам, Ніна або Валя? Інакш пакіравала імі жыццё.

Прышла думка аб старасці. За пятнаццаць, а мо дзесяць год ужо старасць. Старасць. У скверыку стары чалавек, грэецца на сонцы і не разглядаецца. Ад яго пацягнула непатрэбшчынаю. А дзень ясны, сонечны.

Паглядзеў на гэтага старога і больш не пайшоў шпацыраваць на сярэдзіну Рынку Касцюшкі, дзе музей і шмат пустога месца.

Баюра, агалелае рэдкалессе і першая зеляніна. Пад абцасам маладая крапіва, так маладая, што можна дакрануцца да яе. Угары крычаць журавы, іх не відаць, яны ў клоччы нізкіх хмараў, што налятаюць ад сумнага горада.

Удзень клочча пачало прападаць у бляску. Прамень развесяліў кветачку, белую кветачку.

Недалёка затрымаўся стары чалавек, калупае кіём зямлю. Юрка баіцца старога чалавека, баіцца, што стары азвецца да яго, хоча загаварыць з ім. Пашоў бы ад старога, найляпей пайсці ад яго. Па свеце ідзе вясна, а стары, зусім стары, прыглядаецца да вясны, да маладзеючай зямлі — магчыма, толькі чакае, каб Юрка варухнуўся, засмяецца да яго смехам без радасці, загаворыць голасам, у якім нічога няма, скажа многа і суха, да таго суха, што аж пуста. I чаго з ім будзе стаяць, і аб чым з ім будзе гаварыць і, чаму, менавіта, ён, Юрка, павінен з ім стаяць ды гаварыць на віду вясны, у бляску радасці?

Юрка стаіць, не варушыцца, не дыхае, глядзіць на кветачку. Нахіляецца да яе і зрывае, Асцярожна хавае ў далоні белую кветачку, на твары ў яго ўжо лёгка, хутка адыходзіць прэч.

Зараз за паркам, ля ронда вуліцы Складоўскай, паклікаў яго знаёмы голас.

— Харошы дзень, — сказаў знаёмы.

Знаёмы ішоў прывітацца, Юрка расчыніў далоню, белая кветачка выпала на вецер, унала на асфальт вуліцы, наехала на яе кола таксі, у таксі сядзела дама. Па белай кветачцы засталася мокра-зеленаватая пляма на чорным асфальце, ехалі і ехалі машыны.

— Харошы дзень, — гаварыў знаёмы.

— Харошы дзень, — сказаў Юрка.

Мокра-зеленаватая пляма на асфальце хутка высыхала.

Знаёмы спытаў:

— У клубе ладзяць баль. Пойдзем?

— Не ведаю.

— Ты не ведаеш! Та хто мае ведаць! Ён вясёлы.

— Так цёпла і раптам баль, — Юрку не хацелася думаць пра баль. Дурацкая мода на дурацкія балі!

— Яшчэ не вясна. Ночы халодныя.

— Проста не ведаю, ці пайду?

— Мне вельмі хочацца патанцаваць!

— Ты, як паненка.

— Праўда, я забыў, што ты не танцуеш.

— Памыляешся. Я танцую, але мала.

— Шануеш здароўе.

— Хай будзе па-твойму.

— Мне вельмі захацелася пашумець, — сказаў знаёмы.

— Гэта пахвальна ў тваім узросце, — сказаў Юрка.

— Не прытварайся старым.

— Усе мы старыя.

— Не будзеш гаварыць аб старасці, калі сапраўды пастарэеш.

— Прыемны дзень, — сказаў Юрка. Ён паглядзеў у неба.

— Вельмі прыемны, — ухапіўся за тэму знаёмы. Яму надакучылі з'едлівыя размовы. — Кажуць, будзе цёплае лета. Я вазьму водпуск у ліпені і паеду ў Устку.

— Там утапіўся мой прыяцель, — сказаў Юрка.

— Як гэта сталася?

— З дурасці сталася, — сказаў Юрка.

Юрку стала цяжка не толькі ад таго. У гэты ясны дзень другі раз так цяжка яму.

— У жыцці ўсяляк бывае...

— Я з ім вучыўся.

— Бывае, — сказаў знаёмы. Ён усё яшчэ вясёлы.

— Ну, так, — непрыемна здзівіўся Юрка ад слоў знаёмага які сказаў: — Nie było nas, był las — nie będzie nas, będzie las/.

Пачалася іх размова.

— Чытаў ты «Стары і мора» Хэмінгуэя? — знаёмы першым рушыў уніз вуліцы.

— Не.

— Такія рэчы трэба чытаць!

Паспрачаліся.

— Цяпер у мяне шмат працы...

— Праца, праца...

— Праца стварыла чалавека, — Юрка спрабаваў усміхнуцца. Лішне пасварыліся за кніжкі.

Гэта Юрка пасварыўся.

— Праца не вучыць разумець, — прыцяў знаёмы. — Чытай, брат, чытай. Добрыя рэчы чытай, за адну хвіліну зразумееш больш, чым за цэлыя гады працы.

— Чытанне таксама праца.

— Так, — у знаёмага настаўніцкі голас. — Але мы гаворым аб працы ў вульгарным сэнсе, аб працы для грошай.

— Ну, — згадзіўся Юрка, абы згадзіцца.

— Агідна праводзіць жыццё для грошай, — скрывіўся настаўнік.

— Займіся грамадскай дзейнасцю.

— Каб другія зарабілі на ёй грошы?

— Якія грошы...

— Я сарганізаваў выстаўку, памятаеш? А іншыя адно чакалі таго: раскрытыкавалі, паказалі свой розум перад начальнікамі і ў надзеі павышэння.

— Значыць, няма сэнсу дзейнічаць?

На тратуары гулялі дзеці, намалявалі вялізны, самалёт з бомбамі.

— Няма, — сказаў настаўнік. — Будзь пэўны.

— Мудрасць самому сабе таксама не мае сэнсу.

— Няма сэнсу гаварыць аб сэнсе.

— Дык як?... Размова ў тупіку.

П'яны тлумачыўся перад міліцыянерам, што ён цвярозы. Міліцыянт моўчкі паглядзеў і, не спяшаючы дастаў палку, п'яны заціх і паслухмяна пайшоў.

— Давай будзем гаварыць аб тым, як пражыць дзень з чыстым сумленнем?

— Ну... — Юрка ўпэўнена амаль перабіў яму, не хочучы спыніць шарэнгі дасканалых слоў, якія з'явіліся нецярпліваю чаргою. Прыпыніў іх, пачуўся так, быццам спатыкнуўся, зачапіўся аб неспадзяванае.

Пытанне, як калок, што выстае з лёду каля берага рэчкі, па якой катаешся на каньках. Гнецца пад табою лёд, дзе глыбокая плынь. Хвіля страху, прыемнага страху, уцякаеш да берага, спатыкаешся канькамі аб калок, разбіваеш нос. Не баліць, не баліць! Зноў едзеш на сярэдзіну рэчкі.

— Не аб тым гаворыш.

— Гавары аб працы.

— Праца і праца, — настаўнік ізноў разышоўся.

— Гэта найлепш могуць растлумачыць табе немцы, працавіты народ.

На Рынку Касцюшкі развіталіся. Настаўнік пайшоў шэрым крокам, ён рухавы і ніякі. Юрка паглядзеў на яго і засмяяўся. — «Паглядзі»... — прамармытаў сам сабе пад носам.

Настаўнік перайшоў на другі бок вуліцы, губляўся ў людскім натоўпе.

У парку адны і тыя знаёмыя, у тых самых мясцінах. I тыя самыя размовы.

З часам знайшоў уваходы цераз густы алешнік каля меліярацыйнага рова: ціха г прыгожа, буйнае зелле і кветкі.

Вясною, у лесе за ровам, дзе нікога няма, хадзіў з сынам, каб палазіцЬ па старых клёнах і ліпах. Вучыў яго як узлазіцца на дрэва. Сыну страшэнна спадабалася гэта.

Юрка пашоў. Ён не пашоў дадому, яму трэба было на вакзал. Спадзяваўся прыезду жонкі, але жонка не прыехала.

За саборам святога Мікалая сеў у аўтобус і заехаў на вакзал. Зайшоў у прывакзальны рэстаран, дзе прадаюць добрае нямецкае піва ў бутэльках. Папіў піва і вярнуўся ў цэнтр горада.

У цэнтр ехаў аўтобусам, абазначаным шостым нумарам. У месцы, дзе пачынаецца Алея Першамая, аўтобус раптоўна хібнуўся ўбок: з Алеі Першамая выехала проста на аўтобус малая легкавая машына, кіраваў ёю малады хлопец, побач яго таксама хлопец сядзеў, раскірачыўшы ногі. На заднім сядзенні відаць было дзяўчат. Шафёр аўтобуса прыадчыніў дзверцы і аблаяў усіх у легкавой машыне, але там не пераймаліся, праехалі міма аўтобуса. Дзяўчаты смяяліся.

Юрка зышоў з аўтобуса на Рынку Касцюшкі, на паўстанку каля рэстаўраванай старой ратушы. Прапусціў наперад дзяўчыну з вялізным чамаданам, яна хісталася, чамадан вельмі цяжкі. Юрка не бачыў, дзе і як яна сядала ў аўтобус з гэтакім чамаданам.

— Памагу пані, — сказаў да дзяўчыны.

«К чорту, знаёмыя ўбачаць», — падумаў. Чамадан быў сапраўды цяжкі.

Дзяўчына нічога не сказала, нясмела ўсміхнулася і пайшла побач.

— Цяжкі чамадан, — сказаў ён. — Не на вашы рукі чамадан.

— Мне недалёка, — сказала яна.

Чуўся нялоўка з чужою на Рынку Касцюшкі. Увайшлі ў спакойную вуліцу да парку, даходзілі да стаянкі таксі.

— Пані куды? — запытаў яе.

— Мне недалёка.

Ёй чамусьці стала смешна.

— Мне недалёка, — сказала. — Мне трэба да інтэрната Медыцынскай акадэміі.

Інтэрнат акадэміі амаль на ўскраіне парку, таксі непатрэбнае, смешна наймаць таксі. Але ў таксі можна было б не гаварыць, а ідучы пехатою не выпадае маўчаць.

I ён азваўся:

— Вучыцеся ў акадэміі? — не ўжыў слова «пані», і таму пытанне прагучэла ненатуральна.

— Так, на другім курсе.

— Цяжка вучыцца?

— Залежыць у якога прафесара, — сказала яна даволі свабодна.

— Калі я вучыўся... — і ён расказаў забаўную гісторыю з часоў сваёй вучобы.

Дзяўчына смяялася.

— Пану не цяжка? Мо разам будзем нясці? Яна прапанавала. Юрку здалося, што яна запрапанавала нешта больш, чым сваю руку пры чамадане.

— Не. Што вы! — хутка адказаў. Захацелася, каб яна не згадзілася, запярэчыла.

Але яна загаварыла аб ветлівасці, нейкі хам у цягніку наступіў ёй на нагу, абдзёр абцасам бок зграбнага туфля. Паказала на левы туфель.

— Змарнаваў туфель.

— Шкада туфля.

— Падабаюцца мне гэтыя туфлі.

Паставіў чамадан на асфальце алеі. Каля кіёска з напоямі натоўп дарослых і дзяцей, дарослыя п'юць з бутэлек, дзеці ліжуць lody і пішчаць.

— Цяжка пану.

— Не, — яму захацелася піць.

— Я панясу.

— Што вы! Я не з слабых.

Яна паглядзела яму ў рукі.

— Вып'ем, — сказаў ён.

— Я не люблю піва.

— Ёсць аранжада.

— Аранжаду можна.

Ёй таксама хацелася піць.

— Няма аранжады, — сказалі ў кіёску. — Ёсць ліманад, ёсць садовая вада.

— Бутэльку ліманаду і бутэльку піва, — сказаў.

Падаў дзесяцізлотавую манету.

— Капернік! — сказала з захапленнем дзяўчына.

На манеце адціснуты партрэт Каперніка.

— Капернік, — ён паглядзеў на манету, зразумеў, што гэтакіх манет пакуль мала і некаторыя захоўваюць іх сабе.

— Пані збірае манеты? — зноў нязграбнае пы-танне.

— О, так, — сказала яна. — А пан? Ёк узяў манету назад і падаў яе ёй.

— Проша.

— Але ж гэта грошы, — яна гаварыла няшчыра.

— Невялікія.

Сунуў манету ў яе далонь.

— Проша.

— Але ж...

— Проша, проша.

— Дзякую.

— Няма за што.

— Я маю дзве пяцёркі, — і пачала шукаць іх у торбачцы.

Падаў ёй бутэльку ліманаду.

— Вазьму не менш, як сто злотых.

Гэта быў жарт.

I яны засмяяліся.

Выпілі і пайшлі. Ішла блізка яго. Ужо відаць інтэрнат акадэміі і трэба запытаць дзяўчыны, як называецца яна.

— Прыгожы інтэрнат, — сказаў.

— Цесна ў ім, — сказала яна. — Многа студэнтаў не можа знайсці кватэры ў горадзе, жыве ў інтэрнаце нелегальна. Начуюць то ў адным, то ў другім пакоі. Цесны інтэрнат.

— Пабудуюць большы.

— О, ля! Калі гэта будзе.

Дайнілі да сходаў, дзверы расчыненыя, відаць у вестыбюлі студэнтаў, глядзяць на яго і на яе, гавораць паміж сабою.

Пастаялі. Зразумела, што ён не адважваецца і закончыла размову.

— Вельмі дзякую пану за дапамогу.

— Можа аднесці чамадан у пакой?

— Дам сама рады. Вельмі дзякую за дапамогу.

— Я магу аднесці. Пані будзе цяжка нясці па сходах.

— Не. Я і так замнога выкарыстала пана, — яна рашылася сказаць больш.

Усміхнулася яму ў вочы. Адкрыла рот і не сказала нічога. Потым сказала:

— Да пабачэння.

— Да пабачэння, — Юрку мацней захацелася адысці адсюль.

У вестыбюлі студэнты.

— Да пабачэння, — сказала яна яшчэ раз.

Ён хутка пайшоў назад. I колькі потым не прыглядаўся да студэнтак, не ўбачыў яе. Ён не помніў яе вачэй і носа.

Таня ад пяці год замужам у Вроцлаве.

Юрка вельмі кахаў Таню. Ездзіў да бацькоў у веску, дзе была жонка з дзяцьмі, дзень праводзіў на гутарцы — увечары выходзіў. Ішоў гародамі пад хату Тані і прастойваў там дапазна. Сабака. пазнаваў яго і не брахаў. Хадзіў пад хату Тані цёмнымі вечарамі, калі мог плакаць, не саромеючыся нават самога сябе.

ІОрка рэдка ездзіў у вёску. Вярнуўшыся, не ішоў дадому, заходзіў у «Асторыю» або «Крышталь», танцаваў. Потым быў спакойны.

Вецер дзярэ ў вочы, уначы задуваў мокрым снегам. Асабліва непрыемна праходзіць каля будынка суда, дзе рабочыя перабудоўваюць вялікія ўсходы, валяюцца кавалкі бетону і цэглы, і крушні пяску. Вецер кідае пяском, з высокіх усходаў ляціць пясок уніз, на тратуар. Проста ў вочы.

Юрка ідзе абы ісці, гэта добра асвяжае галаву. Ён некалькі дзён рыхтуецца да залікавых экзаменаў у вячэрняй інжынерскай школе, у якой настойліва вучыцца. Па вуліцы праязджаюць аўтобусы, яны доўгія і на міг засланяюць ад прыдзірлівага ветру. Вецер выскаквае з-за аўтобуса і кідаецца; бы шалёны. На ўсходах суда працуюць рабочыя, павярнуўшыся плячыма да ветру.

На рагу вуліц Складоўскай і Весялоўскага глядзіць на Юрку вясковая жанчына, адразу відаць, што вясковая яна. Ён паглядзеў на яе і яна сказала:

— Дзень добры.

— Добры дзень.

Была гэта кабеціна з мястэчка, яна пазнала яго, і ён пазнаў яе.

— Кудою тут у суд?

Яна хацела запытаць яго па імені, але чамусьці не запытала.

— Суд тут, — ён паказаў на ўсходы, якія абселі рабочыя-каменшчыкі.

Вецер ламатаў поламі плашча і дзёр за вочы. У жанчыны вочы схаваны ў моршчынах. Ён наклаў цёмныя акуляры.

— Ну, і сыпле пяском, — сказаў, каб не падумала, што ён мондрыцца.

«Памарнаваў вочы над кніжкамі», — падумала жанчына. — «Не трэба так забівацца навукаю».

Не адыходзіла, пра суд спытала так сабе. Ведала, дзе суд.

— Як жывецца? — спытаў ён, каб пачаць размову. Яму захацелася пагаварыць, усёроўна аб чым пагаварыць.

Ведаў, што трэба пачаць размову. Жанчына будзе стаяць і маўчаць. Ёй штосьці патрэбна, але яна будзе стаяць і маўчаць.

— От, дзякаваць Богу, — адказала яна. Спачатку трэба гаварыць мала.

— Як там жывуць мая мама і тата?

— Бачыла тваю маці ўчора, добра выглядае.

— А тата?

— Твой тата малоў жыта. Таксама добра выглядае.

— Здаровыя?

— Здаровыя.

Вясковыя размовы такія самыя.

— Паедзеш на вяселле?

Жанчына паглядзела.

— Вяселле? — здзівіўся ён.

— Стрыечны брат жэніцца.

— Жэніцца! — яму было ўсёроўна, хто жэніцца.

— Бярэ лясунку. Чыстая дзеўка. Жанчына яшчэ штосьці гаварыла, вецер здуваў яе словы на асфальт вуліцы і далей, уніз, да Рынку Касцюшкі. Юрка думаў, хто гэта яго стрыечны брат? Потым перастаў думаць і слухаў паабрываных слоў.

— Будзе вяселле, — сказаў ён, калі яна змоўкла.

— О, ля! Яшчэ якое!

— Добра.

— Пэўна, што добра...

— Калі жэніцца?

— Хутка. Ужо на запаведзь падалі.

— Добра...

— Мілая такая.

— Хто?

— Нявестка. Мілая такая, спакойная...

— Харошая?

— Харошая. Сёння бачыла іх у аўтобусе, ехалі ў Беласток па справункі.

— Ага.

— Не заходзілі?

— Яны?

— Не запрашалі яшчэ?

— Зойдуць, — Юрка хацеў сказаць што другое, але трэба сказаць менавіта так.

Магчыма, прыходзілі на кватэру тады, калі ён спаў? Як бы і памятае, што хтосьці стукаў, снілася вайна ў Карпатах і біла артылерыя. Потым плакала жонка... Добра, што не прачнуўся, не хо-чацца валачыцца па вяселлях, а адмовіцца не было б як. Зрэшты, можа і не прыходзіў брат. Яго амаль не ведае. Мала помніць яго. Ніколі не гаварыў з ім. Бачыў яго. Столькі ўсяго сваяцтва.

Жанчына ўсё гаварыла.

Чаго ты, кабеціна, тут у Беластоку і то ўвечары? Колькі ты стаптала парогаў за гэты дзень і ў якой справе? Чаго?

Прагаварылі хіба з паўгадзіны.

Жанчыне патрэбна было вырабіць метрыку праз суд і яна не ведала, як пісаць у суд і дзе пішуць?

I Юрка памог ёй. Жанчына спрабавала даць яму дзесяць злотых.

Ад'ехала апошнім аўтобусам, што перад восьмай. У дарозе спала і ёй сніўся хлеб. Ёй моцна хацелася есці.

Вуліца ветрылася, вецер дзьмуў прама, уздоўж тратуара. Хтосьці сказаў «дзень добры», Юрка паглядзеў за ім, гэта быў галоўны бухгалтар, адзіны начальнік, які першы вітаецца з падначаленымі і як бы спецыяльна сочыць ён за тым, каб хто не сказаў яму «дзень добры» хутчэй за яго. Гэта рабіла мілы настрой і многія па сённяшні дзень думаюць, чаму галоўны бухгалтар вітаецца з усімі без разбору, са сторажам і дырэктарам.

Аднойчы Юрка выклікаў службовую легкавую машыну і цэлы дзень правёў на візітацыі будоваў, дзе абсталяваны цяжкія будаўнічыя механізмы. Да канца працы заставалася дваццаць мінут. Юрка рашыў не заязджаць ужо ў бюро, вярнуцца проста дамоў.

Едуць Юравецкай вуліцай, праязджаюць каля аўтобуснага вакзала. Шафёр спыніўся і кажа:

— Адну хвілінку, пане кіроўнік, я толькі на пару слоў са знаёмым шафёрам.

Юрка не кіраўнік, ён намеснік кіраўніка, але шафёр мае справу.

— Проша, — адказвае Юрка.

Шафёр вылез з машыны, перабег на другі бок вуліцы, знік у дзвярах будынка вакзала. Юрка паглядзеў яму ўслед і напаткаў знаёмыя вочы, Вочы глядзяць не на Юрку, яны кіруюцца на машыну і ўбок ад яе, так глядзяць вочы людзей, якія намераны перайсці цераз вуліцу.

Юрка пазнаў: гэта Грыша, муж Тані.

Падышоў да яго і штурхнуў яго ў плячо.

— Ты чаго? — загаварыў Юрка так, як бы яны бачыліся ўчора і меліся кончыць някончанае.

Гавораць, перабіваючы адзін другога.

— Бачу, начальнік з цябе, машынаю разбіваешся, — азваўся Грыша пасля некаторага маўчання.

Глядзіць Юрку ў твар.

— Э, што ты, — Юрка махнуў рукою.

У руках Грышы папяровая торбачка. Чамадан лашчыцца да ног.

— У Беластоку апельсіны прадаюць, а ў нас няма, — кажа Грыша і паказвае торбачку.

— У Вроцлаве няма апельсінаў?

— Мо і ёсць, але пакуль вернемся з працы, ужо няма іх у крамах.

I дадае:

— Таня ўсяго раз купіла за гэты час.

Абое працуюць.

— Ого, дваццаць мінут да ад'езду аўтобуса, — сказаў Грыша. — Што яна робіць? — занепакоіўся. — Пабегла! Чаго ж яе панясло туды! — зазлаваў.

Юрка здагадауся, што тут Таня і яна зараз прыдзе.

Ён запытаў:

— Не сказала?

— Гаварыла, што ідзе на Рынак Касцюшкі, у Delikatesy накупіць цукерак для хросніцы, маем водпуск, едзем у вёску...

Сказаўшы гэта, Грыша паглядзеў на легкавую машыну Юркі і дакончыў:

—...халера, спознімся на аўтобус!

Падышоў шафёр і ні то запытаў, ні то сказаў:

— Едзем, пане кіроўнік.

— Так, так, — хутка адказаў Юрка і падаў руку Грышу:

— Ну, cześc, шчаслівай дарогі.

Развіталіся.

Юрка нырнуў у машыну, убачыў, як да Грышы падбягае Таня з пакуначкам у руцэ, яны загаварылі, ён паказвае рукою ўбок машыны. Машына кранулася і ехала, ад'язджала.

Юрка чуўся так, як бы вышаў з папяросаю ў зубах са складу бензіну.

Юрка бліскуча вытрымаў экзамены ў вячэрняй інжынерскай школе і неўзабаве назначылі яго кіраўніком. З аддзела кадраў прыслалі яму сакратарку, яна называлася Таня.

Юрка ўздрыгануў, пачуўшы яе імя, паглядзеў на зграбную незнаёмую Таню і запрасіў яе да сябе, у кабінет — растлумачыў ёй абавязкі.

Размова не цягнулася доўга, ён памаўчаў.

— Маю да пані просьбу, — загаварыў не сваім голасам.

— Слухаю, — яна насцярожылася.

I сказаў:

Дазвольце мне называць вас: «пані Тося».

Дзяўчына згадзілася.

Просьба была дурненькая і Юрка гаварыў да яе толькі — «пані».

Была калісьці такая размова. Гаварылі:

— Актывісты крычаць, што не даюць ім дзейнічаць! Але ж, калі ласка, дзейнічайце, колькі ўлезе!!

Юрка маўчаў, гаварылі далей.

— Ведаеце што? — не вытрываў Юрка. — Гэтае заахвочванне падобна да заахвочвання неграў на плантацыі. З той розніцай, што ёсць магчымасць ухіліцца ад такога заахвочвання.

Адзін паглядзеў на Юрку, бы на вар'ята, проста нічога не зразумеў з таго, што пачуў. Меў твар задаволенага нявольніка.

— Тое, што хтосьці камусьці не дае працаваць, выдумка гультаёў, — сказаў нявольнік.

— Працаваць, і працаваць? — сказаў Юрка. Ён думаў, як гэта выказаць?

Нявольніку ўсё ясна. Юрка сказаў:

— Працаваць і не мець вынікаў, гэта сумна. Капай яму, выкапай яму, паглядзі на яму, завалі яму, выраўняй зямлю, дзе была яма. I зноў капай яму...

Няясна сказана.

Але хтосьці дзесьці чуў пра такія практыкі з капаннем ямаў...

Юрка яшчэ раз сказаў:

— Праца павінна мець мэту. Калі я капаю яму, значыць яна мне патрэбна.

Прычым тут яма, думаў нявольнік. На яго наплывала санлівасць. А хтосьці каля яго сядзеў і думаў: дурненькія вы ўсе, я працаваў, добрасумленна дзейнічаў — прыходзіць сябра дзяцінства, што працуе ў высокапастаўленай установе і кажа: ты, пра цябе пыталі, што ты начоўп, цябе называлі ворагам, я бараніў цябе, кажу, які ён вораг, ён жа з маёй вёскі. Толькі, слухай, ціха, ша-а, нікому аб гэтым ні слова. Ведай, але сабе.

Балбаталі:

—Ніхто не капае ямы таму, што падабаецца капаць. Нават у спорце ёсць свая мэта...

Пачуўшы аб спорце нявольнік ажывіўся. Сказаў:

— Мы замнога думаем аб мэтах, а замала аб працы, дзейнасці.

Быў гэта ўсё-такі голас нявольніка. I голас Юркі:

— Праца для працы, не праца.

— Але і мэта без працы, не мэта, — нявольнік меў рацыю. Аж дзіва, што ён меў рацыю.

Юрка павіс.

— Чалавек не будзе намагацца не бачачы мэты (не помніць ужо хто сказаў?).

— Хто не хоча, то і з мэтаю не будзе працаваць, — нявольнік зноў меў рацыю.

Рацыю, ад якой было душна.

— Ну, так, — Юрка хацеў сказаць больш.

Нявольнік як бы пацяшаў яго, кажучы амаль уперабіўкі:

— Трэба працаваць, мэта сама прыдзе.

— Добра.

— Але.

— Так.

— Гм.

Доўга гаварылі.

Юрка быў далёка ад усіх і, калі знікалі яны на небакраі, Юрка сказаў:

— Час спаць, ужо адзінаццатая.

Нявольнік збіраўся да выхаду паволі і абыякава, як пасля гарачага дня на плантацыі недзе калісьці на Кубе ці ў Віргініі, хтосьці быў задаволены ім. Юрка не мог зразумець, адкуль бяруцца такія размовы? Гэта ад таго, што ёсць час, прыпомніў чыесьці словы.

На вуліцы крычаў п'яны голас і клікаў герояў, і страшыў героямі, і страшыў герояў, і доўга шумеў гэты п'яны голас.

Юрка заснуў на досвітку. Ён кідаўся на тапчане, яму снілася. Перад тым, як заснуць, ён думаў аб знаёмых і аб п'яным голасе на вуліцы...

Свядомасць мінулага часу пачынае мучыць ад дваццаць пятага года жыцця. Дагэтуль гарыць свядомасць будучага часу, а цяперашні час чалавек пражывае рэдка і трывае гэта мінуты, часамі некалькі гадзін, мо нат' дзень-два...

Якогасьці года, у чэрвені, накіравалі Юрку на wczasy ў Гіжыцку, ва ўзнагароду за добрую працу.

— Ну, а жонцы? — спытаў Юрка.

— Што жонцы? — не зразумелі Юркі.

— Каб разам паехаць, — выясніў.

— Што ты!? — здзівіліся. — Нашто табе там жонка? — паціснулі плячыма. — Самому ляпейі — засмяяліся.

Яна спакавала Юрку чамаданчык і правяла яго на вакзал Białystok Centralny. На пероне жонка ўсхліпнула. Юрка хацеў штосьці сказаць, але не сказаў. Пашоў у вагон.

У яго вачах прыкрасць і нічога больш.

У Гіжыцку ішоў густы дождж з ветрам. Негацінскае возера мела халодны колер і пахла рыбамі. Атрымаў кватарунак у пакоі з двума ложкамі, выбраў сабе ложак пад сцяною, другі застаўся камусьці, хто яшчэ не прыехаў. Ужо вечарэла і не пашоў у сталоўку, адчуваў сябе стомленым і лёг спаць. Прачнуўся ад шэптаў за дзвярыма, хтосьці асцярожна ўвайшоў у пакой, штосьці рабіў і ўлёгся на другім ложку, што пад акном. Юрка заснуў.

Быў гэта слёсар з Вроцлава, пазнаёміўся з ім назаўтра.

Гулялі ў карты.

На трэці дзень вечарынка ў сталоўцы, Юрка не танцуе. Кіраўнік падпіты, стаіць пасярэдзіне і камандуе танцамі, і паглядае на Юрку, і выкрыквае:

— Усе танцуюць: Усе танцуюць!!

Юрка сядзіць за столікам і п'е піва. Зайгралі блакітнае танга, падышла да яго дзяўчына, ён затанцаваў з ёю. Пратанцаваў з ёю да кэнца вечарыны, праводзіў яе і гаварылі яны аб чымсьці страшэнна няважным.

Калі вярнуўся да сябе, на кватэру, слёсар яшчэ не спаў. Ён сказаў:

— Ой, прыгожая!

I цмокнуў.

Але Юрка не загаварыў аб дзяўчыне. Яна была вельмі падобнай да Тані. Ён ведаў, што Таня выйшла замуж за Грышу, пажаніліся ў восень.

Пагода ўсталёўвалася, і Юрка дамовіўся з дзяўчынаю, што паплывуць лодкаю на возера Мамры. Напраўду было наадварот: гэта яна дамовілася з ім.

Белае неба над азёрамі: і гарачы вецер, і плыткі пляж, і далечыня. Падплылі да вострава, доўга ляжалі ў пяску. Дзяўчына ўстала і пабегла па вадзе, Юрка штосьці крычыць ёй услед, яна вяр-нулася і пырскае на яго вадою, ён адбіваецца гэтаксама. Дзяўчына пабегла ў кусты, ён паганіў яе, яна ўпала, ён пастаяў над ёю, прысеў і зняў смяцінку з яе пяты, яна дыхае яму ў плячо, глядзіць на яго вільготнымі вачыма. Устала, крыкнула «Дагані мяне!» і пабегла ў глыб вострава. I зноў упала.

— Добра нам тут, — сказала дзяўчына.

— Добра, — сказаў Юрка.

— Сядзь, — папрасіла яна.

Юрка глядзіць у неба, дзяўчына на Юрку.

Раптам усхапілася і са смехам адбегла за другі куст. Юрка здагадліва адвярнуўся спіною і адыходзіў прэч, яна выглянула з-за куста і паклікала яго:

— Хадзі сюды!

Дзяўчына ляжала і моцна дыхала, яе губы чырванелі. Ён падышоў да яе. Сказаў:

— Хадзем да лодкі.

Яна паглядзела на яго чужымі вачыма. Пайшлі.

Дзяўчына больш не адзывалася, а ўвечары яна ішла са слёсарам — уваходзілі яны ў рэстаран «Пад альбатросам». Там ігралі танга, па-чаўся дансінг.

Юрка быў у сябе ў пакоі. Ён хадзіў з кута ў кут і многа курыў. Лёг у дзесяць.

Прачнуўся, калі яшчэ не днела і зазлаваў сам на сябе за гэта, мацней нацягнуў коўдру. Па акне крапаціць дождж. Зноў падае дождж. I пачуў выразны шэпт за дзвярыма:

— Асцярожна, добра, ціха! спіць! хто спіць? ціха будзь, асцярожна...

Адчыніліся дзверы і ўвайшло двое: слёсар і дзяўчына.

Яна прашаптала:

— Хто там?

А слёсар:

— Ціха.

Заціхлі.

Ён пасадзіў яе на свой ложак, зняў туфлі і далікатна паставіў іх каля ложка, памог зняць сукню.

— Хто там спіць? Мне сорамна, — зашаптала дзяўчына.

— Ціха.

Засланіў яе і ўкладавіліся ў пасцель. На досвітку яна пайшла, слёсар правёў яе на калідор.

Заснуў ён справядлівым сном. Юрка разбудзіў яго ў палове восьмай, на снеданне.

Будучы ўжо ў Беластоку, аднаго дня Юрка атрымаў паштоўку ад слёсара з Вроцлава. Ён пісаў, што жэніцца з дзяўчынаю. Юрка купіў віншавальную тэлеграму і паслаў на дзень шлюбу маладой пары.

Маладосць — гэта мары аб будучыні. Будучыня, як далёкая рэчка ў гарачы дзень, да якой даволі дайсці, каб купацца і цешыцца. Не думаем аб вірах і бяздонных ямах, хаця ведаем, што якы ёсць.

Рэчка кліча. Толькі кліча.

Ёй усёроўна, ці ты добра паплывеш, ці кепска паплывеш і ўтопішся.

Унізе ішоў па тратуары той. Юрка адступіўся ад кветніка на балконе і падаўся назад. Той мог задраць галаву і ўбачыць яго. Юрка не баяўся, але рад быў не бачыцца з ім. Калісьці, Юрка і той, былі сябрамі.

— Чэсць! — сказалі адзін аднаму ў мінулую восень.

— Сядай.

— Вольнае крэсла?

— Так. Сядай, ну, сядай.

— Адзін. Без нікога.

ІОрка сеў. Ён зайшоў у «Крышталь» паабедаць.

— Капу лет не бачыліся!

— А так.

Юрка даволі нясмелы.

— Чуў, добра табе вядзецца. Праўда? Цікавая праца?

Юрка не памятае, што тады нагаварыў яму.

— Як жывеце? — пытаў Юрка.

— Што ты да мяне «на вы»! Што, я твой бацька, ці што?

Той прытварыўся абражаным, потым ляпнуў рукою Юрку па плячы і засмяяўся.

— Тоўсты карчыска ў цябе.

— Ну, — сказаў Юрка. — Не танчэйшы, чым твой.

— Трэба было сказаць, — не таўсцейшы.

— Жанаты? — той паглядзеў на руку Юркі. Юрка насіў шлюбны пярсцёнак. — Колькі дзяцей?

— Пакуль адно.

— Адно?

— Адно.

— Хлопец?

— Хлопец. Здаравенны такі.

— У цябе ўдаўся.

— Хіба.

— А жонка адкуль?

— З-пад Гайнаўкі.

— Ого, там здаравенныя бабы.

— I ў мяне з-пад Гайнаўкі.

Той не быў жанаты, яму часамі хацелася быць жанатым і ў такіх хвілях ён махляваў. Лгаў, што жанаты. Яму ў такіх хвілях хацелася мець жонку, менавіта з тых аколіц, з якіх паходзіць жонка сябры, з якім якраз гаворыць. Цяпер ён гаварыў з Юркам, і яму хацелася мець жонку з-пад Гайнаўкі.

— Добрыя з-пад Гайнаўкі. Свае!

Але Юрка загаварыў аб чым другім, і яму здалося, што Юрка ўбачыў яго махлярства, і ён пакінуў цікаўліва-насмешлівы спосаб размовы.

— Колькі зарабляеш? — запытаў знянацку той.

«Думае, што я заграбаю грошы!»

— Жыць можна, — адказ быў ніякі.

— Залежыць, як жыць: кот жыве, і сабака жыве...

Юрка заказаў абед, кельнер пашоў.

— Ведаеш, звольнілі з працы... — і той сказаў, каго звольнілі з працы. — Добры хлопец, але дурань. Паверыў. Вераю далёка не заедзеш.

Звольнілі з працы сябра са школьных год. Шкада. Сапраўды добры хлопец. Шкада.

— Шкада.

— Я памагу яму знайсці яшчэ лепшую працу, — сказаў той.

— Можаш памагчы?

— Хто? Я не магу? Я!?

Той зарагатаў, як дрэнны акцёр на сцэне. Юрка мучыўся.

— Маеш знаёмых? — спытаў Юрка.

— Маю.

— Я не маю, — прызнаўся Юрка. Ён сказаў гэтым, што не можа памагчы.

— Але не знаёмыя памогуць. Не, не яны, — той бліснуў вачыма. — У патрэбе знаёмыя не памагаюць. Наадварот...

— I так у жыцці бывае.

— Не толькі так бывае, — сказаў той. — Так ёсць.

— Хто яго ведае...

— Эх ты: не ведаеш і не ведаеш. Люблю цябе. Ты мяккі. З табою добра пагаварыць.

Кельнер прынёс абед.

— Фактычна, дык я павінен быць яшчэ на рабоце, — сказаў той. — Але ліха пабяры працу: не заяц, не ўцячэ...

Стаў насупраць Юркі.

— Пакажу табе кватэру.

— Мне час ісці, — пачаў круціць Юрка. Непрыемна ісці з такім, да таго ў кватэру. Юрка паверыў, што той жанаты.

— Пойдзеш, пабачыш, — у таго блішчэлі вочы. — Ты добры, свой, пакажу табе такую штуку, якой свет не бачыў... Э, свет бачыў лепшыя, але не ты. Не ты! — тыцнуў пальцам.

Юрка сеў з ім у таксі, заехалі на вуліцу Валадыёўскага. У кватэры балаган і бруд. Той паставіў на стол магнітафон.

— Пакажу табе штуку, якой свет не бачыў...

Музыкі захацелася яму! Юрка сказаў «да пабачэння», але той не дачуў. — Хрэн што мне зробяць, трымаю ўсіх у руцэ, — гаварыў ён, — Павышэнне пэўнае, хай спрабуюць не даць павышэння. Хай спрабуюць не прыняць на працу... — ён зноў назваў імя і прозвішча сябры са школьных гадоў, якога звольнілі з працы.

Марудзіў пры магнітафоне, штосьці не ўдавалася, штосьці ляскала, урэшце ў магнітафоне зашыпела, — закруціліся шпулькі. Адхіліўся ад магнітафона і маргнуў Юрку.

У магнітафоне пачуўся голас дзяўчыны, голас вітаўся з мужчынскім голасам. Голас дзяўчыны стрыманы, голас мужчыны штораз мякчэйшы. Ён ласіцца. Потым пацалункі, потым зноў голас мужчыны. Голас дзяўчыны вельмі выразны, яна пытаецца, ці спадабалася, мужчыне штосьці вельмі спадабалася. Потым смех, голас мужчыны абяцаў штосьці, голас дзяўчыны верыў.

Юрка зразумеў, у чым справа.

— Добрая работа, — той бяспечна зарагатаў на ўсю кватэру. Той не мог паўстрымацца ад рогату.

Тым часам у магнітафоне паявіліся два мужчынскія галасы. I толькі мужчынскія. Яны расказвалі адзін другому пра нейкія свінствы — і штосьці планавалі. «Так», — сказаў выразна голас аднаго мужчыны. — «Аб гэтым можам ведаць толькі мы ўдвох», — сказаў голас другога мужчыны. — «Ясна», — сказаў першы голас... Гэты голас захліснуўся ў захапленні. — «Ніякай рызыкі, ну, не: квіты арыгінальныя, подпісы сапраўды праўдзівыя будуць, а грошыкі нашы, хэ-хэ... I шыта-крыта, хэ-хэ»...

Доўга гудзела ў магнітафоне гэта размова.

— Такая шпулька — скарб! — сказаў той. Яго голас выдаўся зусім падобным да голасу ў магнітафоне, хаця там гаварылі іншыя, напэўна іншыя.

Юрка нічога не адказаў яму. Ён развітаўся і вышаў.

— Цяпер мне знаёмыя непатрэбны, — гаварыў той на развітанне.

Ад таго ўсяго ў Юркі было наплявана ў галаве.

Уночы Юрка пачуў, як ашалеў вецер, і раніцай на балконе было многа пяску. Кватэра на трэцім паверсе, усё-такі на балконе было многа пяску. Сонца даўно ўстала і ззяла ад яго асляпляючая радасць.

Уключыў радыё, слухаў арабскай музыкі. У гэтай музыцы шмат сонца. Слухаеш і аж вочы жмурыш. Цудоўная музыка, цудоўны свет! Божа, як рэдка захапляемся светам; як многа думаем аб агіднасцях!

Ішоў дадому пад сценамі ваяводскага суда, халодны вецер дзьмуў вуліцаю, зганяючы на тратуар шматы выкінутых газет і папераў. Пад сценамі суда ціха, далей ад іх вецер абхопліваў ногі і цяжка было ісці. Было вельмі холадна.

Не мог адамкнуць кватэры, пальцы пакалелі. Ключ выпаў з рукі, бразгітанне яго знервавала. Адамкнуў дзверы, у твар паказытаў скразняк, люфцік адчынены. Добра, што адчынены люфцік. Добра, што быў адчынены люфцік. Зачыніў люфцік і ў кватэры стала спакойна. Свіст ветру за акном глухі і далёкі, болей супакойваючы, чым нервуючы. Кватэра на трэцім паверсе і, калі засланіць вокны, і ўслухоўвацца ў свіст ветру, здаецца, што гэта не ў Беластоку. Мяккі змрок у кватэры, заслоненыя вокны і вецер за вокнамі, як у Закапаным, як у доме адпачынку «Брысталь», дзе даволі адхіліць заслону на акне, каб убачыць вярхі Татраў, а ўнізе, каля «Брысталя», горскі струмень. Пад шум гэтага струменя засынаў моцным-моцным сном, і прачынаўся тады, калі моцна хацелася есці, так моцна, што не мог улежаць у пасцелі. Спаў ад сёмай вечара да сёмай раніцы. Цешыўся жыццём — глядзеў на свае рукі, пальцы, пазногці, грудзі, жывот, маршчыны на жываце, і ўсё заўважанае было вельмі важнае. Уставаў і еў, многа і смачна еў. Потым ішоў на нартастраду на Губалоўцы, або катаўся на санках з гары на Ліпках, або выбіраўся ліноўкаю на Каспроў Верх. У кіно не хадзіў, яно залішне прыпамінала яму аб Беластоку. Хадзіў у кавярню, яна не прыпамінала яму Бе-ластока, у ёй можна было прасядзець некалькі гадзін пры шклянцы содавай вады. Сядзелі пры шклянках содавай вады і жартавалі, расказвалі анекдоты. Асабліва вылучаўся ў жартах адзін інжынер са Шлёнска. Сядзелі і безупынку жартавалі, сядзелі з жанчынамі.

Юрка сядзеў адзін за столікам, які ніхто не займаў, столік стаяў блізка ўваходу. Побач сядала пара, можа муж з жонкаю? Ён заказваў бутэльку таннага вермута, наліваў чаркі, яна піла адну чарку цэлы вечар і пакідала яе недапітай. Ён выпіваў бутэльку вермуту. Калі дапіваў бутэльку, запрашаў яе танцаваць. Іграў аркестр і спявала аголеная дзяўчына. Ён і яна танцавалі на месцы, гаварылі сабе ў вуха і раз смяяліся, раз злаваліся. Аркестр заціх, і яны прыйшлі да свайго століка, ён кліча кельнера, фундуе музыкантам па чарцы добрага віна і заказвае мелодыю для яе... гаворыць яе імя, сябе называе палкоўнікам. Мелодыя ёй ад пана палкоўніка, кельнер кланяецца і адыходзіць да буфета, ён глядзіць услед кельнеру, дапівае свой вермут, Яна пачынае смяяцца: «Ты палкоўнік!?» Ён кажа: «Так, я палкоўнік», — і выбухае ад смеху. «У войску, — кажа, — я быў капралам, гэта больш, чым быць палкоўнікам». Яна нічога не разумее і смяецца над чаркаю, распырсквае віно. Дзіцё ты, кажа ён. Ты горшае дзіцё, агрызаецца яна. Зайграў аркестр, і яны ўсталі танцаваць. Аркестр іграе танга, перкусіст нахіляецца да мікрафона, непрыкметна нахіляецца і ядвабным голасам аб'яўляе мелодыю для пані... (называе яе імя) ад пана палкоўніка. Яна прьшіскаецца да яго, яны заходзяцца ад нямога смеху, потым танцуюць ужо проста, гавораць аб чымсьці другім і зноў злуюць адно на другое.

Яны прыходзілі цэлы тыдзень, у астатні вечар ён штосьці падлічыў.

— Многа, — сказаў ён.

— Вар'ят, — сказала яна.

— У цябе няма? — спытаў ён у яе.

— Я ўсё аддала табе.

У іх не было грошай.

Пан палкоўнік і пані... не з'явіліся больш. Ён учціва заплаціў рахункі за грузінскае віно для аркестру. Кошты вермуту смешныя.

Пайшлі пасвараныя, але задаволеныя, яна вынесла крышынку бесклапотнасці на неспакойных губах ружова-бледнага колеру.

На санках катаецца з горкі вялікі хлопчык. Санкі імчацца стрымгалоў, у стромкім месцы горкі хлопчык выпадае з санак і коціцца ўніз хутка-хуценька. Робіць гэта назнарок. Падабаецца, смяецца сам да сябе. Бяжыць з санкамі пад горку, снег і зачараваныя дрэвы. Зноў робіць гэтаксама. Хлопчыку ўжо многа год, вучыцца ў ся-рэдняй школе, мае нарачоную, піша пісьмы, чытае цікавыя кніжкі.

Горка далёка за горадам, куды ўзіму ніхто не прыходзіць, толькі ён. Прыходзіць сюды тады, калі надакучыць яму быць тым, кім ужо ёсць.

Спрацівіла Юрку размова з кімсьці другім; да таго спрацівіла, што мог паважна гаварыць ўжо толькі сам з сабою. З тым кімсь другім прахадзіў ўсю ноч у ціхай алеі. Лета датлявала і зоркі на небе былі моцна выразныя.

Гаварылі аб Сусвеце.

— Галактыкі аддаляюцца ад нас з хуткасцю, блізкай хуткасці святла, — сказаў той другі ўдумлівым голасам філосафа.

— Наша зямная куля, як пылінка ў Сусвеце, — сказаў Юрка. — Зусім, як пылінка на гасцінцы...

— Сусвет бясконцы, — ўдакладніў філосаф. Закруцілася ў галаве. Юрку закруцілася ў галаве, філосаф чуўся нармальна.

— Сусвет, яго будову прыраўноўваю да будовы атама, — гаварыў філосаф. — Людзі лічылі, што атам, бы зерне маку, бы жвірынка, з якіх складаецца матэрыя. Атам меў быць цвёрды і не-падзельны. Маналіт. Аказалася аднак, што ў атама шмат пустога месца і па гэтай пустцы круцяцца электроны, бы планеты вакол Сонца. У атаме Сонцам з'яўляецца яго ядро, але і ў ядры шмат пустога месца і там розныя нейтроны, пратоны, і г.д. Калі ж прыгледзеліся, скажам, да электрона то аказалася, што гэта нешта такое, што цяжка прыраўнаць да нашага паняцця аб матэрыі, аб цэгле, каменнях. Электроны, гэта электрычнасць, якой ні зважыць, ні падняць. А колькі ў ёй моцы ўсякай!

— Чым глыбей у матэрыю, тым пусцей, — сказаў Юрка. Ён аблізаў губы, яму захацелася піць.

— Можна меркаваць, што калісьці ўся матэрыя нашага Сусвету з'яўлялася адным пунктам, — філосаф паўтарыў вядомыя тэорыі.

— Пункт не мае памераў, — заўважыў Юрка.

— Вось, менавіта!— дзіўна ўцешыўся філосаф. Ён як бы не баяўся пропасці без дна. — І з гэтага аднаго пункта яна пачала расшырацца: паўстаюць і гінуць зоркі, сістэмы, галактыкі. Усё разбягаецца, але не па простай лініі. Простай лініі няма. Гэта выдумка чалавека. Святло разыходзіцца па крывой лініі, галактыкі таксама. Кола замыкаецца. Усё, усе галактыкі зноў зыдуцца, так сказаць, ляснуцца ў адным пункце, ляснуцца з хуткасцю святла...

Філосаф гаварыў гэта з ідыятычнай прыемнасцю. Ад яго слоў не панясло нават трупамі, не панясло нават пылам руін, у вушах не было нават ляманту, ні стогнаў, ні памірання. Ні канца свету.

Нічога не было.

— Вып'ем? — спытаў філосаф.

— Толькі піва, — пацвердзіў Юрка.

У «Асторыі» піва прадавалі ля ўваходу. Далей поўна мужчын і жанчын, аблівае іх музыка.

Мужчыны штосьці гавораць да жанчын, а жанчыны да мужчын, усё штосьці гавораць і гавораць вельмі непатрэбнае, мабыць, глупствы. Гавораць да сябе і не чуюць сябе. Прышла міліцыя і забрала п'яных з-пад крайняга століка.

— Вольны столік, — уцешыўся філосаф. Пацягнуў за сабою Юрку, той пашоў за ім. Было горача.

Філосаф паглядзеў на ногі прыгожай жанчыны і зблудзіў дзесьці, потым сказаў:

— Глупства, брат. Усё глупства.

Галактыкі аддаляюцца з хуткасцю святла, думаў Юрка. Аддаляюцца па крывой лініі. Аддаляюцца па гіганцкаму колу, па такому колу, якое цяжка і абхапіць людскім уяўленнем. Па колу, дзе мера не мае сэнсу. Кола замкнецца, будзе пункт. Будзе пункт.

— Так, — адказаў Юрка філосафу. Пацёр вочы.

— Што ты такі белы стаў? — філосаф толькі на момант угледзеўся ў Юрку.

Зноў пачапіў вочы на ногі прыгожай жанчыны. Юрка бачыў гэта.

Кельнер доўга не прыносіў піва.

Пілі два разы, хацелася есці. Філосаф меў вялікі апетыт і заказаў катлету з зялёным гарошкам. З'еў з апетытам. Юрка не мог адчапіцца ад думак: катлета складаецца з атамаў, у атамах пустка, нішто. Нішто: нішто з'ела нішто, філосаф з'еў катлету.

— Гм, — ікнуў весела Юрка.

— Нябрыдкая, — сказаў паўголасам філосаф, ён не думаў.

— Затанцуем, — ні то сказаў, ні то спытаў філосаф і, нягледзячы на Юрку, пашоў да прыгожых ног.

Узыходзіла сонца, Юрку штурхнулі ўбок. Гэта кельнер, на ім невінаватая ўсмешка, яго губы заварушыліся і сказалі:

— Зачыняем рэстаран. Выбачайце.

Юрка ўстаў і вышаў. Была шостая гадзіна раніцы. На вуліцы бразгітаў вядром стары чалавек з мятлою, ён замятаў вуліцу. Каля ўсходаў «Асторыі» кінута паперка, на ёй напісана: «Элька! Цікавы тып. Пазнаёмлю. Твая сяброўка». Паперка пакумячаная, але можна прачытаць, што напісана, не падымаючы яе з зямлі і не беручы яе ў рукі.

Юрка пастаяў каля «Асторыі» і рушыў дахаты цераз пустую плошчу. Выразна чуў свае крокі, і гэта памагала яму думаць. Дайшоў да кватэры ў сем гадзін: скінуў плашч, зайшоў у лазенку, адкруціў кран, дачакаўся халоднай вады і падставіў пад кран галаву.

Юрка засланіў вокны і лёг на тапчан. У канцы тапчана пападалі з ног на падлогу туфлі, адною рукою адсупоніў гальштук, расшпіліў кашулю. Выцягнуў проста рукі і заплюшчыў вочы. За акном, на панадворку, брахаў сабачка, і скрыгатала штосьці жалезнае. На вуліцы шумелі машыны, у шуме нарастаў стукат конскіх капытаў, вуліцаю ехаў вазак. У суседнім будынку гудзеў вентылятар, да яго ўсе прызвычаіліся, заціхаў у адзінаццаць гадзін вечара, пунктуальна, і тады рабілася дзіўна ціха. Трэба засынаць перад адзінаццатай, потым цяжка заснуць.

За дзвярыма, на ўсходах, крокі з-пад жалезных абцасаў. Ідзе суседка з мужам. Муж адмыкае дзверы. Яны ўваходзяць да сябе. Муж штосьці гаворыць балбатлівым голасам, яны былі ў гасціне. Сёння нядзеля.

— ...Сусвет вялікі, такі вялікі, што ні пачатку, ні канца... а калі так, дык зямная куля нават менш, чым пылінка, наогул нішто, нават і не пыліначка, проста пустое месца. З нічога ўсё і нічога...

Ляснулі дзверы, чуваць жалезныя крокі ад жалезных абцасаў, туфлі з жалезнымі абцасамі, высокімі і зграбнымі, далікатнымі і жалезнымі. Цвёрдыя, не зношваюцца.

Куплю жонцы туфлі, куплю лакеркі, лакеркі з жалезнымі і зграбнымі абцасамі. Маю пяцьсот злотых, пайду і куплю...

Вышаў у напрамку Рынку Касцюшкі. Новы гандлёвы дом ПДТ зачынены, адчыняюць у восем. Гадзіннік на ратушы паказваў палову восьмай, ручны гадзіннік у Юркі затрымаўся на сёмай.

Цераз вуліцу перабягала маладая пара, ён крычаў да яе, яна смяялася. Яна не бачыла яго, яна глядзела сюды, на Юрку. Смяялася з Юркі.

Прайшлі побач.

— У вітрыне модны матэрыял, — сказала яна.

Юрка засланяў від на вітрыну, ён адсунуўся цяпер убок, і яна ўжо не бачыла Юркі. Яны ішлі, яна ўсё яшчэ аглядалася на вітрыну, і не бачыла Юркі.

Юрка ўспомніў, што не ведае нумару нагі жонкі. Вярнуўся на кватэру, адшукаў нейкі яе туфель, змераў ніткаю, акуратна адрэзаў. Да таго часу ПДТ не адчынілі, была нядзеля.

Юрка адчуў патрэбу знайсціся ў людзях і пашоў у кавярню. Там ужо філосаф, ён памахаў рукою з-за свайго століка. Юрка прысеў, рука філосафа цёплая і ліпучая. Здавалася, як бы толькі што кончылі сваю ўчарашнюю размову.

— Што мае быць, то будзе, — сказаў філосаф. Ён сёрбаў ужо другі кубачак чорнай кавы.

— Гаворыш пагаворкамі, — у Юркі збіралася злосць.

— Не хочацца думаць.

— Бачу.

Філосаф запаліўся.

— Напрыклад, рэвалюцыя. Што такое рэвалюцыя? Рэвалюцыя, гэта неабходнасць! Ці ёсць сэнс змагацца за рэвалюцыю, калі яна і так будзе? — філосаф забаўляўся паняццямі, як дзіця цацкамі.

Запытала дзіця:

— Ці бачыш сэнс, га?

Хутчэй бы прыносіла каву, чаго марудзіць, злаваў Юрка на кавярку. У тых разважаннях было нешта з бурчання машыны, дасканалай машыны ды непрыдатнай. Прыгожай на выгляд цацкі, купленай за мільён долараў.

— сказаў быццам да сястрычкі. — Мо і рацыя...

Прынеслі каву, Юрка выпіў адразу і папрасіў яшчэ.

Ён праяснеў:

— Калі ўсе стануць адно чакаць, заклаўшы рукі, рэвалюцыі, дык яе можа не быць увогуле.

— Так, — пагадзілася дзіця. — Ды гэта немагчымае: заўсёды знойдуцца змагары.

Толькі не я, толькі не я, баялася дзіця. Мо і не баялася, яму проста не хацелася нічым займацца. Ну, і ліха з табою, думаў Юрка, як бы сапраўды збіраючыся рабіць рэвалюцыю.

— Рэвалюцыі непазбежныя, усё непазбежнае, — разважала дзіця. — Смерць непазбежная, жаніцьба...

— Можна і без жаніцьбы, — гэта не быў мужчынскі жарт, гэта было нешта агіднае, запацелае і брыдкае.

Не адразу дайшло гэта да Юркі.

— Бамбіза ты!

— А ты?

— Што я?

— А ты, што? Не бамбіза?

Юрка пахваліў яго:

— Прыгожы ты.

— Прыгожая ты, але на цябе можна толькі паглядзець, бы на куст ружы дзікай, і пайсці далей, — сказала дзіця натхнёным голасам і дадало: — Гэта мой верш.

— Віншую. Ты пішаш вершы?

— Адно, што застаецца рабіць разумным людзям, гэта пісаць вершы з думкай аб будучых пакаленнях, якія і без таго будуць мець даволі з чаго пасмяяцца з нас.

— Не цудач.

— Гэта ты цудачыш. Думаеш аб тым, аб чым не трэба думаць, даволі толькі ведаць.

— Эт, ідзі ты к чорту.

— Хочаш анекдот?

— Давай.

— Найпраўдзівейшы і найсвяжэйшы.

— Ну, давай, давай.

Юрка думаў, як адчапіцца.

— Ты толькі паслухай.

— Слухаю. Кажы ўрэшце.

— Слухай: аднаго старога распусніка напалохалі пеклам, а ён нічога, не спалохаўся. Смяецца і кажа: а я забаяўся, што накіруюць мяне за кару ў рай...

— Можна? — каля століка стаяў незнаёмы, ён усміхаўся.

— Сядай, — дзіця адразу пазнала яго. — Знаёмцеся.

Юрка падаў руку:

— Юрка.

Незнаёмы таксама сказаў сваё імя, неразборлівае і нейкае смешнае.

— Сядай, распуснік ты стары, — дзіця вельмі разбэсцілася. — Дзіва, як ты яшчэ не палысеў ад распусты...

Незнаёмы быў лысы.

— Маеш выключнае шчасце пабачыць чалавека! — дзіця павярнулася ад незнаёмага ўбок Юркі, прыжмурыла вочы. — Чалавек, як мае быць, які яшчэ не страціў сваёй істоты актыўнасці і руху. Не тое, што мы: балельшчыкі, кібіцы гэтага свету...

Незнаёмы хацеў агаліць зубы, але пагамаваўся, убачыўшы Юркаў твар не ў гуморы.

Дзіцяці папсавалася цацка, і яно таксама пасмутнела. Юрка развітаўся і пашоў.

— Галава баліць, — сказаў Юрка.

— Добра выпіць кефіру, — параіў незнаёмы.

— Пайду па кефір, — сказаў Юрка. — Бывайце!

— Чэсць! — сказаў незнаёмы.

— Ці не маеш сённяшняй газеты? — спытаў ужо недзіцячы голас.

— Не.

— Бывай.

— Бывай!

— Чэсць.

У палове студзеня выпаў вялікі снег, а потым пятнаццаць дзен была вялікая адліга. Людзі хадзілі на работу ў гумовых ботах, а вечарамі сядзелі ў цёплых кватэрах і слухалі, як крапаціць па шыбах дождж.

Апусцелі вуліцы і неоны на гандлёвых магазінах свяціліся невядома каму. Прадаўшчыца ў малочнай краме наракала, што не распрадае нават паловы звычайнай колькасці малака. Затое павялічыўся тыраж мясцовай газеты. Павялічыўся таксама продаж папяросаў і папулярных таблетак ад болю галавы. Твары паразумнелі — у такія дні добра спіцца, цікава чытаецца і многа думаецца.

Мастак гатоў гаварыць цэлы вечар.

— Давай пойдзем да мяне, — сказаў Юрка.

Жонка з дзяцьмі вярнулася з вёскі.

— Хадзем, — уцешыўся мастак. Ён гарэў.

Пайшлі.

Жонка сядзела ў кухні і штосьці рабіла.

— Добры вечар пані, — сказаў мастак. Ён прывітаўся.

— Праходзь далей, — запрасіў Юрка.

— Утульная кватэра, — пахваліў мастак.

Юрка папрасіў жонкі:

— Зрабі нам кавы.

— Няма ў нас пірожнага! —- зашаптала жонка.

— Глупства, — сказаў Юрка.

Жонка адчыніла крэдэнс.

— Юрка, — сказала паўголасам. — У нас мала кавы.

— Зрабі слабейшай.

— Забыла купіць...

— Заўтра купіш.

Яна ўключыла газ і наставіла чайнік. Ёй было непрыемна.

— Ёсць крыху каньяку, — сказала яна, калі Юрка выходзіў з кухні.

— Дзе высокія чаркі? — запытаў ён.

Ад яго дыхнула цеплынёю.

— Прыемная кватэра, — сказаў мастак, убачыўшы Юрку з чаркамі.

Пілі каньяк.

Налілі чарку каньяку і жонцы.

— Я ўп'юся, — сказала яна.

Мастак дакончыў каньяк, Юрка запрапанаваў яшчэ чарку, ён не адмовіўся.

— У мужчын мацнейшыя галовы.

— Бо так яно павінна быць, — вытлумачыў жонцы Юрка.

Жонка сядзела натуральна. Мастак маўчаў, вочы мацалі закуску.

— Прыемны горад Беласток, — сказаў мастак.

— Беласток ціхі, тут, як на вёсцы.

Жонка паверыла, што Беласток прыемны горад.

Пасля трэцяй чаркі мастак сказаў:

— Гаспадыня дома павінна выпіць больш, чым адну чарку.

— Ах, я буду п'янай!

— I прыгожай! — падхапіў мастак. Глядзеў на яе.

— Дазвольце, — мастак узяў бутэльку і наліў жонцы поўную чарку.

Яна разгубілася.

— У цябе я прыкмеціў некалькі цікавых карцін, — сказаў Юрка да мастака.

Мастак не схацеў змяняць размовы. Ён толькі сказаў:

— Можна б даць на выстаўку, хаця адчуваецца ў іх яшчэ недапрацаванасць. Часу мала...

У спальні заплакала дзіця.

— Плача! — Юрка сказаў гэта з палёгкаю. Жонка выйшла.

Загаварылі ўдвух. Жонкі доўга не было, вярнулася з дзвюма шклянкамі кавы.

— Я не магу піць кавы, — адразу апраўдалася.

Была гэта няпраўда.

Калі мастак развітваўся, сказаў:

— Выбачайце, я ўчыніў вам вялікі клопат, — ён быў церазмеру ветлівы.

Жонка штосьці адказала яму, ён штосьці сказаў ёй.

Юрка праводзіў яго ўніз.

На возеры Зэльва ёсць месца, дзе асабліва выразна адбіваецца на вадзе сіняе неба. Далей прасціраецца абшар нізкага трыснягу, вырастае з плыткай вады і, здаецца, там абавязкова ходзяць чаплі ды буслы. У школьныя гады Юрка меў чытанку, у якой асабліва падабаўся малюнак бусла на адной назе, які глядзіць у сіне-сінюю ваду, а навокал рэдкі трыснёг ды купы. Вада мела смак ліманаду, калі піць яго ў летні дзень.

Ішлі ўдвух. Насупроць аптэкі пераходзілі на другі бок вуліцы, дзе пачынаўся Рынак Касцюшкі. Пасярэдзіне плошчы старая ратуша і скверык. Мінеральныя воды прадавалі ў канцы вуліцы, насупроць скверыка. Прадавала прыгожая жанчына з апухлай левай шчакою. Апухліна непрыемна псавала яе прыгажосць, і таму кожны раз, калі заходзілі сюды, стараўся не глядзець на жанчыну. Здавалася, што яна вось-вось заплача.

— Слухай, вып'ем піва, — гаварыў прыяцель Юркі.

У прыяцеля добрыя вочы.

— Вып'ем, — сказаў яму.

— Гэта вельмі добра робіць на жывот, — гаварыў прыяцель, півам называў мінеральную ваду.

Прыгожая жанчына паставіла на буфет дзве шклянкі.

— «Крынічанку»?, — запытала прыяцеля з прывычкі, яна ведала яго густ.

Прысунулі да сябе шклянкі і чакалі, пакуль яна распячатае бутэльку «Крынічанкі».

Было свята і ў саборнай царкве Святога Мікалая званілі.

— Добрая «Крынічанка», — сказаў прыяцель. Хоча штосьці сказаць больш.

— «Крынічанка» спрыяе прысвойнасці стравы, — адказаў яму Юрка, каб адцягнуць пачатак сур'ёзнай размовы.

Выпілі па шклянцы. Налілі яшчэ.

— Цудоўная восень, — у прыяцеля вочы адпачывалі. Была сапраўды цудоўная восень. — Кажуць, будзе сцюдзёная зіма?

У парку чырвоныя лісці на маладых дубах і клёнах. Бацькі бяруць дзяцей на рукі і памагаюць ім рваць лісці. Вяртаюцца з чырвонымі букетамі.

Прыяцель гаварыў пра зіму і маразы. За столікам ля акна сядзела святочная жанчына і чысценькі хлопчык. Хлопчык піў са шклянкі, жанчына смутна глядзела яму ў твар. Хлопчык нездаровы і чысценькі.

«Крынічанку» адкрылі не так даўно, у канцы мінулага стагоддзя, — прыяцель вяртаўся да тэмы, як да загубленага на дарозе лахмана. Ён, відаць, хацеў загаварыць пра Лэмкаўшчыну і цэрквы ў горах, але ўспомніў, што яго гутарку ўжо ведаюць напамяць. Аб чым другім не хацеў гаварыць.

— «Крынічанку» павінны прадаваць у кожным рэстаране, — сказаў прыяцедь, не бачачы сэнсу размовы.

— Аб гэтым пісала, здаецца, «Беластоцкая газета»?

— Так.

— I нічога?

— Кепска...

Прыяцель усё такі хацеў аб чымсьці пагаварыць.

Выйшлі на вуліцу і развіталіся.

Кожны жыве са сваёю праўдаю, кожны мае свой свет. Чалавек вельмі многа можа зразумець, але застанецца пры сваёй праўдзе. Будзе саромецца сваёй праўды і адначасова верыць ёй дарэшты.

Як добра гаварыць, спрачацца, выясняць, злаваць і гадзіцца, любіць і не любіць.

Жонцы балелі зубы. Не ведала: усе, ці адзін?

—Папільнуеш дзіцяці, усмажыш яек.

— Усмажу.

— Малако для дзіцяці ў збане.

— Добра.

Адагнаў сон, устаў. Жонка выйшла.

У пачакальні дэнтыста заплаканая дзяўчына з апухлаю шчакою. Больш нікога. Потым прыйшла панюся, сказала, «дзень добры», цяжка каўкнула сліну. Праз пачакальню прайшоў дэнтыст, яго зрок слізгануў па блішчастай чырвонай шчацэ дзяўчыны.

У дзвярах медсястра.

— Хто першы, проша, — аб'явіла сястра. Дзяўчына паднялася на не свае ногі. Потым некалькі разоў чуваць было, як дзяўчына застаг-нала, ёй вырывалі зуб.

— Рукі пры сабе! — крыкнуў дэнтыст.

— Ах, — не паўстрымалася панюся. — Страшэнна баюся.

Дзяўчына віснула.

— Нікога так не баюся, як дэнтыстаў, — сказала панюся. — Я гатова зрабіць найгоршае глупства, каб толькі не ісці да дэнтыста.

Мяркуючы па яе фігуры, яна ўжо не магла б зрабіць найгоршага глупства. Жонцы перасталі балець зубы. У дзвярах зноў голас сястры:

— Хто наступны, проша.

У пачакальгао прыйшло яшчэ трое.

— Пані, — сказала панюся, гледзячы на жонку.

— Я магу пачакаць, — сказала жонка.

— О, пані якая добрая.

Панюся хутка паднялася.

Правяла вачыма панюсю і выйшла на вуліцу. Зубы зусім не балелі, насупраць ішла чорна-зграбная жанчына ў сінім паліто, надзвычай трапнай кройкі. Хіба не ў Беластоку шыла, падумала жонка. На рагу Малгажаты і Сянкевіча ішоў мужчына проста на яе.

— Дзень добры пані, — сказаў ён і падаў руку на прывітанне.

Жонка пазнала ў ім мастака.

— Дзень добры.

Ён шчыры, яго губы расхіленыя.

— Я яшчэ п'яны.

— Вы? — не ведала, як вясці сябе.

— Я піў многа, пані не заўважыла, як я многа піў, — мастак гаварыў да яе.

— Добра, — яна ўсё думала, як вясці сябе.

— Я ніколі ў жыцці не быў такі п'яны, да ўчора я піў толькі каньяк або простую «чыстую». Учора я спіўся дашчэнту, я не мог заснуць, я спіўся ад вашага цудоўнага каньяку, ад вашага цудоўнага хараства ў першую чаргу... — гаварыў мастак.

Яму захацелася падурэць; ведаў, што за такія словы жанчына не падумае аб ім дрэнна. Спадабаюцца яны.

Яна пачырванела ад прыемнасці. Калісьці таксама гэтак пачырванела, было гэта пры першым пацалунку з Юркам. Юрка таксама гаварыў, што яна прыгожая. Яна ўцякла. Потым баялася, што ён абразіўся.

— Вы дадому? — спытаў мастак.

— Так.

— Дазвольце прайсціся з вамі кавалак. Мне шуміць у галаве.

Нічога не сказала яму, але згадзілася.

— У вас ёсць крыху часу?

Пытаў ён. Хацела сказаць і не сказала.

— Зойдзем на хвіліну ў гандлёвы дом.

У гандлёвым доме ля драгерыйнага прылаўка пуста, прадаўшчыца непрыстойна пазяхае.

— Пакажыце французскія адэкалоны, — папрасіў мастак.

Купіў цэлы камплект.

— Гэта для пані.

— Што вы!? — жонка малавеле не ўпусціла камплект на падлогу.

— Дробязь, — яго вочы прасіліся. — Я ўдзячны вам за ўчарашнюю раскошную бяседу. Я многае вінаваты пані. Дазвольце адплаціцца хоць гэтым скромным падарункам.

Бачыла, як дарагую цану заплаціў за іх і падумала, што ён нежанаты.

— Не трэба, — паўтарыла яна. Прадаўшчыца ўсміхалася да яе ўсмешкаю, быццам гаворачы: «Дурненькая ты, ой, дурненькая ты, бяры і маўчы». Выйшлі на вуліцу.

— Вельмі дзякую пану.

I падала руку на развітанне.

Ён, не сціхаючы, гаварыў мілыя словы.

Пашоў у кірунку кавярні МШК, сустрэў высокага чыноўніка, прывітаўся з ім без шанавання. Стаялі і смяяліся. Высокі чыноўнік пашоў у кірунку ратушы, мастак да кавярні.

Жонка не адразу рушыла дадому, пачала ісці толькі тады, калі мастак ужо пэўне шукаў вольнага месца ў кавярні, а высокі чыноўнік якраз даходзіў да каваных падваротняў ратушы. Высокага чыноўніка бачыла раз, ён жыў дзесьці недалёка, спяшаў на працу, непаголены і пасля восьмай гадзіны.

Калі жонка нарадзіла сына Юрка хадзіў штодзень у бальніцу пры вуліцы Варшаўскай, дзе яна знаходзілася, заносіў ёй кампоты, шакалад, фруктовыя сокі, некалькі разоў удалося яму раздабыць апельсінаў, якія рэдка калі прадаюць у Беластоку. Пісаў пісьмы. Усё гэта адносіла да жонкі стараватая медсястра і прыносіла пісьмы ад яе, з бальнічнай палаты.

Аднаго разу медсястра сказала:

— Чаму пан не купіць кветак?

Юрку стала вельмі брыдка.

На другі дзень ён прынёс кош жывых кветак.

— Трэба іх зрэзаць, — сказала медсястра. — З зямлёю нельга іх нясці ў палату.

Яна памагала яму зрэзваць кветкі і скласці букет. Потым ён рабіў гэта сам.

Марыся праляжала доўга, у яе былі цяжкія роды.

На нараду ў міністэрства выехаў з Беластока поездам непасрэднай камунікацыі Ленінград — Познань — Берлін. Апошні вагон меў нямецкую назву і блішчэў нікляванымі клямкамі. Туды праходу не было і Юрка адважна глядзеў на немак, якія курылі і пілі са шклянак ліманад; добра дагледжаныя і густоўна апранутыя жанчыны. Яны вярталіся з экскурсіі ў СССР і безупынна са смехам расказвалі адна другой.

Глядзеў і зазлаваў на іх: яны ні на што не звярталі ўвагі, не глядзелі, але коўзаліся. Позіркі, як у дзяўчат на каньках.

Варшава ашаламляла гукамі, ашаламляла радасцю і смуткам. Хацелася жыць у ёй і не хацелася жыць у ёй. Баяўся, што калі-небудзь запрапануюць яму працу ў Варшаве, прапануюць найлепшым. Што адкажа?

Глупствы! Каму ты патрэбен? Поўна сваіх, ніхто не хоча на правінцыю. Так супакойваў сябе, але ведаў, што гэта можа быць таксама няпраўдай, як праўдай.

Нарада адбывалася ў канферэнцыйнай зале, падобнай на салон у італьянскіх фільмах. Адчуваў, што не выходзіць яму элегантная прастата, з якой вядуць сябе іншыя ўдзельнікі нарады, асабліва міністэрскае начальства.

Трэба практыкаваць. Вернецца ў Беласток, будзе практыкаваць перад вялікім люстрам у кватэры: усмешку захаплення, жэст прывітання, свабодны крок па мяккім дыване, сімпатычная ўвага да субяседніка і г.д. З нарады запамятаў прыклады.

Калі развітваўся з дырэктарам дэпартамента, паціснуў яго руку энергічна, але нямоцна, усміхнуўся і паглядзеў проста ў вочы. Гэта была імправізацыя аднаго з заўважаных прыкладаў. I, як здалося, някепская.

Дырэктар дэпартамента сказаў:

— Будзем у Лодзі, — ён паблытаў твар Юркі з іншым, але гэта было так міла сказана, што Юрка ўсведаміў памылку тады, калі ўжо знайшоўся ў беластоцкім цягніку.

А тады адказаў дырэктару:

— Гэта нарада была вельмі патрэбнай, пане дырэктар.

Трэба б сказаць: пане міністр.

Ногі, як калодкі. Аджылі, калі апынуліся ў натоўпе Маршалкоўскай вуліцы, натоўпе няважным, абы якім. На Кракаўскім Прадмесці сеў у таксі і заехаў на вакзал.

У сераду не спадзяваўся важных спраў, так заўсёды ў сераду.

Сказаў сакратарцы:

— Выходжу ў горад. Вярнуся праз гадзіну. Сакратарка чакала, пакуль ён скажа, куды выходзіць?

— Проша пані, буду праз гадзіну.

Зайшоўшы ў кватэру, хутка распрануўся і ўставіўся перад люстрам. — Дзень добры, пане міністр... — эх, рукі маюць няскромны выгляд! Яшчэ раз: — Дзень добры, пане...

Пагаварылі з пятнаццаць хвілін. Ён ніколі не зразумеў таго, што людзі адно гавораць, а другое робяць. Мо не тое, што не зразумеў; таго ніяк не магла прыняць яго свядомасць, ён.

Яму цяжка жыць, ён шчыры, у кветцы бачыць толькі прыгажосць... Сам гаварыў аб сабе, што занадта шчыры, але ён жартаваў. На якойсьці нарадзе таксама сказаў гэтак пра сябе, усе зарагаталі. Уцешыліся, што ён зразумеў. Але ён зажартаваў.

Вечары займае жонка.

— Сёння забралі стоража ў бальніцу, — кажа яна.

— Што яму?

— Такі, здавалася б, здаровы быў чалавек, а тут упаў на тратуары і ляжаў без памяці. Людзей назбягалася поўна.

— Ого, — сказаў.

Канчаў есці макароны, жонка паставіла талерку бульбы з катлетам і кіслым агурком.

— Ён не піў, — сказала яна. — Такі быў заўсёды здаровы, чырвоны мужчына... Вышаў з мятлою замясці тратуар і ўпаў, я яшчэ спала, ён замятае раніцай, калі мала руху. Замятае а чацвёртай рана, вельмі рана...

— Вельмі здарова замятаць раніцай, — сказаў Юрка. Хацеў сказаць, што здарова ўставаць рана.

— Ён не мае тэлевізара, — сказала жонка. — На днях гаварыў, што ў тэлевізіі паказвалі Беласток, не бачыў, як паказвалі. Думаю сабе, хоча ён напрасіцца да нас на тэлевізар. О не, думаю, і так хопіць... Затаптаў бы сваімі баціскамі наш дыван. Ён не чысціць ботаў.

— Ну, і што з ім? — вярнуў жонку.

— Упаў і ляжаў без памяці, хтосьці ўбачыў і выклікаў карэтку хуткай дапамогі. А сёння быў халодны ранак...

— Мо дзе выпіў?

— Што ты! Ён не п'е, я ж казала...

Нашто я пытаю яе, думаў Юрка, зноў прагаворым вечар.

— Ты бачыў, які здаровы гэты стораж...

— Гм...

На талерцы расплываўся тлушч, Юрка мачаў бульбу ў тлушчы і еў. Трэба з'есці ўвесь тлушч. Талеркі з тлушчам цяжка мыць, трэба падушыць бульбу і выбраць ёю тлушч.

Жонка гаворыць:

— Кажуць, схапіў стоража параліч?! Але адкуль у яго параліч? Ну, добра: каб ён піў, запіваўся па забягайлаўках, валачыўся, мог бы быць параліч. Не валачыўся, не курыў, не піў, і маеш табе: параліч!

Юрка скончыў есці. Устаць і выйсці не мог, жонка пойдзе за ім у пакой і будзе гаварыць аб сторажу, што сёння ўпаў на тратуары і забралі яго ў бальніцу.

Да губ паднёс кубак з кампотам. Губы памалу пілі, пераставалі піць, калі ціх голас жонкі, і зноў пілі.

— Лёс чалавека невядомы, — сказаў ён.

Яму ўжо добра слухаць непатрэбшчыну. Добра паслухаць.

«Добры абед зрабіла жонка сёння. Добры», пахваліў у думках жонку. Было вельмі добра.

Рос я паміж атыкай сінагог, стройнай готыкай і візантыйскім харалам — у сонечнай даліне, Крынках.

Першыя годы дзяцінства прысвяціў самалётам: яны лёталі з цэлай сілы маіх ног — і высока, на ўсю вышыню маіх рук над галавою. Час ад часу самалётамі тымі бабуля распальвала печ, але крыўда за гэта не была доўгай (я прападаў за бабуляй!). Самалёт убачыў якраз у перадапошнія дні трэцяга года жыцця (нарадзіўся 4.ІХ.1936 г.) Праляцеў ён нізка над хатамі Сакольскай вуліцы, страляючы ў маці, што трымала мяне на руках пасярод мнагалюднага тратуара. Самалёт з чорным крыжам. Праз два гады пасля даведаўся, што самалёты не толькі страляюць, але і бамбяць: гарэлі Крынкі, немцы папрыходзілі шашою ад Саколкі, выглядалі на хлопцаў з Пагулянкі, якім удалося раскласці добры агонь. З таго часу мае веды аб самалёце пашырыліся. Чаму не мае ён маленькіх самалёцікаў, як людзі дзяцей?

Аднойчы маці і бабуля, усе ў слязах радасці, паказалі мне высокага чаланека: «Гэта твой Папа, Краценьку!» Яго шукалі жандары, ён з'яўляўся ў хаце ўночы. Расказваў, як я праводзіў яго на вайну. Пры шчыльна заслоненых вокнах нарысаваў мне птушачку. Над зямлёю лётаюць птушкі, я рысаваў іх, а ў апухах нарабіў ім гнёздаў, у якіх завяліся вераб'і. Вераб'ёў прагналг галкі.

Будучы ўжо вучнем надта захацелася стаць гаспадаром. На жаль, было гэта немагчымым, на паругектаравай мяшчанскай бацькаўшчыне і я вельмі шкадаваў, чаму не нарадзіўся ў вёсцы. Ішоў у поле памарыць пра гаспадарку, якую прыдбаю, калі стану дарослым і ажанюся, Будзе так: хлеў пабелены і сухі, куратнік асобны, вялікі сад, араць, сеяць і жаць толькі машынамі, за полем лес, а ў ім дзікі, алені, зайцы, пара барсукоў і адзін воўк. Я ведаў, такія мары не спадабаюцца маёй бгларусай нарачонай, таму сказаў ёй, што хачу быць аграномам, ну, інжынерам сельскай гаспадаркі. Яна скрывілася.

Восень, улюбёная пара гаспадара, цешыць мяне. Мо не тое, што цешыць: люблю яе. Гадзінамі заглядаўся на электрычную лямпачку вулічнага асвятлення — навокал цемрадзь і нягоды, а яна гарыць. Я вырашыў стаць электратэхнікам і толькі стаўшы ім у сапраўднасці ўсведаміў сабе, што лямпачка над вуліцай мае столькі супольнага з электратэхнікай, як спеў жаваранка з сельскай гаспадаркай.

Мае захапленні аказваліся жыццёвымі памылкамі. Не ўмею я, троечны вучань, жыць некалькімі справамі адразу, пакрысе, і, прызнаюся, гэта моцна блытае жыццё. Спатрэбілася нямала год, каб важнейшыя з'явы яго ацаніць уласціва.

Са здзіўленнгм заўважаю, што дзіцячыя захапленні вярталіся, даганялі мяне зноў і зноў, быццам падарожныя на вялікім гасцінцы ў сонечную даліну. Малавеле не стаў лётчыкам-шыбоўнікам, закончыў курс радыётэлеграфістаў...

Цікавасць да беларусчыны выбухнула выпадкова,: Хутка ў сказ кладуцца словы, Але дні хутчэй мінаюць... і г.д. (прачытаў у кнігарні).

Чытаць вершы я не любіў, слухаць іх — так. Знаёмы бацькі майго сябра, спакойны гадзіннікавы майстар, аказаўся натхнёным дэкламатарам беларускай паэзіі, начытаным ёю да болю. Слухаў яго і на душы рабілася да таго сумна, што ўрэшце пачаў пазбягаць сустрэчы з ім. Баюся слёз. Ратавалі мяне ад іх засвойваныя замашкі тэхніка-практыка: дамовіўся з сівавалосым кіраўніком кнігарні на дастаўку беларускіх часопісаў у Крынкі, дзе вышукаў з дзесятак падпісчыкаў.

Прапанова паступіць на працу ў «Ніву» была нечаканай дакладна гэтаксама, як і самы факт утварэння такой рэдакцыі (восень 1955 г.). Пасля не раз надарэмна пробваў высветліць, каму абавязан я новае захапленне, відаць, на ўсё жыццё? Сталася яно сумай усенькіх захапленняў, яны дасканала сугучны з прыродай прафесіі журналіста.

Аб беларускай літаратуры і ўвогуле аб літаратуры падрабязней даведаўся ў час вучобы на Аддзяленні беларускай філалогіі Завочнай Настаўніцкай Студыі (закончыў яе ў 1962 г.).

Адчуванне слова нахлынула ад Бабеля, кніжку твораў якога прынёс брат маёй жонкі, мастак душою і па званню, сын Сакольшчыны. Напісаў я тады «Фэст», першую рэч, што прыйшла да мяне са шчырых перажыванняў да самых глыбіняў іх. Потым: «Сыну», «Валошка»...

Здарылася гэта пасярэдзіне лета 1962 года.

САКРАТ ЯНОВІЧ